Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie ekonomiczne dla
advertisement
RAPORT Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie ekonomiczne dla europejskich gospodarek • 1• • 2• Spis treści Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Konsekwencje zmian demograficznych dla polskiej gospodarki i budżetu państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie ekonomiczne dla europejskich gospodarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Zdrowe społeczeństwo, zdrowa gospodarka: Jak największe korzyści przy jak najmniejszych nakładach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Wpływ postępu w medycynie na przyszłość gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Dotychczasowy wpływ postępu w medycynie na rozwój gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Ogromne inwestycje dzisiaj to szansa dla gospodarki w przyszłości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Problem starzejącego się społeczeństwa to wyzwanie na dziś. . . . . . . . . . . . . . . 29 Spis treści Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 • 3• • 4• Wstęp Starzenie się społeczeństwa to naturalny i nieunikniony proces występujący w każdej wysoko rozwiniętej gospodarce. Jest to wyzwanie, z którym zmaga się obecnie cała Europa Zachodnia i do którego także Polska musi się odpowiednio przygotować. Pracodawcy RP z uwagą śledzą zmiany demograficzne, bo przecież to ludzie są największym kapitałem przedsiębiorstw, a tylko zdolni do wykonywania swoich obowiązków pracownicy pozwolą gospodarce się rozwijać. Fakty mówią same za siebie. Europa, w tym także Polska, starzeje się w zatrważającym tempie. Jeszcze w 1990 r. zaledwie 13,9% społeczeństwa miało więcej niż 65 lat. Tymczasem według szacunków GUS, w 2030 r. odsetek ten będzie wynosił 23,8%. Analogiczna sytuacja występuje w Polsce. W 2010 r. niewiele ponad 14% osób miało więcej niż 65 lat. W ciągu zaledwie dwóch dekad wskaźnik ten wzrośnie aż dwukrotnie. Taka struktura wiekowa społeczeństwa rodzi poważne skutki ekonomiczne i społeczne – dla systemu emerytalnego, ale także, a może przede wszystkim, dla ochrony zdrowia – starsi pracownicy to większe wydatki na zapewnienie odpowiedniego komfortu życia i sprawności w pracy. Dlatego niezwykle ważne są innowacje medyczne, które pozwalają zachować pracownikowi sprawność na dłużej. Równie ważna jest odpowiednio wczesna edukacja dotycząca roli i wpływu profilaktyki na zdrowie społeczeństwa. Raport ten dedykuję wszystkim osobom podejmującym w Polsce decyzje. Mam nadzieję, że jego lektura pomoże im przedsięwziąć słuszne działania rozwiązujące obecne i przyszłe dr Andrzej Malinowski, Prezydent Pracodawców Rzeczypospolitej Polskiej • 5• Wstęp problemy starzejącego się społeczeństwa. Konsekwencje zmian demograficznych dla polskiej gospodarki i budżetu państwa dr Paweł Gembicki, ekspert organizacji „Pracodawcy RP” Wpływ zmian demograficznych na gospodarkę i budżet państwa związany jest z dwoma trendami: • Spadkiem liczby ludności1, co wynika z obniżenia współczynnika dzietności, który 2 np. w 2003 roku wynosił jedynie 1,22 co stanowiło najniższy poziom w okresie 50 lat . Pro- gnozy do 2060 roku zakładają utrzymywanie się tego współczynnika na poziomie poni3 żej 1,5 , czyli istotnie niższym niż potrzebny do zagwarantowania prostej zastępo- walności pokoleń (2,1); • Starzeniem się społeczeństwa, co jest związane ze stałym wydłużaniem się przeciętnego trwania życia: mężczyzn – z 70,4 lat w 2004 roku do 77,6 lat w 2035 roku i kobiet – od4 powiednio – z 78,8 lat do 83,3 lat . Ważną gospodarczą konsekwencją spadku liczby ludności jest obniżenie liczby osób w wieku produkcyjnym (z 25,9 mln ludzi w 2010 roku do 21,8 mln w 20355), co ma bezpośredni wpływ na dostępność wolnych zasobów pracy. W przypadku Polski, kraju o względnie niskim poziomie rozwoju gospodarczego, takie zasoby stanowią kluczową rezerwę wzrostu gospodarczego. Pozwalają one m.in. na zniwelowanie braków w wydajności pracy czy w dostępie do kapitału. Ograniczenie zasobów pracy będzie wywierać presję płacową na rynku pracy, co wymusi potrzebę zmian w strukturze polskiej gospodarki. Zwiększy ono znaczenie innowacyjności oraz zapotrzebowanie na kapitał i inwestycje. Dodatkowym problemem jest niska aktywność zawodowa Polaków. W 2010 roku ok. 60-64% osób w wieku produkcyjnym było aktywnych zawodowo, a zgodnie z prognozami do 2060 roku 6 odsetek ten będzie zmieniał się jedynie nieznacznie . Ten niski poziom, w połączeniu ze spad- kiem liczby ludności, będzie dodatkowo zwiększał presję płacową na rynek i na gospodarkę. 1 15-64 lata mężczyźni i 15-59 lat kobiety. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, str. 14. 2009 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the EU-27 Member States (2008-2060), Komisja Europejska 2009, Aneks statystyczny o Polsce, str. 397. 4 Prognoza ludności na lata 2008–2035, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, str. 78 (tabela 14). 5 Prognoza ludności na lata 2008–2035, op.cit. 6 Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski, I kwartał 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, tabela 10 oraz: 2009 Ageing Report…, op.cit. str. 397. 2 3 • 6• Szczególnym wyzwaniem jest niski poziom aktywności zawodowej wśród osób powyżej 55. roku życia wynoszący jedynie ok. 34-35% (dla porównania średnia dla UE to 46,3%). Historycznie zagadnienie to związane było z nabywaniem prawa do wcześniejszych świadczeń emerytalnych, co powodowało, iż rzeczywisty wiek przejścia na emeryturę w 2001 roku wynosił jedynie 56,6 lat. Proces ten został w ostatnich latach ograniczony i w 2007 7 roku wiek wyjścia z rynku pracy wyniósł już 59,3 lat . Nadal jednak jest to poniżej oficjalnego wieku emerytalnego 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn. Jednakże niezależnie od wydłużania się momentu przejścia na emeryturę problem specjalnych przywilejów emerytalnych nadal jest aktualny i będzie stanowił wymierne obciążenie dla budżetu państwa – między 2009 a 2032 rokiem, niezbilansowane wydatki na wcześniejsze emerytury z powszechnego systemu emerytalnego wynoszą 1,46% PKB, na emerytury rolnicze 0,91% PKB, na emerytury służb mundurowych 0,6% 8 PKB, a na emerytury górnicze 0,5% PKB . nych. Przykładem może być przejmowanie, zwłaszcza przez kobiety, części czynności domowych (np. opieka nad starszymi lub dziećmi). Związane jest to z brakiem rozwiniętej infrastruktury wsparcia dla rodzin (np. system żłobków i przedszkoli). W efekcie dostępny dla gospodarki zasób siły roboczej dodatkowo jest ograniczany, co przekłada się na gorsze możliwości rozwojowe całej gospodarki. Drugą istotną konsekwencją kryzysu demograficznego jest starzenie się polskiego społeczeństwa. Zgodnie z prognozami GUS liczba osób w wieku 65+ zwiększy się z 5,1 mln w 2010 roku (13% populacji) do 8,35 mln w 2035 roku (23% popula9 cji) . Radykalnie jednak ulegnie pogorszeniu relacja osób pracujących i niepracujących. Jeśli w 2007 roku na 1000 osób w wieku produkcyjnym przypadały średnio 553 osoby w wieku nieprodukcyjnym, w 2035 roku liczba ta wynosić będzie 736, a w 2060 roku 10 już 1070 . Tak znaczne obniżenie proporcji będzie miało poważne skutki dla wzrostu 11 gospodarczego. Prognozy Komisji Europejskiej zakładają obniżenie tempa wzro- stu gospodarczego, m.in. właśnie jako skutek kryzysu demograficznego, z poziomu ok. 6% w 2007 roku do 1-2,5% po roku 2020. Warto podkreślić, iż nawet wydłużenie wieku emerytalnego i podjęcie próby utrzymania na rynku pracy osób w wieku 65-71 lat 7 2009 Ageing Report…, op.cit. str. 76. M. Boni (red.), Polska 2030. Wyzwania Rozwojowe, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa lipiec 2009, str. 72. Prognoza ludności na lata 2008–2035, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, tabela „funkcjonalne grupy wieku”. 