Danuta Walczak-Duraj „Podstawy współczesnej socjologii” Rozdział

Danuta Walczak-Duraj
„Podstawy współczesnej socjologii”
Rozdział pierwszy.
Socjologia jako dyscyplina naukowa.
1. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny naukowej.
Socjologia jest nauką, której przedmiotem jest ogół zjawisk i procesów związanych z
tworzeniem, funkcjonowaniem, przekształcaniem i rozpadem różnorodnych form życia
zbiorowego. Ogólnie możemy więc powiedzieć, iż socjologia jest nauką o zjawiskach i
procesach społecznych, o życiu społecznym. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny
naukowej następowało stopniowo od połowy XIX w . na podstawie wielu nauk. Sam termin,
"socjologia" wprowadził August Comte (1798 - 1857) w 4 tomie "Cous de philosophie positive
(1837); wcześniej zamiast pojęcia socjologia używano takich terminów jak: "filozofia
społeczna", "fizyka społeczna". Od samego początku swego rozwoju socjologia, jako
dyscyplina wieloparadygmatyczna, ulegała bardzo różnorodnym wpływom naukowym,
zarówno o orientacji przyrodniczej (kierunki naturalistyczne łącznie ze współczesną
socjobilogią) jak i filozoficznej (np. socjologia humanistyczna F. Znanieckiego ).
Wyjaśnić przy tym należy , iż przez paradygmat rozumieć będziemy za T . S.Kuhnem
wszystkie powszechnie w danym okresie uznawane przekonania teoretyczne (zarówno
przyrodnicze jak i filozoficzne ) oraz metody eksperymentalne, jakie stosowane są przez
specjalist6w w ich pracy badawczej. stąd też nie tyle odrębny przedmiot czy metoda badawcza
zadecydowały o wyodrębnieniu się socjologii jako dyscypliny naukowej ale zdolność do
zbudowania teorii naukowej. Należy zatem poczynić kilka uwag na ten temat.
Socjologia jest młodą dyscypliną, ciągle in statu nascendi ( w procesie tworzenia), stąd
wszelkie zmiany w sposobie podejścia do analizy społeczeństwa wynikają w zasadzie, przede
wszystkim z ingerencji czynników zewnętrznych. Głównie z innych ideologii, wzorów myślenia
naukowego, tradycji intelektualnych czy filozofii. Jakie są zatem owe podstawowe tradycje
socjologii. Rodowód współczesnej socjologii według S.Osowskiego wyprowadzić można z
sześciu odrębnych nurtów.
- nauki o państwie i sztuce rządzenia,
- historiografii, która prowadziła do uogólnień opartych na materiałach istorycznych,
- nauki o gospodarce ( ekonomii),
- nauk "o obcych ludziach" (etnografii, etnologii),
- nauki o człowieku (fizjologii i psychologii), - filozofii (zwłaszcza nurt pozytywistyczny).
Refleksja o życiu społecznym, społeczeństwie jest równie dawna jak refleksja w
ogólności. W starożytności problematyką socjologiczną zajmowali się tacy filozofowie jak
Platon czy Arystoteles. W tym to też okresie historycznym czynione już były refleksje na temat
struktury społecznej. Tak np. termin "klasa" w znaczeniu klasy społecznej spotykamy już w
"Etyce" Spinozy , który w twierdzeniu 46 część III mówi o tym, iż "(...) doświadczenia
społeczne bywają uogólnione w zależności od tego, jaką nazwą zostali obdarzeni ludzie,
których te doświadczenia dotyczą".
Główne zainteresowania socjologiczne, począwszy od ich początków w pismach
szkockich filozofów moralności (Hume, Fergusson, Shaftesburg) i francuskich filozofów
Oświecenia (Montesquieu, Turgot, Condorcet, Saint-Simon), koncentruj]ą się bądź to na
społeczeństwie jako całości obejmującej całokształt życia ludzi, bądź to na specyficznych
problemach
dotyczących
ludzi
jako
1
zbiorowości. Te dwa podstawowe podejścia do badania społeczeństwa: syntetyczne (
syntetyzujące ) i diagnostyczne, z wyraźnymi implikacjami praktycznymi, są ciągle obecne we
współczesnych refleksjach socjologicznych. Po to jednak by socjologia mogła stać się
dyscypliną naukową potrzebna była teoria socjologiczna, wypracowana w ramach tzw .
podejścia analitycznego.
2. Podstawowe założenia teorii socjologicznej.
Teoria socjologiczna, tak jak każda inna teoria naukowa stanowi określoną konstrukcję
pojęciową, stosowaną do analizy i interpretacji danych empirycznych. Konstrukcja pojęciowa
składa się zaś z trzech podstawowych klas: pojęć ogólnych, praw i innych typów generalizacji
oraz z samej teorii. Wśród pojęć ogólnych występują zarówno pojęcia porządkujące i
klasyfikujące określone zjawiska ( ogólne określenia, kategorie ) jak i pojęcia występujące w
charakterze zmiennych w twierdzeniach ogólnych na temat tych zjawisk (pojęcia operacyjne,
analityczne ). Określenia ogólne stanowią rodzaj zmiennych niezależnych, określenia
analityczne zaś rodzaj zmiennych zależnych. Prawa występujące w teoretycznej treści każdej
nauki stanowią rodzaj twierdzeń orzekających zachodzenie jednorodnych relacji (np.
współwystępowania czy współistnienia). Sama teoria zaś to schemat pojęciowy służący
wyjaśnianiu określonych praw. Jak stwierdza Th.Abel, schematy pojęciowe stanowiące treść i
teorii socjologicznej zajmują w socjologii szczególne miejsce, ze względu m.in. na jej
subdyscyplinarność. Istnieć musi przede wszystkim taka klasa konstrukcji teoretycznych, które
są powszechnie używane we wszystkich badaniach socjologicznych. Tym samym stanowią one
rzeczywistą treść teorii socjologicznych bez względu na to, czy w badaniach socjologicznych
stosujemy podejście "syntetyczne", "diagnostyczne" czy "analityczne". W socjologii, z uwagi na
złożoność zjawisk życia społecznego stosowana jest metoda budowania teorii idealizacyjnych.
Wtedy to narzędziem poznawczym może stać się konstruowanie "typów idealnych "
badanych zjawisk i procesów . Przykładem może być tutaj weberowska koncepcja (M. Weber 1864-1920) typów idealnych, traktowanych jako pojęcia analityczne o jakościowym
charakterze, służące do organizacji i interpretacji danych, posiadających heterogeniczne
(zróżnicowane) właściwości.
Generalnie, zgodnie z typologią stosowaną w odniesieniu do nauki wyróżnić można pięć
kategorii praw socjologicznych.
a) Prawa stwierdzające stałe współwystępowanie faktów społecznych.
Takim prawem może być np. stwierdzenie, iż wszelka socjalizacja zaczyna się w grupach
pierwotnych (rodzinie, grupie rówieśniczej - Ch. Cooley).
b)'Prawa stwierdzające zależność. funkcjonalną lub współzmienność faktów społecznych. Takim
prawem może być stwierdzenie, iż im bardziej jednostka pragnie być zaakceptowana przez
grupę, tym większą wykazuje gotowość do ulegania naciskom tej grupy (E.Aronson).
c) Prawa stwierdzające prawidłowości rozwoju i regularne tendencje.
Na przykład: Intensywna industrializacja przyczynia się do wahań stopy wzrostu i dystrybucji
ludności poprzez takie środki, jak wzrost ośrodków metropolitarnych, zasiedlanie nowych
terenów , pośredni wpływ na organizację rodziny i stopę życiową oraz postępującą
sekularyzację, która prowadzi do otwarcia struktury klasowej.
d) Prawa orzekające o podobieństwie lub statystycznym prawdopodobieństwie związku
pomiędzy faktami społecznymi. Na przykład: Zachowanie przestępcze jest bardziej
prawdopodobne: a) wśród ludzi, którzy nie są związani ściśle ze swą grupą społeczną lub z
ogółem społeczeństwa, gdyż nie podzielają norm zachowania; b ) wśród mężczyzn; c ) wśród
grup klasy niższej ; d) wśród ludzi młodszych; e ) wśród pewnych grup mniejszościowych; t) na
terenie miast; g) w środowiskach o mniejszej religijności; h) raczej w czasach normalnych niż w
okresie wojen lub klęsk (B. Berelson, G.A. Steiner).
e) Prawa stwierdzające lub sugerujące związek przyczynowy pomiędzy faktami społecznymi. Na
przykład: Udział we wsp6lnych interesach i ich realizowanie jest koniecznym i wystarczającym
warunkiem rozwoju integracji społecznej 2
Należy przy tym zaznaczyć, iż prawo socjologiczne, aby mogło być uznane za prawo musi się
opierać nie tylko na uznanych faktach ale również na określonych, uzasadnionych racjach. Stąd
też wiele praw ograniczonych jest co do miejsca i czasu: poszczególnych okresów
historycznych, konkretnych obszarów kulturowych.
Teorie socjologiczne Są więc ułożone na continuum wedle takich kryteriów jak: sprawdzalność,
uniwersalność, precyzja, elegancja i zdolność predykcji. Dość często mówi się o ogólnych
teoriach socjologicznych, teoriach "średniego zasięgu" (np. teoria roli społecznej, biurokracji,
dysonansu poznawczego, anomii społecznej itp.). Continuum to możemy również ustalić ze
względu na relacje między dwoma zasadniczymi składnikami każdej nauki "teoretycznym"
(wyrażającym się w formie abstrakcyjnej i przy pomocy swobodnie ustalonych pojęć) i
"empirycznym" (wyrażającym się na ogół w kategoriach, konkretnych, nieinstrumentalnych,
fenomenologicznych). Biorąc pod uwagę wzajemną relację tych dwóch składników stwierdzić
należy, iż socjologia z całą pewnością zawiera przewagę elementów empirycznych nad
teoretycznymi; jest więc, np. w porównaniu do fizyki jest nauką bardziej empiryczną. Przy tym
jest jednocześnie nauką specjalnego rodzaju; głównie z tego względu, iż jak pisał wielki polski
socjolog, F.Znaniecki "Systemów społecznych, przeciwnie niż systemów naturalnych, nie
można rozpatrywać tak, jakby istniały całkowicie niezależnie od doświadczeń i działań
człowieka. Każdy system społeczny istnieje nieodmiennie w sferze doświadczeń i działań
poszczególnych ludzi. [...] Gdyby wyeliminować współczynnik humanistyczny i gdyby uczeni
usiłowali badać system kulturowy podobnie jak badają system naturalny [...], system ten
zniknąłby i zamiast niego znaleźliby chaotyczną masę naturalnych rzeczy i procesów , w
niczym niepodobne do rzeczywistości, jakiej badacze podjęli. Rola współczynnika
humanistycznego w socjologicznym namyśle nad przebiegiem życia społecznego uwidacznia
się zwłaszcza w tym obszarze ludzkich działań i przeżyć, które określamy mianem kultury.
Rozdział drugi.
Więź społeczna.
1. Pojęcie więzi społecznej.
Termin więź społeczna jest terminem, który przeniknął do socjologii z języka
potocznego. w Polsce rozpowszechnił je L. Krzywicki pod koniec XIX wieku ("Pierwociny
więzi społecznych"), który uważał, że to właśnie dzięki więzi społecznej społeczeństwo tkwi
niejako całą swą treścią w jednostce. w socjologii zachodniej używa się raczej terminu
społeczna organizacja bądź integracja. Aczkolwiek z pojęciem więzi wiąże się szereg
kontrowersji i kłopotów definicyjnych, możemy jednak przyjąć, iż występują dwie podstawowe
orientacje w jej ujmowaniu.
Pierwsza orientacja. w której autorzy odwołują się do porządku motywacyjnego
(subiektywnego) i traktują więź jako ogół procesów zbiorowego działania, wyprowadzanego z
wewnętrznych stanów psychicznych jednostek, z poczucia łączności psychicznej z innymi,
procesów identyfikacyjnych.
Druga orientacja. w której autorzy odwołują się do porządku obiektywistycznego i
traktują , więź jako ogół stosunków i zależności w grupie społecznej. ze względu na
współwystępowanie tych dwóch podstawowych orientacji pojęcie więź społeczna określane też
jest przez takie zbliżone semantyczne terminy , jak: więzy , związek. złączenie, powiązanie czy
też przez terminy zapożyczone, jak: integracja, harmonia, koherencja, identyfikacja,
solidarność. Jedne z tych pojęć odnoszą się tylko do analizy zbiorowości (harmonia, integracja),
inne również do poszczególnych jednostek, ich obiektywnych zależności, postaw i działań
(powiązanie, przywiązanie ). Jeden z terminów synonimicznych, dość powszechnie używanych,
odnosi się wyłącznie do jednostek; jest nim termin identyfikacja ( utożsamianie się).
To co jednak rodzi najwięcej problemów w analizie więzi społecznej to jej dwoisty
charakter, powodujący, iż można ją odnosić 3
zarówno do tego, co w życiu społecznym wynika z harmonii i więzów psychicznych,
emocjonalnych o silnym ładunku dodatnim jak i do tego, co ludzi dzieli i wywołuje konflikty .
" Stad też wydaje się, iż najbardziej adekwatną definicją więzi społecznej jest definicja J.
Szczepańskiego. który określają jako: "(..) zorganizowany system stosunków., instytucji
środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe
zbiorowości w całość zdolna do trwania i rozwoju.
Przy tak ogólnej, szerokiej definicji więzi możemy wydzielić trzy podstawowe stany czy
sytuacje społeczne oznaczające więź:
a) Więź jako coś naturalnego, spontanicznego, zazwyczaj nie będącego przedmiotem refleksji
jednostek uczestniczących w tej więzi. Można ją określić mianem więzi naturalnej (łączącej np.
matkę i dziecko ale nie tylko ).
b ) Więź jako intencjonalny związek, w którym stosunki i zależności między partnerami oparte
są na zasadzie umowy bądź chęci czy woli przystąpienia do już spójnej grupy. Więź taką można
nazwać więzią zrzeszeniową lub stanowioną dowolnie; więź taka angażuje zazwyczaj
emocjonalnie jej członków i pociąga za sobą celowe działania.
c) Więź jako przymus, nacisk, coś zewnętrznego wobec partnerów interakcji, coś narzuconego.
Więź taką można nazwać więzią stanowioną z zewnątrz, a nawet pod przymusem. Tak np. F.
Tónnies w definicji więzi społecznej akcentuje właśnie przymus; dla niego więź to
przeciwieństwo wolności, to mus, powinność, brak przyzwolenia.
Odpowiadając na pytanie o to, czym jest więź społeczna odpowiadamy zarazem na wiele
innych pytań. Należą do nich pytania o to, jak ludzie łączą się w trwałe lub bardziej luźne
całości, jak tworzą wartości i normy grupowe a następnie ich przestrzegają. Więź społeczna nie
ma jednak swego substratu (nie jest rzeczą); istnieją tylko określone zachowania ludzkie,
wyznaczone przez bardzo różnorodne uwarunkowania.
Można zatem powiedzieć, iż w szerokim ujęciu więzi społecznej mieści się to wszystko,
co prowadzi do tworzenia i rozwoju grup i innych zbiorowości społecznych. Do czynników
łączących ludzi w grupy i inne zbiorowości należą wszelkie zjawiska przyczynowe i
celowościowe, zewnętrzne i wewnętrzne, działające niezależnie od świadomości i
Uświadamianie przez jednostkę. Czynnik te podlegają bądź to łączeniu mechanicznemu bądź
też przez podobieństwo (np. integracja kulturowa, normatywna) czy na zasadzie organicznej, w
oparciu o różnice, uzupełnianie się, współpracę (integracja funkcjonalna). Możemy również
mówić o łączeniu bezpośrednim (typowym dla przebiegu procesów interakcyjnych) lub
pośrednim (przede wszystkim poprzez rzeczy, obiekty, symbole ).
Gdybyśmy jednak posługiwali się wąskim rozumieniem więzi społecznej, pojęcie to mieściłoby
się jedynie w obszarze podstawowego pytania o to, co łączy , spaja i utrzymuje ludzi razem,
jaka jest treść tego, co łączy? pytanie o to, jak to łączenie się odbywa, w jaki sposób tworzy się
pewna całość a więc pytanie o proces łączenia można by odnosić do pojęcia integracji. Przy
czym o integracji mówimy wtedy, gdy członkowie grupy wyznaczają sobie cele, które można
osiągnąć tylko wspólnie, tzn. kiedy na tym tle powstają między nimi kooperacje.
W. S. Landecker wyróżnia przy tym róże typy integracji, stanowiące kombinację takich
podstawowych elementów , jak normy społeczne, osoby i ich zachowania. Pierwszym z nich
jest integracja kulturowa, tworzona na podstawie określonych wzorów kulturowych, między
którymi zachodzi bądź to wysoki stopień spójności /konkretność/ bądź też wysoki stopień
rozbieżności / wliczając w to oczywiście wszystkie stany pośrednie/ . Drugą jest integracja
normatywna, będąca wskaźnikiem stopnia zachowań konformistycznych w grupie społecznej, a
więc zgodności między normami grupowymi a zachowaniami. Trzecia to integracja
komunikatywna (łącznościowa) polegającą na wymianie między członkami grupy symboli,
znaczeń i informacji. Czwarta to integracja funkcjonalna, odnoszona do procesu wymiany usług
między członkami grupy. Ma więc ona charakter obiektywny i wynika z podziału pracy.
Wszystkie te rodzaje integracji traktować należy oczywiście jako proces, w którym stopień
natężenia integracji może być bardzo różny , ale zawsze prowadzi do powstania pewnych
społecznych całości. Tak rozumiana integracja oznacza raczej szczegółowe aspekty i rodzaje
powiązań i mając wyraźnie proceduralny 4
charakter nic nie orzeka o stanie integracji.
Z tego też powodu, przy węższym rozumieniu pojęcia więzi społecznej rezultat
procesów integracyjnych (procesów łączenia) w odniesieniu do konkretnej grupy społecznej
określić można mianem spójności grupowej.
Przy czym owa spójność może mieć zarówno wymiar czysto formalny i oznaczać siłę
więzi grupowej bez względu na genezę i rodzaj więzi łączących, jak i wymiar czysto
subiektywny . Spójność oznacza wtedy więź psychiczną między członkami danej grupy, która
ma wyraźne korelaty świadomościowe i behawioralne ( odnoszące się do określonych
zachowań).
Następne pytanie wynikające z określenia spójności grupowej to pytanie o jej następstwa.
Takim z generalizowanym następstwem spójności jest solidarność. W literaturze przedmiotu
występują dwa rozumienia solidarności. Pierwsze, tradycyjne i szerokie zarazem rozumienia
oznacza wszystko to, co łączy ludzi razem w określone całości (stanowi więc równoważnik
pojęcia więź społeczna). w węższym rozumieniu solidarność oznacza relację części do całości,
pewne funkcjonalne zachowania jednostek, zmierzające do realizacji celów grupy. Tak więc
posługując się tym drugim rozumieniem solidarności możemy powiedzieć, iż następstwem
spójności grupowej jest osiągnięcie przez nią zakładanych celów. Możemy wiec powiedzieć, że
o ile szerokie rozumienie więzi społecznej odnosi się do wszelkich zjawisk i procesów
zachodzących w grupie, o tyle wąskie rozumienie odnosi się jedynie do zespołu elementów
wspólnych, koniecznych i wystarczających dla powstania i istnienia grupy.
Przechodząc zatem od najwęższego do najszerszego rozumienia więzi społecznej
wyróżnić możemy pięć sposobów jej ujmowania:
a) zespół element6w i czynników wspólnych, koniecznych i wystarczających dla powstania
grupy społecznej,
b) zespół czynników koniecznych dla istnienia grupy społecznej,
c) zespół czynników prowadzących do powstania i istnienia grupy społecznej,
d) zespół zjawisk zachodzących w trakcie tworzenia i funkcjonowania grupy społecznej,
e ) wszelkie powiązania zależności, relacje i stosunki jakie zachodzą między jednostkami
będącymi nośnikami więzi.
przyjmując zatem założenie, iż więź społeczną możemy przedstawić zarówno jako
proces jak i stan, należy przede wszystkim wyjść od krótkiej analizy mechanizmu tworzenia
więzi społecznej, nie wnikając już bliżej w to, czy mamy do czynienia z więzią naturalną,
zrzeszeniową czy stanowioną z zewnątrz.
2. Proces tworzenia się więzi społecznej.
Proces tworzenia się więzi społecznej i mechanizmy towarzyszące temu procesowi jest
równoznaczny z procesem tworzenia się społeczeństwa. śledzenie tego procesu jest oczywiście
zabiegiem czysto analitycznym, w kt6rym nie można jednak przeciwstawić zdecydowanie
subiektywnych czynników i elementów - elementom i czynnikom obiektywnym.
Do XVII i XVIII wieku przedstawiciele nauk społecznych byli przekonam, iż podstawą
tworzenia społeczeństwa są dwa rodzaje organizacji: organizacja państwowa (rozumiana jako
polityczna organizacja społeczeństwa) i organizacja kościelna (religijna).
Dopiero później zaczęto zwracać uwagę na to, iż o spójności wewnętrznej zbiorowości ludzkich
decyduj ą przede wszystkim procesy spontaniczne, stanowiące również podstawą tworzenia się
organizacji państwowych i religijnych. J. Szczepański zaznacza przy tym, iż "Socjologia jako
odrębna nauka zaczęła się rozwijać właśnie wtedy, gdy zaczęto szukać praw rządzących tymi
spontanicznymi procesami życia zbiorowego. Wśród tych zagadnień problem wewnętrznej
spójności grup, problem utrzymywania się zbiorowości i trwania jako identycznych całości,
mimo zmiany składu członków, utrzymywania norm, wzorów zachowań, wartości kulturowych
itp. wysuwał się na czoło, jako podstawowy6.
Powstaje zatem pytanie jakie podstawowe elementy składają się na proces tworzenia i
podtrzymywania więzi. Wspomniany już J. 5
Szczepański stwierdza, iż pierwszym, najprostszym elementem jest styczność przestrzenna
między jednostkami, która może mieć zarówno charakter bezpośredni, jak i pośredni (poprzez
informację w środkach masowego przekazu). Możemy ją określić jako akt"(...) spostrzeżenia
innego osobnika lub uświadomienia sobie jego istnienia w przestrzeni, w której przebiega
działalność człowieka. Jej podstawowym składnikiem jest zdanie sobie sprawy z istnienia
innych ludzi w tej przestrzeni i spostrzeżenia ich cech7. Styczność przestrzenna nie musi
oczywiście prowadzić do pojawienia się dalszych etapów rozwoju więzi, zwłaszcza wtedy, gdy
ma ona zupełnie przelotny i przypadkowy charakter (styczność przestrzenna w środkach
komunikacji miejskiej, w sklepach, kinach czy teatrach).
Styczność przestrzenna przerodzić się może w styczność i łączność psychiczną. Ma to
miejsce wtedy, gdy wystąpi zainteresowanie drugą osobą z punktu widzenia bardzo różnych,
zarówno świadomych jak i nieświadomych potrzeb (ekonomicznych, społecznych,
emocjonalnych itd.). Zainteresowanie to może być zarówno jednostronne jak i dwustronne,
stanowiące bardziej pewną podstawę do rozwoju więzi społecznej. Styczność psychiczną tworzą
więc wzajemne zainteresowania (może mieć ona zarówno charakter bezpośredni jak i pośredni),
które niekoniecznie muszą wiązać się z rozwojem pozytywnych emocji i postaw. Styczność
psychiczna przekształcić się może w łączność psychiczną prowadzącą do rozwoju wzajemnych
sympatii, przywiązania itp. Nie jest to jednak warunek konieczny do pojawienia się następnego
elementu więzi, tj. styczności społecznej, w której występuje nie tylko element zainteresowania
ale również podejmowania określonych czynności.
Styczności społeczne są to pewne układy, złożone przynajmniej z dwóch osób oraz
pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności, a także pewne czynności dotyczące tej
wartości. Styczności społeczne stanowią w istotny sposób o charakterze grupy, ponieważ mają
one bardzo różnorodną treść i formę. Stąd też wydziela się kilka podstawowych,
dychotomicznie (dwudzielnie) ujętych rodzajów styczności:
a) przelotne (pytanie na ulicy o drogę, godzinę) i trwałe (kupowanie gazety u tego samego
kioskarza),
b) publiczne i prywatne (student składający egzamin przed wykładowcą i np. ten sam student
proszący kolegę o pożyczenie książki),
c) rzeczowe i osobiste (np. kupienie akcji w biurze maklerskim i pomoc kolegi w
przygotowaniu się do egzaminu),
d) pośrednie i bezpośrednie (np. wysłuchanie czyjegoś wystąpienia w telewizji i wszelkie
czynności wykonywane przez co najmniej dwóch partnerów na zasadzie face - to - face czyli"
twarzą w twarz").
Grupując powyższe pary w szersze układy możemy przy ich pomocy określić charakter
powstającej więzi społecznej. Tak więc dominacja styczności społecznych o charakterze
przelotnym, publicznym, rzeczowym i pośrednim typowa jest nie tylko dla określonych
zbiorowości rozpatrywanych w perspektywie makrostrukturalnej (łącznie z tzw.
społeczeństwem masowym) ale również może odnosić się do poszczególnych jednostek,
uczestników "samotnego tłumu".
Dalszy element konstytuujący więź społeczną to interakcje czyli inaczej wzajemne
oddziaływanie na siebie jednostek. Jak się podkreśla, interakcja ta może mieć zarówno charakter
bezpośredni (intencjonalny) i wynikać z subiektywnych zamierzeń, jak i pośredni, oparty na
symbolach i uczestnictwie jednostek (w sposób zapośredniczony) w szerszych zbiorowościach
(bez subiektywnych zamierzeń).
Wzajemne oddziaływania są "(...) systematycznym, trwałym -wykonywaniem działań
skierowanych na wywołanie u partnera określonej reakcji, przy czym reakcja ta z kolei
wywołuje nowe działania pierwszego osobnika. "9 Stąd też uznaje sieje za podstawowy składnik
zjawisk i procesów zachodzących w określonej zbiorowości. Dotyczy to zarówno procesów
podporządkowania jak i dominacji, współpracy i konfliktów między jednostkami czy grupami
społecznymi.
Zarazem jednak wzajemne oddziaływania przebiegają wedle stałych zasad i wzorów
postępowania nie tylko zrozumiałych dla osób 6
na które chcemy oddziaływać ale również przez nich akceptowanych i mieszczących się w
szerszych zasadach postępowania, opanowanych w procesie socjalizacji. W analizie
wzajemnych oddziaływań uczestników interakcji szczególną uwagę zwraca się na metody
działań społecznych, mające prowadzić do osiągnięcia zakładanego celu. F. Znaniecki a za nim
wielu innych polskich socjologów uważa, iż wszelkie metody działań społecznych, występujące
we współczesnych nam społeczeństwach są pochodnymi dwóch podstawowych metod: metody
negatywnego przymusu (nakazu i zakazu) i pozytywnego nakłonienia (perswazji, czyli
przekonywania). W procesie interakcji istotną rolę odgrywają nie tylko metody działania ale
również same narzędzia tego działania, które określa się mianem wzorów działań społecznych.
Wzory te, stanowią jasne dla obydwu stron interakcji "przepisy" stosowania różnych metod
działań społecznych (podporządkowywania, nakłaniania do współpracy, wyrażania buntu itp.)
mają charakter czysto kulturowy, a więc różnią się bardzo w zależności od społeczeństwa (np.
potakiwanie głową w jednym społeczeństwie jest wyrazem zgody, potwierdzenia w innym zaś
wyrazem zaprzeczenia)
Jak już wspominaliśmy, wszystkie wzory działań jednostki przyswajają sobie w toku
socjalizacji, zarówno pierwotnej jak i wtórnej. Jednakże poszczególne zbiorowości mogą także
wytwarzać swoje własne wzory działania, które choć są zwykłymi replikami wzorów przyjętych
w szerszych zbiorowościach, mogą być stosowane do sytuacji i zadań charakterystycznych
tylko dla tej jednej zbiorowości.
Wzajemne oddziaływania prowadzące do modyfikowania zachowań, postaw, systemów
wartości zarówno w wymiarze jednostkowym jak i grupowym są trwałym elementem więzi
społecznej, stanowiącym podstawę do rozwoju jej następnego elementu -stosunków
społecznych. Stosunki społeczne odnoszą się do tych wszystkich oddziaływań partnera na
partnera, które są względnie uregulowane nie tylko poprzez określone wzory działań
społecznych ale również poprzez określoną płaszczyznę, na której te oddziaływania przebiegają.
J. Szczepański definiując stosunki społeczne, które mówiąc ogólnie porządkują, systematyzują i
organizuj ą życie społeczne w pewną całość pisze, iż stanowią one "(...) pewien układ
zawierający następujące elementy: dwóch partnerów (jednostki i grupy), jakiś łącznik czyli
przedmiot, postawa, interes, sytuacją, która stanowi "platformą" tego stosunku, dalej pewien
układ powinności i obowiązków czyli unormowanych czynności, które partnerzy powinni wobec
siebie wykonywać. Stąd też można mówić o stosunkach koleżeńskich, przyjacielskich,
politycznych, stosunkach pracy. Znaczna część stosunków społecznych przybiera postać
zależności społecznych (np. stosunki między władzą a obywatelami, przełożonymi a
podwładnymi itd.), wymikajacych ze świadomych oddziaływań ludzi na siebie w ramach
określonej grupy społecznej. Mimo różnorodności podejść do definiowania tego pojęcia
występującego nie tylko w języku potocznym ale i w wielu dyscyplinach naukowych, możemy
przyjąć, iż zajeżność^połeczna z perspektywy więzi społecznej oznacza przede wszystkim
dysponowanie zespołem środków (przemocy, prawnych, moralnych, religijnych, magicznych,
emocjonalnych) zapewniających asymetryczny przebieg stosunków społecznych. Mogą to być
stosunki podporządkowania, nakłaniania, wymuszania czy dominowania.
