Rak rzeczny i jego czynności życiowe

advertisement
Spis treści
1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Świat istot żywych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Komórka – podstawowy element budowy organizmu zwierzęcego
Budowa komórki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skład chemiczny organizmów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kształt i funkcje komórek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zestawienie wiadomości o budowie organizmu zwierzęcego . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
. 5
. 9
. 9
. 9
. 10
. 14
2 PIERWOTNIAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Budowa pełzaka i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Pierwotniaki oraz ich znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
ZWIERZĘTA
3 OGÓLNE WIADOMOŚCI O ZWIERZĘTACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
BEZKRĘGOWCE
4 PARZYDEŁKOWCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Stułbia płowa i jej czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Wybrane parzydełkowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
5 PŁAZIŃCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Tasiemiec nieuzbrojony i jego przystosowanie do pasożytniczego trybu życia . . . . . . 46
Wybrane tasiemce oraz ich wpływ na zdrowie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
6 NICIENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Glista ludzka i jej czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Nicienie pasożytnicze oraz ich wpływ na żywicieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3
7 PIERŚCIENICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Dżdżownica ziemna i jej przystosowanie do życia w glebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
Pierścienice żyjące w różnych środowiskach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
8 MIĘCZAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Ślimak winniczek i jego czynności życiowe . . . . . . . . . .
Krewniacy winniczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Małże, ich czynności życiowe oraz znaczenie w przyrodzie
Głowonogi oraz ich środowisko życia . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
69
74
77
80
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
9 STAWONOGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Skorupiaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Rak rzeczny i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Skorupiaki oraz ich środowisko życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Pajęczaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Pająk krzyżak i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Wybrane pajęczaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Bielinek kapustnik i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Przegląd owadów oraz ich znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Zestawienie wiadomości o bezkręgowcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
9
Stawonogi
Stawonogi to zmiennocieplne bezkręgowce, żyjące we wszystkich środowiskach na całym
świecie – w powietrzu, w wodzie i na lądzie. Mogą prowadzić wolno żyjący lub pasożytniczy tryb życia. Wśród stawonogów wyróżniamy skorupiaki, pajęczaki i owady.
Ciało stawonogów jest podzielone na segmenty, które u większości łączą odcinki ciała. Są
to głowa, tułów i odwłok u owadów i głowotułów oraz odwłok u skorupiaków i pajęczaków.
Stawonogi mają parzyste, członowane odnóża. Człony odnóży są połączone ruchomo
– stawowo, stąd nazwa całej grupy zwierząt. Niektóre odnóża służą do chodzenia lub pływania, inne są przekształcone w czułki lub narządy gębowe.
Ciało stawonogów okrywa twardy pancerz odgrywający rolę zewnętrznego szkieletu,
do którego są przytwierdzone mięśnie. Chroni on ciało przed napastnikami, urazami mechanicznymi i przed zbytnią utratą wilgotności. W miejscach, gdzie łączą się poszczególne
segmenty ciała lub części odnóży, pancerz jest cieńszy, co zapewnia zwierzęciu swobodę
ruchów. Twarde okrycie ciała stawonogów
powoduje, że ich wzrost odbywa się tylko
w okresach linienia. Linienie to zrzucanie
starego pancerza, pod którym wcześniej
tworzy się nowy. Nowy pancerz jest miękki, elastyczny i większy niż poprzedni. Po
opuszczeniu starego pancerza przez zwierzę nowy zostaje rozciągnięty przez rosnące ciało stawonoga.
Pobieranie tlenu do oddychania i wymiana gazowa u stawonogów zależą od
środowiska, w którym żyją. Wodne stawonogi do oddychania pobierają tlen
z wody za pomocą skrzeli. Stawonogi
żyjące na lądzie do oddychania pobierają tlen z powietrza atmosferycznego za
pomocą płuc – powierzchni oddechowych, znajdujących się we wnętrzu ciała
(pajęczaki), lub tchawek (owady). Stawonogi są głównie rozdzielnopłciowe
i jajorodne. Mają dobrze rozwinięte zmysły, zwłaszcza wzrok i węch.
Rozwielitka – przedstawiciel skorupiaków
84
Skorupiaki
Skorupiaki są stawonogami wodnymi, które żyją w wodach słodkich i słonych. W morzach
i oceanach niektóre skorupiaki żyją przy brzegu, inne przystosowały się do życia w głębinach,
jeszcze inne unoszą się w toni wodnej. Niektóre skorupiaki żyją na lądzie w wilgotnych miejscach. Ciało skorupiaków jest zbudowane z segmentów. U niektórych sąsiadujące segmenty
są zrośnięte, np. u raka głowa zrośnięta z tułowiem tworzy głowotułów okryty jednolitym
pancerzem. Skorupiaki do oddychania pobierają tlen z wody za pomocą skrzeli.