10 Prognoza Wpływów i Wydatków Funduszu Emerytalnego do 2060 roku, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Departament Statystyki, Warszawa, marzec 2010, str. 12. 11 2009 Ageing Report…, op.cit. : str. 397. Dane dotyczą wzrostu potencjalnego PKB. 8 9 • 7• Konsekwencje zmian demograficznych dla polskiej gospodarki i budżetu państwa Istotnym czynnikiem jest również wychodzenie osób z rynku pracy z przyczyn społecz- nie w pełni zlikwiduje ten negatywny wpływ na rozwój gospodarczy. Wynika to ze stałego obniżania się całkowitej liczby ludności Polski w perspektywie 2060 roku oraz z wyższego poziomu niepełnosprawności osób w wieku 65+. Rysunek 1. Prognoza tempa wzrostu PKB Polski oraz zmiany wskaźnika obciążenia demograficznego (Źródło: Komisja Europejska) 3,5% 90% 80% 3,0% 70% 2,5% 60% 2,0% 50% 1,5% 40% 30% 1,0% 20% 0,5% 0,0% 10% 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 2055 0% Tempo wzrostu PKB – lewa oś Poziom obciążenia demograficznego (liczba osób poniże 15 i powyżej 64 roku życia jako procent populacji w wieku 15-64 lat) – prawa oś Negatywne konsekwencje pogorszenia się relacji między pracującymi a niepracującymi pokazują również porównania międzynarodowe. Między rokiem 1989 a 2009 poziom wzrostu PKB powyżej 3% był obserwowany tylko w przypadku krajów o malejącej wielkości wskaźni12 ka obciążenia demograficznego . Na poniższym rysunku widać, iż Polska w okresie transfor- macji ustrojowej korzystała ze zwiększających się zasobów pracy, co przełożyło się korzystnie na wzrost gospodarczy. Analogiczna sytuacja miała miejsce w takich szybko rozwijających się krajach, jak Chiny czy Indie. W krajach takich jak np. Japonia starzenie się ludności hamowało wzrost gospodarczy. 12 Relacja osób w wieku produkcyjnym do osób w wieku nie-produkcyjnym. • 8• Rysunek 2. Zależność między wzrostem PKB a wskaźnikiem obciążenia demograficznego 10% CHN 8% QAT VIE UAE 6% 4% ALG 2% 0% SGP MAL IND IND KOR IRL THASRI CEL NGA EGY ISR TWN PAK POL PHP HK MOR TUR PER ARG NZ AUS SAUCOL KEN ALB NORURG MEX SAFVENPAR ISL ESPPORUS AUT GRCNLD SVK CAN FIN KAZ SVN UK BRA CZE FRA BELGER EST JPN HUN ROU LTU SWE SWIDNK ITA LAT CRO RUS MCDBUL UKR -3,5% -3,0% -2,5% -2,0% -1,5% -1,0% -0,5% -0,0% 0,5% 1,0% 1,5% Zmiana wskaźnika obciążenia demograficznego (rok do roku, w %, 1989 - 2009) (Źródło: What is the new normal?, UBS, 3/09/2010) Problemy demograficzne i kwestię spadku tempa wzrostu PKB należy również postrzegać z punktu widzenia implikacji polityczno-gospodarczych związanych z pozycją Polski 13 w UE. Zgodnie z szacunkami Banku Światowego 2% poziom wzrostu PKB oznacza, iż polska gospodarka będzie w stanie dorównać do poziomu rozwoju krajów EU-15 dopiero w 2132 roku. Wzrost PKB na poziomie 5% pozwoli na osiągnięcie parytetu rozwojowego krajów tzw. starej UE już w 2028 roku. Starzenie się społeczeństwa będzie miało bezpośrednie skutki finansowe dla systemu finansów publicznych w postaci wzrostu kosztów opieki zdrowotnej i opieki nad ludźmi starszymi. Szacuje się, iż koszty opieki zdrowotnej między 2007 a 2060 rokiem wzrosną z 4% do 5,4% PKB. Wzrosną również koszty opieki nad osobami starszymi – z 0,4% w 2007 roku do 1,1% w 2060 roku. Łączne koszty w obszarze polityki zdrowotnej i społecznej wzrosną o 2,1% PKB do 2060 roku, co równać się będzie nawet 14 ok. 15 mld euro dodatkowych nakładów z budżetu państwa rocznie . 13 Źródło: Europe 2020 Poland. Fueling Growth and Competitiveness In Poland Trough Employment, Skills and Innovation, Word Bank Humans Development and Private and Financial Sector Development Departments, Marzec 2011, str. 22. 2009 Ageing Report…, op.cit. str. 122 i 135, dane w cenach z 2009. 14 • 9• Konsekwencje zmian demograficznych dla polskiej gospodarki i budżetu państwa -2% CAM Wzrost kosztów opieki zdrowotnej nad osobami starszymi związany będzie z upowszechnianiem się m.in. takich chorób jak cukrzyca, choroby nowotworowe oraz układu kostnego. Zgodnie z danymi Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej średnia zachorowalność na cukrzycę wśród dorosłych osób w krajach Unii Europejskiej wzrosła z 7,6% w 2003 roku do 8,6% w 2006 15 roku, co daje liczbę 31 milionów chorych, a w 2025 roku wynieść może nawet 10,3% . Koszty leczenia cukrzycy i jej powikłań w Unii Europejskiej pochłaniają ok. 10% wszystkich wydatków na opiekę zdrowotną. Dostępne dane szczegółowe pokazują, iż koszty bezpośrednie (wizyty w poradni, hospitalizacje, diagnostyka, leki) leczenia cukrzycy wynoszą ok. 2430 zł na osobę rocznie. Koszty pośrednie (koszty wcześniejszych rent i emerytur, zwolnień i nieobecności 16 w pracy, koszty opieki w domu) wynoszą zaś ok. 6797 zł na osobę rocznie . Narastającym problem związanym ze starzeniem się społeczeństwa są również choroby nowotworowe, jako że wiek jest silnym czynnikiem ryzyka w tego rodzaju schorzeniach. Szczególnie istotnym problemem jest rak płuc, który jest przyczyną największej liczby zgonów z powodu nowotworów złośliwych, zwłaszcza wśród mężczyzn (32%). Rocznie przybywa średnio ok. 4% nowych pacjentów z rozpoznaniem raka płuca. Koszty leczenia raka płuc również systematycznie rosną – z 184 mln zł w 2002 roku do 396 mln zł w 2009 roku. W latach 2002 – 2009 główne nakłady zostały poniesione na leczenie chirurgiczne (642 mln zł), chemioterapię (587 mln zł) oraz na koszty hospitalizacji (416 mln zł). Co istotne, rosną także koszty w przeliczeniu na jednego pacjenta – z 3274 zł w 2002 roku do 5005 zł 17 w 2009 roku . Starzenie się społeczeństwa będzie zwiększało również częstotliwość występowania chorób układu kostnego. Ponad 30% kobiet i 8% mężczyzn po 50. roku życia dotkniętych jest tymi schorzeniami. Zgodnie z szacunkami w Polsce w 2035 roku będzie żyło około 3,5 mln osób ze 18 złamaniem osteoporotycznym – o ponad 30% więcej niż w 2008 roku . Leczenie osteoporozy wiąże się również z istotnymi kosztami. W 2000 roku koszty leczenia w Europie wyniosły 1,7 mld euro, zaś zgodnie z szacunkami w 2050 roku kwota ta może się zwiększyć do 76,7 mld euro (bez kosztów opieki poszpitalnej i długotrwałych zwolnień lekar- 15 Raport grupy roboczej na rzecz innowacji w opiece zdrowotnej 2010. Zwiększanie dostępu do innowacji w ochronie zdrowia w Polsce, Warszawa 2010, http:// www.cioz.pl/index.php?id=34, str. 26. M. Strączkowski, Leczenie cukrzycy w roku 2010 – nowe możliwości i perspektywy na przyszłość, Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, VI Forum Rynku Zdrowia Warszawa, 27-28.10.2010. 