Struktura rynku (część I): podstawowe rodzaje rynków (monopol
advertisement
1. Struktura rynku (część I): podstawowe rodzaje rynków (monopol, monopson, polipol, itp.), bariery wejścia na rynek, konkurencja doskonała, konkurencja monopolistyczna (model podwójnej funkcji popytu - interpretacja), I. Rodzaje rynków: a) Monopol b) Monopson c) Polipom d) Konkurencja doskonała e) Konkurencja monopolistyczna AD. 1 a MONOPOL: - jeden dostawca lub producent , który kontroluje podaż, ceny i wielu odbiorców, - silne bariery wejścia na rynek (np. ustawodawstwo, patenty, koszty itp. ), - unikatowy produkt lub produkt nie posiadający bliskiego substytutu. Monopol państwowy - prawo danego państwa pozwala świadczyć usługi lub produkować określony asortyment towarów tylko jednemu podmiotowi (np. monopol spirytusowy, monopol loteryjny itp.), Monopol wymuszony - kiedy jeden z producentów towaru/usługi osiąga taką pozycję na rynku, że pozostali producenci bankrutują; Monopol naturalny - wynikający z natury dostarczanej usługi/towaru, gdy ze względów technicznych konkurencja wielu podmiotów jest niemożliwa lub utrudniona (np. koleje żelazne, dostarczanie prądu elektrycznego i gazu, telekomunikacja itp.); W przypadku monopolów naturalnych i wymuszonych w wielu krajach świata tworzone jest specjalne prawodawstwo które reguluje zmonopolizowany rynek, w sposób sztuczny tworząc na nim warunki do powstania i rozwoju konkurencji. Monopolista chciałby sprzedać jak najwięcej jednostek swojego produktu za jak największą cenę. Mimo że nie jest on ograniczony konkurencją ze strony innych przedsiębiorstw, ograniczony jest jednak popytem ze strony nabywców. Jeżeli monopolista podniesie swoją cenę zbyt wysoko, wówczas nabywcy po prostu przestaną kupować jego produkt i sprzedaż monopolisty zmaleje. Zasadniczo monopolista mógłby wybrać albo cenę swojego produktu, albo wybrać poziom jego sprzedaży i pozwolić popytowi ustalić cenę rynkową. Z teoretycznego punktu widzenia obie opcje są równoważne, ale nieco łatwiej jest sformułować problem monopolisty jeżeli wybiera on poziom produkcji, ponieważ koszt produkcji również bezpośrednio zależy od ilości wyprodukowanego produktu. Jeżeli ilość wyprodukowanego produktu zdefiniowana jest jako q, wówczas cena rynkowa wyznaczona przez popyt wynosi p(q), zaś koszt 1 wyprodukowania q jednostek produktu to c(q). Przychód monopolisty wynosi p(q)*q, a jego koszt c(q), zatem zysk monopolisty π(q) można zapisać jako . Wybór poziomu produkcji przez monopolistę: P – cena, Q – poziom sprzedaży, 1 – popyt, 2 – przychód krańcowy, 3 – koszt krańcowy, 4 – cena ustalona przez monopolistę, 5 – cena w warunkach konkurencji doskonałej, 6 – ilość dobra sprzedawana przez monopolistę, 7 – ilość dobra sprzedawana w warunkach konkurencji doskonałej, B i C łącznie – zbędna strata społeczna. Z warunku koniecznego wynika zatem, że maksymalizując swój zysk monopolista produkuje tyle aby jego koszt krańcowy zrównał się z przychodem krańcowym. Wybór poziomu produkcji przez monopolistę jest przedstawiony na rysunku wyżej. Grafika ta ilustruje kilka własności tego wyboru. Po pierwsze, widać na niej, że przychód krańcowy jest zawsze mniejszy niż popyt, co wynika z tego, że popyt jest funkcją malejącą, a zatem p(q) + p'(q)q < p(q). Wynika z tego, po drugie, że wybierając ilość tak, aby koszt krańcowy zrównał się z przychodem krańcowym cena monopolisty jest wyższa niż jego koszt krańcowy. Oznacza to, po trzecie, że wybór monopolisty prowadzi do zbędnej straty społecznej. Istnieją bowiem jednostki produktu, których wartość mierzona popytem jest wyższa niż koszt ich produkcji mierzony kosztem krańcowym, a które nie są produkowane i sprzedawane. Po czwarte, ponieważ cena przekracza koszt krańcowy, monopolista ma dodatni zysk. Wreszcie, ponieważ podaż w warunkach konkurencji doskonałej wyznaczona jest przez koszt krańcowy, dla konkurencji doskonałej równowaga rynkowa wyznaczona jest przez przecięcie się krzywych popytu i kosztu krańcowego. Zatem, po piąte, w warunkach monopolu cena jest zawsze wyższa niż w warunkach konkurencji doskonałej, a ilość dobra sprzedawana przez monopolistę jest zawsze mniejsza niż miałoby to miejsce w warunkach konkurencji doskonałej. AD. I b MONOPSON 2 - jeden odbiorca; - wielu dostawców towaru lub usługi Monopsonami są zazwyczaj firmy państwowe, np. kupujące ropę naftową, gaz ziemny lub usługi zdrowotne. Przedsiębiorstwo mające taką pozycję dąży do zakupu po zaniżonych cenach podczas negocjacji z dostawcami. AD. I c POLIPOL Polipol –struktura rynku, w której występuje wielu drobnych sprzedawców i nabywców. Jest elementem rynku doskonałego. Liczba podmiotów rynkowych jest tak wielka, że żaden z nich nie może wpływać na ceny, poprzez zmianę popytu lub podaży, dlatego każdy musi uważać ceny za parametry stałe, niezależne od swojego zachowania. Możliwość swobodnego przenoszenia się podmiotów gospodarczych z jednej gałęzi przemysłu na inną. AD I d i e slajdy Surmy na stronie. Konkurencja doskonała (nazywana także wolną konkurencją) jest modelem teoretycznym opisującym jedną z form konkurencji na rynku; cechą charakterystyczną konkurencji doskonałej w odróżnieniu od innych jej form jest przekonanie zarówno kupujących jak i sprzedających, że ich indywidualne decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową. Rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta. Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest "dana przez rynek" - kształtuje się w wyniku działania mechanizmu rynkowego, jako wypadkowa ofert kupujących i sprzedających. Oznacza to, że żaden z podmiotów nie jest w stanie indywidualną decyzją zmienić ceny. Podmioty nie mają także bodźców do tego, by zmieniać swoją ofertę cenową, ponieważ każda jej zmiana będzie powodowała straty dla danego podmiotu. Jeżeli producent podniesie cenę swojego produktu, wówczas nie uda mu się go sprzedać, ponieważ nabywcy będą mieli dostępną wystarczającą ilość produktów konkurentów po niższej cenie. Obniżając natomiast cenę producent również traci, gdyż otrzymuje niższą zapłatę za produkty, które byłby w stanie sprzedać po wyższej cenie danej z rynku. Warunkiem utrzymania się na rynku konkurencyjnym w krótkim okresie jest uzyskanie przeciętnych kosztów zmiennych poniżej ceny rynkowej, a w długim okresie przeciętnych kosztów całkowitych poniżej ceny rynkowej. Optymalna wielkość produkcji [edytuj] Optymalną wielkością produkcji na rynku, jest taka wielkość dla której koszt krańcowy (pochodna kosztu całkowitego) jest równy cenie. Przy takiej produkcji przedsiębiorstwo osiąga przychód maksymalny - co wcale nie znaczy, iż przeciętny zysk jest maksymalny. 3 Próg produkcji, próg zysku [edytuj] Minimum funkcji przeciętnych kosztów zmiennych - nazywamy progiem produkcji. Gdy cena spada do poziomu minimum kosztów zmiennych przeciętnych - wówczas przedsiębiorstwo działające w sposób optymalny ponosi straty w wysokości kosztów stałych. Czyli zysk(strata) = koszty stałe. Gdy cena osiąga pułap minimum kosztów całkowitych przeciętnych - to przedsiębiorstwo działające w sposób optymalny osiąga zysk równy zeru. Gdy firma nie ponosi kosztów stałych - a wszystkie jej koszta zależą od wielkości produkcji wówczas cena progu produkcji jest również ceną progu zysku. Założenia [edytuj] Aby na danym rynku zaistniała konkurencja doskonała, muszą zostać spełnione cztery założenia: Duża liczba sprzedających i kupujących - dzięki temu każdy podmiot ma bardzo mały udział w globalnym popycie lub globalnej podaży i tym samym pojedyncze decyzje nie mają wpływu na cenę rynkową; także ewentualne zmowy producentów są na tyle utrudnione, że nieopłacalne; Jednorodność produktu - produkty poszczególnych producentów są identyczne, w związku z czym nabywcom jest wszystko jedno od kogo kupią produkt; Doskonała informacja rynkowa - zarówno kupujący jak i sprzedający posiadają pełną informację o samym produkcie, jak i jego cenie - tak obecnej jak i w przyszłości; Swoboda wejścia i wyjścia z branży - nie istnieją żadne bariery wejścia ani wyjścia z branży; dzięki temu przy większym zapotrzebowaniu ze strony kupujących producenci będą mogli swobodnie rozpocząć dodatkową produkcję, zwiększając tym samym podaż, a przy zmniejszonym zapotrzebowaniu wycofać się nie ponosząc dodatkowych strat. Wśród dodatkowych założeń, jakie się wymienia, znajdują się: Brak interwencji państwa - oznacza, że wyłącznie mechanizm rynkowy ma wpływ na relacje między kupującymi a sprzedającymi, w tym na cenę; Zerowe koszty transakcji - podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna sprzedaży, jak np. uprzednie rozeznanie rynku. Produkt posiada bliskie substytuty - dzięki temu nabywcy mogą łatwo zastąpić produkt innym, gdyby jego podaż była niewystarczająca. Konkurencja monopolistyczna Konkurencja monopolistyczna to teoretyczna forma rynku zaproponowana i pierwotnie analizowana przez amerykańskiego ekonomistę Edwarda Chamberlina, a później rozwinięta przez angielską ekonomistkę Joan Robinson. Posiada cechy zarówno monopolu jak i konkurencji. Konkurencja monopolistyczna charakteryzuje się tym, że na rynku współzawodniczy wiele przedsiębiorstw i nie istnieją bariery wejścia ani bariery wyjścia, podobnie jak w konkurencji. Z drugiej strony produkty wytwarzane przez firmy są niejednorodne, dzięki czemu krzywa popytu na produkt każdej z firm jest malejąca. Jest to cecha charakterystyczna dla monopolu i różni się od konkurencji doskonałej, gdzie krzywa popytu jest pozioma. Mimo że firmy produkują zróżnicowane produkty, zakłada się, że struktura ich kosztów jest jednakowa. 