Proces kształtowania więzi społecznej nie kończy się na stosunkach i zależnościach
społecznych, choć to one właśnie w sposób wyraźny decydując trwałości i ciągłości określonej
zbiorowości. Ważnym elementem tego procesu są instytucje społeczne, które są określonymi
sposobami utrwalania zasad, wedle których przebiegają stosunki społeczne, zwłaszcza zasad
wyprowadzanych z określonych norm i wartości. Tym samym instytucje społeczne stanowią
istotny składnik następnego elementu - kontroli społecznej/Przy czym rozumienie instytucji
społecznych jest w analizie więzi społecznej nieco inne niż w potocznym odczuciu^Przede
wszystkim wskazać można na cztery podstawowe znaczenia, w jakich to pojęcie w socjologu
występuje:
a) instytucje jako zespoły ludzi powołane do realizacji zadań ważnych dla danej zbiorowości
(np. rada gminy),
b) instytucje jako zespoły czynności wykonywane przez niektórych członków grupy w jej
imieniu (uprawnienia i możliwości działania w 7
imieniu grupy - np. starostowie),
c) instytucje jako dobra materialne i środki działania pozwalające i umożliwiające wskazanym
członkom grupy publiczne wykonywanie zadań regulujących funkcjonowanie grupy i
zaspokajanie jej potrzeb (budżet, fax itp.),
d) instytucje jako istotne role społeczne niektórych członków grupy''.
Tak więc niezależnie od różnic w sposobach ujmowania możemy powiedzieć, iż instytucje
społeczne są "(...) zespołami urządzeń, w których wybrani członkowie grup otrzymują
uprawnienia do -wykonywania czynności określonych publicznie i impersonalne, dla
zaspokojenia potrzeb jednostkowych i grupowych i dla regulowania zachowań innych członków
grupy"12. Z definicji tej wynika, iż w każdej zbiorowości funkcjonuje bardzo wiele instytucji,
które badacze próbują poklasyfikować. Najbardziej ogólny podział instytucji społecznych to
podział na instytucje formalne i nieformalne. Instytucja formalna to zbiorowość zorganizowana
i funkcjonująca wedle reguł formalnych, przewidzianych prawem:
szkoła, zakład przemysłowy, partia polityczna, szpital, wyższa uczelnia. Instytucje formalne
dość często określane są mianem organizacja które utworzone zostały do realizacji ściśle
określonych celów. Instytucje te są na ogół dużymi zbiorowościami, wewnętrznie
zróżnicowanymi i ustrukturalizowanymi, o różnym stopniu otwartości na wpływy otoczenia
społecznego (innych zbiorowości społecznych). Szczególnym przykładem instytucji formalnych
są tzw. instytucje totalne (nazwa nadana przez E. Goffmana)13 - więzienia, klasztory, szpitale
psychiatryczne, koszary, domy opieki, obozy koncentracyjne - których wspólną cechą jest
właśnie izolacja od świata zewnętrznego i wszechogarniająca kontrola społeczna nad
członkami, posługująca się często środkami przymusu.
Instytucje nieformalne to takie instytucje, których funkcjonowanie nie zostało ujęte w
żadnych sformalizowanych przepisach, zaakceptowanych przez szersze zbiorowości. Z tego też
względu instytucją nieformalną może być zarówno banda chłopców bawiąca się na podwórku,
która ma swego wybranego przywódcę jak i międzynarodowa mafia o bardzo złożonej,
wewnętrznej strukturze. Instytucje nieformahie dysponują wobec swoich członków bardzo
szerokim repertuarem środków skłaniających ich do postaw i zachowań zgodnych z
oczekiwaniami. Niekiedy zaś skuteczność czy rygoryzm instytucji nieformalnej jest większy niż
formalnej. Warto również podkreślić, iż bardzo wiele instytucji formalnych (organizacyjnych)
nie zaspokaja wielu potrzeb swoich członków. Wtedy to w ramach albo obok takiej instytucji jej
członkowie tworzą własne normy i wzory postępowania - instytucję nieformalną. W niektórych
instytucjach totalnych przybiera to często postać tzw. drugiego tycia, które będąc instytucją
nieformalną wymierzone jest przeciwko organizacji formalnej.
Klasyfikując instytucje według funkcji pełnionych w zbiorowościach (kryterium
merytoryczne) wyróżnić możemy: instytucje ekonomiczne, polityczne, wychowawcze, kulturalne
i socjalne (w tym tzw. instytucje ceremonialne (określenie użyte przez H. Spencera), dotyczące
niesformalizowanych sposobów obchodzenia uroczystości, wzajemnych odnoszeń się do
siebie), religijne. Z tej krótkiej charakterystyki wynika, iż instytucje •potoczne tym się przede
wszystkim różnią od wcześniejszych elementów więzi społecznej, iż mają charakter zewnętrzny
wobec jednostki, nie stanowią wartości zintemalizowanych przez jednostkę. Stąd też istotnym
dla przebiegu życia jest sposób ułożenia instytucji w pewien spójny system, który w miarę
bezkonfliktowo i elastyczne przyczyniać się będzie do realizacji określonych celów i zadań
poszczególnych zbiorowości.
Wspomnieliśmy na początku, iż instytucje społeczne zarówno formalne jak i
nieformalne pełnią również funkcję kontroli nad swymi członkami. Kontrola społeczna jest tym
elementem więzi społecznej, który powoduje, iż przebieg życia społecznego jest w miarę
uporządkowany, zaś jego uczestnicy mogą nawzajem przewidywać i oczekiwać określonych,
wzajemnych zachowań. Samo pojęcie kontroli społecznej wprowadził w 1901 r. amerykański
socjolog E. A. Ross. Ma ono nieco inne znaczenie niż potoczne w języku polskim Sprawdzenie;
odnosi się ono również do procesów i sytuacji kierowania, regulowania, sterowania czy
nadzoru. Oczywiście nie wszystkie sfery ludzkiej aktywności i działań jednostek poddawane są
nadzorowi społecznemu. W zależności od typu 8
społeczeństwa i jego wewnętrznej strukturalizacji każdy człowiek posiada szerszy lub węższy
zakres prywatności. Na ogół jednak nie odnosi się ona do zachowań i postaw ważnych w swych
skutkach dla poszczególnych zbiorowości. Zachowania i werbalizowane postawy, które nie są
społecznie akceptowane spotykają się z określonym rodzajem sankcji społecznych,
stanowiących istotny element kontroli społecznej. Jak stwierdza J. Szczepański "Każda grupa,
każda zbiorowość społeczna rozwija szereg miar, sugestii, sposobów przekonywania, nakazów i
zakazów, system perswazji i nacisku, sankcji aż do przymusu fizycznego włącznie, system
sposobów wyrażania uznania, wyróżniania, nagród dzięki któremu doprowadza zachowania
jednostek i podgrup do zgodności z przyjętymi wzorami działania, do respektowania kryteriów
wartości, słowem przy pomocy którego kształtuje konformizm członków.
Można zatem przyjąć, iż w skład kontroli społecznej wchodzą zarówno wzory zachowań
(role społeczne), mechanizmy przekazywania ich jednostce (mechanizmy uczenia się poprzez
system kar i nagród, naśladownictwa czy identyfikacji) jak i normy i wartości, określające
nakazy i zakazy a ujęte w takie instytucje jak moralność, prawo czy religia. Normy i wartości by
stały się regulatorami naszych zachowań muszą być w znacznym stopniu zintemalizowane,
czemu z kolei służą mechanizmy konformizowania jednostek. Przy czym w uzasadnieniu norm
zbiorowość wprowadzająca jednostkę w życie społeczne odwohije się bądź to do tradycji i
doświadczenia, do słuszności wpajanych norm, bądź też do reguły prawnej ("bo tak stanowi
prawo"). Normy te są więc bardzo różne, różną też mają siłę oddziaływania. To co je jednak
łączy, to ich funkcjonalność wobec określonych zbiorowości społecznych, zmiennych w czasie i
przestrzeni a jednak ciągle zachowujących swą tożsamość.
Z tego też powodu mówi się o tzw. relatywizmie systemu normatywnego jak i absolutyzowaniu
norm społecznych, o skłonności do narzucania norm i zasad innym. Przewaga jednej z tych
postaw zależy przede wszystkim od charakteru i treści więzi społecznej.
Niektórzy autorzy definiując pojęcie kontroli społecznej eksponują zresztą przede
wszystkim czynnik normatywny, pisząc, iż "Kontrola społeczna to zespół czynników kształtujących zachowanie jednostki w sposób społecznie pożądany. Czynniki te występują w dwóch
aspektach - statycznym i dynamicznym. Aspekt statyczny - to społeczny system normatywny
przedstawiający wzorzec zachowań wymaganych. Aspekt dynamiczny - to społeczne
oddziaływanie represyjne i prewencyjne, podjęte w wyniku stwierdzenia rozbieżności między
aktualnym lub prawdopodobnym zachowaniem jednostki a wymaganiami systemu
normatywnego oddziaływania zmierzające do usunięcia lub zmniejszenia tej rozbieżności.
Biorąc zaś pod uwagę fakt, iż system normatywny może być albo zinternalizowany
przez jednostkę albo też wyegzekwowany przez instytucje społeczne, J. Szczepański w zespole
środków kontroli społecznej wyróżnia dwa jak gdyby rodzaje mechanizmów: mechanizmy
psychospołeczne i materialna - społeczne. Pierwsze z nich odnoszą się do procesów
internalizacji norm i wartości, które powodują, iż kontrola społeczna ma charakter
"wewnętrzny", oznaczający przymus moralny ("społeczeństwo wewnątrz nas"), drugie zaś
odnoszą się do stosowania przez instytucje określonego przymusu i mają charakter
"zewnętrzny" wobec jednostki. Psychospołeczne mechanizmy kontroli społecznej odnoszą się
nic tylko do zinternalizowanych przez jednostkę norm i wartości ale również do potrzeb
bezpieczeństwa i uznania, które każda jednostka pragnie zrealizować, ponieważ zapewnia to jej
wewnętrzną równowagę psychiczną. Potrzeby te zaś mogą być zrealizowane przede wszystkim
poprzez zachowania zgodne z oczekiwaniami zbiorowości w której uczestniczy.
Specjalnym rodzajem mechanizmów kontroli społecznej nad jednostką, mieszczących
się, jak to podkreśla J. Szczepański, na pograniczu mechanizmów psychospołecznych i
materialne - społecznych ss^zwyczaje i obyczaje. Zwyczaje są uwzorowanymi sposobami
zachowań jednostkowych lub grupowych w sytuacjach, które nie wywołują negatywnych reakcji
otoczenia społecznego, a które oparte są bądź to na tradycji, na dawnych obrzędach religijnych,
bądź też na indywidualnych nawykach. Zaliczyć możemy do nich zarówno zwyczaj specjalnego
ubierania się, późnego wstawania, przygotowywania choinki na Święta Bożego Narodzenia, jak
zwyczaje wypracowywane przez grupę i tylko dla niej charakterystyczne (np. zwyczaj grupy
studenckiej polegający na chodzeniu po 9
każdym kolokwium do wesołego miasteczka). Obyczaj zaś to "(...) ustalony sposób
postępowania, z którym grupa wiąże już pewne oceny moralne i którego naruszenie -wywołuje
sankcje negatywne. Obyczaj zakłada już wyraźnie pewien przymus w uznawaniu wartości
grupowych i przymus w takim definia\vaniu sytuacji, które prowadzi do zachowań pożądanych z
punktu widzenia grupy. Ze względu na fakt, iż obyczaje odnoszą się do wartości uznawanych
przez grupę i mających istotny wpływ na funkcjonowanie grupy, obwarowane są one sankcjami
moralnymi. Do obyczajów zaliczyć możemy poszanowanie cudzego cierpienia, podstawowe
symbole grupy, szacunek dla wykładowców itp.). Ich nieprzestrzeganie wywołuje reakcje ze
strony grupy, które określa się mianem sankcji społecznych.
Sankcje społeczne definiuje się zazwyczaj jako reakcje grupy na zachowania się jej
członków w sytuacjach społecznie ważnych. Siąd też termin ten ma o wiele szerszy zakres
pojęciowy niż ten używany w języku potocznym czy nawet prawniczym. Sankcją społeczną
będzie zatem pochwała wykładowcy skierowana do studenta za dobre przygotowanie do
egzaminu, wpisanie pozytywnej oceny do indeksu jak i krytyka za złe przygotowanie czy
wpisanie negatywnej oceny. Powyższy przykład sugeruje, iż sankcje możemy podzielić na:
negatywne (czyli kary) {pozytywne (czyli nagrody). Oczywiście nie przyznanie oczekiwanej
nagrody odbierane bywa zazwyczaj jako sankcja negatywna (kara). Wymienione dwa rodzaje
sankcji można również poddać dalszej klasyfikacji na sankcje formalne lub nieformalne.
Sankcje formalne pochodzą od instytucji sformalizowanych, takich jak instytucje państwowe,
partyjne, ekonomiczne. Sankcje nieformalne są "(...) reakcjami opinii publicznej, kręgów
koleżeńskich, sąsiedzkich, grup rówieśników i znajdują swój wyraz w działaniach instytucji
nieformalnych"18. Skuteczność tych sankcji może być niekiedy większa niż sankcji formalnych;
zwłaszcza wtedy, gdy instytucje formalne nie cieszą się uznaniem zbiorowości.
Sankcje społeczne można również poklasyfikować ze względu na kryterium treści
nacisku, wywieranego przez grupę społeczną na jednostkę. Zgodnie z tym kryterium wydzielić
możemy:
a) Sankcje etyczne, odnoszące się do zachowań ocenianych jako moralne lub niemoralne. Przy
uruchamianiu tego typu sankcji zbiorowość ocenia czyjeś zachowanie według takich kryteriów
jak dobro i zło, słuszność, sprawiedliwość (tzw. zasada miary sprawiedliwej). Sankcje etyczne
opierają się na normach moralnych, które choć są wtórne wobec norm społecznych są również
wytworem grupy i grupy też dotyczą (wraz z jej członkami). Społeczny charakter norm
moralnych wynika z warunków, które w istotny sposób wpływają na ich wystąpienie oraz samą
treść normy. Normy moralne, co szczególnie mocno podkreśla M. Ossowska, są uzasadnione
poprzez pełnienie określonych funkcji społecznych, zaś ich przestrzeganie "(...) jest dla
współżycia pożyteczne, a naruszenie - szkodliwe"'9. Normy moralne bardzo trudno odróżnić od
norm religijnych i prawnych. Generalnie jednak sankcje społeczne wyprowadzane z tych norm
mają charakter sankcji nieformalnych skojarzonych z opinią publiczną. Wśród norm moralnych
związanych z funkcjonowaniem życia społecznego M. Ossowska wyróżnia normy odnoszące
się do obrony biologicznego istnienia, do realizacji potrzeby zaufania i sprawiedliwości, normy
związane ze współżyciem i organizacją życia zbiorowego oraz normy wyprowadzane z zasady
wzajemności i pomocy, które stanowią podstawową przesłankę do rozwiązywania konfliktów
społecznych20.
b) Sankcje religijne, czyli sankcje przewidziane przez system dogmatów i wierzeń danej religii
za przestrzeganie lub naruszanie jej nakazów lub zakazów (od zbawienia wiecznego począwszy
po wieczne potępienie). Sankcje religijne wobec konkretnych zachowań (a nawet
powstrzymywania się od zachowań) jednostkowych związanych z realizacją religijnych norm
odnoszą się faktycznie do norm, które również określają stosunki zachodzące między ludźmi.
Stąd też sankcje religijne dotyczą przede wszystkim norm moralnych, których złamanie jest
zarówno grzechem wobec Boga jak i przekroczeniem normy społecznej. Normy i sankcje
religijne maja jednak wobec norm moralnych charakter pośredni. Zaś sam "Wpływ religii na
społeczeństwa jest dlatego tak silny, że dotyczy zarówno światopoglądu oraz moralności
wiernych, jak też funkcjonowania organizacji kościoła, oddziaływującego na inne organizacje i
instytucje. Regulowanie zachowań przez religię 10
zależy od zakorzenienia religijnych norm w życiu codziennym zbiorowości oraz od
przeniknięcia wzorów i norm społecznych wskazaniami religii. Nie zawsze występuje tu
zgodność. Religijność Polaków manifestuje się silniej w sferze ceremonii i obyczajów niż w
sferze filozofii i przeżywania świętości. Kontrola zachowań niewiele jednak na tym traci"21.
c/ Sankcje prawne, czyli sankcje przez przepisy prawne, mają na ogól charakter negatywny zaś
specyfika formalnej normy prawnej polega na zobowiązaniu należnym komuś drugiemu. Stąd
też prawo orzeka raczej o tym jakie zachowania są negatywne niż jakie są zalecane.
Powszechnie podkreśla się, iż przepisy i normy prawne odgrywają bardzo ważną rolę wówczas,
gdy w społeczeństwie nie ma zgody co do porządku aksjonormatywnego, a więc nie ma
powszechnie akceptowanego systemu wartości i norm społecznych. Z drugiej jednak strony
skuteczność i akceptacja stosowania sankcji prawnych są tym większe, im większa jest
zgodność normy prawnej z innymi normami społecznymi. Wtedy też w sposób wyraźny
zaznacza się socjalizacyjna (a zwłaszcza wychowawcza) i motywacyjna funkcja prawa.
Oczywiście przy założeniu, iż istnieje również wyraźna akceptacja określonych treści i ostrości
sankcji prawnych.
d/ Sankcje satyryczne, czyli sankcje stosowane najczęściej przez opinię publiczną i instytucje
nieformalne pod adresem zachowań jednostki, traktowanych jako śmieszne, niepoważne czy
wręcz komiczne. Ze względu na swoją funkcję są sankcjami negatywnymi o szczególnej
dotkliwości, ponieważ poniżanie i wyszydzanie jest bardzo często odbierane przez jednostki
jako coś gorszego niż formalna sankcja negatywna o charakterze prawnym.
Sankcje formalne i nieformalne, pozytywne i negatywne mieszczą się w materialne społecznych mechanizmach kontroli społecznej. "Zaczynają one działać tam, gdzie kontrola
zinternalizowana staje się nieskuteczna, gdy jednostka traci poczucie wewnętrzne co jest a co
nie jest dopuszczalne i musi być w interesie grupy przywołana "do porządku"22.
System kontroli społecznej oparty na sankcjach oraz na zinternalizowanych normach i
wartościach powoduje zatem, iż "(...) styczności społeczne, wzajemne oddziaływania i stosunki
społeczne przebiegają w ramach ustalonych przez zbiorowość, że działania i czyny odchylające
się od normy, "nienormalne" podlegają ocenie, kwalifikacji, represji lub opiece lekarskiej i
izolacji. Tak więc role społeczne wykonywane są "prawidłowo", z odchyleniami
dopuszczalnymi jako indywidualne "interpretacje"23.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na dychotomiczną klasyfikację środków kontroli
społecznej, sformułowanej przez S. Eitzena, który dowodzi, iż kontrola społeczna w szczególny
sposób dotyczy tych, którzy norm nie przestrzegają. S. Eitzen wyróżnia środki ideologiczne i
bezpośrednie.
Do środków ideologicznych zalicza te, które wiążą się z zabiegami propagującymi
określone wartości i zasady postępowania (środki masowego przekazu, szkoła, rodzina,
instytucje sportowe), zaś do środków bezpośrednich te, które polegaj ą na karaniu lub
neutralizowaniu jednostek lub grup zachowujących się wbrew obowiązującym normom. Do
tych jednostek i grup społeczeństwa amerykańskiego zalicza cytowany autor biednych, chorych
umysłowo, politycznych dysydentów i przestępców. Kontrola społeczna nad tymi kategoriami
sprawowana jest przez instytucje pomocy społecznej, służbę zdrowia, system sądowniczy,
więzienia a także m. in. poprzez system podatkowy, ewidencjonowania ludności w związku z
zatrudnieniem itp.
Ostatnim elementem dopełniającym proces tworzenia więzi społecznej jest organizacja
społeczna. Na samym początku należałoby jednak zaznaczyć, iż pojęcia organizacja społeczna
nie należy utożsamiać z terminem organizacja, o którym wcześniej już pisaliśmy przy
omawianiu instytucji społecznych i który oznacza zbiorowość, grupę o charakterze formalnym
(np. przedsiębiorstwo), zmierzającą do osiągnięcia przyjętych celów w sposób zorganizowany. I
choć tak zdefiniowane organizacje są typowymi instytucjami o charakterze zrzeszeniowym,
występującymi we współczesnych, rozwiniętych społeczeństwach to jednak nie wyczerpują one
znaczenia pojęcia organizacja społeczna. Mieszczą się jeszcze w nim również wszelkie sposoby
zarządzania i kierowania ludźmi różnymi środkami działania, sposoby koordynowania
czynności, sprawdzania ich efektów itp. (np. 11
organizacja pracy, organizacja wypoczynku itp.) oraz wszelkie, spontanicznie wytwarzane (np.
w grupach pierwotnych) sposoby realizacji często zmiennych w czasie celów grupowych. Stąd
też możemy powiedzieć za J. Szczepańskim, iż"(...) organizacja społeczna dowolnej
zbiorowości to taki układ wzorów zachowań, instytucji, ról społecznych, środków kontroli
społecznej, który zapewnia współżycie członków zbiorowości, przystosowuje ich dążenia i
działania w procesie zaspokajania potrzeb i rozwiązuje problemy i konflikty wynikające w toku
współżycia.
Organizacja społeczna będąc zespołem środków regulujących zachowania, dążenia i
aspiracje członków grupy przyczynia się przede wszystkim do zapewnienia ładu społecznego,
występującego zarówno w instytucjach formalnych jak i nieformalnych. Ład ten (nazywany
bardzo często porządkiem społecznym) ma oczywiście swój wymiar statyczny jak i
dynamiczny, stabilizacyjny i rozwojowy. Od wzajemnego ułożenia wszystkich omówionych
tutaj elementów więzi zależy, czy zmiany i innowacje prowadzą do procesów dezorganizacji
czy też do tworzenia nowych jakości życia społecznego. Oczywistym bowiem jest fakt, iż aby
jakakolwiek zbiorowość mogła trwać i rozwijać się "(...) musi posiadać więź powodująca jej
wewnętrzną spójność, zapewniającą zaspokajanie potrzeb indywidualnych i zbiorowych,
lojalność członków wobec całości, przeciwstawianie się innym zbiorowością lub współpracę z
nimi, słowem, każda zbiorowość musi być wewnętrznie zorganizowana i uporządkowana"26. W
zależności jednak od charakteru i struktury zbiorowości inna jest treść więzi społecznej, co z
kolei wpływa na skłonność czy podatność tych zbiorowości na wszelkie zmiany pochodzące z
zewnątrz bądź też wprowadzone przez jej członków. W związku z tym koniecznym jest
dokonanie choćby w bardzo ogólny sposób, próby typologizacji tej więzi.
3. Typy więzi społecznej.
W analizie więzi społecznej eksponuje się dwa zasadnicze procesy społeczne: procesy
instytucjonalizacji związane z wykształcaniem się wzorów działania w danej zbiorowości oraz
procesy internalizacji związany z przyswajaniem (uzewnętrznianiem) sobie wzoru przez
jednostkę. Z tego też powodu bliskim pojęciem określającym więź społeczną jest pojęcie
internalizacji.
Aby przedstawić najbardziej powszechne typologie więzi społecznej trzeba najpierw
wyjść od wskazania podstawowych kryteriów różnicujących, choć charakterystyczną cechą tej
typologii jest dychotomizacja. Wśród tych kryteriów wymienić trzeba przede wszystkim
kryterium styczności społecznych, które decydują o tym, iż w jednych zbiorowościach mamy do
czynienia z przewagą więzi typu osobistego, prywatnego, bezpośredniego i w miarę trwałego, w
innych zaś z przewagą więzi o charakterze rzeczowym, publicznym, pośrednim i przelotnym.
Przykładem zbiorowości, w której dominuje pierwszy rodzaj więzi jest rodzina bądź grupa
przyjacielska, drugi zaś rodzaj więzi dominuje w grupie roboczej.
Innym kryterium jest stopień wzajemnych związków i zależności między jednostką a
zbiorowością. W sytuacji, gdy wszystkie związki i zależności, w jakie uwikłana jest jednostka,
są ze sobą powiązane w jednej zbiorowości, gdy jednostka tylko i wyłącznie identyfikuje się z
tą zbiorowością "całą swoją osobowością", również poprzez pełnione role społeczne, mówimy o
więzi całkowitej.
Więź częściowa to więź, która obejmuje tylko niektóre aspekty i rodzaje wzajemnych
oddziaływań między zbiorowością a jednostką! w którą jednostka angażuje się "częściowo",
poprzez pełnienie w tej zbiorowości tylko niektórych ról społecznych, co powoduje, iż może
ona identyfikować się także z innymi zbiorowościami, w których pełni też określone role.
Innym kryterium różnicowania więzi społecznej jest stopień jej sformalizowania. Stąd
też mówimy o więzi formalnej, utrwalonej przez przepisy i prawo, oraz o więzi nieformalnej,
która pojawia się na gruncie związków emocjonalnych, zwyczajowych czy obyczajowych. Więź
przyjacielska jest przykładem na więź nieformalną, więź małżeńska współwystępowania obu
typów więzi zaś więź łącząca dwóch wsporników spółki z o.o. przykładem więzi formalnej.
Następne kryterium to trwałość więzi 12
społecznej. W wielkiej różnorodności więzi społecznych, stanowiących z punktu widzenia ich
trwałości określone kontinuum, wskazać możemy na więzi długotrwałe (rodzinne, zwłaszcza
między matką a dzieckiem) jak i na więzi krótkotrwałe (więzi łączące kibiców na meczu
sportowym), co oczywiście nie oznacza, iż więzi długotrwałe muszą być zawsze bardzo
intensywnie przeżywane. W zbiorowościach wyróżnianych na podstawie podobieństwa
zachowań więzi zazwyczaj mają charakter nieustrukturalizowany i bardzo krótkotrwały, jednak
są zarazem bardzo intensywne (tłum, zbiegowisko itp.). Z kolei inne więzi są bardzo silnie
wzorowane i zrytualizowane a mimo to nietrwałe w czasie. Należą do nich więzi odnoszące się
do wymiany dóbr i usług (zakupy w sklepie, wizyta u lekarza, w urzędzie itp.).
Znaną typologię więzi przedstawił francuski socjolog - Emil Durkheim (1858-1917).
Dwa typy więzi, które wydzielił: solidarność2'1 (wieź) mechaniczną i solidarność organiczną
różnią się między sobą w sposób zdecydowany. Więź mechaniczna oparta jest na zwyczajach,
tradycji, wspólnie wyznawanej religii a przede wszystkim na podobieństwie sytuacji. Więź
organiczna wyprowadzona została ze społecznego podziału pracy i jest zdaniem Durkheima
typowa dla społeczeństw przemysłowych, w których więź pomiędzy jednostkami i grupami
podtrzymywana jest poprzez pełnione role społeczne (głównie zawodowe). Solidarność
organiczna, oparta jest więc raczej na wymianie wzajemnych usług, zaś relacje między
jednostkami mają inną treść niż wtedy, gdy były oparte tradycji, zwyczaju czy religii. Wyraźne
zróżnicowanie "rozczłonkowanie" ról w których występują jednostki powoduje, iż we
współczesnych społeczeństwach solidarność organiczna - zdaniem E.Durkheima - zawiera wiele
przesłanek do pojawienia się anemii społecznej a więc swoistego procesu dezintegracji
społecznej, wywołanej zagubieniem się jednostek w świecie zbyt zróżnicowanych, czasem
wewnętrznie sprzecznych wartości i norm społecznych. W pierwotnym ujęciu Durkheima
anomia odnosi się zresztą do stanu względnego zaniku norm w społeczeństwie czy określonej
grupie społecznej. Odnosi się więc to pojęcie przede wszystkim do właściwości kultury i
struktury danego społeczeństwa nie zaś jednostek, które w ich obrębie funkcjonują.
Inna znana typologia więzi społecznej, to typologia niemieckiego socjologa i
ekonomisty, przedstawiciela socjologii humanistycznej - Ferdinanda Tonniesa, który
problematyce więzi społecznej poświęca większość swych prac. Samo zrozumienie istoty więzi
społecznej wiąże F.Tonnies z dwoma rodzajami woli ludzkiej: woli która wypływa z głębi
naszej jaźni i jest niedostępna refleksji - nazwał ją wolą organiczną i woli która jest wynikiem
namysłu i wyrachowania - nazwał ją wolą arbitralną. Jak słusznie podkreśla historyk myśli
socjologicznej - J.Szacki, z każdym rodzajem woli wiąże się inny typ ludzkiego działania. Wola
organiczna kreuje działania pochodzące z wewnętrznej potrzeby jednostki zaś wola arbitalna
działania związane z realizacją jakichś zewnętrznych celów, które jednostka chce osiągać.