17 Rak płuc z perspektywy NFZ sprawozdawczość i koszty leczenia w latach 2002-2010, Narodowy Fundusz Zdrowia, Warszawa 2011, str. 7-8. 18 Eksperci: prawie 3 mln Polaków choruje na osteoporozę, Rynek Zdrowia, 4.10.2011, http://www.rynekzdrowia.pl/Uslugi-medyczne/Eksperci-prawie-3-mln-Polakow-choruje-naosteoporoze, 112948,8.html. 16 • 10 • Choroba rozwija się podstępnie i bezobjawowo, a chory skarżący się na duszność ma już zwykle 50% wydolności płuc. Głównym czynnikiem ryzyka jest palenie tytoniu, które powoduje aż pięciokrotne przyśpieszenie naturalnego procesu starzenia się płuc. Płuca kobiet są bardziej wrażliwe na dym tytoniowy od płuc mężczyzn. Innym czynnikiem ryzyka jest narażenie na dymy i gazy przemysłowe. Przebieg choroby u osób starszych komplikują zaostrzenia, choroby współistniejące, na przykład choroby układu krążenia, choroby psychiczne, takie jak lęk czy depresja. Problemem zdrowotnym może być polipragmazja i działania niepożądane stosowanych leków. Obecnie POChP należy do niedodiagnozowanych i nieskutecznie leczonych chorób przewlekłych.” Prof. Karina Jahnz-Różyk Prezes Polskiego Towarzystwa Farmakoekonomicznego Kierownik Zakładu Immunologii i Alergologii Klinicznej Wojskowego Instytutu Medycznego • 11 • Konsekwencje zmian demograficznych dla polskiej gospodarki i budżetu państwa „Problemem zdrowotnym, na który należy zwrócić uwagę, jest przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP). W Polsce jest to trzecia co do częstości występowania choroba przewlekła (po chorobach układu sercowo-naczyniowego i układu ruchu), a jej częstość rośnie wraz z wiekiem. Około 20 tysięcy chorych otrzymuje corocznie renty inwalidzkie, a co najmniej 130 000 przyjmuje się rocznie z powodu zaostrzenia POChP do szpitali. Przeciętnie POChP występuje u 10% populacji, ale u osób po 40. roku życia występuje u 20% populacji, a po 70. roku życia nawet u 50%. Prognozuje się, że POChP w najbliższych latach będzie trzecią przyczyną zgonów na świecie. skich). Warto przy tym zwrócić uwagę, iż już obecnie kobiety po 45. roku życia częściej przeby19 wają w szpitalu z powodu osteoporozy niż cukrzycy, zawałów serca i raka piersi . Powstrzymanie kryzysu demograficznego i ograniczenie negatywnych konsekwencji dla polskiej gospodarki wymaga podjęcia głębokich reform systemowych, w szczególności w takich obszarach, jak: • Ubezpieczenia społeczne: konieczne jest podnoszenie wieku emerytalnego w tempie odpowiadającym zwiększaniu się długości życia Polaków, docelowo do poziomu nawet 70 lat. Istotne jest zrównanie wieku przejścia na emeryturę kobiet i mężczyzn. Należy również zlikwidować emerytalne przywileje branżowe; • Polityka zatrudnienia: potrzebne są narzędzia aktywizujące na rynku pracy osoby w wieku 19 Osteoporoza groźniejsza niż rak? Lekarze alarmują, Dziennik, 23.03.2011. „Europa musi przygotować się na to, że jej społeczeństwo będzie się starzeć, a zastosowanie innowacji będzie jednym z dostępnych narzędzi do radzenia sobie z tym wyzwaniem” John Dalli komisarz europejski ds. zdrowia i ochrony konsumentów Przemówienie inaugurujące konferencję „Europejskie partnerstwo na rzecz innowacji dla aktywnego i zdrowego starzenia się” • 12 • 55+. Wymagać to będzie stworzenia dwuwymiarowego systemu zachęt – dla pracodawców do zatrudniania takich osób oraz dla pracowników skłaniając ich do przedłużania momentu wyjścia z rynku pracy; • Polityka rodzinna: stworzenie systemu wspierającego dzietność, m.in. poprzez system podatkowy, prawo pracy (np. elastyczny czas pracy) oraz rozbudowę infrastruktury wsparcia rodzin z dziećmi (np. żłobki, przedszkola) ułatwiający partycypację członków rodziny (w tym zwłaszcza kobiet) w rynku pracy; • System edukacji: położenie nacisku na edukację ustawiczną w ciągu całego okresu życia a nie tylko w młodym wieku. System edukacji powinien wspierać osoby w wieku 55+ umożliwiając im przekwalifikowanie. Konieczne jest również zintegrowanie sytemu edukacji z potrzebami nowoczesnej gospodarki; • Polityka mieszkaniowa: konieczne jest uwzględnienie szczególnych potrzeb ludności w starszych grupach wiekowych. Istotne jest również skoordynowanie polityki mieszkaniowej państwa z polityką rodzinną; • Polityka gospodarcza: brak możliwości korzystania z rezerw siły roboczej wymusza powydajności pracy; • Pomoc społeczna: potrzebne jest stworzenie systemu kompleksowej opieki nad osobami starszymi oraz niezdolnymi do pracy w sposób odciążający członków rodziny i ułatwiający im funkcjonowanie na rynku pracy; • Ochrona zdrowia: istotne jest przygotowanie systemu zapewniającego realny dostęp do usług medycznych, szczególnie dla ludzi w wieku 65+ lub niesamodzielnych życiowo. System powinien również wspierać dzietność poprzez m.in. programy walki z niepłodnością. Istotnym elementem jest również zwiększenie dostępności do innowacyjnych metod leczenia oraz profilaktyki zdrowotnej. Pozwoli to na ograniczenie kosztów oraz umożliwi utrzymanie większej liczby osób w grupie aktywnych zawodowo. Wymienione powyżej działania systemowe pozwolić mogą na ograniczenie negatywnych konsekwencji gospodarczych zmian demograficznych, jednak ich trwałe wyeliminowanie wydaje się być trudne. W tym kontekście szczególne znaczenie zyskują zmiany systemowe w zakresie ochrony zdrowia oraz pomocy społecznej jako te, które mogą bezpośrednio obniżać koszty dla budżetu państwa. W tych obszarach powinno się położyć szczególny nacisk na kwestie związane z innowacyjnymi rozwiązaniami w zakresie profilaktyki, diagnostyki i leczenia jako jeden ze sposobów szybkiego reagowania na wyzwanie, jakim jest postępujące starzenie się społeczeństwa. Należy bowiem podkreślić, że im dłużej społeczeństwo pozostanie w dobrym zdrowiu, będzie sprawne fizycznie i intelektualnie, a tym samym zdolne do pracy, tym dłużej będzie mogło przyczyniać się do wzrostu PKB. • 13 • Konsekwencje zmian demograficznych dla polskiej gospodarki i budżetu państwa trzebę stymulowania przez państwo inwestycji w nowoczesne technologie oraz wzrost Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie ekonomiczne dla europejskich gospodarek Zespół ekspertów Komitetu Farmaceutycznego Amerykańskiej Izby Handlowej w Polsce Udział osób starszych (65 lat i więcej) w populacji Europy 1990 13,9% 2030* 23,8% *Dane dotyczące 2030 r. to prognozy ONZ Źródło: World Population Prospects (ONZ), Office of Health Economics (OHE) Struktura demograficzna społeczeństwa ulega zmianom. Według prognoz ONZ, odsetek osób powyżej 65. roku życia w Europie wyniesie do 2030 r. 23,8%, czyli dwa razy więcej niż w 1990 roku. Polska nie jest wyjątkiem – obecnie osoby w wieku powyżej 65 lat stanowią 13,5% polskiego społeczeństwa (ponad 5 milionów), a według prognoz Głównego Urzędu Statystycznego liczba ta ulegnie podwojeniu do 2030 roku. Zgodnie z wytycznymi ONZ, za społeczeństwo stare uznaje się takie, w którym osoby przekraczające 65. rok życia stanowią ponad 7% populacji. W 2010 roku odsetek ten wynosił w Polsce 14% (dane GUS). GUS przewiduje, że w Polsce do roku 2060 na każde trzy osoby pracujące przypadać będą dwie osoby na emeryturze, przy czym liczba osób powyżej 80. roku życia wzrośnie 4-5-krotnie. Problem starzejącego się społeczeństwa jest już w dużym stopniu uznawany za wyzwanie, któremu cała Unia Europejska musi stawić czoła i z którym rządy państw muszą nauczyć się radzić. W związku z tym temat starzejącego się społeczeństwa jest jedną z głównych kwestii, które Polska poruszy w czasie swojej • 14 • prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, trwającej od lipca do grudnia 2011 r. Zadaniem Polski będzie również podjęcie działań na rzecz wdrożenia inicjatywy „Unia Innowacji”. 