4 Model konkurencji monopolistycznej jest często częścią składową bardziej skomplikowanych modeli ekonomicznych. Przykładowo wykorzystuje się go zazwyczaj przy formułowaniu endogenicznych modeli wzrostu gospodarczego. Równowaga w krótkim okresie [edytuj] W krótkim okresie firmy nie mogą opuszczać rynku i zachowują się jak monopoliści. Oznacza to, że dla każdego producenta jego zysk jest zmaksymalizowany gdy przychód krańcowy jest równy kosztowi krańcowemu. Zysk ekonomiczny każdej z firm może być dodatni, ujemny lub wynosić zero. Równowaga w długim okresie [edytuj] W długim okresie firmy mogą opuszczać rynek lub na niego wchodzić, ponieważ nie ma barier wejścia i wyjścia. Jeżeli zyski ekonomiczne firm są dodatnie, zachęci to inne firmy do wejścia na rynek, co z kolei spowoduje spadek popytu na produkty firm będących do tej pory na rynku, a zatem także spadek ich udziałów w rynku i zysków. Jeżeli zyski ekonomiczne firm w krótkim okresie są ujemne, wówczas część firm opuści rynek, zwiększając popyt na produkty firm pozostających na rynku, a co za tym idzie ich udziały w rynku i zyski. Równowaga w długim okresie ma miejsce gdy zyski ekonomiczne wszystkich firm są równe zero, dzięki czemu żadna z firm nie ma powodów aby opuścić rynek lub na niego wejść. Porównanie konkurencji monopolistycznej z konkurencją doskonałą [edytuj] W długim okresie zarówno w konkurencji doskonałej jak i konkurencji monopolistycznej zysk przedsiębiorstw jest równy zero. Jednak istnieją dwie istotne różnice pomiędzy równowagami w tych dwóch formach konkurencji Marża ponad koszt krańcowy [edytuj] Dla firm w konkurencji doskonałej w równowadze cena jest równa kosztowi krańcowemu. W przeciwieństwie, dla konkurencji monopolistycznej w równowadze cena przewyższa koszt krańcowy. Oznacza to, że konkurencja monopolistyczna charakteryzuje się dodatnią marżą, mimo że zyski firm są równe zero. Skala produkcji [edytuj] W konkurencji doskonałej w równowadze każda z firm wytwarza ilość produktu, która minimalizuje przeciętny koszt całkowity. Innymi słowy w konkurencji doskonałej firmy maksymalizują korzyści skali. Z drugiej strony, w konkurencji monopolistycznej firmy produkują ilość dóbr, która jest mniejsza niż optymalna ilość wynikająca z korzyści skali. Oznacza to, że każda z firm mogłaby zwiększyć swoją produkcję i w ten sposób zmniejszyć średni koszt produkcji. Efektywność i efekty zewnętrzne [edytuj] Ponieważ w równowadze w długim okresie cena przekracza koszt krańcowy, wartość dobra jaką konsumenci przykładają dla krańcowej jednostki jest większa niż koszt produkcji. Oznacza to, że ilość produkowanych dóbr jest zbyt niska co prowadzi do powstania zbędnej straty społecznej podobnej do tej jaka powstaje w przypadku monopolu. Także liczba przedsiębiorstw działających na rynku może nie być efektywna. Za każdym razem gdy nowa firma wchodzi na rynek mają miejsce dwa efekty zewnętrzne. Po pierwsze, zwiększa się gama produktów dostępnych na rynku, dzięki czemu konsumenci mają większy wybór. Ten efekt zewnętrzny ma pozytywny wpływ na efektywność. Z drugiej jednak strony, wejście nowej firmy na rynek powoduje, że istniejące na rynku firmy tracą dotychczasowych klientów, co powoduje negatywny efekt zewnętrzny. Ponieważ, gdy firmy podejmują decyzję o wejściu na rynek nie biorą one pod uwagę tych efektów zewnętrznych liczba firm na rynku w równowadze w długim okresie może nie być efektywna. W zależności, który efekt 5 zewnętrzny dominuje, ilość przedsiębiorstw na rynku może być zbyt duża lub zbyt mała w porównaniu z optimum społecznym. 2. Struktura rynku (część II): oligopol (model złamanej krzywej popytu, model Cournota, model Edgewortha, modele oligopolu w którym firmy współpracują, teoria gier (równowaga Nasha, równowaga Pareto), monopol, podstawowe elementy struktury rynku, struktura rynku dostawców i struktura rynku sprzedawców, wskaźniki koncentracji na rynku, pomiar siły monopolu, zwrócić uwagę na interpretację ekonomiczną wskaźników, problemy w ich wyliczaniu (pozyskiwaniu danych), praktyczne zastosowanie. OLIGOPOL Forma struktury rynkowej, różna od doskonałej konkurencji, gdzie występuje znaczna liczba małych konkurentów, oraz od czystego monopolu, gdzie istnieje tylko jedna potężna firma; dominująca forma w krajach rozwiniętych; sytuacja na rynku, w której występuje tylko kilku dużych producentów danego dobra czy też dostawców usługi. - brak konkurencji cenowej między uczestnikami takiego rynku; - rywalizacja przedsiębiorstw odbywa się na innych płaszczyznach (jakość, reklama, usługi dodatkowe itp.) - zachowania uczestników oligopolu próbuje się tłumaczyć przy użyciu teorii gier; - duże bariery wejścia i wyjścia - oligopol jest formą konkurencji niedoskonałej, charakteryzuje się najwyższym stopniem monopolizacji. Przedsiębiorstwa oligopolistyczne mają możliwości tworzenia nowych form instytucjonalnych, co pozwala na poprawę ich pozycji monopolistycznych. Proces ten nazywamy mianem fuzji i może on przybierać różne formy: Kartel - to monopolistyczne porozumienie (najczęściej tajne) między samodzielnymi finansowo, technicznie i prawnie producentami, do ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania konkurencji między nimi. Porozumienie może dotyczyć wielkości wytwarzanej produkcji, podziału rynków zbytu lub poziomu ustalonych cen. Syndykat – to forma zjednoczenia monopolistycznego ograniczająca samodzielność handlową należących do niego firm ale pozostawiająca ich samodzielność prawną i wytwórczą. Firmy wchodzące w skład syndykatu tworzą wspólne biura sprzedaży. Trust – to najwyższa forma zjednoczenia monopolistycznego. Powstała z połączenia większej liczby firm, które tworzą jedną firmę pod wspólnym zarządem i radą nadzorczą. Firmy tracą całkowicie swą samodzielność pod względem handlowym, wytwórczym i prawnym. Natomiast właściciele samodzielnych drobnych firm stają się udziałowcami trustu. Koncern – to połączenie syndykatu z trustem lub kartelem, czyli zjednoczenie wielkich firm, różnych gałęzi przemysłu, firm handlowych i banków. WYKŁAD 07.04.2010 6 OLIGOPOL 1. TEORIA GIER 1. gracze i ich posunięcia (konkurenci, na rynku musi być przynajmniej 2 graczy) 2. wyniki i wypłaty -pieniężna ( np.: osiągnięte zyski) -niepieniężna ( np.: zdobycze terytorialne) WAŻNE ZAŁOŻENIE: -Każdy gracz chce jak najlepiej dla siebie czyli maksymalizuje swoje zyski lub minimalizuje straty. PODZIAŁ GIER: -jedno- wieloetapowe (decyzja podejmowana w tym samym czasie, np. szachy) -z pełna i niepełną informacją -z kompletną i niekompletną pamięcią -jednorazowe i powtarzalne (horyzont czasowy) -z 2 graczami, z 3 graczami i więcej -gry o stałej sumie -gry macierzowe -gry dwumacierzowe DYLEMAT WIĘŹNIA: -Strategia dominująca -strategia zdominowana *Cel -> każdy z więźniów chcę odbyć jak najkrótszą karę 7 *Równowaga Nasha -nie oznacza, tego że obaj gracze osiągaja największe możliwe wypłaty - jest to profil strategii teorii gier, w którym strategia każdego z graczy jest optymalna, przyjmując wybór jego oponentów za ustalony. W równowadze żaden z graczy nie ma powodów jednostronnie odstępować od strategii równowagi. W tym sensie równowaga jest stabilna. Każda skończona gra ma przynajmniej jedną równowagę Nasha, niekoniecznie w strategiach czystych. Równowaga Nasha nie musi być efektywna w sensie Pareto. Klasycznym przykładem tej nieefektywności jest paradoks znany jako dylemat więźnia. Rozważmy grę dwuosobową. Równowagą Nasha jest następujący wybór. Wybór gracza A jest optymalny dla wyboru gracza B i wybór gracza B jest optymalny przy danym wyborze A. Inaczej: Wybieram to, co jest dla mnie najlepsze, gdy ty robisz to, co robisz. Ty robisz to, co jest dla ciebie najlepsze, gdy ja robię to, co robię. Równowaga Pareto Pareto rozszerzył zastosowania metod matematycznych w ekonomii oraz rozwinął pojęcie ogólnej równowagi ekonomicznej. Zajmował się też badaniami podziału dobrobytu. Z równowagą ogólną wiąże się pojęcie „optimum w sensie Pareto”, oznaczające sytuację gdy nie jest możliwa realokacja zasobów, powiększająca dobrobyt którejkolwiek jednostki bez jednoczesnego zmniejszenia dobrobytu innej jednostki. Zob. Alokacja efektywna w sensie Pareto. Za podstawowy składnik życia społecznego Pareto uznał działania, które się wiążą ze sobą w całościowy system społeczny zmierzający do stanu równowagi. Działania te mogą być obiektywnie logiczne (gdy rzeczywiście są zdolne osiągnąć cel, do którego zmierzają) bądź subiektywnie logiczne (gdy jednostka wierzy w ich skuteczność). Większość działań podejmowanych przez jednostkę jest jednak nielogiczna i nie przybliża jej do realizacji zamierzonych celów (są to np. działania magiczne, utopijne, realne, bądź oparte na przesądach). Działania ludzkie to obserwowalne zachowania, ale także teorie, za pomocą których jednostka uzasadnia, innym bądź sobie samej, swoje takie a nie inne postępowanie. Pareto jest również autorem teorii krążenia elit opisującej zasady rządzące elitami w społeczeństwach ludzkich. Optimum w sensie Pareto (czy efektywność w sensie Pareto, efektywność Pareta) - termin ekonomiczny oznaczający taki podział dostępnych dóbr, że nie można poprawić sytuacji jednego podmiotu (dostarczyć mu większej ilości dóbr) nie pogarszając sytuacji któregokolwiek z pozostałych podmiotów. Nazwa terminu pochodzi od nazwiska włoskiego ekonomisty - Vilfreda Pareta. Załóżmy na przykład, że rozpatrujemy dwie osoby, Kowalskiego i Malinowskiego. Kowalski ma początkowo pewien zasób chleba, a Malinowski pewien zasób wody. Ponieważ obaj chcieliby mieć i jedno i drugie dobro, to zaczną wymieniać chleb na wodę. Oczywiście, jeżeli Kowalski ma tylko chleb, to pierwszy kubek wody będzie dla niego bardzo cenny i skłonny będzie do oddania dużej ilości chleba. Analogicznie, Malinowski będzie 8 skłonny wymienić dużą ilość wody w zamian za kromkę chleba. W miarę kontynuowania wymiany ich skłonność do poświęcania jednego dobra w zamian za drugie będzie maleć. Ostatecznie osiągnięty zostanie taki punkt, w którym dalsza wymiana nie będzie już możliwa. Kowalski za kolejną kromkę chleba będzie sobie życzyć coraz więcej wody, a Malinowski za kolejny kubek wody będzie chciał coraz więcej chleba. W ten sposób osiągnięty został punkt optimum w sensie Pareto. Jeżeli bowiem chcielibyśmy Kowalskiemu dać kolejny kubek wody, to musielibyśmy zmusić Malinowskiego do wymiany, pogarszając tym samym jego sytuację (albowiem, gdyby jego sytuacja miała się poprawić, to do wymiany doszłoby dobrowolnie). Warto zauważyć, że wolna wymiana dóbr prowadzi do efektywnej alokacji w sensie Pareto. Co więcej, jeżeli alokacja nie jest efektywna w sensie Pareto, to można poprawić sytuację niektórych uczestników bez pogarszania sytuacji innych, co jest oczywiście bardzo pożądane. Dlatego alokacja nieefektywna w sensie Pareto zdarza się rzadko. Ponieważ efektywność w sensie Pareto odwołuje się do indywidualnych preferencji, to nie uwzględnia interesu społecznego, co jest największym ograniczeniem stosowania tego kryterium. Rozważmy