Rak rzeczny i jego czynności życiowe
Rak rzeczny jest stawonogiem należącym do skorupiaków. Żyje tylko w wodzie. Zamieszkuje dobrze natlenione i czyste wody rzek i potoków. Jest uważany za wskaźnik czystości wód.
Budowa zewnętrzna raka rzecznego
czułki, narządy zmysłu
dotyku, węchu
i równowagi służące do
rozpoznawania otoczenia
odnóża zakończone
szczypcami służące do
chwytania, obrony
i zdobywania pokarmu
oczy – narząd wzroku –
służące do obserwacji
otoczenia
narządy gębowe służące
do pobierania pokarmu
głowotułów pokryty
mocnym pancerzem
chroniącym ciało raka
przed napastnikami
odnóża kroczne służące
do poruszania się
odwłok zbudowany
z segmentów
przystosowany
do pływania
„wachlarz” na odwłoku,
przystosowany do pływania
85
9
Rak pręgowany
Rak rzeczny
To ciekawe
Ciało raka składa się z głowy zrośnięRak rzeczny żeruje tylko nocą. Dzień
tej z tułowiem, czyli głowotułowia, oraz spędza w ukryciu – w wykopanych
odwłoka. Z przodu głowy znajdują się
jamkach lub pod korzeniami drzew.
czułki – narządy zmysłu dotyku, służące
Głębokość, na jakiej przebywa, zależy
do rozpoznawania otoczenia, oraz narządy
od temperatury wody. Wiosną i latem
gębowe służące do pobierania i rozdrabżeruje na płyciznach. Im jest chłodniania pokarmu. Po obu stronach głowy są
niej, tym schodzi głębiej, jednocześnie
rozmieszczone oczy – narząd zmysłu wzromniej jedząc. W zimie wcale nie pobieku. Znajdują się one na słupkach i działają
ra pokarmu.
niezależnie od siebie. Dzięki temu rak może
patrzeć we wszystkich kierunkach, nie poruszając się.
Głowotułów raka jest pokryty twardym pancerzem chroniącym go przed napastnikami. Jest to jednocześnie zewnętrzny szkielet, do którego są przyczepione liczne mięśnie.
Na głowotułowiu znajdują się odnóża kroczne, służące do poruszania się, oraz odnóża
zakończone szczypcami, którymi rak broni się i zdobywa pokarm.
Odwłok jest zbudowany z segmentów. Nie jest on tak sztywny jak tułów. Końcowy segment ma wachlarzowaty kształt. Odwłok jest przystosowany do pływania, a u samicy dodatkowo do noszenia jaj i młodych raków.
Rak odżywia się roślinami wodnymi, drobnymi wodnymi bezkręgowcami, a także martwymi zwierzętami, np. śniętymi rybami i inną padliną. Z tego względu odgrywa ważną rolę
czyściciela dna z rozkładających się resztek.
Do oddychania rak pobiera tlen z wody za pomocą skrzeli znajdujących się z obu stron
ciała pod pancerzem głowotułowia.
Rak jest rozdzielnopłciowy i jajorodny. Samica składa jaja w zgięciu odwłoka, do którego samiec składa plemniki. Zapłodnione jaja są przyczepione na odwłoku i noszone przez
całą zimę. Dopiero na wiosnę lub na początku lata wychodzą z nich młode raki.
W ciągu pierwszego roku młody rak szybko rośnie, ponieważ kilkakrotnie linieje. W następnych latach rośnie znacznie wolniej.
86
Ćwiczenia
1 Pokoloruj pola, w których są wpisane cechy stawonogów.
Stawonogi to organizmy:
których odnóża są członowane
jajorodne
kręgowe
których ciało jest
zbudowane z segmentów
obupłciowe
rozdzielnopłciowe
zmiennocieplne
stałocieplne
żyworodne
których człony odnóży
są połączone stawowo
bezkręgowe
2 Uzupełnij schemat nazwami grup zwierząt, które należą do stawonogów.
STAWONOGI
3 Pokoloruj pola, w których podane cechy opisujące raka są prawdziwe.
Rak do oddychania pobiera
za pomocą skrzeli tlen
rozpuszczony w wodzie.
Rak odżywia się padliną,
ale poluje też na żywe
zwierzęta wodne.
Rak rodzi żywe młode,
jest więc żyworodny.
Rak do oddychania pobiera
za pomocą płuc tlen z powietrza
atmosferycznego.
Rak odżywia się
roślinnością przybrzeżną.
Rak jest zwierzęciem
jajorodnym.
87
4 Napisz, jaką funkcję w organizmie raka pełnią wymienione części jego ciała.
głowotułów –
odwłok –
odnóża kroczne –
odnóża ze szczypcami –
5 Odczytaj nazwy zaszyfrowane w rebusach. Uzupełnij nimi zdania.
DO
Z
W
S
DKA
SZ
WARK
PÓ
Y
CH
R
Rak ma narządy
, dzięki którym rozpoznaje
środowisko i znajduje pokarm.