6 czerwca 2011 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła wnioski z debaty dotyczącej kwestii zdrowotnych pod hasłem „W kierunku nowoczesnych, zrównoważonych i otwartych na potrzeby społeczeństwa systemów opieki zdrowotnej”. Ustalono, że państwa członkowskie UE stoją przed wspólnym wyzwaniem, jakim są starzejące się społeczeństwa, wzrost zachorowalności na choroby przewlekłe oraz rosnące koszty opieki medycznej, jak również ograniczone środki publiczne przeznaczone na służbę zdrowia. Zgodnie z przyjętymi wnioskami, państwa członkowskie zachęcane są, aby postrzegać politykę zdrowotną nie jako źródło wydatków, ale też jako inwestycję i motor ekonomicznego rozwoju. Ponadto, Rada UE nawołuje kraje członkowskie, aby wzięły pod uwagę innowacyjne podejście oraz nowoczesne modele opieki zdrowotnej, w tym odejście od systemu opartego na opiece szpitalnej na rzecz zintegrowanej opieki zdrowotnej, wspieranie ewaluacji technologii nacisk na potrzebę współpracy pomiędzy władzami na szczeblu krajowym, co w rezultacie umożliwi zwiększenie efektywności podejmowanych działań. Apeluje się także do państw członkowskich oraz Komisji Europejskiej, aby zdefiniowały najbardziej efektywne sposoby inwestowania w opiekę zdrowotną. • 15 • Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie ekonomiczne dla europejskich gospodarek medycznych oraz efektywniejsze wykorzystanie rozwiązań internetowych. Położono także Zdrowe społeczeństwo, zdrowa gospodarka: Jak największe korzyści przy jak najmniejszych nakładach Szybko starzejące się społeczeństwa staną się ogromnym ciężarem dla gospodarek wszystkich krajów europejskich. Coraz mniej osób będzie wnosić wkład do budżetu państwa poprzez płacenie podatków oraz składek na ubezpieczenie zdrowotne. Jednocześnie, więcej osób niż kiedykolwiek będzie potrzebować opieki zdrowotnej oraz świadczeń emerytalnych. Jednakże, debata publiczna dotycząca tego, jak zaradzić przewidywanym zmianom demograficznym oraz wyzwaniom, które ze sobą niosą, skupiała się dotychczas w Polsce głównie na reformie systemu emerytalnego, zmianie struktury ubezpieczeń społecznych oraz przesunięciu wieku emerytalnego, co umożliwiłoby maksymalne zwiększenie dochodów państwa. Efektywne zarządzanie wyzwaniami ekonomicznymi związanymi ze starzejącym się społeczeństwem to nie tylko kwestia reformy systemu ubezpieczeń zdrowotnych, systemu podatkowego, emerytalnego czy innej dystrybucji środków. Oczywiście reformy te mają duże znaczenie. Jednakże, aby znacznie zmniejszyć obciążenie ekonomiczne spowodowane proporcjonalnie mniejszą liczbą osób młodych w społeczeństwie w stosunku do osób starszych, należy zredukować zbędne koszty i równocześnie maksymalnie wykorzystać potencjał aktywnych obywateli. Załamanie struktury wydatków na opiekę zdrowotną w Europie – 2007 r. Leczenie szpitalne Leczenie ambulatoryjne 47,9% Leki i materiały medyczne nie będące dobrami trwałego użytku 17% Źródło: Dane Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) dotyczące służby zdrowia za rok 2009, wskaźniki statystyczne dla 30 krajów, listopad 2009 – analiza Europejskiej Federacji Przemysłu i Stowarzyszeń Farmaceutycznych – EFPIA (średnia nieważona dla państw członkowskich Unii Europejskiej oraz Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu) 35,1% • 16 • Zwolnienia lekarskie (mniejsza produktywność oraz koszt świadczenia chorobowego) i hospitalizacje (bardzo kosztowne) to dwa główne czynniki, które nadwyrężają budżet państwa. Za przykład posłużyć może badanie opublikowane przez Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) w listopadzie 2010 r., według którego 5% pacjentów w polskim systemie ochrony zdrowia generuje 60% kosztów. Starzejące się społeczeństwo już teraz wpływa na zwiększone wydatki służby zdrowia, tym bardziej, że osoby powyżej 65. roku życia stanowiły 13,2% populacji ogólnej w 2009 r., ale jednocześnie 26,3% wszystkich pacjentów w Poljącym 65 lat, która stanowi 33,6% wszystkich kosztów szpitalnych, jest przy tym bardziej kosztowna niż w przypadku młodszych grup wiekowych. Wydatki bieżące na ochronę zdrowia w Polsce w 2008 r. GUS, Narodowy Rachunek Zdrowia za 2008 r. Szpitale (HP.1) 34,5% Zagranica (HP.1) 0,1% Pozostałe jednostki gospodarcze (HP.7) 4,8% Instytucje administracji w ochronie zdrowia (HP.6) 1,7% Jednostki prowadzące i administrujące programy zdrowia publicznego (HP.5) 1,7% Zakłady opieki pielęgnacyjnej długoterminowej (HP.2) 1,3% Świadczeniodawcy ambulatoryjnej ochrony zdrowia (HP.3) 29,6% Sprzedawcy i inni dostawcy sprzętu i dóbr medycznych (w tym leków) (HP.4) 26,5% • 17 • Zdrowe społeczeństwo, zdrowa gospodarka: Jak największe korzyści przy jak najmniejszych nakładach sce i 28,3% ogółu hospitalizowanych pacjentów. Hospitalizacja osób w wieku przekracza- Wpływ postępu w medycynie na przyszłość gospodarki Systematyczne, strategiczne podejście, którego celem jest zapewnienie stałego postępu w medycynie, ma wymiar nie tylko „humanitarny” i nie dotyczy wyłącznie ratowania i przedłużania ludzkiego życia. Odgrywa niezmiernie istotną rolę w podnoszeniu jakości życia, zwiększaniu aktywności pacjentów, a w rezultacie także możliwości ich aktywnego udziału w wytwarzaniu Produktu Krajowego Brutto (PKB) państw europejskich. Regularny i stały dostęp do innowacyjnych rozwiązań w zakresie profilaktyki, diagnostyki oraz leczenia będzie decydującym czynnikiem, dzięki któremu ludzie dłużej pozostaną zdrowi i sprawni, a tym samym w większym stopniu będą przyczyniać się do rozwoju społeczno-ekonomicznego. Podnoszenie świadomości społeczeństwa w zakresie profilaktyki, programy badań przesiewowych wspierane zarówno przez instytucje publiczne, jak i prywatne, postęp technologiczny w dziedzinie sprzętu medycznego, a także innowacyjne leki opracowywane przez centra badawcze międzynarodowych firm farmaceutycznych to kluczowe czynniki, które zapewnią stały rozwój w zakresie profilaktyki, diagnostyki oraz leczenia. Wyzwaniem dla rządów europejskich jest opracowanie strategii zdrowia publicznego, która zagwarantuje stały dostęp do innowacyjnych terapii oraz metod diagnostycznych w momencie, gdy tylko one powstaną. To z kolei zapewni skuteczne leczenie, zmniejszy efekty uboczne oraz ryzyko powikłań, zapobiegnie