na przykład budowę drogi. W interesie mieszkańców jest budowa drogi, jednak w tym celu należy wykupić kilka działek. Oczywiście działki te można kupić w drodze negocjacji z właścicielami, jednak okazuje się, że jeden z nich jest tak emocjonalnie przywiązany do danego terenu, że nie chce sprzedać działki za żadne pieniądze. Sytuacja, w której droga nie powstaje jest efektywna w sensie Pareto, albowiem nie udało się poprawić położenia mieszkańców bez pogarszania położenia jednego z właścicieli. Innym skrajnym przykładem alokacji efektywnej w sensie Pareto jest taki podział dóbr, w którym wszystkie dobra są u jednej osoby, a pozostałe nie mają nic. Taka alokacja również jest efektywna w sensie Pareto. Efektywność w sensie Pareto jest tak ogólna, że zaskakujące wydawałyby się sytuacje, które jej nie wykazują. Nie zawsze jednak strategia stabilna ewolucyjnie jest efektywna w sensie Pareto. Wyobraźmy sobie populacje zwierząt, między którymi dochodzi do konfliktów o zasoby. Zwierzę może wtedy przyjąć strategię walki lub strategię pokazów siły, każdą z pewnym prawdopodobieństwem. Przyjmijmy, że zasób będący przedmiotem konfliktu jest wart 10 punktów i zyski zwierzęcia w każdej sytuacji przedstawiają się następująco: Jeśli jedno ze zwierząt przyjmuje strategie walki, drugie strategie pokazów siły, to drugie zawsze ucieka, tak więc pierwsze zyskuje 10 punktów, drugie 0. Jeśli oba zwierzęta walczą, tracą na tym po 30 punktów. Jedno z nich otrzymuje zasób wartości 10 punktów, średnia strata wynosi więc 25 punktów. Jeśli oba zwierzęta ograniczają się do pokazów siły, ze względu na stracony czas tracą po 2 Strategia walki: − 25p + 10(1 − p) = punkty. Jedno ze zwierząt wygrywa zasób, zatem średni zysk wynosi 3 punkty. 9 Jeśli p to prawdopodobieństwo przyjęcia postawy walki przez przeciwnika, to zyski z każdej strategii wynoszą: 10 − 35p Strategia pokazów siły: 0p + 3(1 − p) = 3 − 3p Jeśli jedna ze strategii jest bardziej opłacalna niż druga, jej udział w populacji się zwiększy, zatem p ustali się na poziomie w którym obie strategie będą jednakowo opłacalne: 10 − 35p = 3 − 3p 7 = 32p Średni zysk wynosi więc: Gdyby jednak wszystkie zwierzęta zdecydowały się na strategię pokazów siły, zysk wzrósłby do 3, strategia ewolucyjnie stabilna nie jest więc efektywna w sensie Pareto. PRZYKŁADY OLIGOPOLU: -telefonia kmórkowa, rynek cukru, rynek samochodów CECHY: -wysokie bariery wejścia/wyjścia -kilku producentów -produkt dowolny (homogeniczny lub zróżnicowany) -współzależność -zmowy producentów MODEL COURNOTA *DUOPOL: 10 -na rynku działają dwaj producenci oferujący ten sam produkt -zależność między dwoma firmami oparta jest na mechanizmach PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA: -każda z firm traktuje wielkość produkcji konkretną jako daną -przedsiębiorstwa mają ten sam koszt produkcji - koszty krańcowe MC = 0 -produkt jednorodny -stosują jednakowe ceny *DUOPOL EDGEWORTHA: -produkt jednorodny *DUOPOL CHAMBERLINA: -każdy duopolista wyciąga wnioski na podstawie nabytych doświadczeń i reaguje odpowiednio na zmiany decyzji konkurenta -każdy z duopolistów ma takie same udziały rynkowe i sprzedaje po Qe / 2, a zysk wynosi PeQe / 2. *MODEL ZAŁAMANEJ KRZYWEJ POPYTU -dosyć sztywne ceny -jeżeli jeden oligopolista podnosi ceny to inny nie reaguje lub reaguje słabo -natomiast jeżeli obniża cenę to inni też to zrobią gdyż chcą przyciągnąć klientów -model ten wyjaśnia stabilność cen na rynkach oligopolistycznych. 11 FORMY WSPÓŁPRACY W OLIGOPOLU: -fuzja przedsiębiorstw działających na tym samym lub innym rynku -porozumienie kartelowe (legalna i jawna) -zmowa *SYNDYKAT: -forma zjednoczenia monopolistycznego, ograniczająca samodzielność handlową należących do niego firm, ale pozostawiąjąca im samodzielność prawną i wytwórczą. *TRUST: -najważniejsza forma zjednoczenia monopolistycznego. Powstała z połączenia firm pod wspólnym zarządem i radą nadzorczą. Firmy tracą całkowicie swą samodzielność pod względem handlowym, wytwórczym i prawnym. Właściciele firm stają się udziałowcami. *KONCERN: -zjednoczenie wielkich firm różnych gałęzi przemysłu, firm handlujących i banków. *KARTEL: -to grupa przedsiębiorstw, które zmówiły się w celu: -kontrolowania cen -kontrolowania wielkości podaży -zapewnienia sobie zysku monopolowego 12 *ZMOWA: -to tajne porozumienie między przedsiębiorstwami, która ma na celu uniknięcia wzajemnej konkurencji. Może dotyczyć m.in. : -ustalania cen -wielkości produkcji -podziału rynków zbytu i zaopatrzenia -wspólnej akcji tworzenia barier wejścia dla nowych konkurentów rzeczywistych bądź potencjalnych *PRZYWÓDZTWO CENOWE: - występuje gdy jedno z przedsiębiorstw działających w branży dominuje nad innymi i pozostałe firmy naśladują jego decyzje cenowe. TEORIA GIER: -dziedzina zajmująca się opisem różnych sytuacji, w których uczestniczą podmioty świadomie podejmujące pewne decyzje, w wyniku których następują rozstrzygnięcia mogące zmienić ich położenie. Zajmuje się sytuacjami konfliktowymi. MONOPOL WYKŁAD 10.03.10 MONOPOL 1. 2. 3. 4. 5. 6. Charakterystyka monopolu Żródła powstania monopolu (bariery wejścia na rynek) Siła monopolisty – wskaźniki Monopol naturalny Regulacje Monopol a innowacje 13 MONOPOL - gdy brak subsydiów to mamy do czynienia z czystym monopolem (popyt nie zależy od cen innych producentów) – duża liczba uczestników rynku – liczba producentów na rynku jest na tyle duża, że nie odczuwają oni związków pomiędzy podejmowanymi przez siebie decyzjami ilościowo-cenowymi. – Zróżnicowanie produktu – producenci wytwarzają dobra, ktore mają tyle cech wspólnych, że można je uznać za bliskie substytuty. Jednakże każdy z producentów nadaje swojemu produktowi cechy odróżniające go od wyrobów innych producentów. Elementami wyróżniającymi mogą być przykładowo: opakowanie, forma promocji rynkowej, zakres usług związanych ze sprzedażą, lokalizacja, godziny otwarcia. Zatem zróżnicowanie produktu stanowi bodziec do podejmowania działań promocyjnych i marketingowych, co się wiąże z dodatkowymi kosztami. – Możliwość kształtowania ceny przez producenta – konkurent monopolistyczny jest cenotwórcą. Poprzez nadanie swojemu produktowi cech odróżniających go od innych produktów oferowanych na rynku producent uzyskuje określona siłę monopolową wyrażającą się możliwością kształtowania ceny. – Ceny czynników i technika produkcji są dane – Wejście do grupy i wyjście z niej jest wolne – Bariery wejścia na rynek i wyjścia z rynku do pokonania w długim okresie – W długim okresie nie ma przeszkód dla producentów zewnętrznych w wejściu na rynek. W konsekwencji w punkcie równowagi długookresowej konkurenci monopolistyczni uzyskują zerowy poziom zysku ekonomicznego, tzw. Zysk normalny (podobnie jak producenci działający w konkurencji doskonałej). – Duże wydatki na reklamę – Aby nie zejść do roli cenobiorców, konkurenci monopolistyczni muszą różnicować swoje produkty. Promocja własnej marki w warunkach silnej konkurencji ze strony innych producentów oferujących zbliżony produkt wymaga wysokich wydatków na reklamę. – Celem firmy jest maksymalizacja zysku zarówno w krótkim, jak i w długim okresie – Krzywe kosztów i popytu są jednakowe dla wszystkich uczestników grupy, a więc preferencje konsumentów są równo rozłożone między poszczególne produkty oraz zróżnicowanie produktu nie prowadzi do różnicowania kosztów. Założenie to zostało przyjęte, aby na jednym rysunku można było pokazać równowagę firmy i całej grupy. 14 ZAŁOŻENIA MODELU CHAMBERLINA • w danej gałęzi produkcji działa tak dużo firm, że każda z nich może uprawiać własną politykę bez obawy przed działaniem odwetowym ze strony pozostałych rywali; • produkty tych firm są zróżnicowane, a nie homogeniczne, nabywcy zaś przejawiają preferencję w stosunku do wyrobów firmowych określonych sprzedawców; • dostęp do danej gałęzi produkcji jest swobodny, a nowi producenci są w stanie podjąć produkcję bliskich substytutów istniejących już produktów; • krzywe popytu kosztów wszystkich działających w danej gałęzi firm są takie same. KRZYWA POPYTU ULEGA PRZESUNIĘCIU WSKUTEK ZMIAN: •Cech wyróżniających produkt; strategii sprzedaży produktu realizowanej przez firmę; •Cen i cech substytutów wprowadzanych przez konkurentów z grupy; •W zakresie usług i strategii sprzedaży konkurentów; •Gustów i dochodów konsumentów; •Cen i strategii sprzedaży wprowadzanych przez producentów z innych grup 2. PRZESŁANKI RYNKOWA POZARYNKOWA -innowacje -w wyniku „gry rynkowej” wykorzystanie przewagi konkurencyjnej -decyzje rządowe (inrastruktura) (prawo własności, p.patentowe) -okoliczności związane z ograniczonością zasobów oraz segmentu rynku W MONOPOLU: A= nadwyżka konsumenta (cena powyżej ceny równowagi) B+D = nadwyżka producenta (ceny poniżej ceny równowagi na funkcji podaży) C-E = strata dobrobytu w monopolu (stracili konsumenci, bo mogli kupić więcej i taniej) 3. Wskaźniki: 1- wskaźnik cenowej elastyczności popytu 2- wskaźnik mierzonej elastyczności cenowej popytu 3- Indeks monopolu Lernera (nie przekraca 1, bo MC jest nieujemny) 4- Wskaźnik Rothschilda LERNERA: L= = (e;współczynnik elastyczności cenowej popytu, P;cena rynkowa) 15 *W konkurencji doskonałej P= MC => L=0 (Brak siły rynkowej) *Monopol L= 1/E (E; wartość cenowej elastyczności popytu) *Elastyczność popytu i narzut cenowy *Rothschilda ROTH= tgα / tgβ 16 4. BARIERY WEJŚCIA: -różnicowanie produktu - kontrola nad zasobami naturalnymi -patenty, prawa autorskie, znaki firmowe i inne bariery prawne -bariery strategiczne 5. NATURALNY MONOPOL *DYSKRYMINACJA CENOWA TRZECIEGO RODZAJU: * DYSKRYMINACJA CENOWA DRUGIEGO RODZAJU * DYSKRYMINACJA CENOWA PIERWSZEGO RODZAJU(doskonała dyskryminacja cenowa, gdy cena zrówna się z MC przestajemy sprzedawać) *REGULACJA CEN W MONOPOLU: -niech konsumenci płacą cenę = MC (gdy przetną się te funkcje ) - LRAC = cena (wychodzi na zero) -redukcja kosztów stałych WYKŁAD 03.03.2010 Plan wykładu: Miejsce rynku w procesie gospodarowania Rynek Struktury rynku ( podmiot, przedmiot) Fazy rozwoju rynku Wskaźniki koncentracji Konkurencja doskonała Konkurencja monopolistyczna Składniki procesów gospodarowania: działalność gospodarcza sfera realna procesy materialno-rzeczowe stosunki ekonomiczne 17 - sfera regulacyjna procesy informacyjno-decyzyjne 1. Miejsce rynku w procesach gospodarowania PROCESY GOSPODAROWANIA POZARYNKOWA SFERA REGULACJI RYNEK REALNA SFERA GOSPODAROWANIA • By powstał rynek mysi być specjalizacja pracy i musi dojść do wymiany. - Elementy rynku np.: rynek inwestycyjny, pracy, giełda ubezpieczeniowa, bankowość, pieniądz. 