Stosunki społeczne kształtowane są przez obydwa rodzaje woli ale są to stosunki odmienne w
swej treści. Wola organiczna powołuje do życia wspólnotę (Gemeinschaft) zaś wola arbitralna,
społeczeństwo (Gesellschaft). Przedstawiając charakterystykę wspólnoty, F.Tonnies mówi o
dominacji w niej więzów pokrewieństwa, braterstwa i sąsiedztwa zaś w charakterystyce
społeczeństwa powołuje się na więzy umowy i wymiany dóbr materialnych oraz wyrachowania.
Jak pisze J.Szacki "C...) wspólnota łączy ze sobą ludzi jako osobowość, społeczeństwo -jako
role wyodrębnione ze względu na jakąś jedną funkcję; we wspólnocie czynnikiem kontroli
społecznej jest zwyczaj i tradycja, w społeczeństwie - sformalizowane prawo; członkowie
wspólnoty kierują się w swym postępowaniu wiarą, członkowie społeczeństwa - względem na
opinię publiczną; gospodarczą podstawą wspólnoty jest własność zbiorowa, społeczeństwa pieniądz i własność prywatna.
We wspólnocie stosunki między ludźmi oparte są też na związkach przyjaźni
wynikających z podobieństwa zainteresowań i zatrudnienia. Za typowy przykład zbiorowości, w
której dominuje więź wspólnotowa wielu badaczy29 uznaje małą społeczność lokalną, w której
występują więzy wspólnego posiadania, zależności i względnej samowystarczalności
gospodarczej. Mała społeczność lokalna (gmina wiejska, małe tradycyjne miasteczko
rzemieślnicze) to zbiorowość wewnętrznie jednorodna (homogeniczna), głównie pod względem
podejmowanych form aktywności zawodowej, 13
zainteresowań i poziomu wykształcenia, tradycji kulturalnych. Społeczność taka jest
jednocześnie wyraźnie wyodrębniona i odgraniczona od innych społeczności lokalnych,
zwłaszcza pod względem treści kultury materialnej i symbolicznej. Więzi łączące członków
takiej społeczności są bardzo silne i oparte są głównie na stycznościach bezpośrednich,
osobistych, prywatnych i trwałych. Więzy zaś z zewnętrznym szerszym społeczeństwem są
dość luźne i posiadają małe znaczenie dla regulowania podstawowych funkcji społecznych
pełnionych przez członków takiej społeczności.
Więź drugiego typu, określona mianem Yesellschaft rozpatrywana być może na
przykładzie społeczności wielkomiejskiej. Społeczność taka jest wyraźnie zdepersonalizowała,
zaś jednostki podlegaj ą daleko idącej indywidualizacji czyli oderwania się od unifikującego
wpływu tradycyjnych instytucji społecznych, które w małych społecznościach roztaczają nad
nią niesformalizowane treści kontroli społecznej. Społeczność wielkomiejska, oparta na
sformalizowanych interakcjach (występujemy najczęściej w rolach publicznych: pracownika,
interesanta, pasażera itp.) jest wyraźnie heterogeniczna (zróżnicowana) zarówno pod względem
zajęć, zawodów jak i wykształcenia, bogactwa, tradycji, pochodzenia regionalnego,
uznawanych norm i wartości tradycji kulturalnej. Styczności między ludźmi oparte są w
społeczności wielkomiejskiej głównie na stycznościach przelotnych, rzeczowych, publicznych i
pośrednich. Jednostki, mimo zdecydowanie większego niż w społeczności lokalnej, stłoczenia
w przestrzeni geograficznej zachowują o wiele większy dystans społeczny i poczucie
anonimowości. Wiąże się z tym tak wiele razy już opisane poczucie izolacji społecznej (zob. DRiesman - The Lonely Crowd "Samotny tłum"). Przedstawiona tutaj typologia więzi F.Tonniesa
wykorzystywana jest zresztą o wiele szerzej. Badacze nadają jej jednocześnie trojaki sens
interpretacyjny:
a) Sens historiozoficzny polegający na pokazaniu ewolucyjnego charakteru więzi społecznej,
zmian jakim ulegały społeczeństwa europejskie pod wpływem kapitalizmu. Chodziło tutaj
przede wszystkim o analizę rozkładu dawnych więzi wspólnotowych i kształtowania się
stosunków społecznych opartych na daleko posuniętym społecznym podziale pracy w
których więzi wynikają przede wszystkim z przemysłowo - handlowej organizacji zaś
podstawową instytucją jest kapitalistyczny rynek.
b) Sens ideologiczny polegający na próbie ukazania upadku w świecie szybko rozwijającego się
systemu kapitalistycznego (XIXw.) pewnych istotnych wartości społecznych. Sens ten polegał
również na wykazaniu, iż żadne formy życia społecznego nie mogą być trwałe jeśli nie
towarzyszą im określone elementy o charakterze wspólnotowym, odwołujące się do potrzeby
przeżywania życia w obrębie stosunków osobowych, spontanicznych a nie tylko na kalkulacji i
wyrachowaniu.
c) Sens teoretyczny polegający na dostarczaniu określonych kategorii analitycznych, które mogą
być wykorzystane do analizy wszelkich przejawów życia społecznego, występujących obok
siebie. Omawiane powyżej treści więzi społecznej, małej społeczności lokalnej oraz
społeczności wielkomiejskiej są przykładem takiego właśnie, teoretycznego wykorzystania tej
bardzo interesującej typologii.
T-Parsons, światowej sławy twórca koncepcji systemu społecznego przy analizie więzi
społecznej posłużył się koncepcją układu zmiennych, wyprowadzonych z przeprowadzonego
przez F.Tonniesa rozróżnienia na Gemeinschaft i Gesellschaft. Zmienne te potraktował jako
dylematy zawarte nieuchronnie w każdym naszym działaniu. W zależności od tego jaka jest
treść owych zmiennych, taka też będzie, zdaniem T.Parsonsa3', treść więzi społecznej. Dylematy
te można sformułować w postaci następujących pytań:
- czy działania nasze, w sensie jednostkowym lub grupowym, mają być nastawione na
zaspokojenie potrzeb uczuciowych czy też tylko jako środek do osiągnięcia celów
zewnętrznych,
- czy działania mają być zorientowane na drugiego człowieka jako wykonawcę określonej roli
społecznej czy też na człowieka jako osobę (na aspekt przedmiotu czy też jego całość),
- czy działania mają być skierowane ku drugiemu człowiekowi ze względu na takie jego cechy,
które mogą przysługiwać wielu innym 14
ludziom, czy też tylko na takie, które przysługują tylko jemu i decydują przez to o jego
indywidualności,
- czy traktujemy drugiego człowieka według tego kim jest, niezależnie od jego czynów, czy
też wręcz przeciwnie, według jego zasług.
Zarazem jednak, tak jak i inni autorzy (m.in.E.Durkheim) TParsons podkreśla, iż w analizie
więzi społecznej istotne są dwa zasadnicze procesy społeczne: procesy instytucjonalizacji, czyli
wykształcanie się wzorów działania w danej zbiorowości oraz procesy internalizacji, związane z
przyswajaniem sobie przez jednostkę owych wzorów.
4. Rozpad więzi społecznej - procesy dezorganizacji.
Stosując interakcjonistyczne podejście do analizy rozpadu więzi społecznej stwierdzić
można, iż mamy z takim procesem do czynienia wówczas, gdy nie tyle załamuje się określona
zastana struktura społeczna, ale gdy pojawia się w określonym społeczeństwie niemożność
podjęcia skutecznego działania. Chodzi tutaj o te wszystkie sytuacje, w której proces
dopasowywania wzajemnych czynności zostaje bądź to przerwany bądź też zaniechany czy
przekształcony. Ma to miejsce również wtedy, gdy jednostki formułują odmienne definicje tej
samej sytuacji.
Thomas i Znaniecki stwierdzili np. iż "Każdy członek grupy jako suwerenny podmiot
systematyzuje na swój własny sposób dostarczane mu przez grupę schematy postępowania czy
definicje sytuacji, a także ogarnia ich pewną część"32. Zarazem jednak Znaniecki wprowadza
rozróżnienie między dezorganizacją jednostki (demoralizacją) a dezorganizacją społeczną
rozumianą jako "spadek wpływu istniejących społecznych reguł na zachowania jednostki
należącej do grupy"33. Przypomnijmy, iż pogląd ten jest bardzo bliski poglądom E.Durkheima,
wedle którego stan anomii wywołuje załamanie się systemu regulacyjnego i niemożność
przystosowania się do okoliczności z tego wynikających. Nie można jednak dezorganizacji
jednostkowej (zachowań dewiacyjnych typu przestępstwa, samobójstwa, alkoholizmu itp.)
traktować jako prostego i bezpośredniego wskaźnika dezorganizacji społecznej.
A.M.Rose stwierdza z kolei, iż "(...) dezorganizacja społeczna przejawiająca się w
postaci jednego lub wielu problemów społecznych następuje wówczas, gdy znaczna część
znaczeń i "wartości przestaje być wystarczająco zinternalizowana na to, by kierować
zachowaniem większości osób pozostających nadal we wzajemnym kontakcie fizycznym'134. W
stanowisku tym widać wyraźnie odejście od pierwotnej koncepcji rozpadu więzi społecznej
Durkheima, której podstawową przyczynę upatrywał w występowaniu w danym społeczeństwie
silnej rozbieżności pomiędzy normami i celami kulturowymi a społecznie ustrukturalizowanymi
możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami. Jak stwierdza R.Merton, w
takim ujęciu "(...) wartości kulturowe mogą się przyczyniać do wywoływania zachowań
sprzecznych z tym do czego same zobowiązują (...). Kiedy struktura kulturowa i społeczna są
źle zintegrowane - pierwsza wymagając zachowań i postaw, które druga wyklucza – występuje
tendencja do załamania norm, do ich rozpadu"35. Mamy więc do czynienia z dezorganizacją
społeczną, w której wartości i normy społeczne nie są w stanie regulować przebiegu stosunków
społecznych.
Mimo wielu prób, nie udało się dla celów badań empirycznych opracować dobrych
wskaźników, miar anomiijako obiektywnego stanu życia grupy. Najczęściej za wskaźniki te
uznaje się takie, statystycznie uchwytne miary jak: fluktuacja, wskaźniki przestępczości,
rozwody itp.
O wiele większe sukcesy uzyskano przy budowie skal służących do pomiaru anomii
doświadczanej subiektywnie, przez poszczególne jednostki. Oczywistym jest jednak fakt, iż
badanie empiryczne nad źródłami anomii, czyli nad rozkładem więzi społecznych, prowadzone
być winny przy uwzględnieniu wzajemnych oddziaływań tych dwóch rodzajów składników.
Pierwszą skalę, którą zastosowano do pomiaru anomii doświadczanej subiektywnie
zbudował Leo Srole. Skala ta składa się z
15
pięciu pozycji, które dotyczą:
- przekonania o obojętności przywódców społeczności lokalnej wobec potrzeb jednostki,
- przekonania, że niewiele da się osiągnąć w społeczeństwie, którego funkcjonowanie
postrzegane jest jako zasadniczo niemożliwe do przewidzenia i chaotyczne,
- przekonania, iż zrealizowanie celów życiowych jest raczej niemożliwe,
- poczucia bezsensu,
- przekonania, że jeśli idzie o społeczne i psychologiczne wsparcie, to człowiek nie może liczyć
na własnych przyjaciół.36.
Z czasem psychologiczne ujęcie anomii, rozumiane jako stan subiektywnych przekonań
jednostki staje się coraz częściej stosowane; zwłaszcza od czasu kiedy anomię uznano za jeden
z aspektów alienacji człowieka.
Warto przy tym wspomnieć, iż psychologiczne ujęcie anomii sformułowali jednocześnie
D.Riesman i R.M. Maclver. Ten ostatni autor stwierdza, iż "Anomia oznacza stan Świadomości
człowieka wykorzenionego moralnie, człowieka który zamiast norm posiada już tylko
chaotyczne popędy, który został pozbawiony poczucia ciągłości, wspólnoty, zobowiązania.
Człowiek anemiczny stał się sterylny duchowo, reaguje wyłącznie na samego siebie, przed nikim
nie jest odpowiedzialny. Wartości innych są przedmiotem j ego szyderstwa. Jego jedyną wiarą
jest filozofia zaprzeczenia. Żyje na pograniczu doznania braku przyszłości i braku przeszłości.
[...] Anomia jest stanem świadomości, w której poczucie więzi społecznej człowieka - źródło
jego morale - zostało załamane albo śmiertelnie osłabione.
Ta wyraźnie psychologiczna perspektywa ujmowaniu anomii z pewnością pozwoliła
spojrzeć na nią z nieco szerszej perspektywy badawczej, w której stanowi ona jedynie jeden z
aspektów bardziej złożonego procesu. Mam tutaj na myśli współczesne, socjologiczne
zrozumienie alienacji.
Dla wielu badaczy alienacja oznacza często samotność, bezradność człowieka w otaczającym
go świecie, bierność społeczną, nieprzystosowanie itp. W różnych koncepcjach alienacji jedna
rzecz jest'wspólna: na gruncie nauk społecznych ma ona wymiar subiektywny - stanowi ona
zawsze uświadamianą cechę własnej osoby lub jej relacji ze światem.
Amerykański socjolog M.Seeman w 1959r. zaproponował wielowymiarową koncepcję
alienacji, w której wyróżnił 5 jej odrębnych rozumień. Mówi więc o alienacji jako o:
- poczuciu bezsilności,
- poczuciu bezsensu,
- poczucie anomii (normiessness),
- poczucie izolacji kulturowej i społecznej,
- poczucie samowyobcowania (self- estrangement),
Poczucie bezsilności odnosi się przede wszystkim (kontynuacja oryginalnego wątku
K.Marksa i M.Webera) do przekonania jednostki, że od jej zachowania nie zależą skutki tego
zachowania bądź też oczekiwane nagrody (wzmocnienia). Dobrym przykładem może być tutaj
sytuacja pracy, w której różne grupy zawodowe (nie tylko robotnicy) izolowani są od środków
pracy, nie mają wpływu, ze względu na układ własności i organizacji pracy, na decyzje
dotyczące przebiegu procesu pracy i sposobu partycypacji w wytworzonej wartości. O poczuciu
bezsensu mówi się najczęściej wtedy, gdy jednostka nie posiada minimum jasności, koniecznej
do podejmowania decyzji. Operacjonalizując bliżej to pojęcie badacze stwierdzają, iż oznacza
ono "(...) niski poziom oczekiwania, że w sposób satysfakcjonujący można czynić
przewidywania dotyczące przyszłych efektów zachowania". O ile poczucie bezsilności odnosi
się do oczekiwanej możliwości kontrolowania efektów naszego zachowania (np. pracy) to
poczucie bezsensu odnosi się do odczuwanej możliwości ich przewidywania. Jak słusznie się
podkreśla, te dwa rodzaje alienacji są od siebie logicznie niezależne; jednak poczucie sensu z
pewnością wpływa na przekonanie o tym, iż mamy możliwość kontrolować efekty własnych
działań.
Poczucie anomii występuje tutaj w wersji przedstawionej powyżej, jako kontynuacja
poglądów E.Durkheima i R.K.Mertona. Wedle definicji Seemana oznacza ona przekonanie
jednostki, że nieaprobowanie społecznie
zachowania się koniecznie dla osiągnięcia 16
przez jednostkę określonych przez siebie celów. To nieco odmienne znaczenie pojęcia nie
neguje podstawowej cechy tego specyficznego stanu świadomości: przekonania, iż można, a
nawet trzeba lekceważyć propagowanie normy i wartości.
Postać alienacji określona jako poczucie izolacji nastręcza wiele trudności przy bliższych
próbach operacjonalizacji. Generalnie jednak termin ten odnosi się do przekonania jednostki o
tym, iż jest wyobcowana ze społeczeństwa i kultury. Przekonaniu temu towarzyszy zarazem
przypisywanie niskiej nagraczającej wartości celom i wartościom, które w społeczeństwie
cenione są wysoko.
Poczucie samowyobcowania, dość silnie wiązane z brakiem możliwości samorealizacyjnych
określone jest najczęściej w kategoriach autodeprecjacji, negatywnej samooceny. E-Fromm
określa to wyobcowanie jako "(...) rodzaj doświadczenia, w którym osoba przeżywa się jako coś
obcego". Inni autorzy wskazują tutaj na taki stan psychiczny jednostki, która ma poczucie
dryfująco-bezcelowego istnienia. Seeman39 stwierdza zaś, iż samo wyobcowanie jednostki
oznacza"(...) stopień, w jakim zachowanie jednostki jest zależne od antycypowanych,
zewnętrznych wobec niego wzmocnień". W takiej sytuacji jednostka wykazuje obserwowalną
niemożność zaangażowania się w aktywność samo nagradzającą. Nie jest w stanie
zmobilizować się do jakichś określonych działań poprzez odwołanie się do własnych motywów,
aspiracji czy pragnień. Mobilizacja do owych działań musi pochodzić z zewnątrz. Mamy wtedy
do czynienia z jednostką zewnątrz sterowną. Jeden z amerykańskich socjologów pracy
stwierdza (Blauner), iż pracownik wyobcowany to taki, który nie uczestniczy psychicznie we
własnej pracy i czeka jedynie na sygnał jej zakończenia.
Generalnie osoby wyalienowane zdaje się cechować depresyjny nastrój, niepokój, ogólne
poczucie niezadowolenia z siebie i ze świata. Źródeł poczucia alienacji, w postaciach o których
tutaj skrótowo mówiliśmy, z konieczności również rezygnując z przytaczania wyników badań
empirycznych, upatruje się w zjawiskach społecznych, w procesie rozpadu więzi. Wielu
badaczy jeszcze w XIX wieku zwracało uwagę np. na fakt, iż istotnym źródłem alienacji jest
system oparty o zasady biurokratyczne. Wskazuje się przy tym na takie jego centralne cechy
alienujące pracowników jak: strukturalizacja (kodyfikacja) aktywności pracowników (daleko
posunięty podział pracy, sformalizowanie, standaryzacja działań, rutyna), koncentracja władzy
czyli podejmowanie decyzji na szczycie hierarchii organizacyjnej, bezosobowa kontrola
przebiegu pracy (oparta o określone przepisy). Wspomina się również o tym, iż alienacja
jednostki może być efektem wadliwego przebiegu procesu socjalizacji, który generuje wysoki
poziom niepokoju jednostki, słabe poczucie własnego "ja", niski poziom rozwoju poznawczego.
Liczne badania na ten temat potwierdzają założenia z tym związane, choć nadal trudno jest
odpowiedzieć na pytanie, czy alienacja jednostki jest przede wszystkim jej system przekonań na
temat siebie i otaczającego świata, czy też stanem psychicznym jednostki, zmienną
osobowościową trudno obserwowalną.
W bardziej socjologicznej niż psychologicznej perspektywie mówi się raczej o alienacji
w sensie relacyjnym a więc poprzez wskazanie obiektu czy segmentu rzeczywistości z których
człowiek wyobcował się (alienacja pracy, alienacja z otoczenia społecznego, alienacja
polityczna itp.) Alienacja oznacza wtedy przede wszystkim uzależnienie aktywności jednostki
od występowania zewnętrznych bodźców, wzmocnień, wycofywanie się jej ze związków
interpersonalnych czy też określony system przekonań np. politycznych.
Dezorganizacja społeczna może więc być opisywana zarówno poprzez wskazanie na takie jej
przejawy jak: przestępczość, alkoholizm, narkomania, lekomania, zachowania autodestrukcyjne
(samobójstwa i samouszkodzenia) zaburzenia psychiczne i nerwowe, dewiacyjne zachowania
seksualne (w tym prostytucja) czy dezorganizacja rodziny (rodziny rozbite, rozwody, sieroctwo
społeczne) jak i poprzez odwołanie się tylko do werbalizowanych przez jednostkę przekonań,
odczuć i oczekiwań (poczucie alienacji).
Między tymi dwiema formami dezorganizacji (w wymiarze społecznym i
psychologicznym) zachodzą oczywiście określone związki i zależności. Sama zaś
dezorganizacja jako proces niezmiernie złożony analizowana jest zarówno w kontekście
gwałtownie zachodzących zmian społeczno - 17
gospodarczych (urbanizacja, industrializacja, przejście na system gospodarki rynkowej),
politycznych jak i w kontekście nasilenia barier w realizacji celów życiowych jednostek czy
większych zbiorowości społecznych. Dezorganizacja stanowi więc rezultat takich zmian w
systemie społecznym, które prowadzą (przejściowo lub bardziej trwale) do załamania się
określonego porządku (ładu) społecznego i moralnego. Załamanie tego porządku dotyczyć
może, posługując się typologią S.Ossowskiego, zarówno ładu "przedstawień zbiorowych"
których życie społeczne oparte jest na konformizmach społecznych uregulowanych przez
tradycyjne wzory (dominującego w społeczeństwach tradycyjnych opartych na solidarności
mechanicznej), ładu (porządku) policentrycznego w którym równowaga osiągana jest w wyniku
indywidualnych nie skoordynowanych decyzji, przy respektowaniu określonych reguł gry (ideał
zachodnich demokracji opartych o koncepcje liberalne) czy ładu (porządku) monocentrycznego,
w którym życie społeczne regulowane jest przez centralne decyzje dzięki organizacji
czuwającej nad ich przestrzeganiem40 (przykładem są tutaj doskonale zorganizowane
organizacje militarne, biurokratyczne).
W efekcie prowadzi to do załamania wzorów zachowania, określonego systemu wartości
i postaw społecznych a w dalszej konsekwencji do zakłócenia procesów kontroli społecznej,
wyrażającej się w określonych formach moralności, religii, prawa i obyczajowości.
Proces transformacji systemowej w Polsce oraz w innych krajach Europy Wschodniej
związany jest bardzo wyraźnie z rozpadem systemów wartości towarzyszących minionemu,
monocentrycznemu ładowi społecznemu. Dylematy aksjonormatywne (dotyczące wartości i
norm życia społecznego) towarzyszące transformacji, stanowią konsekwencję zmian
zachodzących w dotychczasowych stosunkach własności, wchodzenia w gospodarkę rynkową,
bezrobocia, przemian w organizacji pracy wewnątrz przedsiębiorstwa, zmian w systemach
prawnych. Należy zatem oczekiwać częściowych redefinicji istniejących ideologii grupowych w
tym zawodowych a także rozwoju nowych etyk zawodowych przedsiębiorcy. Proces
transformacji w Polsce to głównie proces przechodzenia od porządku monocentrycznego do
porządku policentrycznego.
Nie ma jednak zgody co do tego, jak ów porządek policentryczny ma być bliżej
operacjonalizowany; czy ma on być budowany na logice "niewidzialnej ręki rynku" i wyraźnej
interferencji norm i wartości życia grupowego czy też na bliższej jeszcze nie wykształconej
instytucjonalizacji nowego układu norm i wartości.
Rozdział trzeci.
Osobowość społeczna i proces jej kształtowania.
l. Pojęcie osobowości.
Termin osobowość stosowany jest nie tylko w psychologii społecznej i socjologii ale
również w filozofii, antropologii, prawie, historii i w mowie potocznej. Stąd też jest terminem
wieloznacznym. Etymologicznie nazwa osobowość pochodzi od osoba (po łacinie persona) co
pierwotnie -jak zauważa J. Szczepański41 oznaczało maskę używaną przez aktorów w
starożytnym teatrze. Od tego łacińskiego terminu powstały takie terminy osobowości jak:
personality i self (j. angielski) i personnalite (j. francuski). Wieloznaczność terminu osobowość
wynika przede wszystkim z różnicy podejść do zagadnienia osobowości.
"Różnice między filozoficzną, psychologiczną a socjologiczną perspektywą
rozpatrywania
osobowości
można 18
scharakteryzować - ze znacznym uproszczeniem - w następujący sposób. Filozofów
zajmujących się problematyką osobowości interesuje przede wszystkim wyjaśnienie swoistości
świata podmiotowego w relacji do świata przedmiotowego, relacji świata myśli i przeżyć do
świata rzeczy. Psychologowie koncentrują uwagę na poszukiwaniu wyjaśnień swoistości
zachowań jednostek danego typu w odróżnieniu od innych ludzi. Natomiast socjologowie,
posługując się pojęciem osobowości, poszukują swoistości działań określonych zbiorowości
ludzkich"42. Swoistość ta, odnoszona do jednostki polega przede wszystkim na tym, iż jej
zachowanie odznacza się pewną stałością i uporządkowaniem. Owa stałość i uporządkowanie to
wynik posiadania przez człowieka ustrukturalizowanego zespół względnie trwałych i
zorganizowanych cech, które można określić mianem cech osobowości. Mimo istotnych różnic
w podejściu do koncepcji osobowości, wśród przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych
panuje powszechna zgodność co do tego, iż istota człowieka i istota osobowości są tożsame, a
więc zróżnicowanie jednostek to konsekwencja różnicowania się czynnika określonego mianem
osobowość.
W socjologicznym podejściu do problematyki osobowości i próbach jej definicyjnego
określenia zaznacza się przede wszystkim brak treści oceniających oraz wyraźny akcent na jej
społeczne uwarunkowania.
W bardzo wielu definicjach osobowości podkreśla się, iż jest ona kształtowana w
bezpośrednich bądź pośrednich relacjach między ludźmi. G. H. Mead pisze np., iż osobowość to
jest"(...) coś co może być dla siebie obiektem, jest strukturą społeczną i powstaje w procesie
doświadczenia społecznego"43. J. Szczepański stwierdza, iż"(...) osobowość to element
społeczny człowieka, to zintemalizowana kultura, to dynamiczna organizacja idei, postaw,
nawyków nadbudowanych nad naturą biologiczną (..,)"44 i dalej mówi, iż osobowość to"(...)
system zorganizowanego życia wewnętrznego człowieka, przejawiający się w jego
zachowaniach"45. Nie znaczy to oczywiście, iż nasze zachowanie w konkretnej sytuacji jest
zawsze wskaźnikiem osobowości.
Istota, struktura osobowości w ujęciu socjologicznym sprowadzają się nie tyle do
biologicznych czy psychicznych cech gatunku ludzkiego, co do wielowymiarowych relacji
między zbiorowością a jednostkami ludzkimi tworzącymi tę zbiorowość. Stąd też powszechnie
głoszona teza, iż osobowość nie jest cechą gatunkową, lecz kulturową, co znajduje swój
odpowiednik w stwierdzeniu socjologa R. E. Parka, iż "człowiek nie rodzi się ludzkim", lecz się
staje nim poprzez życie w społeczeństwie. Pośrednim dowodem na to mogą być tutaj przykłady
dzieci wychowywanych bądź to przez zwierzęta bądź też w prawie całkowitej izolacji od
ludzi46. Ch. H. Cooley twierdził np., iż "(...) odosobniona jednostka to abstrakcja nieznana
doświadczeniu, tak samo jak i społeczeństwo rozpatrywane w oderwaniu od jednostek"47.
Na ogół wyróżnia się pięć podstawowych rodzajów relacji (zależności) między
jednostką a zbiorowością społeczną:
1. Zależności o charakterze statystycznym, dotyczące zespołu względnie trwałych
właściwości psychicznych, wspólnych większości członków określonej zbiorowości bądź
też występujących w niej szczególnie często. Relacje te podnoszone są bardzo często w
badaniach porównawczych nad typami osobowości występującymi w różnych krajach czy w
badaniach tzw. charakteru narodowego (teorie tzw. osobowości podstawowej -basie
personality).
2. Zależności odnoszące się do swoistych procesów i uwarunkowań społeczno - kulturowych
osobowości ludzkiej, które określić możemy mianem historycznych doświadczeń
wspólnego, zbiorowego losu. Ten typ relacji podkreślany jest zwłaszcza wtedy, gdy chcemy
wyjaśnić tworzenie się mechanizmów wyraźnej identyfikacji grupowej, zwłaszcza zaś
narodowej.
3. Zależności funkcjonalne, służące bądź to do wyjaśniania procesów adaptacji i
nieprzystosowania (wymiar jednostkowy i grupowy), bądź też do wyjaśnienia wpływu
określonego zespołu cech osobowości na trwanie i rozwój całego systemu społecznego
(badania tzw. osobowości tradycyjnej i nowoczesnej).
4. Zależności, w których podkreśla się 19
odpowiedniość między treściami danej kultury (norm, obyczajów, mitów, legend, instytucji)
a konfiguracją cech osobowości członków danego społeczeństwa (badania R. Benedict, M.
Mead, E. Sapir).
5. Zależności, w których relacje między jednostką a społeczeństwem rozważane są w
perspektywie dynamicznej i z wyraźnym akcentem na osobowość jako podmiot działania a
więc określonych zmian społecznych. W tym nurcie rozważań mieszczą się m. in. analizy
ról społecznych (przywódców, bohaterów, twórców, wynalazców), analizy sytuacji (wojny,
kryzysy, rewolucje), w których cechy jednostek pełniących niektóre role społeczne stają się
bardzo ważne dla przebiegu zmian czy analizy cech tych osobowości, które ze względu na
swą unikatowość wyprzedzają swoją epokę4'. Przykładem tutaj może być klasyfikacja typów
osobowości F. Znanieckiego49, w której do czwartego typu (poprzednie to: typ człowieka
dobrze wychowanego, typ człowieka pracy, typ człowieka zabawy) - ludzi - zboczeńców
zalicza tych wszystkich, którzy nie ulegając wpływom społecznym i odrzucając istniejące
ideały osobowości przekazywane im przez różne grupy społeczne, tworzą nowe ideały,
modele i wzory zachowań o wyraźnych cechach innowacyjnych.