absencji w pracy, umożliwi jak najszybszy do niej powrót, a także zmniejszy ogromne koszty hospitalizacji. Rola profilaktyki Celem operacyjnym nr 9 Narodowego Programu Zdrowia jest „tworzenie warunków do zdrowego i aktywnego życia osób starszych”, a jednym z efektów do osiągnięcia przed 2015 rokiem jest “zmniejszenie występowania niepełnosprawności, chorób przewlekłych i przedwczesnych zgonów w populacji osób powyżej 60. roku życia i zwiększenie liczby lat wolnych od niepełnosprawności (współczynnik HALE Światowej Organizacji Zdrowia)”. Efektywna realizacja Narodowego Programu Zdrowia jest zatem całkowicie zgodna z koncepcją „Starzejącego się społeczeństwa” i stanowi integralny element zarządzania gospodarką przyszłości. Ten cel może być zrealizowany jedynie poprzez stały i systematyczny postęp w zakresie metod profilaktyki, diagnozowania oraz leczenia chorób. • 18 • dr Konstanty Radziwiłł prezydent CPME (Comite Permanent des Medecins Europeens – Standing Committee of European Doctors), członek Komitetu Sterującego Europejskiego Partnerstwa Innowacji na rzecz Zdrowego i Aktywnego Starzenia się • 19 • Wpływ postępu w medycynie na przyszłość gospodarki „Ludzie na całym świecie żyją coraz dłużej. Zjawisko to zależy od wielu czynników: są to zarówno zmiany w stylu życia wynikające z coraz pełniejszej wiedzy na temat tego, co wpływa na zdrowie człowieka, jak i coraz lepsza opieka zdrowotna dostępna dla powiększającej się rzeszy obywateli świata. Nie ma wątpliwości, że szansa na dłuższe życie to wielkie osiągnięcie naszych czasów. Należy je oceniać jednoznacznie pozytywnie. Niestety w tle tego sukcesu Europa przeżywa katastrofę zmniejszającej się liczby urodzeń. W niektórych krajach, w tym także w Polsce, obserwuje się spadek, który dawno przekroczył dolną granicę prostej zastępowalności pokoleniowej. Efektem tego jest zmniejszanie się populacji wielu państw europejskich oraz niebezpiecznie wzrastająca proporcja liczby ludzi starych i bardzo starych, którymi już w niedalekiej przyszłości nie będzie się miał kto zająć. W tej sytuacji starzejąca się Europa staje wobec niespotykanych w przeszłości nowych wyzwań, które powinny zapewnić kolejnym pokoleniom w miarę stabilną przyszłość. Polityka demograficzna sprzyjająca dzietności staje się priorytetem. Jednocześnie już dziś należy rozpocząć promocję zdrowia oraz wspierać obywateli w podejmowaniu działań, które pozwolą starzeć się zdrowiej. Promocja unikania palenia, zdrowej diety, aktywnego trybu życia oraz wczesne wykrywanie chorób prowadzących do szybszego starzenia się powinny być na pierwszym planie zdrowia publicznego Europy. Jednocześnie należy podejmować różne działania na rzecz tworzenia otoczenia przyjaznego dla ludzi starszych: odpowiednich warunków pracy, rozwiązań społecznych sprzyjających aktywnemu życiu oraz innowacyjnych rozwiązań pozwalających na niezależne funkcjonowanie także we własnych domach.” Według dr. Janusza Medera z Polskiej Unii Onkologii (PUO), większość pacjentów ignoruje pierwsze objawy choroby nowotworowej, nie są one również zauważane przez lekarzy, którzy nie specjalizują się w onkologii. Dane PUO pokazują, że stopień wykrywalności raka w Polsce jest o wiele niższy niż w Stanach Zjednoczonych czy krajach Europy Zachodniej (30% w porów20 naniu do 60% w USA i 50% w Europie) . Innowacyjne metody diagnostyczne obniżają koszty Przykład chorób układu szkieletowo-mięśniowego (ang. MSD) pokazuje jak dużym obciążeniem dolegliwości te mogą być dla gospodarki, o ile nie uda im się odpowiednio wcześnie zapobiec lub postawić właściwą diagnozę. Fit For Work Europe Coalition (Europejska Koalicja „Zdolni do Pracy”), wspierana przez firmy Abbott oraz GE Healthcare, opublikowała w 2010 r. dokument zatytułowany “Wspieranie Narodowego Planu Walki z Chorobami Przewlekłymi oraz Schorzeniami Układu SzkieletowoMięśniowego”. Szacuje się, że straty z powodu nieobecności w pracy wywoływane chorobami układu szkieletowo-mięśniowego wynoszą do 2% PKB w krajach europejskich [Cammarota, A. 2005. The Commission’s initiative on MSDs: Recent developments in social partner consultation at the European level]. Komisja Europejska ustaliła w 2007 r., że zwolnienia lekarskie spowodowane chorobami układu szkieletowo-mięśniowego stanowią połowę wszystkich nieobecności w pracy i 60% przypadków stałej niezdolności do pracy, co kosztuje Europę około 240 miliardów euro rocznie. Dane pochodzące z różnych krajów pokazują pełny obraz kosztów związanych ze schorzeniami układu szkieletowo-mięśniowego oraz potencjalnych oszczędności wynikających z lepszej profilaktyki, wcześniejszej diagnozy oraz innowacyjnych metod leczenia. W Hiszpanii na przykład, wydatek rzędu 13,5 dolara amerykańskiego pozwala na uniknięcie 1 dnia tymczasowej niezdolności do pracy, a każdy zainwestowany dolar przyniósł 4,08 dolara zysku po wdrożeniu 24-miesięcznego programu obejmującego 115 interwencji medycznych oraz 66 badań kontrolnych [Leon et al. 2009]. Poza korzyściami finansowymi, w przypadku których zysk netto wyniósł 172 607 dolarów, skuteczność leczenia wzrosła o 20% w porównaniu z funkcjonującym programem opieki reumatologicznej, a dodatkowo skróceniu uległa długość trwania nawrotów choroby. W latach 2000-2002 w południowo-zachodniej Szwecji przeprowadzono badania [Ektor-Anderson et al. 2008], które obrazują wpływ chorób układu szkieletowo-mięśniowego 20 http://www.wco.pl/pp/?m=2&id=3, stan z dnia 26 października 2011 r. • 20 • na produktywność pracowników. W ramach tego badania opracowano program, którego celem było zapobieganie długotrwałej absencji w pracy. Poprzez wczesną interwencję medyczną udało się ograniczyć czas przebywania na zwolnieniu lekarskim o 5% w porównaniu z grupą kontrolną. Rezultatem tego był spadek liczby dni przypadających na jedną osobę, w których pracownikom przebywającym na zwolnieniu lekarskim wypłacano wynagrodzenie, do zaledwie 76,9 dni na jedną osobę w grupie eksperymentalnej. Oznacza to redukcję o 14,8 dni na jedną osobę w skali roku, co z kolei przekłada się na „Problem starzejącego się społeczeństwa to najważniejszy problem współczesnych cywilizacji o wysokim stopniu rozwoju. W Polsce zagadnienie to ma szczególny wymiar. Demograficzne tendencje wydłużania życia, pojawiające się wskutek tego nowe problemy zdrowotne, głównie przewlekłe choroby niezakaźne, w połączeniu z ekonomicznymi aspektami nie tylko zdrowia, lecz całej ekonomiki – to nowe, nieznane do tej pory zagrożenia i wynikające z nich wyzwania. Problem zdrowego starzenia się naszego społeczeństwa to wielosektorowe zagadnienie. Znajomość rzeczy i intuicja autorów niniejszego raportu w znakomity sposób wprowadza czytelnika w problem wieloaspektowej wizji naszej populacji za 30-60 lat. Niestety złej wizji. Walka o zdrowe starzenie się – jeden z ważniejszych priorytetów UE, wobec spadku dzietności i rosnącego deficytu budżetowego Polski nie daje szansy na wygraną. Trzeba mieć liczną młodzież, dobrze wykształconych, sprawnych i zdrowych ludzi w wieku produkcyjnym, o liczbie niezbędnej do