18 2. Definicja rynku wg wyróżnionych nurtów w ekonomii: KRYTERIA EKONOMIA ORTODOKSYJNA Kluczowe Pojęcia użyte do zdefiniowania rynku Relacje, podmioty Rynku, maksymalizacja zysku, model człowieka homo oekonomus Zbiór relacji zachodzących między podmiotami, które dążą do zawarcia pomyślnej (tj. maksymalizującej własną funkcję użyteczności), transakcji kupnasprzedaży Definicja rynku Przedstawiciele Begg, Kamerschen, Dornbusch, Mc Kenzie, Nadinelli EKONOMIA SZKOŁA NEOINSTYTUCJONA AUSTRIACKA LNA Transakcje, instytucje Spontaniczny porządek (ład), przedsiębiorczość, Strumień władzy, konkurencja Zbiór instytucji, których działalność oparta jest na przedsiębiorczości oraz transakcje zachodzące między tymi instytucjami. Vanberg, Williamson Proces twórczy jest spontanicznie samoorganizujący m się systemem, w wyniku nierównowagi występującej na rynku. Siłami sprawczymi procesu rynkowego są wiedza oraz konkurencja. Von Mises, Hayek, Rothbart, Kirzner, Lachman *Struktura podmiotowa – pomioty rynku: banki, państwo, ich liczba na rynku *Struktura przedmiotowa: -zbiór relacji między podmiotami rynku (popytem i podażą a ceną) 19 Struktury rynku: - postępowanie podmiotów na rynku - elementy działania na rynku EFEKTY STRUKTURY POSTĘPOWANIE RYNKU PODMIOTÓW DZIAŁANIA NA RYNKU RYNKU -WIELKOŚĆ STRATEGIE I DZIAŁANIA SPRZEDAŻY PODEJMOWANE PRZEZ -PRZYCHODY PODMIOTY RYNKU -ZYSKI ROZBIEŻNOŚĆ - STRUKTURA PODMIOTOWA -STRUKTURA Z UWZGLĘDNIENIEM PRZEDMIOTOWA KONKURENTÓW LUB BEZ UWZGLĘDNIANIA ZMIANY ZMIANY ADAPTACYJNE SPRZEDAWCY WIELU MAŁYCH KILKU ŚREDNICH WIELU MAŁYCH Polipol Oligopol „JEDEN” DUŻY Monopol INNOWACYJNE NABYWCY KILKU ŚREDNICH Oligopson Oligopol bilateralny Monopol ograniczony MIĘDZY EFEKTAMI (PLANOWANYMI I OSIĄGANYMI) „JEDEN” DUŻY Monopson Monopson Ograniczony Monopson bilateralny 3. Koncentracja - Wskaźniki koncentracji: HHJ = 20 fi = Si;wielkość sprzedaży i-tej firmy, Sc;całkowita wielkość sprzedaży na rynku fi = lub fi = Ki;kapitał i-tej firmy, Kc;suma kapitału wszystkich dostawców *Ekwiwalenta liczba firm: n= 1/ HHI (ile firm o zbliżonej wielkości działa na danym terenie) np.: udział: polipol => Wk<40% szeroki oligopol=> 40%<Wk<60% wąski oligopol => Wk>60% CECHY FAZ ROZWOJOWYCH RYNKU 21 KONKURENCJA DOSKONAŁA Konkurencja doskonała (in. konkurencja wolna) jest to model teoretyczny opisujący jedną z form konkurencji na rynku. To taki rynek, na którym sprzedający i kupujący wiedzą, że ich działania nie wpływają wysokość ceny rynkowej. • Rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta. • Każdy ze sprzedawców prowadzący działalność na rynku tego rodzaju, wie że jest nieistotną cząstką całego rynku. CHARAKTERYSTYCZNE CECHY: • Duża ilość przedsiębiorców działających na rynku (powyżej 20). • Brak barier wejścia i wyjścia z rynku. • Występowanie produktów homogenicznych (doskonałych substytutów). • Zarówno kupujący jak i sprzedający są biorcami ceny; cena ustalana na rynku. • Nabywcy mają pełna informacje na temat produktów. • Brak interwencji państwa – wyłącznie mechanizm rynkowy ma wpływ na relacje między kupującymi, a sprzedającymi. • Zerowe koszty transakcji (MR=P) podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna sprzedaży. • Podmioty rynkowe postępują zawsze racjonalnie Konsumenci maksymalizują użyteczność całkowitą. Producenci maksymalizują wynik finansowy. *PRZYKŁADY KONKURENCJI DOSKONAŁEJ: - targowisko, sklepy z odzieżą, żywnością, rynki płodów rolnych, giełda papierów wartościowych. KONKURENCJA DOSKONAŁA KRÓTKI OKRES 22 • Przedsiębiorstwo wytwarza taką wielkość produkcji, przy której cena zrównuje się z kosztem krańcowym (pod warunkiem że jest to bardziej opłacalne niż zamknięcie firmy). 23 KONKURENCJA DOSKONAŁA DŁUGI OKRES • Jeżeli cena średnia przy optymalnym poziomie produkcji jest większa od kosztu przeciętnego pojawia się zysk ekonomiczny. • Typowe przedsiębiorstwo wytwarza taką wielkość produkcji, przy której długookresowy koszt przeciętny jest najniższy( przedsiębiorstwo osiąga tylko zysk normalny). • Konkurencja między podmiotami gospodarczymi będzie prowadziła do tego, że z rynku będą stopniowo wypierane te podmioty, które gospodarując mają wyższe przeciętne koszty całkowite od innych. • Optymalna wielkość przedsiębiorstwa to jest taka, przy której dany produkt można wytworzyć najtaniej, czyli o najmniejszych przeciętnych kosztach całkowitych. • Na rynku w dłuższym okresie czasu ukształtuje się taka cena równowagi rynkowej, która będzie równa minimum przeciętnych kosztów całkowitych w przedsiębiorstwach o optymalnej wielkości. • W dłuższym okresie czasu ilość przedsiębiorstw, które mogą się utrzymać na danym rynku zależy od wielkości popytu przy długookresowej cenie równowagi oraz od optymalnej wielkości produkcji pojedynczego oferenta przy tej cenie. Im łączny popyt jest większy a indywidualna podaż jest mniejsza, tym więcej przedsiębiorstw powinno funkcjonować na tym rynku. WYKŁAD 14.04.2010 REGULACJE -ujmować coś w pewne normy i przepisy, porządkować i normować -dostosowywać wzajemne części jakiegoś mechanizmu, urządzenia, itp. -w celu prawidłowego jego funkcjonowania, doprowadzać coś do stanu prawidłowego -wpływać na prawidłowość czegoś Słowo „regulacja” z dwoma rodzajami czynności: -ustalenie reguł -regulowanie REGULACJA W CYBERNETYCE: 1 zakłócenia 24 Sygnały zadane Regulator sterowania sygnały sterujące obiekty sygnały 2 zakłócenia Sygnały zadane Regulator sygnały sterujące obiekty sygnały sterowane (Nastawiające) HOMEOSTAZA: -utrzymanie pewnego stanu na odpowiednim poziomie poprzez różnego typu regulacje. PRAWO HOMEOSTAZY: -niezmienność środowiska wewnętrznego jest warunkiem wolnego i samodzielnego życia GOSPODARKA JAKO SYSTEM: -wysoki stopień złożoności (gospodarka jest metasysytemem) -wielość i wielostronność sprzężeń elementów gospodarki -nieliniowość wszystkich ważnych procesów ekonomicznych -strukturalne procesy gospodarcze są oparte na licznych sprzężeniach zwrotnych PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) -wartość rynkowa wszystkich dóbr fiskalnych i usług wytworzonych w gospodarce w ciągu danego roku -miara wyników gospodarki 25 WYKŁAD 21.04.2010 MODEL RUCHU OKRĘŻNEGO – GOSPODARKA OTWARTA S (konsumpcja) -I (inwestycje) suma = PKB;dobro finalne C Y=C + I +G G (zakupy rządowe) PAŃSTWO PRZEDSIĘBIOSTWO (gospodarstwa domowe) Yd = Y – Td – Te – D + B B – Td D -Te Y INWESTYCJA –to nie jest kupno pamierów wartościowych! Td – podatki bezpośrednie (np.: od posiadania psów, dochodowy, gruntowy, nie można ich przerzucać na inny podmiot) Te-podatki pośrednie Transfer – przekazywanie dóbr nieodpłatnie w zamian nie chcąc niczego S – oszczędności PRZYPŁYWY I ODPŁYWY W GOSPODARCE PRZYPŁYWY I ODPŁYWY MODEL GOSPODARKI S Zamknięta bez państwa 26 I, G, B I,G,B,X S,Td,Te,D S,Td,Te,D,Z Eksport Zamknięta z państwem Otwarta import NX – eksport netto = X – Z METODY POMIARU PKB -wydatkowa ( suma wydatków – końcowy rezultat działalności produkcyjnej) -produkcyjna ( suma wartości dodanej) -dochodowa (suma dochodów pierwotnych czynników produkcji) *METODA WYDATKOWA: -PKB = C + I + G + NX *METODA PRODUKTOWA: -PNB – produkt narodowy brutto (z amortyzacją) -PNN – produkt narodowy netto (bez amortyzacji) -NI – dochód narodowy, PNN wyrażony w cenach czynników produkcji (czyli objęte są też wszystkie podatki pośrednie) 27 WYKŁAD 28.04.2010 r= δ PKB / PKB0 x 100% => Stopa zwrotu δ;delta δPKB = PKBt - PKB0 Procent składany r= const D0 – punkt wyjścia PKB D1 = D0 +r D0 = D0 (1+r) D2= D1 +r D1 =D0(1+r) + D0(1+r) = D0(1+r)2 D3= D0(1+r)3 Dn =D0(1+r)n 2D0=D0(1+r)n 2 = (1+r)n Ln2 = nln(1+r) => n = ln2 / ln(1+r) n= 70/ r [%] np.: r=1% => np=70 r=5 % => np= 14 28 Plan Marshalla I OKRES OŻYWIENIA (obserwujemy tempo wzrostu) II OKRES GOSPODARCZEGO BOOM III OKRES DEKONIUNKTUR IV OKRES RECESJI (plato we wzroście) RÓWNOWAGA 29 -całkowite zapotrzebowanie w gospodarce na dobra i usługi zgłaszane przez: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo. 30 WYKŁAD 05.05.2010 DOCHODY OSOBISTE(rozporządzenia): -wypłaty jakie dostają obywatele, dodane transfery przez Rząd i odjęte podatki. Wahania koniunktury = wahania PKB STOPA WZROSTU GOSPODARCZEGO: -to zmiana PKB do PKB z zakresu bazowego, może być też definiowana jako zmiana DN do DN w okresie bazowym δPKB/ PKBto δDN / DNto *Jeżeli gospodarka jest otwarta i funkcjonuje aktywnie Rząd wahania koniunktury są mniejsze (bardziej płaskie) *Gdy mamy wysoki wzrost gospodarczy to Rząd wprowadza działania mające na celu zahamowanie go. KRZYWA LAFFERA (przedstawiciel ekonomii podażowej) WSKAŹNIK GINIEGO -mierzy on jaki odsetek dochodów trafia do danej grupy ludności (kwintylowej) 31 *Gdy mamy kąt 45 stopni to każdej osobie będzie przyznany równy dochód: WYKŁAD 19.05.10 GOSPODARKA – UKŁAD REGULOWANY *Rząd i jego funkcje = funkcje państwa: SMITH: -ochrona społeczeństwa przed zagrożeniem zewnętrznym -ochrona każdego człowieka żyjącego w społeczeństwie przed niesprawiedliwością i przemocą jaka grozi mu od innych obywateli -obowiązek ustanawiania i utrzymywania pewnych urządzeń (dobra publiczne) publicznych i publicznych instytucji FAGUET: -policja -wymiar sprawiedliwości -obrona „Rozumny liberalizm nie polega na osłabieniu władzy, ile się da, ale na wyznaczeniu mu odpowiedniej dla niego roli w społeczeństwie” Emile Faguet ZWEIG: -działy gospodarki, które ze swej istoty są nierentowne (budowa dróg, regulacja rzek, itp.) -działy gospodarki, które na dłuższy czas straciły swą rentowność -działy, których rozmiary przekraczają możliwość współzawodnictwa (koleje, gazownictwo, przemysły infrastrukturalne) -działania prowadzone centralnie niemalże z konieczności (np.: bank emisyjny) HAYEK -działania w sferze ułatwiającej zdobywanie wiarygodnej wiedzy o faktach mających znaczenie ogólne (np.: zapewnienie systemu monetarnego ustalenie norm i wag, udzielanie informacji statystycznych) -działania w sferze tzw. usług pożądanych i nie świadczonych przez sektor prywatny (usługi zdrowotne i sanitarne, budowa dróg, usługi komunalne) 32 *Wg Hayeka: najlepszym rozwiązaniem zaspokajania usług