Kończąc ogólne rozważania dotyczące pojęcia osobowości możemy zatem powiedzieć,
iż w socjologicznym ujęciu osobowość "(...) stanowi konstrukt teoretyczny - model
właściwości, funkcji i procesów psychicznych, służący jako narzędzie rozumienia bądź wyjaśniania i przewidywania regularności społecznych zachowań ludzi. W określeniu tym
przeciwstawiamy się behawiorystycznemu utożsamianiu osobowości z regularnością zachowań
człowieka, bowiem nie wszystkie powtarzające się wzory zachowań są wyrazem
trwałych cech osobowości, a równocześnie poszczególne stałe dyspozycje osobowościowe
mogą znajdować wyraz w różnych formach zachowania. Są one wszakże tylko jednym z
czynników determinujących działanie obok takich jego wyznaczników jak aktualne
uwarunkowania gospodarczo - polityczno - kulturowe, wymogi i możliwości stwarzane przez
bezpośrednią sytuację społeczną, zmieniające się interesy, kwalifikacje i nastroje jednostek
(..)"50.
2. Elementy składowe osobowości.
Istotnym pytaniem dotyczącym koncepcji osobowości człowieka jest pytanie dotyczące
podstawowych elementów składających się na przyjęty w danej teorii model osobowości. Z
pewnym uproszczeniem możemy przyjąć, iż występują trzy podstawowe modele osobowości:
1. Model, w którym osobowość traktowana jest jako zbiór różnego rodzaju cech ludzkich,
stanowiących względnie trwałe dyspozycje do określonych zachowań. Model ten jest nie
tylko najprostszy i najbardziej rozpowszechniony ale również bardzo bliski potocznemu
rozumieniu osobowości jako enumeratywnej listy takich m. in. cech jak: uczciwość,
lojalność, pracowitość, nieufność etc.
2. Model, w którym niektórym tylko cechom przypisuje się konstytuujące znaczenie w całym
złożonym procesie tworzenia i funkcjonowania osobowości człowieka.
Przykładem może być tutaj koncepcja rozwoju osobowości Ch. Cooley'a i H. Mead'a.
Ch. Cooley wyjaśniał proces kształtowania się osobowości (jaźni) poprzez odwołanie się do
społecznego procesu komunikowania się, które rozumiał jako "(...) mechanizm, przez który
istnieją i rozwijają się ludzkie stosunki - ogól symboli ludzkiego umysłu wraz ze środkami ich
przekazywania w przestrzeni i przechowywania w czasie. Komunikowanie się obejmuje wyraz
twarzy, postawę i gest, tonację głosu, słowa, pismo, druk, koleje, telegramy, telefony i wszystko
cokolwiek jeszcze zostanie wynalezione w toku podboju przestrzeni i czasu"51.
Proces społecznego komunikowania kreuje wedle Ch. Cooley'a fenomen, który
powoduje, iż mimo dużego zróżnicowania środków komunikowania mechanizm formowania
ludzkiej osobowości jest względnie jednolity. Fenomenem tym jest jaźń odzwierciedlona looking-glass-self- a więc nasze wyobrażenia na temat tego, jak wyobrażają nas sobie inni
ludzie. Traktując rzeczywistość społeczną wyłącznie jako zespół faktów psychicznych ten
amerykański psycholog społeczny i socjolog 20
był przekonany, iż społeczeństwo dostępne jest jednostce jako"(...) stosunek między
wyobrażeniami o osobach. Aby społeczeństwo istniało, konieczne jest, aby osoby gdzieś się
razem zebrały. Otóż zbierają się one w umyśle jako wyobrażenie o osobach. Gdzieżby indziej.
J. Szczepański traktując jaźń odzwierciedloną jako jeden z istotnych socjogennych
elementów osobowości podkreśla zarazem, iż owa swoista gra wyobraźni składa się z:
a) wyobrażeń na temat tego, jak postrzegają nas inni ludzie,
b) wyobrażeń na temat tego, jak inni ludzie oceniają zarówno nasz wygląd fizyczny jak i nasze
postępowanie,
c) reakcji na te wyobrażenia, które mogą być bardzo różne; od poczucia dumy i zadowolenia do
poczucia wstydu, zażenowania czy upokorzenia53.
Koncepcja rozwoju osobowości G. H. Mead'ajest w pewnym sensie rozwinięciem
koncepcji Ch. Cooley'a. Wychodząc z filozoficznych założeń dotyczących człowieka jako
organizmu zdolnego percypować samego siebie, mającego określony pogląd na swój temat i
świadomie regulującego swe postępowanie G. H. Mead twierdził, iż "Jednostka doświadcza
siebie samej jako takiej nie bezpośrednio, lecz tylko pośrednio, przyjmując punkty widzenia
innych członków tej samej grupy społecznej lub uogólniony punkt widzenia grupy społecznej,
do której należy. Wkracza w swoje własne doświadczenie jako osobowość lub jako jednostka,
nie bezpośrednio lub natychmiast, nie stajać się dla siebie podmiotem, ale w takiej mierze, w
jakiej staje się dla siebie najpierw obiektem, w sposób taki sam, w jaki inne jednostki są dla
nie/obiektami.
Mówiąc inaczej, podstawowym czynnikiem konstytuującym osobowość społeczną jest
dla G. H. Mead'a dialog - wewnętrzna konwersacja do, której dochodzimy poprzez wcześniej
podjętą konwersację z innymi ludźmi danymi nam w bezpośrednim doświadczeniu. Jak słusznie
zauważa przy tym J. Szacki" w pewnym sensie od innych ludzi "dowiadujemy się" o swoim
istnieniu. Można dodać, że dzięki nim wchodzimy też w posiadanie własnej tożsamości,
polegającej przede wszystkim na traktowaniu siebie samych jako czegoś autonomicznego,
niezależnego od otoczenia społecznego ale również jako podmiotu zachowującego poczucie
ciągłości, stałości i kontroli nad samym sobą i otoczeniem. Tak więc jednostka występując
wobec siebie nieustannie w roli ludzi, stanowiących dla niej wyimaginowaną widownię, staje
się, mówiąc językiem G. H. Mead'a, organizmem zdolnym do internalizacji działania
społecznego, a więc do potraktowania tego co ma genezę społeczną jako coś własnego,
autonomicznego. Cały ten proces występowania jednostki wobec samej siebie w roli innych
ludzi G. H. Mead określa jako przyjmowanie ról (role taking). Przy czym w samym procesie
rozwoju osobowości Mead wyróżnił dwie fazy ściśle związane z odmienną zasadą
przyjmowania owych ról społecznych:
a) pierwsza faza, którą można określić jako./ozę zabawy, to przyjmowanie przez jednostkę
konkretnych ról innych osób (np. ojca, matki, listonosza), naśladowanie ich zachowania,
b) druga faza, którą można określić jako fzę gry, to postępowanie jednostki zgodnie z
określonymi normami, zasadami i regułami.
Pierwsza faza przyjmowania ról społecznych odnosi się zatem do naśladowania tzw.
"znaczących innych", zaś w drugiej fazie "innymi" stają się określone zbiorowości jako całości.
Postawy i zachowania jednostek zostają zgeneralizowane (pojawia się "uogólniony inny");
jawią się one jednostce jako "wszyscy", "naród", "moralność" itp.
Ten dwufazowy proces kształtowania osobowości oparty o jeden element - rolę
społeczną - ma wyraźnie charakter "kolektywistyczny". "Me to jednostka konwencjonalna,
kierująca się nawykami. Zawsze jest taka. Musi ona mieć te same nawyki, te same reakcje co
wszyscy, bo bez tego nie mogłaby być członkiem zbiorowości. Ale jednostka stale reaguje na
taką zorganizowaną zbiorowość przez samoekspresję (...). Wchodzące tu w grę postawy są
wzięte od grupy, ale jednostka, w której zostają one zorganizowane, może dać im wyraz, jaki
nigdy przedtem nie miał miejsca'156.
W pełnej charakterystyce procesu kształtowania osobowości G. H. Mead dostrzegał więc
również aspekt "indywidualistyczny" (I). Stąd też "I to odpowiedź organizmu na postawy
innych, me to zorganizowany zespół postaw 21
innych ludzi przyjęty przez daną jednostkę. Postawy innych ludzi stanowią zorganizowane me,
a jednostka reaguje na nie jako I"57.
"Indywidualistyczny " aspekt kształtowania osobowości ludzkiej podnoszony przez C.
H. Mead'a, to nie tylko próba przedstawienia jednostki jako względnie nie zależnego i
świadomego podmiotu ale również poważny argument na rzecz tezy, iż osobowość człowieka
nie jest tylko prostym odzwierciedleniem (kalką) społeczeństwa, ale również efektem
aktywnego stosunku jednostki do otoczenia społecznego.
3. Model, w którym osobowość przedstawiona jest jako określona struktura, w którym
wewnętrzne mechanizmy regulacyjne odpowiadają określonemu poziomowi jej organizacji.
Przykładem może być tutaj psychoanalityczna koncepcja Zygmunta Freuda, w której
osobowość przedstawiana jest jako całość składająca się z trzech poziomów:
1. Poziom pierwszy - Id (Ono) - to zbiór prymitywnych impulsów i popędów, stanowiących
stany napięcia pobudzające do ich usunięcia, wyładowania. Działają one na zasadzie
przyjemności (zaś miejsce i czas ich zaspokojenia nie odgrywają żadnej roli); zatem ich
zaspokojenie wywołuje uczucia przyjemne. Id stanowi podstawowy mechanizm
przekazywania energii instynktów (mających charakter psychiczny) i impulsów (mających
charakter biologiczny i pochodzących z napięć powstałych w różnych erogennych sferach
ciała) do osobowości. Owe pierwotne impulsy, wśród których szczególne miejsce zajmuje
popęd seksualny są podświadome i, jak sam autor tej koncepcji podkreśla, u normalnego
człowieka w swej bezpośredniej formie nie występuje (niekiedy tylko we śnie, w stanach
maniakalnych lub u małych dzieci). Można przy tym powiedzieć, iż Id składa się zarówno z
czynników dziedzicznych jak i z nagromadzonych doświadczeń innych pokoleń, które
powodują, iż w zderzeniu z otoczeniem przyrodniczym i społecznym człowiek uczy się
regulować swoje impulsy i popędy. W przeciwnym razie dążenie do ich natychmiastowego
zaspokojenia mogłoby zniszczyć człowieka. Można zatem powiedzieć z pewnym
uproszczeniem, iż dwa podstawowe instynkty: instynkt życia (oparty na popędzie
seksualnym) i instynkt śmierci (oparty na popędzie agresji) stanowią nie tyle kategorię
biologiczną co psychologiczną.
2. Poziom drugi - Ego (świadoma jaźń człowieka) to zespół wewnętrznych mechanizmów
zabezpieczających przed konfliktem zewnętrznym. Owo świadome "ja" kieruje się przede
wszystkim zasadą realizmu, a więc dążeniem do zaspokojenia poszczególnych popędów w
sposób akceptowany zarówno przez otoczenie społeczne jak i samego człowieka. Ten
poziom osobowości składa się przede wszystkim z wyobrażeń, spostrzeżeń, pamięci,
umiejętności oceny oraz woli i decyzji. Na tym poziomie rozwoju osobowości uruchamiane
są różnorodne mechanizmy obronne, stanowiące wynik konfrontacji między Id a trzecim
poziomem osobowości - Superego. Do tych podstawowych mechanizmów Z. Freud zalicza:
a) Mechanizm stłumienia - obejmuje on różnego rodzaju sposoby wyparcia do sfery
podświadomości impulsów pochodzących z Id; o swym istnieniu dają one znać dopiero bądź
to w marzeniach sennych bądź też w sytuacji obniżonej samokontroli (np. pod wpływem
alkoholu).
b) Mechanizm racjonalizacji - obejmuje on różnorodne, z pozoru racjonalne uzasadnienia dla
podejmowania różnorodnych działań, które wynikają z impulsów mogących w sposób
pośredni lub bezpośredni zagrażać jednostce. Klasycznym przykładem uzasadniającym
naszą agresję wobec drugiego człowieka może być powoływanie się np. na konieczność
utrzymania dyscypliny, a generalnie na społecznie akceptowane cele np. wychowawcze,
produkcyjne itd.
c) Mechanizm reakcji upozorowanej - obejmuje on różne sposoby stłumienia niebezpiecznych
impulsów poprzez manifestowanie wobec innych osób impulsów (uczuć) im przeciwnych.
Typowym przykładem jest manifestowanie postawy nadmiernej pewności siebie w sytuacji
gdy jesteśmy bardzo nieśmiali i boimy się, iż ta nasza cecha może być podstawą do
ośmieszenia nas.
d) Mechanizm sublimacji - obejmuje on różnorodne, zastępcze formy wyładowania impulsów,
którymi w tym przypadku są wszelkie 22
formy twórczości artystycznej. Ten mechanizm zgodnie z założeniami ortodoksyjnej
psychoanalizy stosowany jest szczególnie często przez wielkich ludzi mających kłopoty z
życiem seksualnym.
e) Mechanizm projekcji - obejmuje on te wszystkie sytuacje, w których innym ludziom
przypisujemy impulsy i popędy, których sami nie możemy lub nie mogliśmy zaspokoić. Tak
np. będąc osobami, które z licznych względów nie mogą ujawnić naszej agresji, innym
ludziom przypisujemy złe intencje, nieliczenie się z nikim i niczym,
f) Mechanizm przeniesienia - obejmuje on te wszystkie sytuacje, w których wyładowujemy
nasze impulsy, np. agresję, na osobach (przedmiotach), które są substytutem właściwego
przedmiotu naszej agresji (pełnią dla nas niejako funkcję "zastępczą") i wobec którego
działanie to jest dla nas bardziej bezpieczne, ze względów etycznych, statusowych, przewagi
fizycznej itp. U dawnych Izraelitów istniał obyczaj przekazywania (przeniesienia) własnych,
indywidualnych i grupowych win na kozła i wypuszczanie go na pustynię. W mowie
potocznej zresztą funkcjonuje również określenie "kozła ofiarnego", które zazwyczaj
odnoszone jest do sytuacji, mieszczących się w obrębie zasady przypisanej temu
mechanizmowi.
3. Poziom trzeci - Superego (nadjaźń) - to rezultat przyswajania sobie przez jednostkę,
uwewnętrznienia norm, zasad postępowania i wartości kultury w taki sposób, iż stają się
one wewnętrznym mechanizmem autokontroli. Superego, określane często mianem
"uwewnętrznionej kultury" czy "uwewnętrznionego społeczeństwa" to wewnętrzny
reprezentant standardów moralnych społeczeństwa posługujący się takimi środkami kary
i nagrody, jak: wyrzuty sumienia, poczucie winy, duma, zadowolenie. Ów wewnętrzny
cenzor jest swoistą represją kultury nad impulsami i popędami pochodzącymi z poziomu
Id. Tym samym rodzaj mechanizmów obronnych uruchamianych na poziomie Jaźni
(Ego) jest wynikiem konfrontacji między Id a Superego. Im surowsze jest zatem
Superego, tym Id dochodzi do głosu rzadziej i w bardziej ukrytej formie. Zarazem
jednak niszczycielską rolę przypisuje Z. Freud nie tylko pierwotnym impulsom ale
również kulturze, która odbiera (ogranicza) człowiekowi pełnię swobody ekspresji,
czyni go jednostką konwencjonalną. W tym ciągłym napięciu między Id i Superego
widział zresztą Z. Freud główne źródło powstawania zaburzeń psychicznych5'.
Koncepcja osobowości Z. Freuda, aczkolwiek krytykowana przez wielu socjologów
stanowi ciągle inspirację do podejmowania na nowo rozważań na temat wzajemnych związków
i zależności między biologicznymi i społecznymi uwarunkowaniami osobowości człowieka.
Powszechnie znana jest koncepcja osobowości J. Szczepańskiego, który twierdzi, iż osobowość
jest wytworem społeczeństwa i jego kultury. Dostrzega on jednak również wrodzone
uwarunkowania natury biologicznej i psychicznej. Tak więc wedle J.Szczepańskiego59,
elementy składowe osobowości są różnego pochodzenia:
I.
Elementy biogenne(biologiczne) - to przekazywane dziedzicznie wyposażenie
biologiczne, wzrost, budowa organizmu, jego właściwości fizjologiczne, działalność
gruczołów.
II.
Elementy psychogenne (psychologiczne) - przekazywane dziedzicznie wyposażenie
psychiczne, które w odróżnieniu od wyposażenia biologicznego charakteryzuje się dużą
plastycznością i skłonnością do modyfikacji pod wpływem procesu socjalizacji, a więc
procesu związanego z wprowadzeniem jednostki w życie społeczne. Do psychicznych
elementów osobowości należą takie jak: inteligencja, pamięć, wola, wyobrażenia,
temperament, spostrzegawczość.
III.
Elementy socjogenne (socjologiczne) - przekazywane w procesie socjalizacji,
polegającym na wprowadzeniu jednostki w życie społeczne, na uczeniu jej zachowania
się według przyjętych wzorów i norm kulturowych.
Za F. Znanieckim60 wyróżnia J. Szczepański cztery podstawowe socjogenne elementy
osobowości:
1. Kulturowy ideał osobowości, narzucony przez społeczeństwo w toku socjalizacji a
zwłaszcza wychowania.
23
Role społeczne pełnione w grupach społecznych, polegające na wykonywaniu zespołu
czynności ustalonych przez te grupy w sposób formalny bądź nieformalny.
3. Jaźń subiektywna rozumiana jako wyobrażenie o własnej osobie wytworzone pod
wpływem innych ludzi.
4. Jaźń odzwierciedlona (looking - glass - self), rozumiana jako zespół naszych wyobrażeń na
temat tego jak wyobrażają nas sobie inni ludzie.
Mówiąc o biologicznych elementach konstytuujących osobowość należy pamiętać
przede wszystkim o tym, iż nadal otwartym jest zagadnienie wielkości i charakteru wpływu tych
elementów na osobowość a w dalszej kolejności na treść kultury i organizację życia
społecznego. Tym nie mniej, zdaniem J. Szczepańskiego do "(...) dziedzicznych cech organizmu
ludzkiego, wpływających na życie społeczne i kulturalne człowieka należą:
a) wyprostowana postawa, która pozwala człowiekowi lepiej ogarnąć wzrokiem otoczenie,
uwalnia przednie kończyny, nawet przy poruszaniu się (...),
b) chwytliwe ręce z ruchomymi palcami i przeciwstawnym kciukiem, pozwalające na
wykonywanie delikatnych i skomplikowanych czynności,
c) wzrok skierowany do przodu, a nie na boki, umożliwiający trójwymiarowe widzenie
przestrzeni, lepsze jej organizowanie,
d) wielki mózg i złożony system nerwowy umożliwiający wysoki rozwój intelektu i życia
psychicznego,
e) złożony mechanizm głosowy, budowa warg i krtani umożliwiające rozwój mowy,
wydawanie zróżnicowanej ilości dźwięków,
f) długa zależność dzieci od rodziców, a więc długi okres dojrzewania i długi okres opieki
dorosłych, wolne tempo wzrostu i dojrzewania biologicznego, długi okres "wchodzenia do
społeczeństwa" i uczenia się. W tym (...) długim okresie dokonuje się "ukierunkowanie"
impulsów biopsychicznych, włączenie popędów w ustalone "reguły" kultury,
g) plastyczność wrodzonych potrzeb, brak stałych mechanizmów instynktownych,
przystosowywanie popędów do warunków ich zaspokajania - wszystko to powoduje
rozwijanie się w społeczeństwach zróżnicowanych wzorów postępowania dla zaspokojenia
tych samych popędów i potrzeb. Stałość podstawowych popędów i potrzeb nie wyklucza
zróżnicowanych sposobów ich zaspokajania,
h) trwałość popędu seksualnego działająca stale a nie okresowo, wpływa na funkcje rodziny i
szereg innych zjawisk społecznych wywołanych represją czy też sublimacją ą popędu"61.
Prócz tego możemy wymienić takie oczywiste cechy biologiczne jak płeć czy wiek,
które raz mogą stwarzać szansę, kiedy indziej zaś ograniczenie dla działań specyficznie
społecznych. Sytuacja kobiet i mężczyzn, ludzi młodych i starych w dziejach ludzkości i jej
różnorodnych kultur jest bardzo zmienna. Zarazem jednak z płcią i wiekiem związane są
nierozerwalnie takie wartości, jak podtrzymywanie gatunku czy przekazywanie doświadczenia
życiowego.
Wspomnieć należy tutaj również o takich cechach biologicznych, jak różnice rasowe,
które ze względu na ich kontekst moralny i polityczny mają ogromny wpływ na układanie się
stosunków społecznych. Współcześni socjologowie w zdecydowanej większości są przekonani,
iż różnice (cechy) rasowe nie wpływają bezpośrednio na cechy psychiczne, zwłaszcza zaś
intelektualne, uzasadniające akceptację nierówności społecznych, wyprowadzonych z tych
różnic. Badania empiryczne dowodzą, iż "(...) ludzie różnych ras wychowani w podobnych
warunkach społecznych i kulturowych rozwijają podobne postawy, dążenia, sposoby myślenia i
działania"62.
Powiedzieliśmy, iż biogenne i psychogenne elementy osobowości ludzkiej są
dziedziczone. Liczne badania na temat wzajemnych korelacji między dziedziczonymi genami a
środowiskiem społecznym pozwalają stwierdzić, iż geny warunkują wiele cech typowo ludzkich
lecz ich nie determinują. Stąd też sam proces dziedziczenia coraz częściej w naukach
przyrodniczych czy socjobiologii traktowany jest nie jako stan ale bardzo złożony proces.
Badania nad tzw. ilorazem inteligencji (która jest dziedziczna) wykazały np., iż stopień
dziedziczności ilorazu inteligencji jest wysoki. 24
2.
Stąd też najwyższy średni współczynnik korelacji IQ występuje wśród bliźniąt jednojajowych
wychowywanych razem (+ 0,87) i takich samych bliźniąt wychowanych oddzielnie (+ 0,75).
Dla porównania współczynnik korelacji IQ między rodzicem i dzieckiem wynosi + 0,50,
dziadkiem i wnukiem + 0,27, dzieckiem i przybranym rodzicem + 0,20, zaś dziećmi nie
spokrewnionymi, wychowywanymi oddzielnie + 0,01. Dzieci z adopcji zaś mają silniejsze
korelacje IQ z rodzicami biologicznymi niż przybranymi .
Jednocześnie jednak badania dotyczące przeciętnych ilorazów inteligencji ojców i ich
dzieci w różnych klasach społecznych (różniących się standardem życia, wykształceniem,
charakterem pracy) pokazuj ą nie tylko wysoką zbieżność tych ilorazów ale również istotny
wpływ uwarunkowań społecznych na wysokość tego ilorazu. Różnice między skrajnymi
klasami: najwyższej, skupiającej wolne zawody i najniższej, skupiającej robotników
niewykwalifikowanych sięgały nawet 15 punktów64.
Zarazem występuje tutaj zjawisko regresji do średniej. Dzieci rodziców o wybitnej
inteligencji na ogół nie dorównują rodzicom własną sprawnością intelektualną. Z kolei dzieci
rodziców o inteligencji stosunkowo niskiej na ogół przewyższają swych rodziców ilorazem
inteligencji. Stąd też, jak stwierdzają polscy badacze "(...) dzieci rodziców z określonej warstwy
społecznej mają szansę trafienia do różnych warstw; zarówno wyższych jak i niższych. Zależeć
to będzie głównie od ich poziomu umysłowego a nie ich rodziców"65.
Spełnione muszą być wtedy jednak określone warunki: równy start życiowy,
powszechność i drożność systemu kształcenia stwarzająca warunki rozwoju intelektualnego
jednostkom zdolnym. Stąd też można zgodzić się z tezą, iż rola czynników genetycznych rośnie
w miarę jak maleje zróżnicowanie czynników społecznych, w których wzrasta młody człowiek,
zwłaszcza do 8 roku życia.
Powyższe rozważania z konieczności zaprezentowane w dużym uproszczeniu pozwalają
stwierdzić, iż konstytuującą rolę w procesie kształtowania osobowości ludzkiej mają
wymienione już wcześniej elementy socjogenne (społeczne).
Kulturowy ideał osobowości to według J. Szczepańskiego "(...) najczęściej ideał
wychowawczy, służący jako wzór do naśladowania, przekazywany młodzieży w szkołach i
innych instytucjach wychowawczych, w rodzinie i czasami w grupach rówieśników. Starożytna
Grecja wytworzyła wizję człowieka doskonałego, wszechstronnie rozwiniętego w
zharmonizowanej doskonałości cech fizycznych, umysłowych i moralnych. Wieki średnie
wytworzyły ideał osobowości rycerskiej, a Kościół i zakony ideał osobowości ascetycznej i
świątobliwej. Powstający kapitalizm, pod wpływem etyki protestanckiej, stworzył ideał
osobowości przedsiębiorcy pracowitego i oszczędnego, którego najlepszym wyrazem jest
napisany przez Beniamina Frank lina dokument pt. "Rady dla młodego przedsiębiorcy"
napisany w 1748 r., zawierający następujące sformułowania: "Pamiętaj, że czas to pieniądz...
droga do bogactwa, jeżeli go pragniesz, jest tak prosta jak droga na rynek. Zależy ona głównie
od dwóch słów, pracowitość i oszczędność; to znaczy nie marnowanie ani czasu, ani pieniędzy,
lecz najlepsze wykorzystanie obu. Bez pracowitości i oszczędności nic nie osiągniesz, przy ich
pomocy - wszystko". Ten ideał osobowości Ameryki zmierzającej do rozwoju gospodarczego i
bogactwa był potężnym wzorem dla kolejnych pokoleń pionierów amerykańskich budujących
swoje imperium na dziewiczym kontynencie, lecz w XX wieku Stany Zjednoczone stworzyły
nowy ideał osobowości człowieka umiejącego wydawać, żyjącego na kredyt, słowem
posiadającego te cechy, od których zależy stały wzrost współczesnej gospodarki. Powstająca
formacja socjalistyczna także wytworzyła swój ideał osobowości, może najlepiej przedstawiony
w książce Ostrowskiego "Jak hartowała się stal." Widzimy więc, że ideał kulturowy osobowości
zależy od formacji społecznej, od klas społecznych i od różnych środowisk.
Kontynuując swe rozważania na temat kulturowego ideału osobowości J. Szczepański
pisze, iż "ideał kulturowy osobowości zostaje zintemalizowany w okresie dojrzewania, kiedy
człowiek dorastający zaczyna sobie tworzyć ideały i szukać ideałów do naśladowania. Ideał
kulturowy jest więc modelem, według którego powinien kształtować swoje zachowania, jest
ucieleśnieniem pożądanych cech, wysoko cenionych w danej grupie. Realizowanie tego ideału,
starannie zmierzające w kierunku zbliżenia się 25
do niego, ściąga na jednostkę pozytywną ocenę i różne nagrody, zachowanie zgodne z ideałem
jest usankcjonowane pozytywnie, podczas gdy zachowania rozbieżne z nim są przedmiotem
sankcji negatywnych. W ten sposób ideał osobowości zostaje przyswojony przez jednostki i
staje się elementem ich osobowości"67.
Wielu autorów termin "kulturowy ideał osobowości" utożsamia z terminem "wzór
osobowy", rozumiejąc pod nim bądź to konkretny opis postaci ludzkiej, obdarzonej zespołem
cech aprobowanych6*, bądź też (...) przedstawiony w formie modelowej (typu idealnego) zespół
cech osobowości, który stanowi układ odniesienia dla opisu porównawczego oraz oceny działań
i dyspozycji jednostek należących do określonej zbiorowości społecznej, a także spełniać ma
funkcje normatywne, funkcje regulowania zachowań ludzi w tej zbiorowości"69. A
kcent na regulacyjny charakter wzorów osobowych, które są bardziej konkretne od
ideałów osobowościowych, bardziej zorientowane na realizację tzw. wartości dnia codziennego
oraz występują niekiedy pod postacią wzorów negatywnych, kładł wielki polski socjolog S.
Ossowski. Pisał on, iż "Każda trwała zbiorowość narzuca swym członkom wzory reakcji
mięśniowych, uczuciowych i umysłowych na najróżniejsze podmioty. Inaczej mówiąc, narzuca
wzory zachowania się w różnych okolicznościach, reguły moralne i prawne tego co przyzwoite,
a co niestosowne, narzuca pewne poglądy i sposoby myślenia. Narzuca je bądź świadomie za
pomocą metod wychowawczych i propagandy, za pomocą oznak aprobaty lub nagany, niekiedy
nawet przy użyciu środków zewnętrznego przymusu bądź nieświadomie, przez sam fakt
zbiorowego stosowania się do owych wzorów i reguł Ogół tych wzorów stanowi o swoistej
kulturze takiej zbiorowości, a przecież ich zespół składa się na panujący w tej grupie wzór
osobowy, który zresztą może bardzo odbiegać od tego ideału osobowości, jaki grupa stawia
przed oczy swym członkom niejako oficjalnie w mniej lub więcej uroczystych momentach"70.