udźwignięcia obciążeń wynikających z rosnącej liczby emerytów, aby tę ideę zdrowej starości zrealizować. Starość kosztuje znacznie więcej niż młodość i ktoś musi na nią zapracować: na renty, emerytury, opiekę zdrowotną, socjalną i rehabilitację. A przy niewystarczającej sile produkcyjnej, renty, emerytury i opieka zdrowotna będą stale dużym obciążeniem takim, że nasza gospodarka i budżet Państwa tego nie wytrzymają. Wtedy starzy będą biedni! Bieda nie wiedzie ani do szczęścia, ani do zdrowia. Potrzebna jest więc strategiczna, zaplanowana na wiele lat polityka demograficzna, ekonomiczna i zdrowotna. Innowacje szeroko rozumiane mogą wesprzeć rozwiązanie tego problemu. Autorzy raportu, którzy zauważyli, zbadali, opisali zagrożenia płynące ze starzejącego się społeczeństwa, wskazali także drogi rozwiązania zagadnienia, które każdego z nas będzie dotyczyć, jeżeli w zdrowiu dożyjemy starości, i w zdrowiu i szczęściu będziemy chcieli się nią cieszyć.” Prof. ndzw. dr hab. med. Bolesław K. Samoliński Warszawski Uniwersytet Medyczny, Wydział Nauki o Zdrowiu Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii • 21 • Wpływ postępu w medycynie na przyszłość gospodarki oszczędności rzędu 236 357 euro w sektorze ubezpieczeń społecznych. „W ciągu ostatnich dziesięcioleci postęp cywilizacyjny bardzo przyspieszył. Żyjemy dłużej nie tylko z powodu osiągnięć medycyny, ale przede wszystkim w wyniku zmian stylów życia. Dotyczy to Europy, w tym Polski, która po przemianach ustrojowych, choć nie bez problemów i trudności, wkracza na drogę modernizacji. Jednym ze skutków tych zmian jest starzenie się społeczeństwa. Wedle szacunków już w końcu obecnej dekady ludność powyżej 60. roku życia będzie stanowić 25-30% populacji Unii Europejskiej. To wielkie wyzwanie dla rządów, gospodarek i samych społeczeństw. Oznacza przecież konieczność zaspokajania potrzeb rosnących grup ludzi już nie zawsze zawodowo aktywnych, częściej podatnych na rozmaite schorzenia, a jednocześnie mających pełne prawa i uzasadnione aspiracje do godnej jakości życia. Wzrośnie zapotrzebowanie na nowe typy usług społecznych, na dostęp do specyficznych form terapii medycznych czy rodzajów opieki społecznej. W praktyce może to pogłębiać istniejące nierówności społeczne i rodzić nowe: choć starzenie się dotyka wszystkich, to jego wynikiem jest nie tylko gorsza pozycja starszych wobec młodszych. Także starość starości nierówna. Wyzwaniem politycznym i gospodarczym, a nade wszystko moralnym jest więc zapobieganie społecznemu wykluczeniu ludzi starszych. Ich dłuższe, aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, zawodowym, rodzinnym jest korzystne nie tylko dla samych osób starszych – przede wszystkim jest to ważny kapitał – a nie koszt – dla całych społeczeństw i państw.” prof. Andrzej Rychard Szkoła Nauk Społecznych, Instytut Filozofii i Socjologii PAN • 22 • Dotychczasowy wpływ postępu w medycynie na rozwój gospodarczy Już dziś liczne badania potwierdzają, że wprowadzenie nowych, lepszych metod leczenia może w znacznym stopniu zredukować nakłady państwa na opiekę zdrowotną. Frank Lichtenberg, ekonomista z Uniwersytetu Columbia, udowodnił, że wzrost wydatków na leki o 1 dolara zmniejsza koszty ponoszone przez szpitale o 3,65 dolara, a ponadto, 11 200 osób zyskuje dodatkowy rok życia dzięki wprowadzeniu nowego leku na rynek. Dzięki nowym, innowacyjnym lekom można zahamować lub spowolnić postęp wielu chorób, a także uniknąć kosztownej hospitalizacji oraz operacji inwazyjnych. W latach 1980-2000 liczba dni spędzonych przez Amerykanów w szpitalach spadła o 56%. W rezultacie, w kraju tym zmniejszono czas pobytu w szpitalach tylko w 2000 r. o 206 milio21 nów dni dzięki inwestycjom w opiekę zdrowotną . Pomimo tego, że to w USA prowadzonych jest więcej badań, które przyczyniają się do rozwoju medycyny, niż w jakimkolwiek innym kraju czy regionie, korzyści ekonomiczne „W ostatnim stuleciu korzyści ekonomiczne związane z wydłużeniem średniej długości życia w Stanach Zjednoczonych przewyższyły całkowitą wartość wzrostu PKB. Innowacyjne leki odegrały istotną rolę w tym medycznym cudzie… Postęp w medycynie miał jeszcze większe znaczenie dla krajów rozwijających się. Nowe leki pozwalające na skuteczne zwalczanie chorób zakaźnych oraz innych schorzeń w tej części świata umożliwiły jeszcze większy wzrost średniej długości życia w społeczeństwach rozwijających się niż w krajach takich jak Stany Zjednoczone. W efekcie, innowacyjne leki oraz terapie medyczne umożliwiają redukcję nierówności ekonomicznej na całym świecie, która przez długi czas była 22 rezultatem różnic w zakresie opieki zdrowotnej .” W kontekście tym warto przytoczyć artykuł na temat kosztów innowacyjnych leków stosowanych w leczeniu choroby nowotworowej, opublikowany w 2011 r. w czasopiśmie naukowym Nature Medicine przez Franka Lichtenberga z Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku. Lichtenberg odkrył, że innowacyjne leki używane w terapii nowotworów zwięk- 21 MEDTAP International, Inc. The Value of Investment in Health Care. Bethesda, MD: 2004. Dr Mark McClellan, były komisarz amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków, wrzesień 2003 r. 22 • 23 • Dotychczasowy wpływ postępu w medycynie na rozwój gospodarczy wynikające z postępu w tej dziedzinie widoczne są na całym świecie. szają długość życia pacjentów średnio o prawie rok. Badania wskakują także, że korzyści wynikaDzięki nowym odkryciom i innowacyjnym jące ze stosowania nowych leków można uznać technologiom nauka stwarza dziś za jeszcze większe w perspektywie jakości życia możliwości opracowania nowych terapii osób leczonych. Amerykański badacz oszacował, i metod leczenia na niespotykaną dotąd że rok życia, wraz z dodatkowymi korzyściami skalę. Obecnie mieszkańcy Europy mogą płynącymi z podniesienia jakości życia pacjen- oczekiwać, że będą żyć nawet o 30 lat tów, to koszt 6,5 tys. dolarów. Sondaże pokazu- dłużej niż sto lat temu. Ogromny spadek ją, że Amerykanie gotowi są zapłacić od 100 tys. śmiertelności (wywołanej np. HIV/AIDS, do 300 tys. dolarów, aby przedłużyć życie o je- chorobami nowotworowymi i układu den rok, w związku z czym Lichtenberg doszedł krążenia) oraz znaczna poprawa jakości do wniosku, że „6,5 tys. dolarów to prawdziwa życia są rezultatem mniej lub bardziej okazja.” znaczących postępów w badaniach biofarmaceutycznych. Szczepionka przeciwko ospie wietrznej zmniejsza koszty związane z nieobecnością w pracy Europejczycy mogą nie tylko liczyć na to, że będą żyć dłużej, ale też zdrowiej. Wysokie ciśnienie krwi oraz choroby Koszty związane z absencją w pracy układu krążenia można kontrolować za Koszty medyczne pomocą leków obniżających ciśnienie tętnicze krwi oraz poziom cholesterolu. Z kolei operacje wymiany stawu $600 biodrowego czy kolanowego chronią $550 przed niepełnosprawnością, a niektóre $500 90 $450 nowotwory można częściowo lub zupełnie 439 $400 wyleczyć dzięki nowo opracowanym lekom. $350 Mimo to przed medycyną stoi jeszcze wiele $300 wyzwań w walce z takimi chorobami jak $250 $200 