nierentownych byłoby subsydiowanie przez państwo przedsiębiorstw prywatnych, a nie tworzenie przedsiębiorstw państwowych. SAMUELSON: -alokacyjna – alokacja ma być efektywna (efekty zewnętrzne, niedoskonała konkurencja) -redystrybucyjna (cel -> zapewnienie sprawiedliwości) -stabilizacyjna (związana z wahaniem koniunktury gospodarczej tzw. automatyczne stabilizatory: gł. polityka fiskalna) *W literaturze przedmiotu mamy wyróżnione następujące funkcje: -legislacyjna – środek do celu -kreowania podaży (produkcyjna) – środek do celu; alokacyjna i stabilizacyjna -kreowania kapitału społecznego – („gęste, formalne i nieformalne sieci powiązań między podmiotami życia gospodarczego, społecznego i politycznego nastawiony na wymiary idei i kooperacji i celu realizacji wspólnego dobra”) REGULACJA – regulowanie; forma społecznej kontroli działalności gospodarczej: -regulacja – narzędziem kontroli pewnego obszaru działalności gospodarczej -kontrola celowa, systematyczna -kontrola ukierunkowana na cenione przez daną wspólnotę działania i ich oczekiwane skutki CZ IV-IX 4. Regulacja i dobra publiczne – podstawy teorii, klasyfikacja dóbr, pojęcia regulacji, samoregulacja, podejście ekonomii normatywnej a podejście ekonomii pozytywnej regulacji w gospodarce, podział regulacji wg omawianych na wykładzie kryteriów(zwrócić wagę na: grupy interesu, niesprawność rynku, ekonomiczna teoria regulacj Stiglera – pojęcie „regulatory capture”, państwo regulacyjne a państwo aktywn zarządzane, finanse publiczne (pojęcie), teoria wyboru publicznego (pojęcie), Regulic skali makroekonomicznej, regulacje w skali mikroekonomicznej, przesłanki regula (funkcje pa stwa), cele, zakres i podstawowe narz dzia polityki makroekonomicznej. Dobra są to przedmioty materialne i niematerialne, które charakteryzują się odpowiednią użytecznością i służą do zaspokajania potrzeb (rzeczy, usługi, stany -środki zaspokajania potrzeb).Podział dóbr:- dobra wolne: które występują w przyrodzie w nieograniczonej ilości i nadają się do bezpośredniego użytku( powietrze, światło słoneczne)- dobra ekonomiczne: ( gospodarcze ) - są efektem produkcyjnej działalności człowieka, występująca ograniczonej ilości w stosunku do ludzkich potrzeb, dzielimy je na: •dobra produkcyjne: służą do produkcji innych dóbr „ mleko, woda, żelazo, rudy, drewno” •dobra konsumpcyjne: przeznaczone do konsumpcji „ cukier, buty, spodnie, itp.”•dobra pierwotne: To dobra bezpośrednio pobierane z przyrody •dobra prywatne: nabywane i wykorzystywane przez osoby prywatne •dobra publiczne: przynoszące korzyści dużym grupom ludzi. Nabywane i wykorzystywane przez są to dobra ogólnie dostępne ( publiczne ) np. winda rozróżniamy jeszcze dobra: pozytywne - dobra nie pozytywne. 33 Dobra publiczne : klasyfikacja Dobra publiczne to dobra, które charakteryzują się tym, że nie ma możliwości wyłączenia ich z konsumpcji oraz jednocześnie nie są konkurencyjne w konsumpcji[1]. Pierwszy warunek oznacza, że dostawca dobra nie może legalnie zapobiec używaniu dobra przez innych. Drugi warunek oznacza, że konsumpcja dobra przez jedną osobę, nie pozbawia innych osób możliwości konsumpcji tego samego dobra, a zatem bez żadnych konsekwencji dobro może być konsumowane przez wiele osób jednocześnie. Powyższa definicja nie jest jedyną powszechnie używaną[1]. Ekonomista Paul Samuelson, który jako pierwszy formalnie rozważał dobra publiczne w swoim artykule zatytułowanym The Pure Theory of Public Expenditure z 1954 roku rozważał dobra, które jedynie nie są konkurencyjne w konsumpcji[1]. Ta szersza definicja jest stosowana przez niektórych do tej pory. Co więcej, niekiedy, w jeszcze szerszym znaczeniu, dobra publiczne obejmują również dobra, które spełniają tylko jeden z powyższych dwóch warunków[1]. Wówczas dobra publiczne w węższym znaczeniu podanym powyżej określa się jako czyste dobra publiczne. Ta formalna definicja używana współcześnie przez ekonomistów nie jest do końca zgodna ze słownikową definicją dobra publicznego jako dobra dostępnego i przeznaczonego dla wszystkich oraz związanego z urzędem lub instytucją nieprywatną[1]. Ta słownikowa definicja była stosowana w ekonomii w pierwszej połowie XX wieku i pozostaje używana współcześnie w dyskursie politycznym. Dobra publiczne w tej słownikowej definicji ekonomiści określają zazwyczaj jako dobra społeczne. Są to dobra, które zazwyczaj mogłyby być dobrami prywatnymi, ale z różnych powodów, zwykle na skutek prowadzonej przez władze publiczne polityki społecznej, są dostępne dla każdego obywatela i finansowane z funduszy publicznych (np.: w Polsce oświata czy opieka zdrowotna). Definicję dobra publicznego, można zilustrować na przykładzie pokazu sztucznych ogni. Nie ma możliwości wyłączenia z ich konsumpcji, ponieważ jeżeli ktoś znajduje się w miejscu, z którego dobrze widać pokaz, wówczas organizująca go firma nie może zabronić mu go oglądać. Z drugiej strony, fajerwerki nie są konkurencyjne w konsumpcji, ponieważ oglądanie ich przez jedną osobę nie pozbawia innych możliwości oglądania tego samego pokazu. Bardziej klasycznym przykładem dobra publicznego jest obrona narodowa. Ponosząc wydatki na obronę narodową państwo zapewnia bezpieczeństwo wspólnie wszystkim obywatelom. Innym typowym przykładem jest telewizja lub radio nadawane bezpłatnie w systemie freeto-air. Nadawca sygnału nie jest w stanie zapobiec odbieraniu go przez osobę dysponującą odpowiednim urządzeniem i odbieranie sygnału przez jedną osobę nie wpływa na możliwość jego odbioru przez inne osoby. W niektórych przypadkach określenie to czy dobro jest publiczne czy nie może być przedmiotem kontrowersji. Infrastruktura drogowa często podawana jest jako przykład dobra publicznego. Teoretycznie, spełnia ona oba warunki wymagane w definicji dobra publicznego. Jednak w przypadku bardzo dużego natężenia ruchu drogowego, na drogach występuje konkurencyjność w konsumpcji. Im więcej kierowców na drogach, tym większe korki, dłuższy czas podróży i potencjalnie więcej wypadków. Z tego powodu, infrastrukturę drogową można uważać za dobro publiczne przy niewielkim natężeniu ruchu, ale już przy dużym natężeniu ruchu jedynie za jeden ze wspólnych zasobów. 34 Poniższa tabela przedstawia klasyczny podział dóbr za względu na możliwość wyłączenia ich z konsumpcji oraz na ich konkurencyjność w konsumpcji. Możliwość wyłączenia z konsumpcji Klasyczny podział dóbr TAK NIE Konkurencyjność w konsumpcji TAK dobra prywatne: żywność, ubrania, komputery wspólne zasoby: środowisko naturalne dobra klubowe: szkoły dobra publiczne: obrona prywatne, teatry, kina, kluby narodowa, policja, straż pożarna Niekiedy, w szerszym znaczeniu do dóbr publicznych zalicza się również dobra klubowe i wspólne zasoby. W węższej definicji dobra publiczne nie obejmują dóbr klubowych i wspólnych zasobów i określa się je wówczas niekiedy czystymi dobrami publicznymi. Pojęciem przeciwnym do dóbr publicznych są dobra prywatne. Dobrem prywatnym jest np. chleb, samochód, są to dobra, których konsumpcja dostępna jest tylko dla osób posiadających własne środki finansowe na ich zakup. NIE Dobrami publicznymi są te dobra, które są finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. W takim ujęciu dobra publiczne tworzą konsumpcję zbiorową społeczeństwa, która jest finansowana z funduszy publicznych. REGULACJA REGULACJE – przegląd definicji Regulacja, regulowanie [francuska szkoła badań regulacji, R. Bojer] – forma społecznej kontroli działalności gospodarczej, kontroli w formie zinstytucjonalizowanej, prowadzonej w sposób formalny (za pomocą instrumentów administracyjnoprawnych) lub nieformalny Regulacja [P. Selznick] – trwała i ukierunkowana kontrola sprawowana przez agencję publiczną nad działalnością ważną dla życie danej wspólnoty ß 1. regulacja – narzędziem kontroli pewnego obszaru działalności gospodarczej, 2. kontrola celowa i systematyczna, 3. Kontrola ukierunkowana na cenione przez daną wspólnotę działania i ich oczekiwane skutki Definicja Selznicka jest zgodna z nurtem ekonomii politycznej Regulacja [W.H. Riker, P.C. Ordeshook] – jest procesem, poprzez który modyfikowane są alternatywy, wyniki, technologie, modele socjalizacji zawarte w funkcjach użyteczności jednostek, informacje i pozostałe elementy, które podejmujący decyzje biorą pod uwagę, gdy rozważają problem działania […] regulacja wymaga, aby każda jednostka stwierdziła czy pragnie, aby pewne decyzje dotyczące działania były podejmowane w danym czy innym kontekście społecznym. Główną przyczyną, która sprawia, że regulujący zmieniają początkowy kontekst, w którym podejmowana jest decyzja dotycząca podjęcia działania, jest 35 to, że kontekst ten rodzi kosztowne skutki zewnętrzne. Tak więc jądrem regulacji jest teoria kosztów zewnętrznych. Regulacja [T. Daintith] – kontrola publiczna danej sfery działalności, prowadzona za pomocą standardów i reguł mających najczęściej formę wiążących aktów administracyjnoprawnych. Definicja zgodna z „szkołą austriacką”, szkołą ekonomicznej analizy prawa (law and economics), nowej ekonomii instytucjonalnej, szkoły praw własności, ekonomii porównawczej Regulacje [G. Stigler] – są polityczno-administracyjną ingerencją w rynkowe procesy gospodarcze. Regulacje są produktem, który partie polityczne mogą oferować swoim klientom Istota decyzji politycznych w ustroju demokratycznym: kolektywne (głosowanie), transparentne (nie można nikogo wykluczyć). G. Stigler: „Głosowanie jest niej precyzyjnym sposobem wyrażania preferencji w polityce niż wyrażanie preferencji na rynku, gdyż w głosowaniu uczestniczy i wpływa na decyzje wiele niedoinformowanych osób”. Demokratyczny proces polityczny jest pełen szumu i nieprecyzyjności, a w decyzjach politycznych często znajdują wyraz intensywne preferencje mniejszości. Regulacje – ujęcie historyczne 1. Starożytne Ateny – narzędzia administracyjnoprawne ingerujące w metody produkcji i zachowania wytwórców, 2. Starożytny Rzym – publiczny system ochrony konsumentów, 3. Średniowieczna Europa – ustawy regulujące jakość i bezpieczeństwo produktów: jajka, kiełbasy, sery, piwo, wino 4. Kryzys gospodarczy 1873 rok – odżywają idee protekcjonizmu państwowego 5. 