Narządem wzroku są
88
na
.
Skorupiaki oraz ich środowisko życia
Skorupiaki to różnorodna grupa zwierząt mająca duże znaczenie w przyrodzie. W jeziorach
i stawach żyją rozwielitki i widłonogi. Wchodzą one w skład planktonu i są bardzo ważnym
pokarmem dla ryb. Skorupiaki planktonowe, np. widłonogi, w morzu są pokarmem dla ryb
i ssaków morskich.
Ośliczka i kiełż zdrojowy żywią się obumarłymi szczątkami roślin. Skorupiaki te można
spotkać tylko w czystej wodzie i dlatego są one biologicznym wskaźnikiem czystości wód.
Ośliczka
Widłonóg
Krab
Kryl
W ciepłych morzach żyją np. kraby,
homary, krewetki i langusty, które są cenionym przez ludzi pożywieniem.
Planktonowy kryl, żyjący w wodach wokół
Antarktydy, jest podstawowym pokarmem
pingwinów, ryb, niektórych fok, a także wielorybów. Niektóre skorupiaki, np. stonogi,
przystosowały się do życia na lądzie. W Polsce żyje wiele ich odmian. Najczęściej jest
spotykany prosionek (stonóg piwniczny).
Prosionek (stonóg piwniczny)
89
Ćwiczenia
1 Połącz nazwę skorupiaka ze środowiskiem, w którym żyje.
SKORUPIAKI ŻYJĄCE
krab
ośliczka
na lądzie
kiełż zdrojowy
krewetka
prosionek
homar
w wodzie
kryl
rozwielitka
rak
langusta
2 Odczytaj wyraz zaszyfrowany w rebusie. Uzupełnij nim zdanie.
Z
WER
WIÓRKA
S = TKI
to skorupiaki, które wchodzą w skład planktonu i są ważnym pokarmem dla ryb.
90
9
ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACH
GRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKO
ŻYCIA I PRZEDSTAWICIELE
PARZYDEŁKOWCE
– żyją w środowisku wodnym.
• stułbia płowa
• chełbia modra
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY
• ciało zbudowane z dwóch warstw
komórek, wewnątrz jest jama
chłonąco-trawiąca
• występowanie postaci polipa
lub meduzy
• drapieżne
• wymiana gazowa całą powierzchnią
ciała
• rozmnażanie polipów bezpłciowe,
meduz – płciowe
PŁAZIŃCE
– część żyje we wnętrzu ciała żywiciela.
• tasiemiec uzbrojony
• tasiemiec bąblowcowy
• ciało płaskie, złożone z członów
• na główce występują przyssawki
• pasożyt, pokarm chłonie całą
powierzchnią ciała
• oddychanie beztlenowe
• obojnaki i jajorodne, rozwój
w dwóch żywicielach
NICIENIE
– niektóre żyją we wnętrzu ciała żywiciela,
inne – w glebie.
• włosień kręty
• glista ludzka
112
•
•
•
•
•
ciało wydłużone, w przekroju okrągłe
część jest pasożytami
oddychanie całą powierzchnią ciała
rozdzielnopłciowe i jajorodne
wolno żyjące lub rozwój w jednym
żywicielu
ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACH
GRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKO
ŻYCIA I PRZEDSTAWICIELE
PIERŚCIENICE
– niektóre żyją w wilgotnej, urodzajnej
glebie, inne w słodkich wodach
o zamulonym dnie.
• dżdżownica
• rureczniki
• pijawka
CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY
• ciało zbudowane z pierścieni
• wymiana gazowa całą powierzchnią
ciała
• obupłciowe i jajorodne
MIĘCZAKI
– większość żyje w wodzie, niektóre na lądzie.
• winniczek
• skójka
• ośmiornica
• miękkie ciało okryte muszlą
– u ślimaków spiralną, u małży
dwuklapową
• ślimaki lądowe – roślinożerne, małże
filtrują drobne organizmy z wody
• obupłciowe i jajorodne
STAWONOGI
– niektóre żyją w środowisku wodnym,
inne – w lądowym.
• rak
• krzyżak
• bielinek kapustnik
• u owadów ciało podzielone na głowę,
•
•
•
•
•
tułów i odwłok, a u skorupiaków i pajęczaków na głowotułów i odwłok, pokryte pancerzem
członowane odnóża są połączone
ruchomo–stawowo
wzrost ciała w okresie linienia
wymiana gazowa u skorupiaków za
pomocą skrzeli, u pajęczaków – płuc,
a u owadów – tchawek
niektóre są drapieżne, inne – roślinożerne
rozdzielnopłciowe i jajorodne, w rozwoju motyla występuje postać larwy
i poczwarki
113
Download