stwardnienie rozsiane, choroba Alzheimera, $150 różne typy nowotworów czy choroby $100 rzadkie. $50 $0 Raport Europejskiej Federacji Przemysłu i Stowarzyszeń Farmaceutycznych “Przemysł 98 48 Z paragonem szczepień Bez paragonu szczepień Farmaceutyczny w Liczbach 2010” (tłumaczenie własne) Źródło: U.S. News and World Report, 27 marca, 1995; w oparciu o dane opublikowane w Journal of the American Medical Association. • 24 • Przykłady korzyści ekonomicznych płynących z wprowadzenia nowych, lepszych terapii widoczne są w leczeniu wielu chorób, które prowadziły do absencji w pracy i znacznie ograniczały produktywność pracowników. Firmy farmaceutyczne opracowały wiele leków, które podnoszą jakość życia pacjentów chorych na raka, a w wielu przypadkach redukują również koszty leczenia. Lek zwany czynnikiem stymulującym kolonie (GM-CSF) pomaga pacjentom, których system immunologiczny został osłabiony w wyniku chemioterapii. Badanie przeprowadzone nad działaniem tego leku [Peters, 1993] w Stanach Zjednoczonych pokazało, że poza polepszeniem jakości życia oraz stanu zdrowia pacjenta, zaoszczędzić można 30 000 dolarów w przeliczeniu na jednego pacjenta w stosunku do kosztów hospitalizacji poniesionych w wyniku przeszczepów szpiku kostnego. Jednym z przykładów tego, jak postęp w medycynie może skrócić czas leczenia oraz rekonwalescencji, jest choroba wrzodowa, dawniej leczona jedynie przy pomocy zabiegu chirurgicznego. Nowoczesne metody nieinwazyjne, oparte na zastosowaniu kombinacji antybiotyków oraz inhibitorów pompy protonowej (IPP) są nie tylko wygodne, ale i efektywne. nano wielkiego postępu. Badania nad statynami, jedną z wielu istniejących grup innowacyjnych leków, wykazały, że w ciągu pięciu lat ich stosowania liczba pobytów w szpitalach została ograniczona o 1/3, skróceniu uległ czas hospitalizacji, a jednocześnie spadła liczba operacji wszczepienia by-passów oraz zabiegów angioplastyki. Z kolei wyniki badania przeprowadzonego w Stanach Zjednoczonych przez naukowców z Uniwersytetu Duke’a pokazały, że pacjenci przyjmujący beta-blokery żyją dłużej, a ich terapia kosztuje o 3 959 dolarów mniej w porównaniu z innymi formami leczenia. W Europie demencja starcza dotyka 5% osób powyżej 65. roku życia. Wskaźnik ten wzrasta do 1/3 wśród osób, które dożywają 90 lat. Innowacyjne leki wykorzystywane w leczeniu tej choroby spowalniają jej rozwój i pozwalają pacjentom na samodzielne funkcjonowanie średnio przez 30 miesięcy dłużej, zanim potrzebować będą stałej opieki lekarskiej. Jeśli zastosowanie leków nowej generacji pozwoli opóźnić początek choroby o 5 lat, liczba pacjentów cierpiących na chorobę Alzheimera spadnie o 43%, co przełoży się na oszczędności rzędu miliardów dolarów rocznie w krajach, gdzie chorzy będą mieli dostęp do leków tej klasy. • 25 • Dotychczasowy wpływ postępu w medycynie na rozwój gospodarczy Leczenie chorób serca to kolejna dziedzina medycyny, w której w ostatnich latach doko- Innowacyjne terapie zastosowane w leczeniu migreny pokazują, jakie korzyści ekonomiczne płyną ze stałego dostępu do najnowszych osiągnięć medycyny. Szacuje się, że migrenowe bóle głowy mogą występować u 8% europejskiej populacji, czyli około 30 milionów osób. Bardzo silne bóle głowy towarzyszące migrenie mogą trwać do 72 godzin, a ich efektem są znaczne koszty poniesione w wyniku nieobecności w pracy. Badanie, które oceniało wpływ iniekcji z tryptanem na produktywność pracowników, wykazało, że ponad połowa pacjentów wracała do swoich zajęć w ciągu dwóch godzin od otrzymania leku, w porównaniu z 9% osób, którym podano placebo [Cady et al. 1998]. Liczba osób chorych na cukrzycę na świecie wzrasta w niepokojącym tempie. Przewiduje się, że w ciągu kolejnych 15 lat zwiększy się z obecnych 150 do 250 milionów osób. Leki najnowszej generacji nie tylko pozwalają na ustabilizowanie poziomu cukru we krwi, ale w porównaniu do wcześniejszych terapii zmniejszają też ryzyko wystąpienia skutków ubocznych oraz powikłań, co ogranicza konieczność dłuższego pobytu pacjentów w szpitalu. • 26 • Od dłuższego czasu prowadzone są ogromne inwestycje w rozwój nowych, innowacyjnych leków, które mogą znaleźć zastosowanie w leczeniu głównych chorób przynoszących największe straty ekonomiczne. Leki te jednocześnie pozwolą pacjentom dłużej zachować sprawność i zmniejszą częstotliwość pobytów w szpitalu. Aby efektywnie rozwiązać problem starzejącego się społeczeństwa, 80 000 naukowców zatrudnionych w działach rozwojowo-badawczych przemysłu farmaceutycznego na świecie obecnie pracuje nad tysiącami nowych terapii medycznych. Proces opracowania nowego leku, od rozpoczęcia badań laboratoryjnych poprzez testy kliniczne, aż po ostateczną rejestrację, trwa średnio 15 lat i kosztuje ponad 1 miliard euro. Prace nad ponad 2 000 leków stosowanych w leczeniu chorób związanych z procesem starzenia się, znajdujących się obecnie w fazie testowania lub rejestracji, są źródłem nadziei dla pacjentów, ale też rządów na całym świecie, które usiłują rozwiązać problem starzejącego się społeczeństwa. Obecnie dostępnych jest 235 nowych leków na cukrzycę, 861 stosowanych w leczeniu nowotworów, 300 w leczeniu chorób serca, 97 w walce z HIV/AIDS, a prace badawcze nad kolejnymi 633 lekami biologicznymi nowej generacji trwają. Biorąc pod uwagę te liczby oraz znaczne kwoty inwestowane w rozwój medycyny, nie ulega wątpliwości, że sumy te w przyszłości przyniosą korzyści, pod warunkiem jednak, że nowe leki będą refundowane w systemie opieki zdrowotnej. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych na Uniwersytecie w Chicago pokazują, że obniżenie o 10% liczby przypadków śmiertelnych spowodowanych chorobą nowotworową pozwoli w przyszłości na oszczędności rzędu 4,4 biliona dolarów. Liczba pacjentów, którzy żyli przynajmniej przez 5 lat od momentu zdiagnozowania choroby wynosiła 50% w latach 1975-1979. W wyniku zastosowania innowacyjnych terapii, w roku 2000 wskaźnik ten wyższy był o 21% w przypadku pacjentów chorych na raka piersi, o 42% u pacjentów z rakiem prostaty, o 28% u chorych z rakiem jelita grubego i odbytu, o 25% w przypadku chorych na raka płuc. W 2009 roku dokonano 15 przełomowych odkryć w zakresie leczenia choroby nowotworowej, w rezultacie czego liczba osób umierających z powodu tej choroby powinna zmniejszyć się jeszcze bardziej. Obecnie trwają prace badawcze nad 861 lekami, które mają być wykorzystane w profilaktyce oraz skutecznym leczeniu choroby nowotworowej. • 27 • Ogromne inwestycje dzisiaj to szansa dla gospodarki w przyszłości • Problem starzejącego się społeczeństwa to wyzwanie na dziś Ogromne inwestycje dzisiaj to szansa dla gospodarki w przyszłości „Starzenie się społeczeństwa jest aktualnie uznanym faktem i stanowi bezsporne wyzwanie dla systemów ochrony zdrowia na całym świecie. Dostrzeżono ten problem w Europie, czego dowodem są podjęte badania w ramach priorytetów zdrowotnych finansowanych przez Unię Europejską w latach 2008-2013. Implementacja wyników badań powinna doprowadzić do poprawy zdrowia osób starszych nie tylko w aspekcie