1933 New Deal Wprowadzane reformy polegały na: a. prowadzeniu aktywnej polityki pieniężnej (poszerzenie kompetencji Systemu Rezerwy Federalnej), b. kontrolowaniu przez państwo wielkich spółek, c. rozwoju inwestycji państwowych, d. organizowaniu robót publicznych, e. reformie rolnictwa, f. wprowadzaniu różnych form pomocy bezrobotnym. Tabela Wprowadzane działania przez rząd USA w okresie New Dealu (1933-1938) Obszar reform Akt prawny Zakres interwencji państwa Emergency Bill Rząd mógł w bankach o zasięgu ponadstanowym ustanawiać prowizorycznych administratorów. Banking Act Podział banków na inwestycyjne i handlowe. Uprzywilejowana pozycja banków należących do Polityka federalnego systemu rezerw (Federal Reserve System pieniężna. FRS). Rząd mógł zakupywać akcje uprzywilejowane banków. 36 Rząd może zakładać instytucje udzielające kredytu przedsiębiorstwom Kontrola giełdy przez państwo (powołanie Securities and Exchange Commission – SEC): · konieczność uzyskania akceptacji przez SEC w celu wyemitowania papierów wartościowych, · wprowadzenie nadzoru nad transakcjami giełdowymi . Deprecjacja dolara w celu pobudzenia eksportu. Agricultural 1. Powołanie komisji do spraw rolnictwa (Agricultural Adjustement Act Adjustement Administration - AAA) 2. Likwidacja nadprodukcji rolnej (głównie pszenicy, Polityka rolna kukurydzy, bawełny, tytoniu, pogłowia nierogacizny) - w tym celu wypłacano odszkodowania farmerom. 3. Interwencyjny skup nadwyżek rolnych 4. Utworzenie specjalnych banków upoważnionych do emisji obligacji, które służyły do wykupu wierzytelności hipotecznych z rąk prywatnych. Zawieszono spłatę długów farmerów na okres 5 lat. Obniżono oprocentowanie pożyczek zaciągniętych przez nich. National 1. Powołanie komisji do spraw przemysłu (National polityka Industrial Recovery Administration -NRA), która opracowała kodeks przemysłowa Recovery Act pracy. NIRA 2. Ustanowienie federalnego systemu zasiłków dla osób starszych. 3. Ustanowienie federalno-stanowego systemu pomocy dla bezrobotnych. 4. Uchwalenie Prawa Wagnera na mocy którego robotnicy mogli zawiązywać związki zawodowe (5.07.1935 rok) Przemysł Ustawa o handlu 1. Regulacja polityki cenowej (dozwolone kolejowy międzystanowym subsydiowanie krzyżowe), tj. przewozy długodystansowe (Interstate subsydiowały krótkookresowe. Commerce Act 2. Kontrola wejścia i wyjścia - zgoda agencji 1997) regulacyjnej (Komisji do spraw handlu między stanami Ustawa o (Interstate Commerce Commission –ICC)) transporcie (Transportation Act 1920) Towarowe Ustawa o 1. Kontrola minimalnych cen usług przewozowych. przewozy przewozach 2. Kontrola wejścia. samochodowe samochodowych 3. Zwolnienie transportu drogowego od kontroli (Motor Carrier antymonopolowej Act 1935) Ustawa samochodowa 37 Linie lotnicze (Reed-Bulwinkle Act 1948) Ustawa o lotnictwie cywilnym (Civil Aeronautics Act 1938) 1. 2. Ustalanie cen minimalnych Kontrola wejścia 1. Powołanie Administracji robót publicznych (Public roboty Work Administration - PWA w listopadzie 1933 roku), publiczne która otrzymywała pieniądze na podjęcie prac i udzielanie kredytu na ten cel miastom oraz instytucjom publicznym. 2. Prowadzone były następujące roboty publiczne: zalesianie, budowa dróg, lotnisk, tanich osiedli mieszkaniowych, szkół, szpitali, terenów sportowych, wznoszenie wałów przeciwpowodziowych, regulacja rzek, spiętrzanie wód, budowa elektrowni. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Cieplewski i inni, 1974, s. 435-445, Surdej, 2006, s.16. Okres Lata 40-te i 50-te Lata 60-te i 70-te Od lat 70-tych Lata 90-te Od 2000 roku Przedmiot i zakres badań Pierwsze badania z zakresu regulacji: R. Suchman, M. Bernstein W poszczególnych gałęziach przemysłu Obszary problemowe podporządkowane danemu urzędowi regulacyjnemu Struktury regulowanych rynków Wybór optymalnego narzędzia regulacji Bardziej akcentuje się regulacje społeczne (regulacje ryzyka społecznego), tj. dotyczące: ochrony środowiska, bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa pracy. Przez regulacje społeczne rozumie się regulacje chroniące ważne, a nie podlegające bezpośredniej wycenie rynkowej, wartości społeczne Zapoczątkowane przez prace B. Levy’ego i P.T. Stillera dotyczące efektywności polityki regulacyjnej, np. „wyposażenie instytucjonalne” (intitutional endowment), jakość administracji, efektywność sądownictwa. Regulacje administracyjnoprawne jako potencjalne narzędzia protekcjonizmu i dyskryminacji w handlu międzynarodowym [J.N. Bhagwati, R.E. Hudek]. Regulacje na rzecz regionalnej integracji gospodarczej (np. UE) [J. Pelkmans, G. Majone, M. Egan], Teorie regulacji –wyjaśnienie rozwoju regulacyjnych działań państwa: 38 1. Podejście normatywne (tj. wyjaśnienie potrzeby interwencji państwa: czy?, kiedy? W jakich formach?); kluczowe pojęcie interes publiczny, regulacje na rzecz interesu publicznego. Procedura postępowania: czy występuje niesprawność rynku, jakie jest jej źródło, wskazanie sposobu interwencji rządu. Dwuetapowość procedury: - Niesprawność rynku: warunek konieczny ale nie wystarczający; - Analiza kosztów i korzyści interwencji 2. Podejście ekonomii pozytywnej (wyjaśnienie rzeczywistej interwencji państwa) Kluczowe pytania o genezę, formę i skutki regulacji przy założeniu, że podmioty dążą do maksymalizacji własnej użyteczności Þ teorie postrzegające interwencje regulacyjne jako skutek presji grup interesu (prywatne korzyści). Cele badawcze ekonomicznej teorii regulacji: - Kto odnosi korzyści z regulacji, - Kto ponosi koszty regulacji, - Jaką formę regulacja przybiera, - Regulacja a efektywna alokacja zasobów. 39 Wg kryterium: przesłanki regulacji 1. Poprawa dobrobytu społecznego, tj. zminimalizowanie skutków (lub usunięcie) market failure (niesprawności rynku, zawodności rynku) lub zmniejszenie ryzyka dotyczącego szeroki rzesz ludzi (negatywne efekty zewnętrzne) [A. Pigou]. 2. Regulacje administracyjne są rozwiązaniem alternatywnym w stosunku do prywatnego rozwiązania sporów o rozkład kosztów negatywnych efektów zewnętrznych powstałych w wyniku działania innych osób lub innych podmiotów gospodarczych. (ideał państwa prawa, teoria kosztów transakcyjnych) 3. Presje grup społecznych 3.1 Ekonomiczna teoria regulacji George’a Stiglera: większość regulacji administracyjnych jest wynikiem „przechwycenia regulacji” (regulatory capture). Dlaczego podmioty dążą do wprowadzenia regulacji: a. Ograniczenie wejścia na rynek Hipoteza Stillera: „każda gałąź przemysłu lub każda grupa zawodowa, która posiada wystarczająco dużo siły politycznej, aby posłużyć się państwem, będzie próbowała kontrolować wejście”, bo jest to relatywnie tańsze niż samodzielne tworzenie barier wejścia na rynek (por. oligopole). b. polityczna ochrona przed konkurencją poprzez tzw. „Efekt substytucji”, regulacje cen 3.2. Teoria „przechwycenia” regulacji (regulatory capture). Kryteria na podstawie których można mówić o przechwyceniu regulacji: Podmiot regulujący musi mieć możliwość podjęcia samodzielnej decyzji, Decyzje te muszą się różnić od decyzji, które podjęłaby zbiorowość polityczna zgodnie z obowiązującymi procedurami decyzyjnymi, Decyzja ta musi zostać podjęta w oczekiwaniu korzyści od grup uprzywilejowanych przez ich przyjęcie Wg kryterium: przedmiot regulacji 1. Regulacje ekonomiczne: współcześnie dotuczą regulacji monopoli; ochrony konkurencji i konsumentów 2. Regulacje społeczne: łagodzenie lub usuwanie negatywnych efektów zewnętrznych działań gospodarczych lub pomagają przezwyciężyć niekompletność i niedoskonałość informacji Zasada samoregulacji ceny rynkowej - Naturalna skłonność rynku do takiego kształtowania się cen, aby opłacalność produkcji wszystkich dóbr i usług oferowanych na rynku była sobie równa. Samoregulacja to rodzaj dobrowolnej inicjatywy podmiotów gospodarczych, w tym przypadku dostawców usług medialnych (np. nadawców), której celem jest przyjęcie i 40 przestrzeganie zasad i wytycznych wspólnych dla wszystkich, którzy się do tego przedsięwzięcia przyłączyli. Samoregulacja jest uzupełniającą metodą wdrażania oraz kontroli przestrzegania niektórych przepisów. Przykłady samoregulacji to np. kodeksy dobrych praktyk w dziedzinie reklamy czy ochrony małoletnich przed szkodliwymi treściami w przekazach medialnych. Samoregulacja nie może zastąpić tradycyjnych regulacji prawnych. Współregulacja to ogniwo prawne pomiędzy samoregulacją a regulacją ustanowioną przez prawodawcę krajowego, które dopuszcza interwencję państwa w przypadkach, gdy cele samoregulacji nie zostały spełnione. Współregulacja opiera się na współpracy pomiędzy organami państwa regulującymi rynek usług audiowizualnych a podmiotami działającymi na tym rynku tj. dostawcami usług medialnych. Gruoy interesu: ekonomiczne o podstawowe kapitalisytczne robotnicze o niepodstawowe rolnicze drobnokapitalistyczne wolne zawody spółdzielnie konsumenci nieekonomiczne (socjalne) o organizacje o celach politycznych niepowiązane z partiami o kościoły i zrzeszenia religijne o zrzeszenia kulturowe, filantropijne i humanistyczne niesprawności rynku, ekon. negatywne następstwa funkcjonowania rynku; niesprawności rynku doskonale konkurencyjnego to: rozwój produkcji niepożądanych społecznie dóbr i usług, występowanie efektów zewnętrznych, nadmierna i nieuczciwa konkurencja; niesprawności rynku niedoskonale konkurencyjnego to: praktyki monopolistyczne, zmowy monopolistyczne, nieefektywna alokacja zasobów, niepełne wykorzystanie czynników produkcji, straty w bogactwie społecznym. URE – Urząd Regulacji Energetyki Udziela koncesji, zatwierdza taryfy energetyczne, przeciwdziała monopolizacji rynku. OFGEM - działa jako niezależny nadzorca i regulator rynku energii w UK, ... Ofgem jest finansowany z licencji płaconych przez dostawców energii. Zasada TPA (ang. Third Party Access) - zasada polegająca na udostępnieniu przez właściciela bądź operatora infrastruktury sieciowej stronom trzecim w celu dostarczenia towarów/usług klientom strony trzeciej (dotyczyć to może przesyłu energii elektrycznej, usług telekomunikacyjnych czy usług kolejowych). 