Warto przy tym jednak zaznaczyć, iż zachowanie jednostki nie zawsze jest wynikiem
wyuczonych i świadomie przyjętych wzorów i wartości; nie zawsze też wzory i wartości
przyjęte przez jednostkę znajdują swój zewnętrzny wyraz w zachowaniu. Stąd też warto
zapoznać się z niektórymi typologiami tych wzorów. St. Ossowski mówi np. o wartościach
uznawanych (w sensie obiektywnym uznajemy ich słuszność) i wartościach odczuwanych (w
sensie subiektywnym, emocjonalnym)7'. A. Jasińska i R. Siemieńska mówiąc czterech rodzajach
wzorów:
a) wzorach propagowanych, czyli takich, które są zobiektywizowane w bardzo różnej formie
(artystycznej, norm prawnych, moralnych, ideologicznych) i rozpowszechniane72 przez
oficjalne, sformalizowane instytucje komunikowania społecznego (głównie poprzez środki
masowego przekazu, instytucje oświatowe i wychowawcze),
b) wzorach akceptowanych, czyli takich, które zyskują bądź to społeczną aprobatę i
przyzwolenie na ich obowiązywanie bądź też nie wzbudzają jawnej nieprzychylności,
c) wzorach zinternalizowanych, czyli takich, które jednostka traktuje jako jej własne, ma zatem
wobec nich pozytywną postawę i jest głęboko przeświadczona o ich słuszności,
d) wzorach realizowanych, czyli takich, które mają walor wyraźnej powtarzalności i
regularności w zachowaniach jednostek, niezależnie od tego, czy jednostka jest tego
świadoma73.
Kryteria służące wyróżnieniu owych wzorów sugerują, iż nie zawsze między nimi może
występować zgodność. Zwłaszcza wtedy, gdy rozproszenie kompetencji socjalizacyjnych
powoduje formułowanie pod adresem jednostek, różnych, często sprzecznych oczekiwań, a co
za tym idzie sprzecznych niekiedy wzorów osobowych. S. Ossowski stwierdzał zatem, iż "W
poszczególnych zbiorowościach istnieje tedy wzór urzędnika i wzór nauczyciela, wzór oficera i
wzór księdza albo pastora, wzór inteligenta i robotnika fabrycznego (...). (...) Dopóki mamy
przed sobą jeden tylko główny wzór osobowości, dopóty środowisko wskazuje nam jeden tylko
sposób postępowania, sugeruje jeden tylko typ reakcji uczuciowych, dopóty nie mamy potrzeby
zastanawiać się nad sobą. Refleksja nad sobą zjawia się wtedy, gdy staje przed nami wybór
wzorów, do których mielibyśmy się upodobnić i gdy każdy z tych wzorów rozporządza pewną
imperatywnością. Wtedy zjawia się przed nami zagadnienie: czym chcę być?. Z powyższej
analizy wynika, iż kulturowy ideał osobowości 26
czy też wzór osobowy to bardzo istotny element osobowości ludzkiej, choć jego regulacyjna
rola w procesie funkcjonowania osobowości jest wysoce złożona.
Drugim elementem socjogennym osobowości jest jaźń subiektywna (czyli inaczej obraz
własnej osoby), której przypisuje się funkcję organizowania wszystkich pozostałych elementów
osobowości człowieka. Stanowiąc subiektywne wyobrażenia o naszej wewnętrznej istocie jest
bardzo wyraźnie uwarunkowana społecznie, choć nie zawsze jesteśmy tego świadomi.
Wytwarza się pod wpływem oddziaływania innych ludzi, rodziców, rodzeństwa, rówieśników i
na ogół, jak stwierdza J. Szczepański "(...) jest zespołem urojeń, fantazji kompensujących
niepowodzenia i upokorzenia w wykonywaniu różnych ról"75. W miarę rozwoju osoboniczego
człowieka jaźń subiektywna staje się względnie niezależna od środowiska społecznego. Ma to
miejsce wtedy, gdy jesteśmy głęboko przekonani o tym, iż jesteśmy tacy jak to sobie
wyobrażamy. Postawa człowieka wobec samego siebie ma podstawowe znaczenie dla jego
funkcjonowania jako określonej, zintegrowanej osobowości. , To poprzez jaźń subiektywną
kształtuje się nasze poczucie własnej wartości, poziom samooceny (zaniżona, realistyczna lub
zawyżona) i samoakceptacji76.
"Poczucie własnej wartości" formuje się przede wszystkim w wyniku doświadczenia
emocjonalnego, polegającego na tym, że człowiek jest przedmiotem miłości i spotyka się z
zainteresowaniem oraz akceptacją ze strony otoczenia. Dziecko, które nigdy nie było kochane i
aprobowane przez otoczenie będzie miało słabo rozwinięte poczucie własnej wartości, co w
konsekwencji może prowadzić do braku emocjonalnej równowagi i przejawów aspołeczności w
zachowaniu. Czynniki wpływające na podwyższenie poczucia własnej wartości są dla
człowieka szczególnie pożądane i budzą silne emocje dodatnie. Czynniki obniżające to poczucie
wywołują emocje przykre - poczucie wstydu, winy, lęku i uruchamiają różne mechanizmy
obronne osobowości.
Samoocena, czyli ogólna ocena własnych możliwości - przeświadczenie o tym na co nas
stać, ma zasadniczy wpływ na to, jakich czynności i zadań podejmujemy się i ile energii w nie
wkładamy. Cechą stałą jednostek może być tendencja do przypisywania sobie możliwości
wyższych niż rzeczywiste - "zawyżona" samoocena, bądź niedocenianie swych realnych
możliwości - "zaniżona" samoocena albo wreszcie samoocena realistyczna. Brak realistycznej
samooceny wiąże się z zaburzeniem regulacyjnych funkcji osobowości: ludzie o "zawyżonej"
samoocenie wykazują skłonność nieodpowiedzialnego podejmowania się zbyt trudnych zadań,
do których łatwo zniechęcają się w sytuacji zagrożenia i często wchodzą w konflikty z
otoczeniem; osoby o "zaniżonej" samoocenie również przejawiają niską odporność w
sytuacjach stresu, mają obniżoną aktywność społeczną i wykazują skłonność do izolacji oraz
wycofywania się w obliczu trudnych zadań.
Poziom samoakceptacji jest to ocena oparta na porównaniu swoich osiągnięć ze
stawianymi sobie wymaganiami w zakresie tych właściwości, które człowiek uważa za
szczególnie ważne. Istotną rolę odgrywa tu tzw. "ja idealne" czyli wyobrażenie jednostki o tym,
jaką chciałaby być. "Ja - idealne" formuje się początkowo pod wpływem identyfikowania się z
różnymi osobami znaczącymi i cenionymi w otoczeniu (rodzicami, rówieśnikami,
nauczycielami, gwiazdami ekranu) oraz pod wpływem pragnienia naśladowania ich. Ostateczny
kształt idealnego "ja" zależy w znacznym stopniu od kulturowego ideału osobowości
zintemalizowanego przez człowieka w okresie dojrzewania, od wzorów osobowych
upowszechnianych w zbiorowościach, do których człowiek należy, a także od ról społecznych,
jakie odgrywa"77.
Jaźń subiektywna, stanowiąc uogólnione informacje zarówno na temat swoich cech
fizycznych jak i psychicznych, miejsca w strukturze społecznej, związków i zależności z innymi
ludźmi czy grupami społecznymi, kształtuje się w długim procesie rozwoju osobniczego. Nie
zawsze też obraz własnej osoby jest wyraźnie oddzielony od tego co "nie -ja". Stąd też zdaniem
J. Reykowskiego "konsekwencją braku wyraźnych granic między "ja" i "nie -ja" jest skłonność
do przypisywania otoczeniu własnych uczuć i myśli (skłonność do projekcji), a z drugiej strony
skłonność do przyjmowania bezkrytycznie cudzych uczuć, sądów, postaw i traktowania ich jako
własnych (skłonność do introjekcji)78.
27
Oczywistym zatem jest fakt, iż proces kształtowania się jaźni subiektywnej w znacznym
stopniu zależy od kształtowania się jaźni odzwierciedlonej (trzeci element socjogenny
osobowości), której ogólną charakterystykę przedstawiliśmy nieco wcześniej. W tym miejscu
należy tylko zaznaczyć, iż nasze wybrażenie na temat tego jak wyobrażają nas sobie inni ludzie
prowadzi do określonych zachowań. Zachowania te mogą wyrażać bądź to skłonność do
dostosowywania się do tych wyobrażeń i rozwoju konformizmu społecznego, bądź też do
zachowań nonkonformistycznych, związanych z przeciwstawieniem się wpływom społecznym.
Stąd też "Dążenie do integracji jaźni subiektywnej i jaźni odzwierciedlonej może prowadzić z
jednej strony do selekcji zakresu interakcji społecznych (np. zawężenie ich do kręgu osób, które
oceniają nas zgodnie z naszą własną samooceną), z drugiej strony do podejmowania działań
zmierzających do narzucenia innym takiego obrazu własnej osoby jaki będzie odpowiadał
naszym pragnieniom"79.
Czwartym, istotnym elementem kształtującym osobowość są role społeczne.
Wspominaliśmy już wcześniej o koncepcji H. Meada, dotyczącej procesu przyjmowania
roli społecznej, która stanowi podstawową treść wszelkich oddziaływań ludzi na siebie, czyli
interakcji. Pojęcie(roli społecznej^ choć różnie interpretowane, należy do podstawowych pojęć
socjologicznych. Rola społeczna ma zarówno wymiar jednostkowy (czynnik i element
konstytuujący osobowość człowieka) jak i grupowy; stanowi istotny wytwór
ustrukturalizowanych zbiorowości. Pojęcie "rola" oznacza zatem pewien punkt graniczny
pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Główna idea teorii roli społecznej w tradycyjnym ujęciu
zgodna jest ze słynnym fragmentem utworu W.Szekspira "Jak wam się podoba" (akt n, scena
VII w tłumaczeniu Leona Urlicha '80 r.): "Świat jest teatrem, aktorami ludzie, którzy kolejno
wchodzą i znikają. Każdy tam aktor niejedną gra rolę (...)". Tak więc samo pojęcie roli
społecznej ma, jak wiele innych pojęć w socjologii, charakter metaforyczny. Oznacza ono z
jednej strony oczekiwany zespół określonych postaw i zachowań jednostki, wynikający z
zajmowania przez nią jakiejś pozycji w grupie społecznej. Z drugiej zaś strony faktyczne
postawy i zachowania jednostki, związane z pełnieniem określonej roli. Przy czym pozycja
oznacza zespół praw i obowiązków przyznanych (przydzielonych) jednostce w danej grupie.
Rola społeczna będąc sposobem zachowania się jednostki wobec innych osób, pełniona
jest według mniej lub bardziej utrwalonych w społeczeństwie wzorów i norm, w tym wzorów
osobowych. Podkreślić jednak należy, iż rozwój osobowości polega nie tylko na tym, iż
jednostka jest w stanie, w wyniku działania określonych mechanizmów socjalizacyjnych
przyswajać treści poszczególnych ról społecznych (córki, matki, kolegi, przełożonego, członka
organizacji itd.) ale również mieć do nich własny, indywidualny stosunek, choć mieszczący się
zawsze w ramach wzoru roli. Stąd też roli nie można przypisać jednoznacznego, statycznego
charakteru. Role społeczne są też tworzone i modyfikowane w procesie interakcji z innymi
ludźmi. Do zagadnienia tego powrócimy jeszcze w dalszych fragmentach wykładu. Gdybyśmy
zatem chcieli zdefiniować, choćby w sensie operacyjnym pojęcie roli społecznej to możemy
powiedzieć za J. Szczepańskim, iż rola społeczna"(...) to względnie stały i wewnętrznie spójny
system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według
mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru"80.
Przy czym sam proces przyjętej przez jednostkę roli do realizacji zależy od wielu
złożonych czynników. Wśród nich wskazuje się przede wszystkim na:
a) cechy biologiczne i psychiczne jednostki, które mogą ułatwiać, utrudniać czy wręcz
uniemożliwiać pełnienie określonej roli (np. człowiek pozbawiony słuchu nie może być
dyrygentem),
b) wzór osobowy, w którym mieści się zarówno zespół cech idealnych, przypisanych do danej
roli i zespół idealnych sposobów zachowania - czyli inaczej "scenariusz" danej roli (takie
cechy jak: honor, prawdomówność, skromność itd.),
c) definicję roli przyjętą w grupie, w której, lub przed którą dana rola jest wykonywana co
powoduje, iż do jednej roli (np. studenta) można przyporządkować różne wzory osobowe (
w przypadku studenta pochodzące np. od władz uczelni i grupy kolegów); stąd też definicje
roli mogą być zarówno komplementarne 28
względem siebie, rozbieżne a nawet sprzeczne,
d) strukturę i organizację wewnętrznej grupy, a więc przede wszystkim na to, czy grupa oparta
jest na więzi formalnej czy nieformalnej oraz jakim systemem sankcji społecznych
(pozytywnych i negatywnych) dysponuje wobec jednostki,
e) stopień identyfikacji (utożsamiania się) jednostki z grupą, w której pełni określoną rolę
społeczną".
Tak wiec w tej bardzo ogólnej charakterystyce społecznych elementów osobowości
społecznej człowieka wyróżnia się dwie podstawowe grupy tych elementów. Pierwsza z nich to
kulturalny ideał osobowości i rola społeczne, które traktować można jako elementy
"zewnętrzne" wobec jednostki, "nałożone" niejako na zespół elementów biologicznych i
psychicznych. Drugą grupę stanowi jaźń subiektywna i jaźń odzwierciedlona, które choć
również mają społeczny "rodowód", to jednak odnoszą się do względnie autonomicznych,
wewnętrznych regulatorów całego złożonego procesu realizacji kulturowego ideału osobowości
i różnorodnych ról społecznych. Niewątpliwie słuszne przy tym stwierdzenie, iż "pełna
znajomość ludzi wymaga poznania także ich wyobrażeń o sobie samych i ich wyobrażeń o tym,
jak otoczenie na nich reaguje. Są to elementy bardzo trudne do ścisłego ujęcia i wymagają dość
skomplikowanych technik projekcyjnych, tzn. badań przy pomocy sytuacji, w których ujawnia
się jaźń subiektywna, oraz sytuacji ujawniających jaźń odzwierciedloną. Potoczne wyczucie i
potoczna obserwacja bywają często bardzo zawodne, stąd też dość częste rozczarowania wobec
nieprzewidywalnych zachowań ludzi, o których sądziliśmy, że ich dobrze znamy"82.
3. Rola społeczna - istotny czynnik strukturalizacji świata społecznego.
W bardzo wielu koncepcjach socjologicznych role społeczne rozpatrywane sanie tyle w
perspektywie procesu konstytuowania osobowości ludzkiej, co raczej w perspektywie
organizacji społecznej, zbudowanej z różnorodnego układu pozycji i oczekiwań dotyczących
tego, jak jednostki je zajmujące winny się zachowywać. J. H. Tumer, mówi np. o występowaniu
trzech ogólnych klas oczekiwań: oczekiwania wynikające "ze scenariusza", oczekiwania ze
strony innych "aktorów" (jednostek) i oczekiwania "publicznośc.
Oczekiwania wynikające ze "scenariusza" odnoszone są do tych sytuacji społecznych,
związanych z zajmowaniem danej pozycji, w których istnieją normy określające dokładnie
sposób zachowania się jednostki. Oczekiwania ze strony innych "aktorów" odnoszone są do
tych wszystkich sytuacji, w których w procesie interakcji nasi partnerzy wysuwają pod naszym
adresem konkretne oczekiwania czy żądania. Oczekiwania ze strony "publiczności",
"audytoriów" to oczekiwania jednostek zajmujących określone pozycje. Przy czym "audytoria"
te mogą by ć rzeczywiste bądź wyimaginowane, mogą dotyczyć sytuacji członkostwa w grupie
lub też same intencje wejścia do niej.
Każdy z tych rodzajów oczekiwań adresowany jest do niejako innego komponentu roli
społecznej. Stąd też mówi się o: rolach przepisanych, rolach subiektywnych i rolach
spełnianych.
Kiedy mówimy o rolach przepisanych mamy na myśli przede wszystkim wyraźnie
określone normy związane z zajmowaniem danej pozycji społecznej. Interesuje nas wtedy treść
jaźni subiektywnej i umiejętność odgrywania roli wynikającej ze "scenariusza", a w
konsekwencji stopień konformizmu związanego z wymogami roli.
Role subiektywne traktowane są jako wyniki subiektywnej oceny i interpretacji
określonych oczekiwań oraz zindywidualizowanego sposobu przystosowania się do roli. Z i
pojęciem roli subiektywnej związana jest zarazem teza, iż do każdej nowej sytuacji
interakcyjnej jednostki odnoszą się w sposób zindywidualizowany co stanowi podstawowy
czynnik zmienności i płynności świata społecznego. Stąd też parafrazując J. Szczepańskiego
można powiedzieć, iż społeczeństwo lepiej można zrozumieć w kategoriach dramatu niż
systemu.
Rola spełniana ma wyraźnie wymiar behawioramy, a wiec odnosi się do jawnego
zachowania jednostki, będącego wypadkową 29
oczekiwań i subiektywnych ocen tych oczekiwań.
W takiej perspektywie przedstawiana rola społeczna nie ma jednoznacznego statycznego
charakteru. Pogląd taki głosił również S. Ossowski pisząc, iż "Rola, którą sobie wybieram, bądź
do odegrania w przyszłości, bądź do oglądania swojej przeszłości, nie musi mnie zmieniać na
stałe i może się odbić na kształtowaniu się postaw, które zjawiają się w pewnych
okolicznościach, aby zniknąć w innych (...)"85.
Stąd też możemy mówić nie tylko o procesie "przyjmowania ról" (G. H. Mead - role
taking) ale również o "tworzeniu roli" (R. Tumer - role making) czy jej modyfikowaniu w
procesach interakcji z innymi. Role społeczne podlegać bowiem mogą swoistej negocjacji w
procesie interakcji z inną osobą. Niekiedy można też mówić o "przymierzaniu ról",
"wymuszaniu" czy ich wyraźnej "eksploatacji". Wiele zależy bowiem od tego jakie role są w
danej chwili ważne dla jednostki, jaka jest jej grupa odniesienia.
Przyjmując tę bardziej dynamiczną koncepcję ról społecznych można mówić o czterech
typach stosunku jednostki do ról społecznych:
I.
Przystosowaniu do roli społecznej, które może przybierać postać:
1. Identyfikacji z rolą, wynikającej przede wszystkim z procesu zintemalizowana norm i
zachowań z daną rolą związanych,
2. Wdrukowania roli (naznaczania rolą w sensie pozytywnym lub negatywnym) wynikający z
mechanizmu retrospektywnej interpretacji zachowań i postaw jednostki, pełniącej określone
role (np. role eks - więźnia, eks - alkoholika),
3. Wrastania -w rolę, występujący bardzo często w procesie przystosowywania się do ról
społecznie i moralnie nieakceptowanych. Proces ten opiera się przede wszystkim na
mechanizmie neutralizacji roli po przez:
a) negację ofiary,
b) negację krzywdy,
c) negację odpowiedzialności.
4. Fetyszyzacji (autonomizacji) roli, wynikającej z przyjęcia przez jednostkę
superkonfonnistycznej postawy względem roli, która jest celebrowana nie ze względu na
określony cel ale na nią samą (np. rola matki). Podkreślić należy, iż szczególnie łatwo
procesowi fetyszyzacji podlegają role służbowe.
II.
Manipulacji rolą, polegającą na tym, iż pełniona rola pełni wyraźnie funkcje
dekoracyjne, fasadowe, mające ułatwić pełnienie innych ról lub czerpanie z tej roli
wyraźnych korzyści. W tym procesie ukrytego przedefiniowania pełnionej roli
podstawowe znaczenie ma fakt, iż rola ta traktowana jest często instrumentalnie.
III.
Negacji roli, polegającej na mniej lub bardziej wyraźnym odrzuceniu roli pełnionej
przez siebie (lub też roli do pełnienia której jesteśmy formalnie zobowiązani) lub roli
jako takiej (np. roli kobiety w koncepcji ruchów wyzwolenia kobiet, roli narkomana w
ich społecznej terapii itp.).
IV.
Kreacji roli (czyli tworzenie roli, której dotąd nie było). Ten rodzaj relacji między
jednostką a rolą społeczną ma miejsce przede wszystkim w odniesieniu do jednostek
innowacyjnych, twórczych ale nie tylko (w Polsce rola maklera giełdowego,
bezrobotnego absolwenta wyższej uczelni itp.)86.
Jeżeli zatem przyjmiemy za Meadem, iż ludzie komunikują się i wchodzą w interakcje
dzięki temu, że są zdolni do uzgodnienia symbolicznego sensu gestów słownych i gestów ciała
(mimika, tonacja głosu), to z pewnością czynią to w oparciu o procesy interpretowania,
oceniania, definiowania i planowania. Kreacyjna natura interakcji powoduje, iż mówiąc
słowami Tumera "Zamiast tworzyć jedynie mechanizm transmisji, dzięki któremu istniejące
wcześniej struktury psychologiczne, społeczne i kulturowe w sposób nieunikniony kształtują
zachowanie, symboliczna natura interakcji gwarantuje, że społeczne, kulturowe i
psychologiczne struktury będą się zmieniać poprzez zmiany w definicjach i zachowaniach
ludzi"87.
R. H. Tumer w swych rozważaniach na temat procesu przyjmowania roli społecznej jest
nawet zdania, iż jest on zarazem procesem 30
"tworzenia roli", ponieważ interakcja jest zawsze procesem tymczasowym, związanym z
nieustannym sprawdzaniem naszej wiedzy i wyobrażeń na temat roli naszego partnera. Stąd też
wspomniany autor podkreśla m. in., iż charakter roli (jej definicja) będzie się zmieniać, o ile
istnieją permanentne zmiany albo w zachowaniach tych, których się sądzi, że odgrywają role,
lub w kontekście, w jakim rola ta jest odgrywana (tendencja do zgodności zachowania z rolą).
W swych twierdzeniach R. Tumer podkreśla, iż role społeczne wykazują tendencje do
uzupełniania się z innymi rolami (rola męża i żony, pracodawcy i pracobiorcy), zaś same
jednostki dążą do działania w taki sposób, by łagodzić napięcie powstające w wyniku
sprzeczności w obrębie ról, konfliktu ról i nieadekwatności roli oraz aby zwiększać gratyfikacje
wynikających z wysokiego stopnia tej adekwatności. Będąc bardzo konsekwentnym w swych
twierdzeniach na temat roli społecznej Tumer określa osobę jako "(...) repertuar ról, jakie
odgrywa jednostka. Podczas gdy uznaje, że "ludzie są zwykle całkowicie kim innym", gdy
odgrywają odmienne role, a nawet posiadają poczucie tego "kim w danej chwili są", to w
rzeczywistości używają oni ról także jako środków do samoidentyfikacji i samopotwierdzenia
się. Pewne role są więc dla jednostek ważniejsze i opierają się oddzieleniu lub odseparowaniu
od koncepcji samego siebie jaką posiada dana jednostka. Role wyzwalające silne emocje, które
ludzie zdają się grać niezależnie od sytuacji, z których nie chcą zrezygnować, oraz które
dodatkowo wiążą się z określonymi postawami, pociągają za sobą wyraźne scalenie jaźni danej
jednostki z wolą.
Tak oto proces w miarę bezkonfliktowego pełnienia ról społecznych, rozróżniania ich,
dzielenia w kategoriach ważności i istotności przy jednoczesnym zachowaniu tożsamości i
możliwości przeciwstawienia się sankcjom społecznym, które mogłyby skłaniać jednostkę do
zachowań wewnętrznie sprzecznych, czy niekonsekwentnych, zależy przede wszystkim od jaźni
subiektywnej - koncepcji samego siebie.
Oczywistym jest zatem fakt, iż działania związane z budowaniem własnego personalnego image
(wizerunku) muszą opierać się na dobrej znajomości tych podstawowych mechanizmów, które
powodują zakłócenia w procesie komunikowania społecznego. Dotyczyło zarówno
mechanizmów natury społecznej, kulturowe jak i psychicznej.
4. Proces socjalizacji i jego podstawowe mechanizmy.
Pojęcie socjalizacji należy do podstawowych pojęć socjologicznych. Wykorzystywane
bywa przede wszystkim do wyjaśniania procesu rozwoju osobowości człowieka i
wyodrębniania jej poszczególnych stadiów rozwojowych. W szerszym znaczeniu socjalizacja
rozumiana jest jako "(...) całokształt procesów wzajemnych oddziaływań jednostki i jej
środowiska społeczno - kulturowego, trwających przez całe jej życie i obejmujących zarówno
przyswajanie sobie wymogów tego środowiska i przystosowywania się do nich, jak też i
przekształcanie go w rezultacie własnych działań. Szeroko rozumiane pojęcie socjalizacji
obejmuje m.in. proces akulturacji, czyli przekazywanie dziedzictwa kulturowego zbiorowości z
pokolenia na pokolenie, a także procesy -wychowania" (...)"'. Przy czym procesy wychowania
mają wyraźnie intencjonalny charakter i związane są z kształtowaniem osobowości człowieka
ze względu na przyjęte w danej grupie czy szerszej zbiorowości ideały i wzory osobowe. W
węższym rozumieniu pojęcia socjalizacja odnoszone jest do wczesnego okresu rozwoju
jednostki, kiedy to dziecko wprowadzane jest w życie społeczne, zapoznaje się z jego normami i
regułami postępowania.
Niektórzy autorzy rozumiejąc socjalizację jako wszechstronne i zwarte wprowadzanie
jednostki w obiektywny świat społeczny lub jakiś jego obszar, podkreślając wyraźnie, iż
jednostka staje się członkiem społeczeństwa dopiero po osiągnięciu pewnego stopnia
socjalizacji. Stąd też próba spojrzenia na proces socjalizacji głównie jako na proces ontogenezy
czyli rozwoju osobniczego. Proces ten składa się jak gdyby z dwóch etapów: socjalizacji
pierwotnej i socjalizacji wtórnej.
I.
Socjalizacja pierwotna to okres, który jednostka przechodzi w dzieciństwie i który
pozwala się jej stać istotą społeczną w 31
pełnym tego słowa znaczeniu. Socjalizacja wpływając na rozwój jednostki, kształtuje
wszystkie podstawowe elementy jej osobowości "(...) przystosowuje (...) do życia w
zbiorowości, umożliwia im porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach,
uczy jak się trzeba zachowywać, by osiągnąć cele życiowe. Przede wszystkim zaś dzięki
procesowi socjalizacji jednostka:
a) zdobywa umiejętności kontrolowania swych popędów i potrzeb a zarazem zaspakajania ich
w społecznie aprobowanej formie i w określonym czasie;
b) zdobywa umiejętności (uczy się) w zakresie pełnienia różnorodnych ról społecznych (syna,
kolegi, przyjaciela, ucznia) a więc umiejętności wchodzenia w interakcje z innymi i w
złożony proces symbolicznego komunikowania się (głównie dzięki opanowaniu języka,
symboli danej kultury);
c) kształtuje zarówno swoje sposoby odczuwania i wyrażania swych emocji jak i sposoby
postrzegania, ujmowania otaczającej ją rzeczywistości społecznej i fizycznej;
d) zdobywa umiejętności wykonywania określonych czynności i posługiwania się
podstawowymi dla danej kultury i cywilizacji przedmiotami i rzeczami;
e) uwewnętrznia rozpowszechnianie w danej zbiorowości wartości, normy, aspiracje i cele
działania i traktuje je jako własne.
Dla jednostki zazwyczaj ważniejsza jest socjalizacja pierwotna, której zasadnicza
struktura powielana jest w trakcie przebiegu socjalizacji, wtórej. Jak to wyraźnie podkreślają
Berger i Luckmann91 osoby wprowadzające jednostkę w życie społeczne, tzw. "znaczący inni",
wprowadzają ją w sposób zapośredniczony; poprzez własne doświadczenia i ich miejsce w
strukturze społecznej. Ze względu jednak na fakt, iż socjalizacja pierwotna odbywa się w tzw.
grupach pierwotnych, które określone są(Ch.Cooley) "piastynkami natury ludzkiej" (rodzina,
grupa równieśnicza, sąsiedzka, zabawowa itp.), jest ona zarazem procesem dokonującym się w
atmosferze silnych związków emocjonalnych. Stąd też, podkreśla się, iż bez takiego
emocjonalnego związku dziecka ze "znaczącymi innymi" proces stawania się istotą społeczną
byłby bardzo trudny lub wręcz niemożliwy. Przede wszystkim z tego względu, iż socjalizacja
pierwotna opiera się na takich mechanizmach jak: mechanizm uczenia się, związany z
systemem stosowania kar i nagród, mechanizm naśladownictwa, polegający na skłonności do
odtwarzania zachowania innych osób lub do wzorowania się na nich oraz mechanizm
identyfikacji (utożsamiania się), oznaczający zarówno pragnienie upodobnienia się do owych
innych, jak i postrzeganie podobieństwa i więzi między nimi. Dziecko utożsamia się z bliskimi
sobie osobami na wiele różnych sposobów. Przede wszystkim przejmuje system wartości,
normy, postawy, role społeczne znaczących innych, czyli intemalizuje je i czyni swymi
własnymi. Występowanie identyfikacji jest warunkiem koniecznym do wystąpienia
internalizacji, która przebiega najczęściej w sposób bezrefleksyjny, a zarazem warunkiem tego,
by dziecko stało się zdolne do identyfikacji samego siebie, do uzyskiwania tożsamości. Normy i
wzory zachowań "(...) które zostały już dostatecznie zintemalizowana, same stają się źródłem
wewnętrznych nagród (gdy jednostka ma poczucie właściwego, zgodnie z wzorem
postępowania) bądź też źródłem wewnętrznych kar - poczucia winy, obniżonej własnej wartości
itp. Dzięki procesowi uczenia się osobowość człowieka odznacza się pewną stałością i możliwe
jest wyjaśnienie i przewidywanie jego aktualnych zachowań na podstawie jego przeszłych
doświadczeń. Procesy uczenia się trwają jednak przez całe życie człowieka i mogą w znacznym
stopniu modyfikować przede wszystkim jego zachowanie się"92
W socjalizacji pierwotnej obserwować możemy stopniowe abstrahowanie w
świadomości dziecka od ról, norm i postaw konkretnych, innych osób i postrzeganie ról, norm i
postaw w ogóle. Normy czy zasady postępowania ulegają uogólnieniu, generalizacji. Jednostka
przechodzi od stanu identyfikacji z konkretnymi osobami do identyfikacji z ogółem innych
(koncepcja Ch.Meada tzw. uogólnionego innego), z całym społeczeństwem. Proces
internalizacji norm, postaw i zachowań zachodzi równolegle z procesem internalizacji języka,
który traktowany jest zarówno jako najistotniejsza treść jak i najważniejsze narzędzie
socjalizacji93.