wydłużenia czasu życia, ale także poprawy jego jakości. Światowy kryzys finansowy determinuje wzrost roli farmakoekonomiki jako wielodyscyplinarnej nauki, dostarczającej informacji o niezwykle istotnym znaczeniu dla optymalnego rozdzielania zasobów ochrony zdrowia. Szczególnie w chwili obecnej należy postrzegać farmakoekonomikę jak najszerzej – nie tylko w kontekście skuteczności klinicznej i efektywności ekonomicznej terapii, co ma znaczenie w procedowaniu refundacji nowoczesnego leczenia, ale również w obszarach działania systemów ochrony zdrowia na świecie, ocen technologii medycznych, wyników i jakości publikowanych badań klinicznych, rozwoju i monitorowania metod badawczych, takich jak badania populacyjne, jakości życia i preferencji chorych. Przedstawiony raport stanowi cenny wkład w kompleksowe spojrzenie na problemy zdrowotne i ekonomiczne starzejącego się społeczeństwa. Przekonuje również do konieczności interwencjonizmu państwowego (a może nawet unijnego) w sferę finansowania działań zabezpieczających realizację celów strategicznych służących społeczeństwom. Zaniechanie interwencjonizmu jest realnym zagrożeniem osiągnięcia tych celów i z tych względów aktywność w tym zakresie wydaje się niezbędna.” Prof. Karina Jahnz-Różyk Prezes Polskiego Towarzystwa Farmakoekonomicznego Kierownik Zakładu Immunologii i Alergologii Klinicznej Wojskowego Instytutu Medycznego • 28 • Problem starzejącego się społeczeństwa to wyzwanie na dziś Każdego roku w badania medyczne międzynarodowe koncerny farmaceutyczne inwestują miliardy dolarów i euro. Jednak aby odpowiedzieć na pytanie, czy związany z tym postęp w medycynie przynosi korzyści pacjentom i gospodarkom poszczególnych krajów, potrzebne jest podejście strategiczne, które pozwoli na opracowanie polityki systematycznego włączania nowych terapii medycznych do systemu ochrony zdrowia. Nie jest to łatwe zadanie biorąc pod uwagę ograniczone budżety w sektorze ochrony zdrowia, chociaż jak pokazują powyższe przykłady, długoterminowe korzyści w postaci oszczędności wynikających z efektywniejszych metod leczenia, znacznie przewyższają wydatki na inwestycje w nowe terapie – szczególnie jeśli równocześnie wzrasta poziom profilaktyki i diagnostyki, w rezultacie umożliwiając diagnozowanie i odpowiednie leczenie wielu chorób w jak najwcześniejszym stadium. Z danych Eurostatu wynika, że wydatki na działalność rozwojowo-badawczą stanowiły 1,90% PKB Unii Europejskiej w 2008 r. w porównaniu do 1,86% w roku 2000. Jeśli weźmiemy pod uwagę wydatki w tym obszarze w Stanach Zjednoczonych oraz Japonii, które wydają na ten cel odpowiednio 2,76% oraz 3,44% swojego PKB, różnica jest znaczna. Wśród krajów europejskich, najmniejsze nakłady na działalność badawczo-rozwojową podczas gdy najwięcej inwestują w tego typu działalność Szwecja i Finlandia, przeznacza23 jąc na ten cel odpowiednio 3,75% i 3,73% swoich PKB . Podejmowanie decyzji ekonomicznych opartych jedynie na polityce oszczędności oraz na podstawie rezultatów istniejących terapii, nie uwzględniając korzyści wynikających z wprowadzenia nowych metod leczenia i terapii, może okazać się pułapką dla gospodarek wielu krajów europejskich. Niestety, na większości rynków europejskich innowacyjne rozwiązania nie pojawiają się szybko. Według danych IMS Health, 61% sprzedaży innowacyjnych leków wprowadzonych w okresie 2005-2009 przypadło na rynek amerykański, w porównaniu z 29% na rynku europejskim. W 2009 roku sprzedaż w sektorze farmaceutycznym w Ameryce Północnej stanowiła 39,8% światowej sprzedaży leków w porówna24 niu z 30,6% w Europie . 23 Eurostat, 12 marca 2010 r., „Nauka, technologia i innowacja w Europie”, edycja z 2009 r. Raport Europejskiej Federacji Przemysłu i Stowarzyszeń Farmaceutycznych “Przemysł Farmaceutyczny w Liczbach 2010” (†łumaczenie własne). 24 • 29 • Problem starzejącego się społeczeństwa to wyzwanie na dziś odnotowano w krajach Europy Południowej oraz nowych państwach członkowskich UE, To od nas wszystkich zależy, czy rządy krajów Unii Europejskiej znajdą sposób na wprowadzenie strategii ekonomicznych, które zagwarantują stały dostęp do nowoczesnych metod diagnozowania oraz leczenia w miarę ich zatwierdzania. Jeśli rozpoczniemy rozwiązywać kwestie zdrowia publicznego już dziś, będziemy w stanie efektywniej stawić czoło wyzwaniom, jakie ze sobą niesie gospodarka w przyszłości. • 30 • Literatura Bethesda, MEDTAP International, Inc., The Value of Investment in health Care, 2004 r. Bevan, Stephen, et al., Fit For Work? Muscoskeletal Disorders in the European Workforce Report. Dziennik, Osteoporoza groźniejsza niż rak? Lekarze alarmują, 23 marca 2011 r. EFPIA, The European Federation of Pharmaceutical Industries and Associations, The Pharmaceutical Industry in Figures, 2010 r. Edition. Eurostat, Nauka, technologia i innowacja w Europie, edycja z 2009 r., 12 marca 2010 r. Główny Urząd Statystyczny, Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski, I kwartał 2011 r., Warszawa 2011 r. Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych, Narodowy Rachunek Zdrowia za 2008 r. Główny Urząd Statystyczny, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2007 roku, Warszawa 2007 r. Główny Urząd Statystyczny, Prognoza ludności na lata 2008-2035, Warszawa 2009 r. Komisja Europejska, 2009 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the EU-27 Member States (2008-2060), Aneks statystyczny o Polsce, 2009 r. Narodowy Fundusz Zdrowia, Rak płuc z perspektywy NFZ sprawozdawczość i koszty leczenia w latach 2002-2010 r., Warszawa 2011 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Office of Health Economics, World Population Prospects. Raport grupy roboczej na rzecz innowacji w opiece zdrowotnej 2010. Zwiększanie dostępu do innowacji w ochronie zdrowia w Polsce, Warszawa 2010 r., http://www.cioz.pl/index.php?id=34. Rynek Zdrowia, Eksperci: prawie 3 mln Polaków choruje na osteoporozę, 4 października 2011 r., http://www.rynekzdrowia.pl/Uslugi-medyczne- Eksperci-prawie-3-mln-Polakow-chorujenaosteoporoze, 112948,8.html. Strączkowski, M., Leczenie cukrzycy w roku 2010 r. – nowe możliwości i perspektywy na przyszłość, Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, VI Forum Rynku Zdrowia, Warszawa, 27-28 października 2010 r. Wojtyniak, Paweł i Goryński, Paweł (red.), Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Wojtyniak, Paweł i Goryński, Paweł (red.), Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Sytuacja Zdrowotna Ludności Polski, Warszawa 2008 r. Załącznik do Uchwały nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007 r., Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015 r. • 31 • Literatura www.phrma.org, stan z dnia 7 października 2011 r. AMERYKAŃSKA IZBA HANDLOWA W POLSCE ul. E. Plater 53 00-113 Warszawa tel.: (22) 520 59 99 fax: (22) 520 59 98 [email protected] www.amcham.pl PRACODAWCY RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ ul. Brukselska 7 03-973 Warszawa tel.: (22) 518 87 00 fax: (22) 828 84 37 [email protected] www.pracodawcyrp.pl • 32 •