41 Dzięki zastosowaniu zasady TPA, możliwa staje się demonopolizacja rynku. Odbiorcy końcowi towarów/usług maja prawo dokonania wolnego wyboru dostawcy danego towaru bądź usługi. Zastosowanie zasady ma na celu wzmocnienie konkurencji na rynku i z reguły ma wpływ na obniżenie cen. KOSZTY Koszty utopione (ang.: sunk costs) - koszty ponoszone w związku z koniecznością wejścia na dany rynek (zob. bariery wejścia). Można wśród nich wymienić: koszty uzyskania zezwoleń i licencji, koszty szkoleń personelu, koszty badań nowego rynku, koszty zmian powiązań umownych z otoczeniem, koszty inwestycji o niskiej podzielności ekonomicznej i technicznej (w przypadku wycofania z rynku szanse odzyskania nakładów inwestycyjnych są niewielkie). Koszty utopione to koszty, których nie można odzyskać, stąd nie powinny być uwzględniane przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Innymi słowy, decyzję o dalszej realizacji przedsięwzięcia powinno opierać się wyłączając z rachunku koszty utopione i biorąc pod uwagę jedynie koszty zmienne. Dlatego niekiedy nie do końca zgodne z prawdą są założenia modelowe o braku barier wejścia i wyjścia. Przecież jeżeli firma chciałaby zastosować swój kapitał do celów innych niż dotychczas, co dotyczy nawet z pozoru najbardziej elastycznych elementów, to to właśnie będą koszty utopione. Dlatego rzeczywiste rynki daleko odbiegają od ideału potencjalnej konkurencyjności. Koszty te oczywiście różnią się zasadniczo w zależności od rodzaju przedsiębiorstwa. Często mała część tych kosztów może jednak zostać odzyskana w efekcie przeniesienia praw związanych z nimi na inne firmy. Koszty inwestycji i zobowiązań poniesione wyłącznie w przeszłości (koszty historyczne), które nie zostały jeszcze odzyskane przez inwestorów ze sprzedaży energii elektrycznej i innych usług i nie będą możliwe do odzyskania na rynku konkurencyjnym. Graniczną datą ich poniesienia jest z reguły data wprowadzenia czy też uwolnienia rynku energii. Prawidłowe oszacowanie kosztów osieroconych przed datą uwolnienia rynku jest niezwykle trudne ze względu na konieczność wykonania prognozy cen energii na konkurencyjnym rynku w okresie spłaty zaciągniętych zobowiązań inwestycyjnych danego przedsiębiorstwa. Koszty osierocone mogą być wyliczane jako różnica pomiędzy wartością księgową majątku trwałego przedsiębiorstwa wytwórczego a jego wartością rynkową z uwzględnieniem wolumenu sprzedaży, cen paliw, rynkowych cen energii w okresie działalności. Dla prawidłowego określenia końcowej wartości kosztów osieroconych należy dokonywać okresowych przeszacowań pierwotnie wyznaczonych kosztów, tak by ich wielkość korespondowała z rozwojem rynku i poziomem cen energii elektrycznej. Przyjęta wielkość kosztów osieroconych uznanych przez regulatora do zwrotu przedsiębiorstwu wpływa na wysokość opłat kompensacyjnych zabezpieczających przychody przedsiębiorstwa dostosowującego się do warunków rynkowych. Do kategorii kosztów osieroconych zaliczyć można koszty związane z: – przeinwestowanymi 42 aktywami przedsiębiorstw wytwórczych (elektrowni i elektrociepłowni), które nie zostały jeszcze spłacone ze środków pochodzących ze sprzedaży energii i których koszt produkcji przekracza cenę rynkową, – zobowiązaniami z tytułu kontraktów na dostawę mocy i energii zawartych po cenach, które były za wysokie na dzień podpisania kontraktu i które dzisiaj kształtują się znacznie powyżej ceny rynkowej energii elektrycznej, – z tzw. regulatory assets – wydatkami nakazanymi lub zaaprobowanymi przez regulatorów do odzyskania w długich okresach (do 30 lat), by zapobiec lub zredukować krótkoterminowe wzrosty stawek dla odbiorców, – wydatkami na realizację programów oszczędności energii, pomocy dla osób o niskich dochodach, renty i emerytury pracownicze (koszty polityki społecznej), – zobowiązaniami zakupu energii elektrycznej od elektrociepłowni pracujących w skojarzeniu i elektrowni wykorzystujących źródła odnawialne, – z inwestycjami wymuszonymi przez regulatora a pozostającymi poza obszarem działalności podstawowej przedsiębiorstwa, – zobowiązaniami dotyczącymi przyszłych kosztów, dla których nie zgromadzono środków (np. koszty demontażu i likwidacji elektrowni jądrowych i składowisk odpadów radioaktywnych). Istnieją dwa zasadnicze powody, dla których zaleca się odzyskiwanie kosztów osieroconych – prywatnym inwestorom koszty osierocone powinny być zwrócone, ponieważ mogą utracić zaufanie do rynku, natomiast w przypadku przedsiębiorstw państwowych nieodzyskanie tych kosztów zwiększyłoby deficyt budżetu państwa. Aby koszty osierocone mogły być zwrócone przedsiębiorstwu, muszą być uznane przez regulatora za uprawnione, rozważnie poniesione i weryfikowalne. Mechanizmy odzyskiwania kosztów osieroconych powinny uwzględniać generalną zasadę równoważenia interesów odbiorców i przedsiębiorstw. Podstawowym źródłem rekompensaty kosztów jest opłata pokrywana przez odbiorców, której nie można uniknąć, ponieważ jest umieszczana na rachunku odbiorcy. Inny mechanizm finansowania zwrotu kosztów wykorzystuje koncepcję sekurytyzacji – koncepcję emisji papierów wartościowych, opartych na kosztach osieroconych przedsiębiorstw użyteczności publicznej (określona grupa aktywów o podobnej charakterystyce wyłączana jest z ogólnej puli aktywów firmy i staje się zabezpieczeniem emisji papierów wartościowych, zazwyczaj obligacji). Często stosowanym rozwiązaniem jest również sprzedaż aktywów przedsiębiorstw na rynku (np. prywatyzacja przedsiębiorstw wytwórczych) lub przyspieszone umorzenie majątku. Ekonomia skali produkcji Z Encyklopedia Zarządzania Charakterystyka Ekonomia skali produkcji jest pojęciem z zakresu mikroekonomii – ukazuje zachowanie, a właściwie reakcję kosztu jednostkowego produkcji względem rozmiarów tejże produkcji , wskazuje jednocześnie na korzyści płynące w produkcji masowej. Pojęcie to mówi nam, że w miarę zwiększania w firmie rozmiarów produkcji (skali produkcji) zmniejszają się długookresowe przeciętne koszty całkowite (np. koszty energii elektrycznej, 43 reklamy itp.) poprzez to, że koszty te rozkładają się na zwiększoną liczbę wyprodukowanych jednostek. Poprzez efekt skali produkcji firma zdobywa większą siłę przetargową, może dzięki temu zastosować np. strategię niskich cen i utrzymać barier wejścia na bardzo wysokim poziomie. Korzyści Zjawisko ekonomii skali produkcji powoduje występowanie wielu korzyści wśród których możemy wymienić następujące: wspomniane już wcześniej malejące przeciętne koszty całkowite, lepszy dostęp do źródeł finansowania np. kredyty, większą możliwość wykorzystania nowych technologii i wiedzy, która wiąże się z zakupem nowoczesnych maszyn i urządzeń dostosowanych głównie do dużych rozmiarów produkcji, wykorzystanie specjalistycznych technik zarządzania dostosowanych do gałęzi produkcji, w których firma osiąga wysokie korzyści skali, tworzenie warunków do współpracy z innymi podmiotami na zasadzie stworzenia struktur oligopolistycznych (powoduje to wysokie bariery wejścia dla konkurentów), zatrudnienie siły roboczej wyspecyfikowanej i odpowiadającej potrzebom kadrowym w danej dziedzinie, tym samym wyspecyfikowanie rynku pracy w określonym regionie, lepszy podział pracy. Firmy powinny dążyć do osiągania zjawiska ekonomii skali produkcji, gdyż jego występowanie decyduje o pozycji konkurencyjnej firmy na rynku, która w konsekwencji powoduje występowanie wielu pozytywnych zjawisk dla firmy na rynku np. uzyskanie pozycji lidera pod względem kosztów, cen, jakości. W którymś momencie zaczynają pojawiać się niekorzyści skali związane głównie z problemami w zarządzaniu dużą organizacją (komunikacja, atmosferą między pracownikami etc.) - są to tzw managerskie niekorzyści skali. Niekiedy dołączają do nich tzw geograficzne niekorzyści skali - większa produkcja oznacza zapotrzebowanie na więcej materiałów, co może implikować konieczność sprowadzania ich z nowych źródeł, często bardziej oddalonych, co wiąże się z z większymi kosztami logistycznymi. Korzyści skali nie są takie same dla wszystkich. Olbrzymie korzyści skali osiągają firmy zajmujące się wytwarzaniem produktów które mogą być dystrybuowane przez internet lub na różnych nośnikach cyfrowych - jak płyty CD/DVD. Koszt stworzenia produktu wyjściowego może być wysoki, natomiast produkcja kopii ma koszt krańcowy bliski zeru. Z drugiej strony w usługowych sektorach gospodarki, zwłaszcza w służbie zdrowia, czy fryzjerstwie możliwości osiągania korzyści skali są bardzo ograniczone. Korzyści skali wzmacniane są przez globalizację, która poszerza rynki i ułatwia do nich dostęp, oraz przez rozwój technologii komunikacyjnych i informatycznych, który zmniejsza menadżerskie niekorzyści skali czyniąc zarządzenie firmą łatwiejszym, tańszym i sprawniejszym.. Regulacja cen - ściśle określone działania rządu państwa, które polega na bezpośrednim ustalaniu cen lub na ustalaniu szczegółowych zasad kalkulacji cen przez dane podmioty gospodarcze, które są kontrolowania z tych zasad. Regulacja ta jest stosowana w gospodarce socjalistycznej w celu realizacji określonej polityki konsumpcji oraz społecznej. 44 W gospodarce rynkowej regulacja cen ma charakter nadzwyczajny i jest ona stosowana wówczas w celu przeciwdziałania nadmiernej inflacji pod wpływem nacisków producentów albo konsumentów, w okresie wojny oraz w czasie występowania różnych klęsk żywiołowych. Wyróżnia się następujące funkcje ceny: Informacyjno - bodźcowa - parametru, który pozwala określić wielkość przychodów ze sprzedaży, a także parametru pobudzającego do określonego działania. Nabywcę ceny informują o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne, jeśli dokona on zakupu. Sprzedającego ceny informują o ile zwiększy się jego przychód, jeśli dokona on sprzedaży. Redystrybucyjna (wtórny podział, rozdział). Ceny są narzędziem podziału dóbr i usług, oraz przesuwania dochodów od jednych grup społecznych do innych i do budżetu państwa. Państwo również może dokonywać redystrybucji dochodów przy pomocy cen - różnicując obciążenie cen podatkami, ustalając ceny minimalne / maksymalne czy dotując pewne gałęzie gospodarki. Stymulacyjna - narzędzie oddziaływania na dostawców i odbiorców - im wyższy jest poziom cen, tym większa jest opłacalność produkcji. Stymuluje to producentów do zwiększania rozmiarów produkcji. Niższy poziom cen zniechęca producentów i powoduje ograniczenia produkcji. Wyższy poziom cen może skłaniać producentów do zwiększenia produkcji a nawet podnoszenia wartości użytkowej wyrobów (jakość, estetyka, funkcjonalność). Zazwyczaj wyższy poziom cen skłania konsumentów do ograniczenia spożycia a niższy stymuluje wzrost spożycia. Przy pomocy cen państwo