W socjalizacji pierwotnej, zwłaszcza 32
tego jej fragmentu który dotyczy rodziny, mechanizmy identyfikacji mają quasi-automatyczny
charakter, ponieważ dziecko nie ma możliwości wyboru znaczących innych, ustalających reguły
i zasady postępowania. Stąd też świat rodziców internalizowany jest - jak to podkreślają
cytowani autorzy P.Berger i Th.Luck.mann -jako jedyny istniejący. Powoduje to, iż wartości i
normy zintemalizowana we wczesnym dzieciństwie są bardzo silnie zakorzenione nie tylko ze
względu na ów silny ładunek emocjonalny towarzyszący identyfikacjom ale również na fakt, iż
to co może być zbiorem przypadkowych zdarzeń, wydaje się dziecku koniecznością,
oczywistością, wyraźną realnością. Oczywiście różnego rodzaju wątpliwości czy dylematy
moralne pojawiają się później, w okresie socjalizacji wtórnej.
Socjalizacja pierwotna kończy się z chwilą wykształcenia poczucia tożsamości oraz
utrwalenia w świadomości jednostek pojęcia "uogólnionego innego", a więc z chwila, gdy
określone normy, wartości i wzory zachowania nabiorą dla tej jednostki walorów ogólności.
Oczywiście konkretne treści, które sąintemalizowane w socjalizacji pierwotnej są bardzo różne,
w zależności od społeczeństwa, różnic kulturowych. Dotyczy to zarówno różnic w systemach
wartości jak i zespołów czynności czy umiejętności.
W każdym jednak społeczeństwie w socjalizacji pierwotnej jednostka musi zinternalizować:
a) Jeżyk, stanowiący treść i narzędzia socjalizacji,
b) Różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, Istotę mogą by ć uruchamiane także w
odniesieniu do aktualnie występujących sytuacji, które będą miały miejsce w przyszłości
(np. antycypacja ról zawodowych, rozliczenia się przed Bogiem z naszych uczynków).
Warto w tym miejscu podkreślić, iż owe schematy motywacyjne i interpretacyjne są w
znacznym stopniu zróżnicowane ze względu na płeć dziecka. Stąd też odmienne programy
wychowawcze, socjalizacyjne dla dziewcząt i chłopców,
c) Różnego rodzaju umiejętności, potrzebne do życia w danej cywilizacji. W jednym
społeczeństwie młody człowiek musi opanować umiejętność posługiwania się kajakiem i
harpunem, w innym umiejętność prowadzenia samochodu na ruchliwej ulicy. Tym samym
człowiek staje istotą społeczną, a społeczeństwo "rodzi" się jak gdyby na nowo w społecznej
a nie biologicznej naturze człowieka.
II.
Socjalizacja wtórna to okres, w który wchodzi jednostka po socjalizacji pierwotnej. W
odróżnieniu od tej ostatniej, socjalizacja wtórna nigdy nie jest całkowita i nigdy się nie
kończy.
Polega ona przede wszystkim na nabywaniu wiedzy związanej z rolami, które pośrednio
lub i bezpośrednio wyprowadzone są ze społecznego podziału pracy.
Tak jak socjalizacja pierwotna opiera się na mechanizmach uczenia się i
naśladownictwa, jednak dominującym mechanizmem jest mechanizm uczenia się. W toku
socjalizacji wtórnej, w której uczestniczą różne grupy społeczne i instytucje, jednostka musi
opanować przede wszystkim:
a) słownictwo związane z pełnionymi zadaniami,
b) "ukryte znaczenia" - symbolikę dotyczącą sposobu pełnienia owych ról społecznych,
c) różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, mające zastosowanie przy pełnieniu tych ról.
W socjalizacji wtórnej zazwyczaj nie wykorzystuje się mechanizmów identyfikacji z
innymi po to, by osiągnąć zakładane cele. Wy starczają tutaj minimalne identyfikacje, typowe
dla przebiegu procesów komunikacyjnych między jednostkami. Jednak w przypadku
wystąpienia takich identyfikacji skuteczność oddziaływania na dorosłąjednostkę wyraźnie
wzrasta. Jak stwierdzają P.Berger i Th.Luckmann "(...) trzeba kochać swoją matkę ale nie
koniecznie swojego nauczyciela'194. Socjalizacja wtórna nie tylko nie wiąże się z wysokim
stopniem identyfikacji ale również same jej treści nie mają cech konieczności. Stąd też
internalizacja określonych norm i zachowań, postrzeganych przez jednostkę wyraźnie w
kontekście instytucjonalnym zachodzi zdecydowanie rzadziej i musi być wymuszana
technikami pedagogicznymi (np-nauka drugiego języka obcego). Dziecko w okresie socjalizacji
pierwotnej żyje w świecie wyraźnie zdefiniowanym przez rodziców. Świat ten jest jedyny i
bardzo realny, "(...) zaś świat arytmetyki można beztrosko opuścić".95
Po to więc "Aby spowodować 33
dezintegrację przemożnej rzeczywistości zintemalizowanej we wczesnym dzieciństwie trzeba
wielu szoków życiowych, ale mniej aby zburzyć rzeczywistość zintemalizowaną później". 96.
Kryzysy przeżywane po socjalizacji pierwotnej, zwłaszcza gdy była ona związana dla jednostki
z negatywnymi konotacjami, nie zawsze muszą prowadzić do odrzucenia zintemalizowanych
norm i wartości. Tym nie mniej subiektywna rzeczywistość zaintemalizowanych treści jest
ciągle zagrożona.
Aby więc społeczeństwo mogło trwać, musi wytwarzać takie procedury podtrzymywania
rzeczywistości, aby między rzeczywistością obiektywną a subiektywną występowała względna
odpowiedniość. Konieczność ta powoduje zarazem, iż proces socjalizacji wtórnej nigdy się nie
kończy, jednostka zaś kierując się ogólnymi zasadami organizuje zarazem swe działania,
postawy i interakcje z innymi we własną, niepowtarzalną biografię.
Tym samym analiza procesu socjalizacji, rozumianego jako wpływ środowiska
społecznego na jednostkę jest zarazem analizą kształtowania się osobowości ludzkiej.
Środowisko społeczne czy mówiąc inaczej rzeczywistość społeczna jest niejednorodna i
złożona. Składa się ona z wielu poziomów, ma wielowymiarową strukturę zarówno w sensie
empirycznym jak i teoretycznym. Elementy składowe tych struktur w sposób niejednakowy
oddziaływują na jednostkę.
Strukturę świata społecznego w wymiarze teoretycznym przedstawia się zazwyczaj jako
układ wzajemnie powiązanych ze sobą mikro i makrostruktur.
Elementami składowymi makrostruktur społecznych sanie poszczególne jednostki (tak
jak w przypadku mikrostruktur) lecz grupy społeczne stanowiące struktury o mniejszej
złożoności lub węższym zakresie. Makrostmktury społeczne obejmuj ą zatem klasy i warstwy
społeczne, partie, instytucje polityczne i inne masowe organizacje, wielkie przedsiębiorstwa
gospodarcze, narody czy państwa. Z charakteru tych zbiorowości wynika, iż interakcje między
jednostkami w ramach makrostruktur społecznych przebiegają w sposób anonimowy i
bezosobowy, zaś więź między nimi częściej ma charakter przelotny i publiczny. Nie oznacza to,
iż w pewnych sytuacjach nie może wystąpić bardzo silna identyfikacja jednostki z tymi dużymi
zbiorowościamijak np. z Kościołem, narodem czy partią polityczną. Jednakże wpływ tych
makrostruktur na jednostkę, na proces kształtowania się jej osobowości odbywa się przede
wszystkim za pośrednictwem grup pierwotnych i małych grup, w których przebiega
doświadczanie codziennej rzeczywistości.
Można zatem powiedzieć, iż proces socjalizacji (uspołecznienia) jednostki należy
rozpatrywać również w ujęciu strukturalnym, z perspektywy mikro- i makrostruktur
społecznych. Zawsze jednak największą rolę odgrywają mikrostruktury, w obrębie których
jednostka intemalizuje podstawowe wartości i normy życia społecznego. Te zagadnienia
zostaną zresztą szerzej rozwinięte w następnych rozdziałach.
W psychologii społecznej i socjologii formułowane są dwie podstawowe,
komplementarne względem siebie odpowiedzi na temat trwałości porządku społecznego
(pewnej stałości i powtarzalności zachowań jednostkowych i grupowych).
Pierwsza z nich odwołuje się do podstawowych mechanizmów socjalizacyjnych, przy
pomocy których wpajanie normy i zasady postępowania zostają choćby częściowo
zintemalizowane (ten punkt widzenia został powyżej przedstawiony).
Druga z nich odwołuje się głównie do mechanizmów kształtowania się osobowości
ludzkiej, zwłaszcza zaś do procesu formowania pozytywnego obrazu samego siebie i osiągania
akceptacji innych. Z procesem tym zaś nierozerwalnie związane jest dążenie jednostki do jak
najlepszego pełnienia ról związanych z zajmowanej określonej pozycji w grupie. Te dwie
perspektywy, wzajemnie się uzupełniające, staraliśmy się w niniejszym rozdziale przedstawić w
miarę szeroko i wyczerpująco.
Rozdział czwarty
Kultura i jej wpływ na życie społeczne.
34
l. Pojęcie kultury w socjologu i antropologii społecznej.
Pojęciem "kultura" posługujemy się zarówno w mowie potocznej jak i w ramach
myślenia naukowego. Nie wnikając szczegółowo w analizę rozwoju samego pojęcia stwierdzić
jednak należy, iż od czasu kiedy zaczęto się nim posługiwać (a miało to miejsce jeszcze w
starożytności, kiedy mówiono: "cultura agri" - uprawa roli) chciano podkreślić różnicę między
tym co wiąże się z biologicznym wyposażeniem człowieka a tym, co wiąże się z
przetwarzaniem, wzbogacaniem treści i warunków ludzkiego życia. Stąd też wedle pierwotnej
konwencji, terminem kultura od czasów Cycerona (który kulturą ducha nazywał filozofię) aż do
końca XVIII wieku (JAdelung mówił, że kultura to "uszlachetnienie lub wysubtelnienie
wszystkich duchowych sił człowieka") posługiwano się jako pojęciem wartościującym. Taki
sposób pojmowania kultury widoczny był wyraźnie zarówno w opisie odkrywanych
społeczeństw pierwotnych przez podróżników, misjonarzy czy samych antropologów, których
kultura była miarą przykładaną do oceny sposobów życia społeczeństw "dzikusów" czy "ludzi
natury". Oczywiście kultura badacza była oceniana zdecydowanie wyżej. Jednakże od XVIII
wieku zaczęło się kształtować w społecznej i naukowej refleksji nad kulturą jej opisowe ujęcie,
bazujące na podstawowej tezie o istnieniu różnorodności kultur. Coraz większy, społeczny
zasięg tej tezy pozwolił w końcu zbliżyć się badaczom do podejmowania kultury jako
szczególnego sposobu życia, jako narzędzia przystosowania, uzupełniającego braki
wyposażenia naturalnego człowieka w walce o byt.
Opisowe a nie wartościujące ujęcie kultury, które nabrało przy tym globalnej
(uniwersalnej) perspektywy (nie ma społeczeństwa bez kultury) dobrze oddaje klasyczna już
dzisiaj definicja Taylora, etnologa, zawarta w książce pt. "Primitive Culture" (1871). "Kultura
czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność,
prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa
"97.
W XIX wieku oraz w I połowie XX wieku, wśród badaczy zajmujących się etnologią, która w
niektórych krajach nazywana jest antropologią społeczną (Wlk.Brytania) lub antropologią
kultury (USA), pojawiło się wiele równoległych szkół i orientacji teoretycznych a co za tym
idzie wiele odmiennych koncepcji kultury. A-L.Kroeber i C-Kluckhohn w pracy pt. "Culture A
Critical Review ofConcepts and Definitions (1944) zebrali 161 definicji kultury, które podzielili
na definicje: opisowo - wyliczające, historyczne, normatywne, psychologiczne,
strukturalistyczne i genetyczne. Taka wielość definicji wynika oczywiście stąd, iż badacze
posługują się globalnym, antropologicznym ujęciem kultury, odnoszonym do ukształtowanego
w pewien sposób życia jednostek i zbiorowości. Przekorna opinia związana z wrażeniami po
lekturze książki Kroebera i Kluckhohna, wygłoszona przez Ph.Bagby'ego nie powinna więc
czytelnika zbytnio zdziwić. Bagby stwierdza więc, iż "Kultura -czytamy- są to wartości; są to
normy; jest to zachowanie wyuczone albo symbolizujące, albo nawykowe; jest to strumień idei
albo jest to organizm społeczny, albo mnóstwo innych rzeczy".98 Szerokie ujęcie kultury, mimo
kłopotów jakie sprawia, stwarza zarazem możliwość zajęcia się tymi jej aspektami, które w
danym czasie najbardziej interesują badacza. Ponadto, mimo wielości ujęć, badacze kultury są
powszechnie zgodni co do podstawowego rdzenia znaczeniowego tego pojęcia, używanego na
oznaczenie tych wszystkich wytworów celowej refleksji człowieka, z którymi wiozę on jakieś
znaczenie, tego wszystkiego, czemu człowiek nadsye^ens swoją aktywnością.
Przede wszystkim przyjmuje się powszechnie, iż kultura jest wyuczona. Wszelkie nasze
nawyki, postawy, motywacje do działania oraz konkretne zachowania w określonych sytuacjach
kształtują się pod wpływem doświadczenia wynoszonego przez nas w procesie społecznego
funkcjonowania większych lub mniejszych zbiorowości. Tak więc nasze doświadczenie nie ma
charakteru czysto osobniczego, ale jest przejęciem doświadczenia od innych ludzi i to często na
drodze symbolicznej (np. poprzez jeżyk).
Kultura wywodzi się oczywiście nie tylko ze środowiskowych i historycznych
uwarunkowań ludzkiej egzystencji ale i w pewien specyficzny sposób również z biologicznych.
Kultura jest bowiem ściśle związana z 35
ewolucyjnym rozwojem gatunku ludzkiego, który jako jedyny rozwinął ten unikatowy sposób
relacji z otoczeniem. Stąd też powszechnie głoszona teza, iż kultura wynika z gatunkowej istoty
człowieka ale tylko w sensie filogenetycznym, a więc z punktu widzenia antropogenezy,
rozumianej jako pojawianie się kolejnych faz rozwoju gatunku ludzkiego. Jednak z punktu
widzenia ontogenezy czyli rozwoju osobniczego, traktowanego jako proces kształtowania się
człowieka - istoty społecznej - dochodzenie jednostki do kultury nie jest procesem w pełni
naturalnym aczkolwiek opartym na naturalnych mechanizmach biologicznych i
psychologicznych. Występuje tutaj mniej lub bardziej eksponowana w różnych koncepcjach
sprzeczność między naturą a kulturą, ujmowaną najczęściej w postaci sprzeczności między tym
co uniwersalne (natura) a tym co różnorodne (kultura), spontaniczne a tym co jest uregulowane
przez normy, czy między tym co bezwzględne a tym co względne a więc odnoszone do innych
zjawisk wyjaśniających.
Sprzeczność między naturą a kulturą jest przy tym przez część badaczy (F.Znaniecki,
S.Czamowski) odrzucana ze względu na fakt, iż oparta jest na nieakceptowanym przez nich
założeniu o niezmienności natury ludzkiej. Liczni badacze o humanistycznej orientacji,
odrzucający zasadność wyjaśniania życia społecznego w kategoriach natury ludzkiej często
wskazuje na fakt, iż silna internalizacja wzorów i norm kultury przez jednostkę sprawia, iż
odbiera ona postępowanie według nich jako całkowicie spontaniczne choć takimi z pewnością
nie są. W takich sytuacjach mówimy o ukrytych (utajonych) funkcjach wzorów kultury.
Występuje również powszechne przekonanie, iż kultura ma charakter ideacyjny, tzn. że jest
uświadamiana w postaci norm i wzorców^ie oznacza to, iż nie występują określone,
powtarzalne nawyki grupowe, które nie mają swoich odpowiedników w postaci
uświadamianych przez jednostki reguł i zasad postępowania.
W tym szerokim, antropologicznym ujęciu kultury przyjmuje się również, iż jest ona
wieloaspektowa, zintegrowana (zorganizowana) a zarazem dynamiczna, zmienna. W tej
perspektywie kultura postrzegana jest jako względnie otwarty system będący produktem
różnych form społecznego działania, zmierzający do integracji. Czynnikami kumulatywnymi
jest głównie rozwój narzędzi, techniki i języka zaś czynnikami akumulatywnymi sztuka, religia
itp.
Za istotny czynnik składający się na ów wspólny rdzeń znaczeniowy kultury uznaje się również
to, iż kultura stanowi podstawowy instrument przystosowania jednostki do życia w
społeczeństwie, narzędzie zaspakajania różnorodnych potrzeb ludzkich, również potrzeby
twórczej ękspresj^Zaakomitym. przykładem ukazującym modyfikujący wpływ kultury jest fakt,
iż w każdej kulturze ludzie są głodni jednak to kiedy ten głód się pojawia oraz czym jest
zaspakajany zależy przede wszystkim od tego z jaką kulturą mamy do czynienia. To co w
jednym kraju uchodzi np. za smakowite danie w innych uważa się za coś obrzydliwego. W
Polsce i w wielu innych krajach flądrę uważa się za smaczną rybę natomiast w Nowej Finlandii
i na Labradorze używa się jej tylko do nawożenia gleby. Biali mieszkańcy Ameryki i Europy z
pewnością mieliby opory przed zjedzeniem mięsa skunksa, natomiast Indianie z plemienia
Alponquin uważają je za przysmak.
Ten pobieżny przegląd podstawowych czynników składających się na podstawę zjawisk
kulturalnych pozwala stwierdzić, iż dla pełnej analizy kultury wyróżnić można trzy podstawowe
istotne jej aspekty: aspekt normatywno-aksjologiczny, aspekt norm, reguł i wartości kultury,
aspekt internalizacyjny kultury oraz aspekt przedmiotów i wytworów kultury.
Eksponując w analizie kultury aspekt normatywno-aksjologiczny badacze wychodzą z
założenia, iż na drodze czysto analitycznej możemy oddzielić od ludzkich działań zespoły norm
i wartości, które regulują te działania. Zwłaszcza te normy i wartości, które przybierają postać
zobiektywizowanych form symbolicznego wyrazu.
Wartość rozumiana aksjologicznie oznacza cokolwiek, co jest lub może być dla
człowieka cenne. W węższym rozumieniu, typowym dla podejść stosowanych w psychologii,
wartość rozumiana jest jako najważniejsze lub najcenniejsze dla danej jednostki lub
zbiorowości przedmioty dążeń, idee, dziedziny aktywności lub źródła satysfakcji.
Tak rozumiane wartości pełnią w 36
systemie motywacyjnym, w osobowości człowieka kilka istotnych funkcji:
- funkcję integrującą motywacje i kierunki aktywności człowieka, przez co nadają sens życiu i
pozwalają uporządkować podejmowane działania w określonej perspektywie,
- funkcją socjalizującą, poprzez którąjednostka zostaje wprowadzona w życie określonej
zbiorowości. Funkcje tę w sposób wyraźny pełnią wartości etyczne, określone idee społeczne
oraz takie wartości "nadrzędne" jak rodzina. Bóg, , ojczyzna, ludzkość, wolność, honor itp,
- funkcję orientacyjną, gdzie określona wartość stanowi kryterium ocen i orientacji, '
porządkując ludzkie działania według takich pojęć jak korzyść, szczęście, prawda, ; piękno itp;
hierarchia ta może być różna w różnych grupach społecznych oraz zmienna w czasie,
- funkcję metadecyzyjną lub inaczej rozstrzygającą, w ramach której wartości pomagają ,
podejmować decyzje w przypadku występowania konfliktu motywów lub racji, których
doświadcza w danej sytuacji jednostka,
- funkcję gratyfikacyjną czyli nagradzającą pełnią wartości będące źródłem najsilniejszych
satysfakcji (np. obiekty miłości); wartości te pozwalają zachowywać jednostce równowagę
psychiczną i kompensować jej dyssatysfakcje odnoszone w innych obszarach życia,
- funkcję dekoracyjną (werbalną) pełnią te wartości, za którymi jednostka się opowiada
(werbalizuje ich znaczenie w swoim życiu) a które faktycznie nie regulują postaw i zachowań
jednostkowych.
W takim ujęciu dana wartość pełnić może równocześnie kilka wymienionych powyżej
funkcji. Zarazem każda z tych funkcji może być realizowana przez kilka wartości jednocześnie.
Wartość i wypływające z nich normy zachowań są podstawowymi regulatorami ludzkich dążeń
i zachowań. Siła owego regulującego wpływu wartości na życie społeczne zależy od bardzo
wielu czynników. Najważniejszy z nich to bardzo złożony proces socjalizacji, w którym
niektóre wartości zostają przez jednostkę zintemalizowana, tzn. tak przyswojone, iż dążenie do
nich staje się czymś naturalnym, "wbudowanym" w osobowość człowieka.
Stąd też drugim, eksponowanym aspektem zjawisk kulturalnych jest mechanizm,
internalizacji wykształconych w danej zbiorowości (społeczeństwie) wartości i norm
społecznych. W ujęciu tym podkreśla się wielość sposobów prowadzących do przyswojenia
przez jednostkę wzorów, modeli normatywnych i wartości - doświadczenie, nawyki, procesy
świadomościowe itp. Uznając proces internalizacji za istotę kultury S.Ossowskijest np. zdania,
iż kultura to nic innego, jak zintemalizowana dyspozycja do reagowania w pewien
uporządkowany sposób wobec tzw.korelatów kultury, czyli rzeczy i utrwalonych w różny
sposób systemów znaków."
Trzeci, wymieniony tutaj istotny aspekt podstaw zjawisk kulturalnych odnosi się do
samych wytworów {przedmiotów kultury czyli artefaktów. Taką perspektywę badawczą
przyjmuje S.Czamowski, który określa kulturę jako "(...) całokształt zobiektywizowanych
elementów dorobku społecznego wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności
ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie.
Upraszczając nieco dość złożoną dyskusję o charakterze metodologicznym stwierdzić
możemy, iż kultura to wytwór określonych działań ludzkich. Współczesne szerokie, "globalne"
rozumienie kultury, skłaniające do całościowej rekonstrukcji sposobu życia właściwego jakiejś
społeczności dobrze oddaje definicja A.Kłoskowskiej, która stwierdza, iż"(...) kultura jest to
względnie zintegrowana całość, obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych
dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswojonych w toku interakcji oraz
zawierające wytwory takich zachowań".
Jednakże w czysto socjologicznej perspektywie przedmiotem dociekań odnoszących się
do kultury jest badanie jej różnorodnych związków z przejawami życia grupowego ludzi. Wiąże
się z tym jednak konieczność posługiwania się węższym rozumieniem kultury jako kultury
symbolicznej. Tendencja do wyróżniania w szeroko, antropologicznie rozumianej kulturze
dwóch zasadniczych dziedzin - kultury i cywilizacji - pojawiła się już w n połowie XIX wieku.
Nieco później, w pracach M.Webera czy R.MacIvera widać wyraźnie rozróżnienie między tymi
treściami kultury, które mają wyraźnie instrumentalny charakter i związane są z realizacją
jakiegoś celu a treściami które mają charakter 37
autoteliczny, są dla człowieka ważne dla nich samych i nie wymagają odniesień do
zewnętrznych uzasadnień i celów. Pierwsze z nich określone są mianem cywilizacji będącej
wyrazem rozwijających się możliwości adaptacyjnych człowieka do warunków zewnętrznych,
głównie wynalazki i udoskonalenia techniczno-technologiczne drugie zaś mianem kultury w
węższym rozumieniu (sztuka, religia, wiedza itp.) która pozbawiona jest na ogół praktycznej
użyteczności.
Jak stwierdza A.Kloskowska ^Kultura symboliczna to te zachowania, wytwory i
zjawiska stanowiące przedmiot ludzkich reakcji, które mają charakter znaków.
Owa klasa znaków, składająca się na kulturę symboliczną (znaki dźwiękowe -język,
muzyka, plastyczne - malarstwo, grafika, przedmiotowe - np. krzyż w religii chrześcijańskiej,
motoryczne - ruchowe charakteryzujące się tym, iż wartość lub znaczenie nadawane jest jej
poprzez tych, którzy się nimi posługują. Tym samym ważny jest nie tyle sam znak co
doświadczana poprzez niego sytuacja, zjawiska. Można z tego wyprowadzić prosty wniosek, iż
każdej czynności ludzkiej (np. sadzenie drzewa) można nadać symboliczne znaczenie jeśli
wyraża ona tylko coś więcej poza sobą ( w tym przypadku przekazuje jakieś znaczenie lub
wyraża jakąś wartość poza samym bezpośrednim, obiektywnym faktem zasadzenia drzewa).
2. Kultura masowa - procesy homogenizacji kultury.
Termin kultura masowa wprowadzony został w 1944r. przez D.Mac Donalda103 który,
podobnie jak i późniejsi autorzy analizował kulturę masowanie ze względu na samą formę lecz
treści tej kultury. Interesowały go specyficzne treści kultury, które dzięki pojawiającym się
technicznym środkom przekazu (prasa, radio, telewizja) znajdowały się w masowym obiegu.
Treści te zaś oceniał ( na ogół dość krytycznie) z punktu widzenia kryteriów moralnych,
intelektualnych i estetycznych. A-Kłosowska, zajmując się od wielu lat problematyką kultury
masowej pisze, iż kultura masowa obejmuje "(...) zjawiska intelektualnej, estetycznej i
ludyczno-rekreacyjnej (czyli zabawowe - rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w
szczególności z oddziaływaniem tzw. środków masowego komunikowania, a więc treści
rozpowszechniane za pomocą tych środków (...). Dzięki masowym środkom komunikowania
realizują się najpełniej dwa podstawowe kryteria charakteryzujące masową kulturę: kryterium
ilości oraz kryterium standaryzacji.
Kultura masowa odnosi się do współcześnie obserwowanych zjawisk przekazywania
dużym masom odbiorów identycznych lub analogicznych treści, które są nadawane z
nielicznych źródeł przekazu (w Polsce do niedawna występował np. monopol państwowy na
przekaz telewizyjny). Owe identyczne bądź analogiczne treści kultury masowej, przygotowane
przez nadawcę docierają jednak do mniej lub bardziej zróżnicowanych odbiorców zarówno pod
względem intelektualnym jak i zainteresować czy specyficznych gustów. Stąd też nadawcy
chcąc osiągnąć taką treść i formę przekazu, która mogłaby ułatwić dotarcie (w sensie
percepcyjnym) do jak największej publiczności poszukiwać muszą "wspólnego mianownika".
Nadawcy posługujący się środkami masowej komunikacji traktowani są często jako
"sprzedawcy postaw społecznych", który za ów wspólny mianownik dla licznych,
heterogenicznych zbiorowości uznają homogenizację (ujednolicenie) kultury masowej.
W największym uproszczeniu powiedzieć możemy, iż owa homogenizacja w
odniesieniu do treści kultury polega na pomieszaniu elementów różnego poziomu (kultury
mniej i bardzie złożonej) i przekazywanie ich w jednolitej postaci, tak jak gdyby były one
równie cenne.
Generalnie można mówić o trzech sposobach homogenizacji kultury symbolicznej jako
o:
- homogenizacji upraszczającej, polegającej na dokonaniu określonych przeróbek odnoszących
się do oryginalnych dzieł sztuki a polegających głównie na uproszczeniu, skrótach i
specyficznej adaptacji zgodnej z zasadą wspólnego mianownika. Przykładem mogą być tutaj
formy kieszonkowych wydań utworów klasyki światowej (digest, livres de poche) ich wydania
komiksowe, aranżacje utworów muzyki 38
poważnej dla muzycznych zespołów kawiarnianych itp.
Warto przy tym zaznaczyć, iż o ile homogenizacja kultury intelektualnej nie
wywołuje na ogół zastrzeżeń (przykładem publicystyka naukowa) to homogenizacja kultury
estetycznej traktowana jest najczęściej jako wulgaryzacja.