może stymulować wzrost spożycia niektórych wyrobów tj. modyfikować strukturę spożycia, a także regulować poziom dochodów realnych w społeczeństwie. Agregacyjna - umożliwia sumowanie niedodawanych w sensie fizycznym wielkości Analiza kosztów i korzyści – termin w naukach ekonomicznych odnoszący się do: oceny ewentualnego projektu lub jego propozycji; nieformalnego podejścia do podejmowania każdego rodzaju decyzji. W obydwu przypadkach proces ten składa się z zestawienia całkowitych oczekiwanych kosztów i całkowitych oczekiwanych korzyści z jednego lub więcej ruchów w celu wybrania najlepszej lub najbardziej zyskownej alternatywy. Korzyści i straty są zazwyczaj wyrażone w jednostkach pieniądza i są korygowane o inflację (deflację) tak, żeby wpływy z korzyści i ze strat były wyrażone w tej samej wartości bieżącej pomimo upływu czasu. Bardzo powiązanymi, ale odrobinę różniącymi się formalnymi technikami są : analiza kosztów-efektywności i analiza efektów zewnętrznych w inwestycji. Ta druga teoria bazuje na analizie kosztów i korzyści, ale różni się w tym, że ma uczulać menedżerów przedsiębiorstw i inwestorów na ich społecznym i środowiskowym wpływie. Teoria [edytuj] Analiza kosztów i korzyści jest zazwyczaj stosowana przez rządy państw do ewaluacji celowości danej interwencji. Jest ona wówczas analizą efektywności kosztów różnych alternatyw. Analiza pozwala zobaczyć czy korzyści są większe (przeważają) niż koszty. Efekt interwencji na korzyści i koszty jest wartościowany pod względem chęci do płacenia za nie (korzyści) albo chęci do płacenia, by ich uniknąć (koszty). Wkłady są zazwyczaj mierzone jako 45 koszty alternatywne. Główną zasadą w tej analizie jest wypisanie wszystkich części, które wpływają na gospodarkę po interwencji i umiejscowienie przy danej pozycji wartości pieniężnej. Obliczenie prawdopodobnych kosztów i korzyści danego działania jest zazwyczaj bardzo trudne. W praktyce, analitycy próbują przewidzieć koszty i korzyści poprzez metody badawcze albo wyciąganie wniosków z zachowania rynku. Na przykład, przedsiębiorca porównuje koszty wytworzenia i wypromowania danego produktu z planowanymi dochodami ze sprzedaży, a następnie decyduje się na produkcję tego dobra wtedy, gdy koszty będą niższe niż dochody. Podczas tej analizy, nie tylko inflacja jest ważna. Należy także zwrócić uwagę na takie aspekty jak: ryzyko danego projektu (przedsięwzięcia), penetracja rynku, długoterminowe strategie wyrównawcze przedsiębiorstwa. Jest to szczególnie widoczne, gdy państwo ustala technikę implementacji, np. czy wprowadzić regulację biznesową, wybudować nową drogę czy zaoferować nowy lek w służbie zdrowia. W tych przypadkach, nacisk musi być położony na wartości ludzkiego życia lub na środowisko, co często wywołuje wiele kontrowersji. Internalizacja efektów zewnętrznych polega na włączeniu kosztów lub korzyści zewnętrznych wynikających z działalności danego podmiotu do rachunku ekonomicznego tego podmiotu. Można tego dokonać np. poprzez tworzenie odpowiednio dużych jednostek gospodarczych, dzięki czemu efekty zewnętrzne działalności będą włączone do jego rachunku ekonomicznego. Sadownik może założyć spółkę z pszczelarzami, dzięki czemu wszystkie efekty zewnętrzne "zamkną się" w ramach jednego podmiotu gospodarczego i tym samym wszyscy będą mogli na tym skorzystać i podzielić się korzyściami, jakie z tego płyną. HANDEL EMISJAMI Stosowany przy emisji zanieczyszczeń do powietrza. Polega na tym, że każdemu regionowi przydziela się tzw. „górny limit emisji zanieczyszczeń”. Następnie ten limit dzielony jest i sprzedawany przedsiębiorstwom w postaci odpłatnych certyfikatów. Jeżeli dane przedsiębiorstwo nie wykorzysta przyznanego mu limitu, to może wydane pozwolenie sprzedać innym przedsiębiorstwom, które przekraczają dopuszczalne limity. Pomysł na handel emisjami pojawił się w latach 60., jednak jego wdrożenie trwało kilka dziesięcioleci. Pierwsze zastosowania miały miejsce w USA w latach 70. Największy rynek „handlu emisjami” uruchomiono w roku 1990, kiedy to amerykańscy ekonomiści doprowadzili do nowelizacji ustawy o czystym powietrzu. Nowelizacja ta nałożyła na elektrownie obowiązek bardzo głębokiej redukcji emisji dwutlenku siarki z szerokim zastosowaniem „handlu emisjami”. To głównie na nim Komisja Europejska wzorowała Dyrektywę z 2003 r. (2003/87EC) wprowadzającą handel emisjami dwutlenku węgla (Emission Trading Scheme), która otwiera jeszcze większy rynek. W 2009 roku Europol poinformował o rosnącej skali oszustw podatkowych, które w niektórych krajach mogą sięgać 90% wartości wszystkich wymienianych emisji[1]. Funkcje ceny - Według M. Friedmana ceny odgrywają trzy funkcje organizujące aktywność gospodarczą: • Przenoszą informację. 46 • Dostarczają bodźca dla zastosowania tych metod produkcji, które są najmniej kosztowne i tym samym używają dostępne zasoby dla celów najbardziej cenionych. • Określają, kto otrzymuje jaką część produktu – rozdział dochodów. Cena maksymalna to cena urzędowa, powyżej której nie mogą być zawierane transakcje na dane dobro. Skutkiem wprowadzenia ceny maksymalnej może być niedobór rynkowy. Cena maksymalna jest na ogół niższa od ceny równowagi rynkowej. Wprowadzana jest tylko w nielicznych przypadkach, gdy według decydentów wymaga tego ważny interes społeczny (np. ceny mieszkań komunalnych dla najbiedniejszych rodzin). Często jest przedmiotem kontrowersji. Cena maksymalna ma chronić interes konsumenta. Skutki: powstawanie i rozwój czarnego rynku niedobór towaru (nieopłacalność produkcji) marnowanie produktów (nieopłacalność sprzedaż, w rolnictwie: nieopłacalność zbiorów) Ustalenie ceny maksymalnej powyżej poziomu ceny równowagi nie wywołuje żadnych skutków na rynku, gdyż w takich warunkach cena równowagi będzie osiągalna. Z kolei cena maksymalna ustalona poniżej ceny równowagi spowoduje niedobór danego dobra na rynku i zmniejszenie jego wymienialnej ilości. Konsumenci mający kłopoty z niedoborami towarów mogą wywierać nacisk na rząd w celu stworzenia centralnie administrowanego systemu racjonowania. W takich wypadkach cenie maksymalnej towarzyszy sprzedaż kartkowa, która pozwala podzielić istniejącą podaż według kryteriów ustalonych przez państwo. Cena minimalna Z Wikipedii Skocz do: nawigacji, szukaj Cena minimalna to cena urzędowa, poniżej której zgodnie z prawem nie wolno sprzedawać danego towaru. Ustalenie ceny minimalnej następuje na wniosek producentów; jest ona wyższa od ceny równowagi. Wprowadzenie ceny minimalnej wymaga równoczesnego przeciwdziałania zmniejszeniu popytu na rynku, poprzez interwencyjny skup przez państwo. Wzór na cenę minimalną [edytuj] Teoretyczny wzór na cenę minimalną to , gdzie s - Minimalna cena jednostkowa c - Jednostkowy koszt sprzedaży v - Produkcja f - Jednostkowe koszty stałe dla całej produkcji Praktyczne stosowanie Z praktyki wiadomo, że przedsiębiorstwa często wykorzystują istnienie ceny minimalnej do osiągnięcia nadzwyczajnych zysków, jest to także bodziec zniechęcający do obniżania 47 kosztów, choć z drugiej strony może dać czas na naprawienie przedsiębiorstwa, konsolidację rynku itp. Szczególnym przykładem ceny minimalnej jest płaca minimalna (płaca - cena pracy), w tym wypadku oprócz równoważenia rynku znacznie ważniejszymi czynnikami wpływającymi na jej wysokość są kwestie socjalne, ochrona przed potencjalnym wyzyskiem pracodawców, siła przetargowa związków zawodowych, zrzeszeń pracodawców – i ostatecznie ideologia i postawa grupy rządzącej. Ceny minimalne są stosowane jako narzędzie polityki gospodarczej państwa, której celem jest zapewnienie określonego poziomu opłacalności produkcji lub dochodu. Określenie dolnego pułapu ceny dobra dotyczy na przykład rynku płodów rolnych, cen skupu w rolnictwie i cen produktów spożywczych, płac minimalnych oraz cen ropy naftowej ustalonych przez OPEC, które przewyższają poziom ceny równowagi. W wielu krajach, w tym w Polsce, państwo nie tylko ustala i kontroluje ceny produktów rolnych, ale również skupuje i sprzedaje określoną ilość tych produktów, uzupełniając w ten sposób popyt i podaż podmiotów prywatnych. Cena minimalna poniżej ceny rynkowej Ustalenie ceny minimalnej poniżej ceny równowagi nie wywołuje żadnych skutków na rynku, gdyż w takich warunkach równowaga rynkowa jest osiągalna (jeśli cena minimalna zostanie ustalona powyżej ceny równowagi, to równowaga rynkowa jest nieosiągalna). Przy cenie minimalnej powstanie nadwyżka. W sytuacji nadwyżki podaży nad popytem sprzedawcy będą konkurować ze sobą, w związku z tym może pojawić się dążenie do sprzedaży poniżej ceny minimalnej, wbrew obowiązującym regulacjom prawnym. Skutki dla konsumenta Cena minimalna nie jest korzystna dla konsumenta. Konsument przy wprowadzeniu ceny minimalnej traci ponieważ: Kupuje dobra drożej niż na wolnym rynku, gdzie cena równowagi byłaby niższa, Płaci podatki, z których państwo skupuje od producenta produkty, Kupuje dobra niskiej jakości, bo producent nie jest zainteresowany podnoszeniem jakości produktu, który i tak sprzeda po cenie minimalnej. Kontrakt zawarty w formule "take or pay" oznacza konieczność systematycznego odbioru, umownie okreslonych ilości np. gazu, pod rygorem płacenia kar. Umowa taka nie przewiduje możliwości zagospodarowywania ewentualnych nadwyżek odebranego gazu, na przykład w przypadku gwałtownego spadku zapotrzebowania, poprzez jego reeksport lub odsprzedaż. Metoda RPI-X (eng. retail price index) - określana też jako metoda pułapu cenowego. Szeroko stosowana metoda regulacji cen w sieciowych sektorach infrastrukturalnych. Stwarza ona szansę usunięcia słabości metody regulacji stopy zwrotu. Metoda pułapu cenowego odchodzi bowiem od zasady trwałego powiązania cen regulowanych z kosztami i zyskami przedsiębiorstwa regulowanego. RPI - poziom inflacji X - parametr efektywności (ustalona przez urząd regulacyjny wartość wyrażona w procentach) Najtrudniejszym elementem procedury w regulacji typu RPI - X, jest uzgodnienie wskaźnika 48 poprawy efektywności X dla każdej z firm. Wynik analizy porównawczej stanowi obiektywny wkład do negocjacji na temat jego wysokości. Urząd regulacyjny ustalając wartość X pośrednio ustala również stopę zwrotu (zysków). Firma może mieć tendencje do zwiększania kosztów w celu skłonienia urzędu regulacyjnego do obniżenia X. 49