- homogenizacji poprzez zestawienie (mechanicznej) polegającej na prezentowaniu przez mass
media dzieł wyższego rzędu obok dzieł zupełnie płytkich, bez udzielenia wskazówek co do ich
znaczenia w danej kulturze. Ta najbardziej typowa postać homogenizacji, prezentując obok
siebie dzieła ze sfery sacrum i profanum w istotny sposób wpływa na dezorientację odbiorców
określonych treści kultury masowej.
homogenizacji immanentnej polegającej na włączeniu do określonego wytworu kultury
symbolicznej (dzieła literackiego, utworu muzycznego itp.) elementów popularnych,
standardowych, będących często przedmiotem potocznych, zwyczajowych doświadczeń,
zdolnych tym samym zainteresować szerszego odbiorcę. W przypadku homogenizacji
immanentnej podstawowym elementem wyróżniającym j ą od dwu poprzednich jest to, iż
homogenizacji dokonuje sam autor danego dzieła, wytworu kultury symbolicznej nie zaś
nadawcy tego dzieła. Niektórzy badacze są zdania, iż W.Szekspir, pisząc początkowo swe
wielkie dzieła literackie dla marynarzy z okrętu Drake'a celowo wprowadzał popularne
wątki (postać Spodka, treść dowcipów grabaczy, czy sposób przedstawienia namiętności
Otella).
Istnienie w kulturze współczesnej tak specyficznego obszaru jakim jest kultura masowa,
związana jest ze wspomnianymi procesami jej homogenizacji, nastawionymi na realizację
owego "wspólnego mianownika" zdolnego sprowadzić milionową publiczność do pewnych
typowych potrzeb i oczekiwań. Te potrzeby i oczekiwania wiązane są najczęściej z
występowaniem czasu wolnego, w którym poszukujemy odpoczynku, relaksu i oderwania się
od codzienności. W związku z tym producenci treści kultury masowej odwołują się do
względnie uniwersalnych zainteresowań odbiorcy. W relultacie treści te stanowią najczęściej
kompilację kilku podstawowych motywów i wątków: humorystycznego, dramatycznego,
seksualno-romansowego, sentymentalnego i personalnego.
3. Kultura masowa a propaganda.
Kultura masowa to jak powiedzieliśmy kultura wolnego czasu, w którym chcemy
odpocząć. Środki masowego przekazu wykorzystywane są jednak również po to, aby
kształtować określone, pożądane przez nadawcę postawy i zachowania jednostek i grup
społecznych.
Współczesny odbiorca treści nadawanych przez środki masowego przekazu, często w sposób
przez siebie nieuświadomiony zaczyna przede wszystkim posługiwać się określonym językiem
do opisu otaczającej go rzeczywistości, dostarczanym mu właśnie przez mass media. Na
działania i postawy ludzi znaczny wpływ wywiera wiedza potoczna o rzeczywistości w której
żyją. Wiedza ta konstytuowana jest na podstawie codziennych doświadczeń, ale jak gdyby na
kilku poziomach:
- na poziomie wizji deskryptywnej, czyli na poziomie zbioru przekonań na temat tego jaki
świat jest (przekonania te przybierają głównie postać czysto opisową),
- na poziomie -wizji normatywnej, czyli na poziomie zbioru przekonań na temat tego, jaki
świat powinien być (przekonania te przybierają postać stwierdzeń wartościujących,
oceniających),
- na poziomie wizji propagandowej, czyli na poziomie zbioru zdań opisowych na temat
doświadczonej rzeczywistości, rozpowszechnianych przez środki masowego przekazu.
Tym co bezpośrednio wpływa na wybór strategii zachowań jednostkowych jest stopień
zgodności przekonań występujących na tych trzech poziomach. W przypadku braku takiej
zgodności z wizją propagowaną (czyli rozpowszechnioną przez środki masowego przekazu)
jednostka, jak to wykazały badania i tak
39
posługuje się językiem dostarczanym jej przez mass media a służącym nie tylko jako środek do
budowy obrazu otaczającej nas rzeczywistości ale również jako środek który kreuje (tworzy),
często w sposób intencjonalny, obrazy rzeczywistości, której faktycznie nie ma. Nie wnikając w
tym miejscu w dość złożone analizy socjolingwistyczne oraz analizy treści107 rozpowszechniane
przez środki masowego przekazu stwierdzić możemy, iż owa intencjonalna kreatywność języka
rozumiana jest jako "(...) zabiegi na obrazach rzeczywistości społecznej podejmowane przede
wszystkim w celu zmiany zachowań poszczególnych jednostek, grup społecznych lub całych
społeczeństw (...)10<, wykraczające często poza działania czysto propagandowe.
Ze względu na fakt, iż celem każdej propagandy a propagandy politycznej w
szczególności było i jest kształtowanie pożądanych treści świadomości społecznej, musi się ona
posługiwać całym arsenałem, niekiedy bardzo wyrafinowanym pod względem
psychologicznym, środków, metod i technik. Tym samym propaganda uprawiana przy pomocy
środków masowego przekazu staje się swoistą formą sterowania świadomością i zachowaniem
się jednostek i grup społecznych.
Efektywność oddziaływań propagandowych przy pomocy mass mediów zależy
oczywiście od bardzo wielu czynników. Do najważniejszych należą: stopień zmonopolizowania
środków komunikacji masowej, stopień w jakim przekazywane treści nastawione są na
utrwalenie, kanalizowanie postaw już istniejących a nie wykształcanie nowych, stopień w jakim
treści propagowane z wysokich pięter strukturalizacji społeczeństwa wzmacniane są na
poziomie oddziaływania małych grup na jednostkę.
Cały szereg analiz przeprowadzonych przez socjologów, zwłaszcza amerykańskich
pozwala jednak stwierdzić, iż poddawanie jednostki działaniu masowych środków komunikacji
w silniejszym stopniu umacnia postawę już istniejącą, niż powoduje całkowitą zmianę
określonych postaw.
Zdaniem J.T.Klappera postawy już istniejące mają tendencje do sarnowzmacniania, stąd
skłonność do wybiórczej akceptacji określonych treści propagandowych, zgodnych z już
istniejącymi postawami związana jest nie tylko z selektywnością percepcji ale i selektywnością
zapamiętywania czy selektywnością ekspozycji - czyli z tendencją do ulegania, wybierania
takich treści przekazu propagandowego, który zgodny jest z już istniejącymi postawami.
Stąd też niekiedy, jak stwierdza R.Holly, najlepszą propagandą jest jej
niepodejmowanie, zwłaszcza wtedy gdy propagandzista nie jest w stanie przewidzieć w jakich
warunkach będą się przejawiać ukształtowane przezeń postawy oraz wtedy, gdy "(...) nie
dysponuje możliwościami modyfikowania tych warunków110. W przeciwnym razie może
pojawić się uzasadniona obawa, iż działanie propagandowe nadawcy przypominać może
opisywane przez R.Likerta działanie dyrektora, który dla wykonania okresowego planu rujnuje
swoje przedsiębiorstwo.
Widzimy więc, iż pojawienie się środków masowego przekazu otworzyło nowe
możliwości przekazywania treści kultury, zarówno tych, które mają dostarczyć jednostce
rozrywki jak i przekonać ją do manifestowania określonych postaw i zachowań o charakterze
politycznym, religijnym czy ekonomicznym.
Kultura masowa stanowiąc pewien specyficzny sposób komunikowania społecznego jest
jednak nie tylko związana z samym faktem pojawienia się technicznych środków masowego
przekazu, ale również a może przede wszystkim -jak na to wskazują analizy dotyczące skutków
rozwoju cywilizacji przemysłowej w XIX wieku - z przekształceniami struktury społecznej.
Pojawienie się społeczności wielkomiejskich, przemysłowych, zmiana sposobu życia
wyraźniej niż w społecznościach lokalnych podzielonego na czas pracy, czas wolny to wszystko
czynniki prowadzące do zaniku możliwości podtrzymywania kultury tradycyjnej. Kultura ta, jak
wiadomo, opierała się głównie na przekazie ustnym i była ściśle związana z charakterem więzi
typowych dla małych społeczności lokalnych. Procesy urbanizacji i industrializacji związane
były zarazem z postępującym procesem społecznego podziału pracy i pojawianiem się coraz to
nowych ról zawodowych. Zarazem pojawił się zgodnie z zasadą komercjalizacji specyficzny
rodzaj towaru: produkowany na sprzedaż przez specjalistów-profesjonalistów przekaz
kulturowy. Tym samym to co określamy 40
mianem kultury uległo wyraźnemu zróżnicowaniu. Sama zaś kultura symboliczna procesowi
autonomizacji. Symboliczne komunikowanie ulega również procesowi komercjalizacji za
pomocą masowych środków. Wielu autorów, m.in. amerykański socjolog R.W.Mills używają na
określenie współczesnych społeczeństw pojęcia "masowe społeczeństwo". Wspomniany autor
twierdzi np. iż współczesna Ameryka to "społeczeństwo mas", w którym nieliczna elita władzy
manipuluje w umiejętny sposób zatomizowanymi i wewnętrznie zdezorganizowanymi masami
za pomocą propagandy i reklamy. Wydają się, iż tę konstatację można by rozciągnąć na wiele
innych społeczeństw.
Rozdział piąty
Zbiorowości społeczne.
Kiedy mówimy o zbiorowościach społecznych mamy przede wszystkim na myśli
potoczne rozumienie społeczeństwa, w którym między jego poszczególnymi członami zachodzą
różnego rodzaju związki i zależności odpowiednio ustrukturalizowane. Przy całej
wieloznaczności pojęcia "społeczeństwo" zazwyczaj pod tym terminem rozumiemy więc ogół
ludzi, między którymi, bez względu na wielkość, występują określone więzi i zasady regulujące
członkostwo poszczególnych jednostek. Stąd też, bardzo empirycznie podchodząc do różnych
propozycji definicyjnych, stwierdzić możemy, iż społeczeństwem nazwać możemy te wszystkie
formy życia zbiorowego współwystępujące, krzyżujące i uzupełniające się, które posiadają
określoną zasadę odrębności kulturowej i strukturalnej utrzymywaną w dłuższym lub krótszym
przedziale czasowym.
l. Podstawowe rodzaje zbiorowości społecznych.
Posługując się, dla uproszczenia wywodu, pojęciem zbiorowości jako synonimu pojęcia
społeczeństwo stwierdzić należy, iż o zbiorowościach społecznych możemy mówić dopiero
wtedy, gdy w ramach określonych, dowolnych skupień ludzi, wytworzyła się i występuje
(choćby krótkotrwale) więź społeczna. Stąd też wszelkie inne, nawet liczebne "zbiorowości",
które nie spełniają tego warunku (między jego członkami nie występują określone formy więzi
społecznych), określone są na gruncie socjologii mianem zbiorów społecznych. Zbiór społeczny
to zatem ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną, która może być wyróżniona przez
obserwatora zewnętrznego. Zbiory tworzone w sensie statystycznym a mające istotne znaczenie
dla przebiegu życia społecznego określone s^mianem kategorii społecznych. Kategoriami
społecznymi są więc zbiory wyróżniane ze względu na kryterium wieku, płci, wykształcenia,
kwalifikacji, dochodu itp. Oczywiście w obrębie niektórych tych kategorii wytwarzać się mogą
związki, zależności, instytucje, które w efekcie prowadzą do przekształcenia określonych
kategorii lub ich części w zbiorowość społeczną.
Jakie zatem wyróżić możemy rodzaje zbiorowości społecznych? Wykorzystując
częściowo znaną typologię J.Szczepańskiego możemy mówić o:
- parach i dwójkach, skupiających dwie osoby różnej lub tej samej pici, połączonych więzią
stosunków pokrewieństwa, przyjaźni, pomocy, stosunków seksualnych, wychowawczych,
zwierzchnictwa czy zależności przelotnych (np. przewodnik i turysta w górach),
- kręgach społecznych złożonych z niewielkiej liczby osób, których członkowstwo w kręgu jest
bardzo płynne, niedookreślone i nie jest celem samym w sobie lecz powstaje na marginesie
innych celów (kręgi stycznościowe, koleżeńskie, przyjacielskie),
- grupach społecznych, skupiających co najmiej trzy osoby, powiązanych systemem stosunków
uregulowanych przez instytucje, (formalne lub nieformalne) posiadających pewne wspólne
wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności prowadzącą do
wytworzenia się wśród ich członków poczucia przynależności do grupy (poczucie wspólności
wyrażone słowem "my"),
społecznościach
lub
wspólnotach 41
(Community, Gemeinschaft) odnoszonych zazwyczaj do zbiorowości lokalnych
(terytorialnych), w ramach których członkowie mogą zaspakajać swoje podstawowe potrzeby w
sensie kulturowym i ekonomicznym,
- zbiorawosciach opartych na podobieństwie zachowań (zbiegowisko, publiczność, audytorium,
dum), które niekiedy mogą być zbiorowościami niezwykle krótkotrwałymi lecz między ich
członkami wytwarzają się niezwykle silne związki emocjonalne, prowadzące do opisywanych
przez psychologię i socjologię zjawisk dezindywidualizacji i tzw. "zarażenia emocjonalnego";
polega ono na wytwarzaniu się identycznych lub podobnych stanów napięcia emocjonalnego
przechodzącego w identyczne zachowania,
- zbiorowościach opartych na -wspólnej kulturze (ród, klan, plemię, lud, naród), które mogą
być grupami w ścisłym tego słowa znaczeniu bądź też zbiorowościami
swoistymi, zaś podstawę ich wyróżnienia stanowi zazwyczaj wspólny język, czasem odrębna
gwara, generalnie jednak szerszy kompleks kulturowy.
2. Rola i znaczenie grup społecznych.
Spośród wymienionych tutaj rodzajów zbiorowości największym zainteresowaniem
badaczy cieszą się grupy społeczne.
W charakterystyce grupy społecznej wyróżnia się zazwyczaj cztery podstawowe cechy,
stanowiące istotne wyróżniki spośród innych zbiorowości. Po pierwsze grupa społeczna to
zbiorowość -względnie trwała, w odróżnieniu np. od publiczności zebranej na koncercie,
przedstawieniu teatralnym czy od tłumu. Po drugie grupa jest zbiorowością zorganizowaną i
ustrukturalizawaną, w której poszczególne role są wyraźnie zdefiniowane. Po trzecie w
zbiorowości określanej mianem grupy zachodzą względnie trwałe stosunki i interakcje. Po
czwarte grupa społeczna składa się z wybranej i ograniczonej liczby członków. Fakt
członkostwa oraz subiektywne poczucie przynależności uznaje się dość powszechnie za
podstawowe właściwości grupy społecznej, Inne, również istotne elementy grupy społecznej
stanowią w zasadzie naturalną konsekwencję tych dwóch ostatnich elementów (np. poczucie
odrębności, wspólne wartości, idee, symbole, ośrodek skupienia itp.)
Funkcjonowanie grupy jako zbiorowości regulowane jest zarówno przez instytucje
formalne jak i nieformalne; niektóre z grup opartych na nieformalnych instytucjach kontroli
społecznej bardziej dyscyplinują swych członków niż grupy funkcjonujące na gruncie instytucji
formalnych. Stąd też grupa nieformalna jest grupą w ścisłym tego słowa znaczeniu. Wspólne
wartości grupy mają bardzo szerokie znaczenie. Wartościami tymi są więc zarówno określone
idee wyrażające cele i ideały grupy, symbole (hasło, odznaka, pieczęć, sztandar itp.),
przedmioty materialne ( majątek, nieruchomości itp.) oraz jakiś ośrodek skupienia, którym
zazwyczaj jest określone terytorium, gmach czy lokal. Życie społeczne "utkane" jest wręcz z
różnorodnych grup społecznych, jednak mimo tej różnorodności to co je różni w sposób
wyraźny od innych zbiorowości to nie tylko wyraźnie poczucie odrębności występujące wśród
ich członków ale również mniej lub bardziej ściśle określona zasada członkostwa. Zmiana tych
zasad zmienia zasady odrębności a tym samym zmienia charakter grupy.
W stosunku do swych członków grupa określa: wzór fizyczny członka czyli jego wygląd
zewnętrzny, wzór moralny członka, czyli zespół cech moralnych jakie winien w swym
zachowaniu manifestować członek grupy ona/uncje członka, czyli zakres czynności, które
członek grupy winien wykonywać w celu utrzymania ciągłości, tożsamości grupy oraz jej
rozwoju. Skład grupy oczywiście zmienia się w czasie, lecz mimo to grupa zachowuje swoją
tożsamość i nadal trwa. O tej trwałości decyduje - przypomnijmy to jeszcze raz - niezmiennie
ważna zasada odrębności. "Zasada odrębności jest zespołem idealnych określeń i warunków,
jakim powinien odpowiadać członek danej grupy, z jednej strony, a z drugiej - wyraża ona
kryteria przyjmowania i usuwania jednostek do grupy i z grupy.
Zasada członkostwa i odrębności ściśle wiąże się z treścią zadań określonych grup
społecznych. Zadania te, które grupa chce osiągnąć jako całość są zawsze ustalone
intencjonalnie, określone statutem lub inną 42
formą porozumienia między jej członkami i zaakceptowywane przez nich.
Każdy z członków grupy pełni w niej określone funkcje, które mogą różnić się od funkcji
innych członków; wynika to z faktu -wewnętrznej strukturalizacji grupy, polegającej na
ułożeniu i przyporządkowaniu sobie jej członków, instytucji i podgrup, składających się na
grupę oraz innych jej elementów o charakterze materialnym lub idealnym (symbole lub
wartości), wzorów zachowań, stosunków i pozycji społecznych zajmowanych przez członków.
Pozycja jaką zajmuje dany członek w grupie oraz prestiź (uznanie) związany z tą pozycją
ókseSl&jStstatns jednostki w grupie.
Przynależność jednostek do grup wynika z faktu członkostwa. Można jednak mówić o
dwóch postaciach tej przynależności: o przynależności obiektywnej i subiektywnej. Student
należy do grupy bo został do niej zapisany; w związku z tym powinien spełniać podstawowe
obowiązki wynikające z tego faktu. Nie oznacza to jednak, iż w każdym przypadku musi
identyfikować, utożsamiać się z tą grupą.Taką sytuację określamy mianem przynależności
formalnej, obiektywnej. Kiedy jednak ów student rozwinie subiektywne poczucie związku z tą
grupą, zacznie się z nią identyfikować, akceptować jej wartości, zasady działania,
solidaryzować się z nią- możemy mówić również o przynależności subiektywnej. Nie zawsze
oczywiście subiektywna przynależność do określonej grupy musi być budowana na gruncie
przynależności obiektywnej. Niekiedy jednostka w sensie obiektywnym, formalnym należąc do
danej grupy identyfikuje się z celami i wartościami grupy do której nie należy a z różnych
względów należeć nie może w ogóle czy też w określonej sytuacji, przedziale czasowym itp.
Każdy z nas należy do bardzo wielu grup społecznych, jednak najczęściej zjedna
identyfikujemy się najpełniej w sensie subiektywnym. Taką grupę, z którą jesteśmy ściśle
związani w sensie emocjonalnym określamy mianem grupy odniesienia.
Po to, aby grupa mogła trwać konieczne jest zdefiniowanie przez jej członków własnej
roli społecznej w tej grupie i choćby częściowa identyfikacja z celami i zasadami jej
funkcjonowania. Brak takiej samoidentyfikacji w odniesieniu do grupy wywołuje duże napięcie
wśród członków grupy, poczucie niepewności i nieprzystosowania a w konsekwencji opisywane
już stany anomii czy alienacji społecznej.
Tak więc trwałość grupy zależy w poważnej mierze od stopnia samoidentyfikacji
określającej:
umiejscowienia grupy w czasie i przestrzeni, wzajemne oczekiwania członków wobec grupy i
grupy wobec jej członków, podstawowe wartości, wzory (symbole) i normy grupowe oraz same
zasady przynależności do grupy (kto, kiedy, w jaki sposób, na zasadzie jakich uprawnień i
obowiązków). Wszystko to pozwala osiągnąć pewien ład psychologiczny w relacji "ja" i
"inni".
3. Rodzaje grup społecznych.
Ze względu na to, iż w życiu społecznym występuje bardzo wiele różnorodnych grup
społecznych, występuje też wiele różnych zasad ich klasyfikowania, koniecznego dla celów
analitycznych. My ograniczymy się tylko do krótkiej charakterystyki tych rodzajów grup, które
są najczęściej wymieniane.
Możemy zatem wyróżnić przede wszystkim:
- Grupy małe i grupy duże, które wydzielone są ze względu na kryterium strukturalne. Grupy
małe to zatem grupy posiadające prostą strukturę, wyrażającą się w tym, iż składają się one
wyłącznie z niewielkiej liczby członków i nie posiadają żadnych podgrup. Przykładem może
być tutaj rodzina, grupa koleżeńska itp. Grupy duże (wielkie) to grupy o strukturze złożonej,
z dużą liczbą członków (którzy bardzo często nie kontaktują się w sposób bezpośredni), nie
wchodzące już jako części składowe do jeszcze większych grup w ścisłym tego słowa
znaczeniu.Mogą jednak wchodzić np. do kompleksu państw, określonego typu cywilizacji
itp. Przykładem wielkich grup może być państwo, samodzielny kościół, partia polityczna,
klasa społeczna.Często mówi się, iż w
małych grupach stosunki społeczne między43
jej członkami przebiegają na zasadzie "face-to-face" (twarzą w twarz). Z całą pewnościąjest
to istotne kryterium rozróżniające, choć przecież nie możemy ściśle określić (w sensie
liczebności grupy) gdzie kończy się mała a zaczyna duża grupa społeczna.
- Grupy pierwotne i grupy wtórne, które odróżniamy ze względu na kryterium dotyczącego
typu więzi łączącej ich członków. W grupach pierwotnych występuje wyłącznie więź
budowana na stycznościach osobistych, prywatnych, bezpośrednich, na silnych związkach o
charakterze emocjonalnym (rodzina, grupa sąsiedzka, rówieśnicza). W grupach wtórnych
więź wynika głównie ze ściśle określonego celu przyjętego do realizacji, mającego
najczęściej postać szeroko rozumianego interesu (politycznego, ekonomicznego,
kulturalnego itp.) oraz ze styczności rzeczowych, często publicznych i pośrednich. Podany
tutaj przykład rodziny jako grupy małej może być również wykorzystany jako przykład
grupy pierwotnej. Rodzina jako jedna z najistotniejszych grup społecznych jest najczęściej
nie tylko grupą małą ale i pierwotną. Każda grupa pierwotna może przekształcić się w grupę
wtórną, jeśli zanikają w niej więzi emocjonalne a w ich miejsce wchodzą (lub tylko
pozostają) więzi związane z realizacją jakiegoś interesu. Proces ten może dotyczyć również
rodziny, rozumianej jako grupy złożonej z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i
rodzicielskim.
W analizach psychologów i socjologów podział na grupy pierwotne i wtórne stanowi
istotny element porządkujący sposób analizy przebiegu życia społecznego. Badacze są
powszechnie zgodni co do tego, iż grupy pierwotne odgrywają podstawową rolę w procesie
socjalizacji jednostki. Sam termin "grupa pierwotna" wprowadzony został przez
amerykańskiego psychologa społecznego Ch. H. Cooleya w 1909r., który określał je również
mianem "piastunek natury ludzkiej". Pierwotność tych grup, stanowiących główne ośrodki
socjalizujące jednostkę polega na tym, iż w ich obrębie realizowane są wszystkie psychiczne,
emocjonalne potrzeby jednostki uczestniczącej w takiej grupie "całą osobą". Interakcje w takiej
grupie nie tylko mają charakter bezpośredni (twarzą w twarz) i osobisty ale są niezmiernie
intensywne. Sama zaś przynależność do takiej grupy jest źródłem satysfakcji, która ułatwia cały
proces socjalizacji a więc przekazywania jednostce społecznych wartości, norm i wzorów
zachowań. Grupy pierwotne, ze względu na swój specyficzny charakter, zaspakajają takie
istotne potrzeby psychospołeczne jednostki jak potrzebę bezpieczeństwa (w sensie społecznym i
psychicznym), uznania, przynależności i miłości, potrzebę intymności czy kompensacji
niepowodzeń i porażek życiowych, ponoszonych w innych grupach społecznych. Grupy
pierwotne, podtrzymując więź w większych zbiorowościach, charakteryzują się zarazem
względnie jednolitym charakterem oddziaływań na jednostkę. Ponadto, co ma istotne znaczenie,
grupy te rozrastają się od wewnątrz (rodzina) a nie poprzez dokooptowywanie członków. To
one właśnie "dostarczają" członków innym grupom społecznym.
- Grupy formalne i grupy nieformalne, które wyróżniamy na podstawie występowania w
grupach instytucji i kontroli społecznej sformalizowanej lub tylko instytucji i kontroli
nieformalnych. Grupy formalne oparte są na sformalizowanej organizacji określonej
prawem (statuty), regulujące dokładne działania swych członków i ustalające formalne
zasady odpowiedzialności. Stąd też każda grupa wtórna jest zarazem grupą formalną. Grupy
nieformalne są zazwyczaj małe (grupa koleżeńska, klika w grupie celowej a nawet mafia) i
choć nie wytwarzają instytucji sformalizowanych, mogą być oparte zarówno na
stycznościach osobistych jak i rzeczowych. Stąd też mogą się one niekiedy bardzo szybko
rozrastać. Grupy nieformalne należą obok grup pierwotnych do tego rodzaju zbiorowości,
które stanowią istotną część życia społecznego, ponieważ zaspakajane są w ich obrębie nie
tylko podstawowe potrzeby i dążenia jednostek ale również właśnie poprzez uczestnictwo w
tych grupach jednostka uczy się sposobów zachowań ; kształtuje swoje postawy, aspiracje
życiowe a więc kształtuje swoją osobowość.
- Grupy celowe, określane też mianem zrzeszeń, które wyróżniamy ze względu na kryterium
celu określanego bardzo wąsko. W szerokim sensie wszystkie zbiorowości społeczne a
szczególnie grupy służą jakiemuś celowi, w 44
tym również rodzina. Grupami celowymi nazywamy tylko takie grupy "(...) które zostały
zorganizowane planowo dla realizacji jednego tylko celu lub jednej grupy celów i w których
istnieje tylko więź sformalizowana ze względu na osiągnięcie tego celu..""4 Stąd też w
grupach celowych (grupy sportowe, organizacje wychowawcze, partie polityczne, kliki,
towarzystwa akcyjne, przedsiębiorstwa itp.), dominuje więź rzeczowa i stosunki oparte na
stycznościach rzeczowych. Grupy celowe charakteryzują się też dużą różnorodnością.
Najczęściej w ich obrębie wyróżnia się zrzeszenie jako grupy celowe powstające
dobrowolnie (np. towarzystwo akcyjne) i mogące być rozwiązane decyzją ich członków
oraz grupy celowe - przymusowe, w których członkostwo wynika z mocy prawa i przymusu
i które istnieją niezależnie od woli ich członków (np.armia).
Każda grupa celowa wśród wielu cech charakterystycznych, których tutaj
nie będziemy omawiać, posiada jedną niezmiernie istotną - rozbudowany system instytucji
sformalizowanych i urządzeń zapewniających współpracę ludziom, którzy nie stykają się z sobą
bezpośrednio i którzy są zainteresowani tylko tymi cechami innych członków, które
przyczyniają się do osiągania zakładanych przez grupę celów. Grupy celowe posiadać zatem
muszą specyficzny typ organizacji, mającej formalny charakter, określany mianem biurokracji.
Biurokracja to sposób zarządzania i kierowania ludźmi, służący do osiągania celów określonych
grup społecznych, m.in. przedsiębiorstw. Sam termin "biurokracja" wprowadził M.Weber na
oznaczenie organizacji władzy administracyjnej, która jest efektywna, zracjonalizowana i
podporządkowana wyraźnie ustalonym regułom prawa. Wspomiany autor skontruował również
"idealny typ" biurokracji, który należy traktować jako abstrakcyjny schemat organizacji
biurokratycznej. Koncepcja biurokracji w wersji tutaj wspomnianej, rozwijana przez wiele
innych autorów (m.in. M.Croziera, który skonstruował ciekawą koncepcję biurokratycznego
błędnego koła), różni się oczywiście od potocznego znaczenia terminu "biurokracja", mającego
wyłącznie pejoratywne (negatywne) znaczenie.
- Grupy terytorialne, wyodrębnione na postawie stosunku do terytorium jak np. miasto czy
wieś.
- Klasy społeczne, wyróżniane na podstawie ich pozycji zajmowanej w społeczeństwie.
Problematyka klas społecznych omówiona zostanie w kontekście struktury społecznej.
Oczywiście możnaby przytoczyć tutaj wiele dalszych typologii. Te powyżej omówione
wydają się jednak najbardziej przydatne do zrozumienia dość złożonej natury grup
społecznych, w charakterystyce których ważna jest nie tylko klasyfikacja ale również pewne
założenia tyczące statusu grup i to co będzie nas dalej interesować - norm grupowych.
4. Normy grupowe a problemy konformizmu.
4.1. Specyfika norm grupowych.
W grupach społecznych, zwłaszcza w grupach pierwotnych, którą współcześni
socjologowie i psychologowie zastępują takimi określeniami jak: mała grupa, grupa
nieformalna czy mikrostruktura przebiega podstawowy proces kształtowania człowieka jako
istoty społecznej. Dokładna analiza procesów zachodzących w tych grupach, kształtujących
stosunki wewnątrzgrupowe (różnicowanie ról, współzawodnictwo, konflikt z jednej strony z
drugiej zaś procesy przystosowania i współpracy) to domena psychologów społecznych.
Sformułowali oni, m.in. L.Moreno czy K.Lewin szereg interesujących metod i koncepcji
badawczych, wykorzystywanych również przez socjologów, w tym socjologów pracy. To co
zwraca uwagę w tych analizach, prowadzonych zarówno w perspektywie badań
socjometrycznychjak i badań dotyczących dynamiki grupowej, to proces interakcji między
członkami grupy, w rezultacie którego powstają normy grupowe.
W bardzo ogólnym ujęciu norma grupowa oznacza przepis, zasadę określającą w jaki
sposób powinien zachować się (lub też nie) członek danej grupy, pełniący w niej określoną rolę
i pozycję społeczną, np. ojca, brata, lidera
45
opinii grupowej, przełożonego itp. Normy grupowe w założeniu obowiązują wszystkich
członków grupy, niezależnie od pozycji zajmowanej w grupie. W procesie funkcjonowania
określonych grup założenie to nie zawsze jest do końca realizowane.
Normy grupowe mają bowiem pewien zakres obowiązujących zachowań a nie tylko jedno
określone zachowanie; np. norma punktualności przybierająca postać tzw. kwadransa
akademickiego czy norma dotycząca przyjścia gości. Normy grupowe pełnią dwie podstawowe
funkcje:
- przyczyniają się do osiągania celów grupy,
- zapewniają trwanie grupy w sytuacji naturalnej wymiany jej członków, czy mówiąc inaczej
pozwalają na zachowanie tożsamości, samoidentyfikacji grupy. Realizacja poczucia
tożsamości uwidacznia się szczególnie w odniesieniu do norm kulturowych, regulujących
sposób spożywania posiłków, witania się i żegnania, ubierania czy innych jeszcze,
specyficznych sposobów zachowania się.
Normy grupowe mają oczywiście swoją genezę. Mówiąc ogólnie są dwa źródła norm:
zewnętrzne i wewnętrzne. Część norm jest przenoszona przez jej członków z grupy do grupy i
mogą być one również narzucone przez daną kulturę czy też są one elementem większej
organizacji w skład której wchodzi dana grupa (np.normy występujące w plutonie wojskowym).
Normy mogą być również wynikiem procesów wewnątrzgrupawych, których powstanie
obserwowało wielu psychologów społecznych w licznie prowadzonych eksperymentach. Tym
podstawowym procesem w obrębie którego dochodzi do powstania takich norm jest proces
interakcji, wzajemnego oddziaływania członków danej grupy na siebie. Co ciekawe, raz
ustanowione i zaakceptowane normy wywierają wpływ na zachowanie się członka grupy nawet
wtedy, gdy opuści on już grupę, w której brał udział w wytwarzaniu normy lub w której ją sobie
przyswoił"5. Wpływ ten polega nie tylko na "praktykowaniu" danej normy, zachowywaniu się
zgodnie z jej treścią ale również na kształtowaniu się jego postaw i innych, złożonych
mechanizmów wewnętrznych, wpływających na zachowania człowieka. Dostrzegana przez
członka grupy rozbieżność między zachowaniami innych jej członków a swoim własnym lub
między akceptowanymi normami a własnym, niezgodnym z nimi zachowaniem, przyczynia się
do powstania u niego szeregu napięć psychicznych. Redukcja tych napięć możliwa jest jednak
głównie poprzez zmianę uprzedniego zachowania innych na zgodną z zachowaniem lub
akceptowanymi przez nich normami. Dochodzimy zatem w tym miejscu do zagadnienia
skutków oddziaływania norm grupowych na członków grupy czyli do zagadnień konformizmu.
4.2. Konformizm - podstawowe powody oraz czynniki określające jego skuteczność.
Pojęcie konfomizmu definiowane jest na wiele różnych sposobów. Na ogół jednak pod
tym terminem rozumie się dwa blisko ze sobą związane zjawiska. Pierwsze z nich oznacza
zgodność, zbieżność istniejącą między członkami, grupami, dotyczącą norm, postaw i
zachowań. Taki stan prowadzi do podobieństwa zachowań i wygłaszanych opinii.
Spowodowany jest on przez normy, których oddziaływanie na członków grupy polega na tym,
że przestrzegając tych norm zachowują się tak jak inni. W tym ujęciu więc konformizm to nic
innego jak uniformizm.
Liczne eksperymenty dowiodły, iż obraz zachowań związanych z przestrzeganiem jakiejś
normy przybiera kształt krzywej w postaci litery "J".
F.HAllport przytacza na dowód tej tezy wyniki dwóch prostych ale interesujących badań. W
pierwszym z nich obserwatorzy umieszczeni na skrzyżowaniu ulic obserwowali ilu kierowców
zatrzymuje się na widok czerwonego światła (na skrzyżowaniu nie było policjanta). Znaczna
większość kierowców - 94,1% zatrzymała się, 2,9% znacznie zwalniało szybkość, 2%
nieznacznie zwalniało, a tylko 1% przejeżdżało skrzyżowanie z taką szybkością, z jaką do niego
dojeżdżało.
W drugim badaniu obserwatorzy notowali liczbę osób spóźniających się na mszę.
Najwięcej osób, bo 46,9% przychodziło na
46
mszę bez spóźnienia, 18,4% ze spóźnieniem do 4 minut, 6,1% ze spóźnieniem od 8 do 12 minut
itd. Na przykładzie tego drugiego badania mogliśmy jednocześnie obserwować realizację normy
grupowej (punktualność na mszy), która jest zdecydowanie bardziej elastyczna jeśli chodzi o
zakres obowiązujących zachowań niż norma nakazująca kierowcom zatrzymywanie się na
czerwonym świetle. Na marginesie warto wspomnieć, iż złamanie tej ostatniej normy
sankcjonowane jest głównie poprzez przepisy prawne. Wyniki zreferowanych tutaj badań
skłoniły Allporta do stwierdzenia, iż w danej grupie najmniej jest osób, które zachowuj ą się
niezgodnie z jakąś jej określoną normą. Nieco więcej jest takich osób, które w niewielkim
stopniu wykraczaj ą poza zakres obowiązujących norm, natomiast zdecydowana większość osób
zachowuje się zgodnie z obowiązującą normą grupową; stąd też obraz zachowań związany z
przestrzeganiem normy przybiera postać litery "J".
Nieco inne, aczkolwiek niesprzeczne ujmowanie konformizmu polega na definiowaniu
go jako poddawaniu się naciskom grupy. Chodzi tutaj o te wszystkie sytuacje, w których
członek danej grupy początkowo miał inne poglądy czy też zachowywał się inaczej niż grupa,
później zaś, pod wpływem nacisków wywieranych przez grupę zmienił je w kierunku zgodnym
z oczekiwaniami grupy. W efekcie tak pojęty konformizm prowadzi do zgodności i zbieżności
czyli do konformizmu w pierwszym rozumieniu. Większość eksperymentów prowadzona jest
jednak w ramach tej drugiej konwencji, kiedy to możemy obserwować proces konformizowania
jednostki przez grupę do której należy. Zatem patrząc na konformizm jako na określony proces
powiedzieć możemy, iż konformizm to zmiana zachowania lub poglądów (opinii) danej osoby
spowodowana rzeczywistym lub wyobrażonym naciskiem ze strony jakiejś osoby lub grupy
osób. Przykładem klasycznych już serii eksperymentów, dotyczących tak zdefiniowanego
konformizmu, były eksperymenty przeprowadzone przez Solomona Ascha (pierwszy w 195 k).
Autor badań wprowadzał właściwą osobę badaną do grupy osób, które byty jego
współpracownikami i polecał im oceniać i porównywać długości odcinków. Założenie
eksperymentu było takie, iż osoba badana oceniała i porównywała narysowane odcinki jako
ostatnia lub przedostatnia w kolejności zaś współpracownicy eksperymentatora wygłaszali
opinie o tych odcinkach niezgodne z rzeczywistością. Warto jeszcze podkreślić, iż w
eksperymencie tym nie było przewidzianych (jak to zazwyczaj w życiu społecznym bywa)
żadnych wyraźnych nagród za zajęcie postawy konformistycznej ani żadnych wyraźnych kar za
postawę nonkonformistyczną. Eksperymentator pokazywał wszystkim narysowany odcinek linii
prostej (odcinek X). Jednocześnie pokazywał w celu dokonania porównania trzy inne odcinki A, B i C. Długość tych odcinków przedstawiała się następująca (odcinek X był równy
odcinkowi B):
47
48
C
X
B
A
E. Aronson tak komentuje przebieg tego eksperymentu, proponując czytelnikowi wczuć się
w sytuację osoby badanej, biorącej w nim udział "Zgłosiłeś się na ochotnika, by uczestniczyć w
eksperymencie badającym spostrzeganie. Wchodzisz do pokoju razem z czterema innymi
uczestnikami...Wasze zadanie polega na ocenieniu, który z tych trzech odcinków jest najbardziej
zbliżony pod względem długości do odcinka X. Jesteś zaskoczony, gdyż zadanie to jest bardzo
łatwe. Nie masz żadnych wątpliwości, że poprawną odpowiedzią jest B i gdy przyjdzie twoja kolej,
powiesz oczywiście, że chodzi tu o odcinek B. Jednakże jako pierwszy odpowiadasz nie ty, lecz
inny uczestnik, który przygląda się z namysłem odcinkom i mówi "odcinek A". Otwierasz usta ze
zdumienia i patrzysz na niego kpiąco. "Jak on może myśleć, że to A skoro każdy głupiec
zauważyłby, że to B?" - zadajesz sobie pytanie. "Musi być albo ślepy albo pomylony". Teraz
przychodzi kolej na drugiego uczestnika; on także wybiera odcinek A. Zaczynasz się czuć jak
Alicja w Krainie Czarów. "Jak to może być?" - pytasz sam siebie. "Czy obaj ci ludzie są albo ślepi,
albo pomyleni"? Po nich jednak odpowiada następna osoba i także mówi: "Odcinek A".
Przypatrujesz się jeszcze raz tym odcinkom. "Może to właśnie ja tracę rozum" - mamroczesz
bezgłośnie do siebie. Teraz czwarta osoba tak samo jak jej poprzednicy ocenia, że poprawnym
odcinkiem jest odcinek A. Zimny pot występuje ci na czoło. Wreszcie przychodzi twoja kolej. "To
jest oczywiście odcinek A" - stwierdzasz. Wiedziałem to od razu.
Mamy więc tutaj do czynienia z klasycznym przykładem ulegania naciskowi grupowemu.
Owe niepoprawne odpowiedzi współpracowników eksperymentatora podawane były w serii
dwunastu ocen. Ogółem mniej więcej trzy czwarte osób badanych przynajmniej raz dostosowało
się do opinii większości, odpowiadając niepoprawnie. Biorąc zaś pod uwagę wszystkie odpowiedzi
stwierdzono, że przeciętnie 35% ogółu odpowiedzi było zgodnych z niepoprawnymi
odpowiedziami współpracowników S.Ascha. Powstaje zatem podstawowe pytanie dotyczące tego,
dlaczego badane przez Ascha osoby dostosowały się w swych ocenach (opiniach) do zdania
większości? W grę mogą wchodzić dwie hipotezy o których mówił zresztą sam autor badań; albo
badani doszli do przekonania, pod wpływem jednomyślnej opinii grupy biorącej udział w
eksperymencie, że ich własne oceny były niezgodne z prawdą, albo też, mówiąc potocznie
wykazali "odruch stadny", "poszli za tłumem", mimo że wewnętrznie byli nadal przekonani o
słuszności swoich pierwotnych ocen. Przede wszystkim po to, aby pozyskać sympatię większości
lub też uniknąć nieprzychylności grupy w sytuacji nie zgadzania się z jej zdaniem.
Pojawiło się jednak następne pytanie. Jak możemy ustalić, czy nacisk grupy na jednostkę
rzeczywiście wpływa na percepcję, proces postrzegania (w tym przypadku odległości odcinków)?
Należałoby (co zrobiono) powtórzyć eksperyment Ascha zmieniając w nim jedynie to, iż od
prawdziwych badanych a nie od podstawionych przez eksperymentatora, nie wymagamy, aby swe
oceny podawali w obecności innych. Potwierdzenie tezy, że pod . •wpływem grupy nastąpiła
zmiana przekonań osoby badanej miałoby miejsce wtedy, gdyby badani wybierali bez świadków
(pomocników eksperymentatora) te same odcinki co publicznie. W kilku badaniach sprawdzono tę
hipotezę. Wynik był zawsze taki sam. Zdecydowana większość badanych, oceniających długość
odcinków, liczbę uderzeń metronomu, estetyczną wartość dzieła sztuki nowoczesnej zgodnie z
opinią większości (miał więc miejsce proces ulegania) w bezpośrednim kontakcie z
eksperymentatorem powracała do swoich pierwotnych ocen. Tak więc nacisk skłaniający do
wygłaszania konformistycznych poglądów w niewielkim stopniu wpływa na osobiste oceny
wygłaszane w sytuacji poczucia braku kontroli ze strony grupy; oczywiście nie zawsze tak musi
być. Bardzo wiele zależy bowiem zarówno od cech osobowościowych jednostki na którą
wywierany jest nacisk, od cech charakteryzujących daną grupę społeczną oraz od wzajemnych
relacji między grupą a jednostką.
Wyniki eksperymentów przeprowadzonych przez Kelleya i Volknarta wśród drużyn
harcerskich i studentów wyznania rzymskokatolickiego dowiodły np. iż można mówić o
•występowaniu dwóch rodzajów nacisków grupowych lub ich skutków. U członków wysoko
oceniających daną grupę normy grupowe są najczęściej internalizowane (uwewnętrzniane), zaś
członkowie nisko oceniający własną grupę, słabo z nią związani, realizują jej normy grupowe
raczej pod wpływem bezpośredniego nacisku wyrażającego się stosowaniem szerokiej gamy
socjologicznie i psychologicznie pojmowanych kar i nagród. Wyniki innych eksperymentów
dowiodły również, że nacisk grupowy w kierunku zmiany postawy zwiększa się w przypadku
fizycznej obecności innych członków grupy. Nacisk ten występuje również tylko w czasie "
psychicznej obecności " grupy a więc uświadomienia sobie przez osobę istnienia grupy do której
należy i w której obowiązuj ą takie a nie inne normy.
Należałoby zatem bliżej przyjrzeć się czynnikom występującym w sytuacji nacisku
grupowego, wpływającym na zwiększenie lub zmniejszenie się liczby postaw bądź zachowań
konformistycznych jednostki. Czynniki te można ująć w trzy duże grupy:
a) cechy i skład grupy wywierającej nacisk,
b) cechy zadania lub sprawy, której dotyczy nacisk,
c) cechy osób na które wywierany jest nacisk.
Ad.a) Cechy i skład grupy wywierającej nacisk.
Wśród cech i składu grupy, wpływających na stopień konformizmu jednostek wymienić
należy: stopień jednomyślności grupy, wielkość grupy wywierającej nacisk, stopień kompetencji
członków grupy w dziedzinie, w której następuje próba konformizowania jednostki, obecność w
grupie osób znaczących (autorytetów, przyjaciół) dla jednostki, podobieństwo członków grupy pod
jakimś względem do osoby na którą wywierają oni nacisk (są np. również studentami) oraz
spoistosč grupy, która zależy przede wszystkim od tego na ile jest ona atrakcyjna dla swoich
członków. Bardzo ważną cechą jest jednomyślność grupy wywierającej nacisk na jednostkę.
Istnieją badania na podstawie których można oszacować spadek efektywności nacisku grupy na
jednostkę w przypadku różnych rozmiarów braku tej jednomyślności jak i w przypadku
dokonywania zmian opinii przez grupę. Dla nas ważne jest stwierdzenie Ascha, wedle którego
wystarczy, by tylko jedna osoba z grupy wypowiadała opinie niezgodne z opiniami większości,
lecz zgodne z rzeczywistością, by stwierdzić, że osoba badana w znacznie mniejszym stopniu ulega
naciskowi grupy niż wtedy, gdy wszystkie osoby są jednomyślne.
Interesujące są również wyniki badań dotyczące wielkości grupy. Okazało się, że im
większa jest grupa wywierająca nacisk na jednostkę, tym większy jest, do pewnej wielkości grupy,
stopień konfornizmu rozumianego jako uleganie naciskowi grupy. Zależność ta nie ma więc
charakteru zależności prostoliniowej ale raczej krzywoliniowej. Stosunkowo duży wzrost
zachowań i postaw konformistycznych występuje wtedy, gdy wielkość grupy wzrasta z 2 do 3
członków. Oczywiście dalsze zwiększanie wielkości grupy powoduje wzrost ulegania jednostki
jednak nie w takim stopniu jak wtedy, gdy dwie osoby chcące przekonać kogoś, powołują się na
opinie jeszcze 3 osoby. Co ciekawe, przy 8 i 16 osobach wywierających nacisk liczba zachowań
konformistycznych maleje.
Ad. b) Cechy zadania lub sprawy której dotyczy nacisk grupowy.
Oczywistym wydaje się fakt, że siła nacisku wywieranego przez grupę na jednostkę zależeć
będzie również od tego jaka jest treść zadania lub sprawy w których oczekuje się zmiany opinii i
zachowań. Liczne eksperymenty wykazały, że im mniej jasne jest to zadanie lub sprawa (również
mniejsze różnice miedzy porównywanymi odcinkami) tym nacisk na jednostką jest bardziej
skuteczny.
Obserwacje potoczne dostarczają każdemu z nas również dowodów na to, iż w sytuacjach
niejasnych, w których nie wiemy jak mamy się zachować czy jakie głosić poglądy korzystamy z
pomocy innych ludzi. Gdy rzeczywistość jest niejasna to inni ludzie stają się dla nas głównym
źródłem informacji co do właściwego sposobu działania. Służą nam do określenia otaczającej
rzeczywistości (jak np. należy zachować się w innej kulturze). Eksperymenty Schachtera,
polegające na wstrzykiwaniu jednej grupie badanych syntetycznej postaci adrenaliny, drugiej zaś
na podaniu nieszkodliwego place bo wykazały, iż ludzie dostosowują się do innych nawet przy
ocenie czegoś tak osobistego, jak treść własnych emocji. Warto jednak w tym miejscu podkreślić,
iż konformizm wynikający z obserwowania innych w celu uzyskania informacji o właściwym,
sposobie zachowania ma zazwyczaj poważniejsze, trwalsze następstwa w postawach i
zachowaniach jednostki niż konformizm wynikający z ulegania, z chęci uzyskania nagrody lub
uniknięcia kary.
Inną cechą zadania wpływającą na stopień uległości jednostki wobec grupy jest stopień jego
trudności. Im trudność większa, tym większa tendencja do poszukiwania wskazówek u innych
osób. Pospolitym przykładem może być tutaj sytuacja trudnego kolokwium, w której studenci
mając trudności z jego napisaniem bardzo chętnie poszukuj ą pomocy innych kolegów i często
bezkrytycznie tę pomoc wykorzystują.
Ważne jest również to, czego nacisk grupowy dotyczy: czy spraw o charakterze
informacyjnym czy też spraw związanych z normami społecznymi. W tym ostatnim przypadku
efektywność nacisku grupowego jest o wiele mniejsza.
Ad. c) Cechy osób na które wywierany jest nacisk.
W sytuacji wywierania nacisku na jednostkę nie możemy abstrahować od tego, jaką jest ona
osobowością. Wiele naszych cech osobowościowych ułatwia wywieranie na nas konformizującego
wpływu, wiele też utrudnia (w pierwszej kolejności wymienimy te które sprzyjają wzrostowi
efektywności oddziaływań grupy na jednostkę).
Są to:
- płeć osoby poddawanej naciskowi i płeć osób wywierających nacisk; generalnie kobiety
wykazują wyższy stopień ulegania co można tłumaczyć względami natury psychologiczno kulturowej,
- pewien rodzaj inteligencji czy pewien sposób myślenia które można nazwać twórczym; osoby o
takim sposobie myślenia (elastyczne poznawczo) wykazują zdecydowanie mniejszą podatność
na konformizujący wpływ grupy,
- zdolność abstrakcyjnego myślenia, które jest negatywnie skorelowane z uleganiem naciskom
grupy,
- wiara we własne siły, wysoka samoocena obniża efektywność konfomizujących wpływów,
niska samoocena - związana z poczuciem niższości i lęku - zwiększa wpływ grupy na
jednostkę,
- przekonanie o własnych kompetencjach w dziedzinie, której nacisk grupy dotyczy wpływa
negatywnie na konformizujące zabiegi; należy podkreślić, iż chodzi tutaj o przekonania a nie
stan faktyczny,
- pozycja członka w grupie związana z jego akceptacją i rozmiarami okazywanego mu uznania;
najmniej konformistyczne są osoby najbardziej akceptowane przez grupę; członkowie w ogóle
nie akceptowani (odrzucani), najbardziej zaś osoby akceptowane w średnim stopniu i osoby
najsłabiej akceptowane (ale nie odrzucone).
Wymienione wyżej cechy odnoszą się głównie do tych obszarów naszej osobowości, które
nie są związane z systemem nastawień i motywacji osobniczych. Wiele badań prowadzonych przez
psychologów społecznych dowodzi jednak, iż osoba mająca silnie rozwiniętą jakąś motywację
będzie skłonna do ulegania wtedy, gdy taka postawa ułatwi jej te rozwinięte motywacje e
realizować.
Do motywów tych zaliczamy:
a) potrzebę afiliacji czyli przebywania, kontaktu z innymi ludźmi,
b) potrzebę otrzymywania pomocy od innych ludzi,
c) potrzebę udzielania pomocy innym ludziom, której realizacja możliwa jest przez dobre
kontakty z tymi ludźmi, a które można nawiązać będąc wobec nich konformistą,
d) potrzebę osiągnięć, która wymaga dla swej realizacji ulegania przez jednostkę wszędzie tam,
gdzie ta uległość zbliża nas do pożądanej wartości; w tym przypadku konformistyczne
zachowanie jednostki ma wyraźnie instrumentalny charakter.
Istnieją również takie potrzeby czy motywy, które zbyt mocno rozwinięte utrudniają
pojawienie się zachowań i postaw konformistycznych. Należą do nich: potrzeba dominacji nad
innymi ludźmi, zajmowania wyższej pozycji społecznej oraz potrzeba niezależności.
Analiza wielu badań nad konformizmem prowadzi do wniosku, iż dużym uproszczeniem
jest proste przeciwstawienie konformizmu nonkonformizmowi. S. Mika wyróżnia np. cztery typy
zachowań będących reakcjami na naciski społeczne:
- czysty (pełny) konformizm, czyli pełna zmiana postaw i zachowań, zgodna z treścią nacisku
grupowego,
- czysta pełna niezależność czyli brak jakichkolwiek zmian w kierunku zgodności z treścią
nacisków,
- pełny (czysty) antykonformizm czyli pojawienie się maksymalnej zmiany, jednak w kierunku
przeciwnym niż treść wywieranego nacisku,
czysta (pełna) zmienność, kiedy członek zmienia swoje zachowanie i poglądy bez względu na
to, jaki jest kierunek wywieranego nacisku na strony grupy.
Podsumowując zatem nasze dotychczasowe rozważania możemy powiedzieć, iż w życiu
społecznym mamy do czynienia z dwoma rodzajami konformizmu:
a) konformizmem opartym na motywach jednostki: chęć uniknięcia kary i uzyskania nagrody oraz
na motywie związanym z potrzebą uzyskania ogólnie pojętej informacji,
b) konformizmem opartym na względnej trwałości konformistycznego zachowania, wynikającej z
naszego przekonania (na podstawie zachowania i opinii innych) o błędności pierwotnych ocen
czy zachowań.
Przy tak istotnych różnicach związanych zarówno z samym procesem konformizowania jednostek
jak i efektami tego procesu warto na zakończenie posłużyć się wprowadzonym przez
E.Aronsona122 rozróżnieniem miedzy trzema rodzajami następstw wpływu społecznego, któremu
poddawana jest jednostka zarówno w procesie socjalizacji pierwotnej jak i wtórnej: uleganiem,
identyfikacją i internalizacją.
Ogólnie można powiedzieć, iż uleganie dotyczy zachowania lub opinii osoby, która kieruje
się pragnieniem umknięcia kary lub uzyskania nagrody. Oczywistym jest więc, że uleganie jest
najmniej trwałym rodzajem następstw wpływu społecznego, który trwa tak długo, jak długo działa
obietnica nagrody bądź groźba kary. W uleganiu -ważnym komponentem jest władza jaką w
stosunku do nas dysponuje osoba oddziaływująca, decydująca o rozdziale kar (m.in. zwolnienia z
pracy, upokarzania, stosowania przemocy fizycznej itp.) i nagród (m.in. chwalenia, okazywania
miłości, awansowania, dawania premii, podziwiania itp.)
Identyfikacja to następstwo wpływu społecznego, wywołane pragnieniem danej jednostki,
by by č podobną pod jakimś wzglądem (dotyczącym głównie głoszonych opinii i zachowań) do
osoby, od której oddziaływanie to pochodzi.^ tym przypadku również nie możemy stwierdzić, by
określone zachowanie czy głoszona opinia dawały jednostce zadowolenie. Jednostka akceptuje
określony wpływ ponieważ chce ona uzyskać lub utrzymać satysfakcjonujący ją związek, relację z
daną osobą lub grupą z którą się utożsamia. Tutaj już jednostka zaczyna wierzyć (choć niezbyt
mocno) w opinie, poglądy i akceptować zachowania, które przejmuje i które realizuje. Ten rodzaj
następstwa wpływu społecznego Aronson nazywa "efektem wujka Karola". Warto podkreślić, iż w
procesie identyfikacji osoba z którą się utożsamiamy nie musi być obecna; potrzebne jest tylko
pragnienie bycia podobnym do tej osoby.
Efekty wpływu społecznego w postaci identyfikacji mogą być jednak zmienione, choćby
przez prosty fakt zmiany poglądów i zachowań osoby z którą się identyfikujemy, pojawienie się
osób lub grup z którymi zaczynamy identyfikować się silniej czy też poprzez pragnienie danej
osoby aby mieć słuszność. Wynika to z tego, iż decydującym komponentem w identyfikacji jest
szeroko rozumiana atrakcyjność (nie tylko fizyczna) osoby, z którą identyfikuje się dana jednostka.
Internalizacja jakiejś wartości czy przekonania i wypływające stąd zachowania to
następstwo wpływu społecznego, wywołane jego akceptacją ze względu na samą treść tego
wpływu, pełniącego wobec jednostki funkcje gratyfikacyjne. Motywem zintemalizowana
określonego przekonania jest pragnienie aby mieć w jakiejś sprawie słuszność; stąd głoszone
normy i wartości akceptujemy i włączamy w nasz system wartości i traktujemy jako niezależne od
swego źródła (wpływu społecznego). Z tego też względu internalizacja stanowi najbardziej trwałe,
najgłębiej zakorzenione następstwo wpływu społecznego zaś ważnym jej komponentem jest
wiarygodność osoby od której pochodzą określone treści wpływu społecznego. Należy jednak
pamiętać, iż opisany tutaj proces internalizacji norm i wartości odnosi się głównie do okresu
socjalizacji wtórnej. W socjalizacji pierwotnej internalizacja, jak o tym pisaliśmy w rozdziale
drugim, przebiega na nieco innych zasadach; z dużym udziałem pozarefleksyjnych uwarunkowań.
Warto również wspomnieć o tym, iż określone postawy czy zachowania, będące następstwem
wpływu społecznego uwarunkowane są zarówno przez uleganie, identyfikację jak i internalizację.
Wprowadzony i zaproponowany tutaj podział służyć ma jedynie celom czysto analitycznym.
5. Style kierowania grupami.
Na zakończenie naszych rozważań o doniosłości grup społecznych i sposobach regulowania
przez nie postaw i zachowań jednostek warto wspomnieć o stylach kierowania grupami np. w
zakładzie pracy. Gross wiedzy na ten temat, włączonej do nauk o zarządzaniu, pochodzi z wyników
badań i eksperymentów przeprowadzonych przez psychologów społecznych. Student zdobywający
wiedzę z zakresu zarządzania i marketingu winien również posiadać świadomość, iż efektywność
podejmowanych działań o charakterze ekonomicznym uwikłana jest w dość skomplikowany
system uwarunkowań psychologicznych. Można w tym miejscu przywołać słynne stwierdzenie
twórcy "cudu gospodarczego" Niemiec po n wojnie światowej - L.Erhardta - który mawiał, iż
ekonomia to 70% psychologii.
Wracając jednak do problematyki grup i stylów kierowania należy przede wszystkim
stwierdzić, iż badania na ten temat rozpoczęli R.Lippitt i R-K.White123 inspirowani przez
K.Lewina. W tym celu stworzyli kluby chłopców zajmujących się wytwarzaniem masek i modeli.
Kluby te spełniały wszystkie warunki do uznania ich za grupy. Kierownikami klubów były
odpowiednio przygotowane osoby dorosłe, które posługiwały się trzema stylami kierowania:
autokratycznym, demokratycznym i liberalnym.
W stylu autokratycznym kierownik sam określał, jakie będą cele grupowe i jakie czynności
będzie wykonywała grupa w związku z ich realizacją. Członkowie grupy nie brali udziału w
podejmowaniu decyzji a kierownik nie wyjaśniał ani tego, jaka jest jego decyzja, ani też tego, co
skłoniło go do jej podjęcia. Członkowie grupy znali tylko cząstkowe zadania i wykonując jakąś
czynność nie byli zorientowani czemu ona służy. Nikt z członków grupy nie miał wpływu na to,
kto będzie wykonywał określoną czynność. Podstawową formą zwracania się kierownika do swych
"podwładnych" było wydawanie rozkazów i poleceń. Wszelkie oceny wydawane przez kierownika,
zarówno pozytywne jak i negatywne miały charakter arbitralny i nie były uzasadniane. Ponadto
kierownik stosujący ów autokratyczny styl nie brał udziału w wykonywaniu pracy, przy ocenie
której sięgał częściej do kar niż nagród.
Kierownik realizujący styl demokratyczny w sposób wyraźny zachęcał członków grupy do
podejmowania decyzji związanych z realizacją jej celów wraz z doborem środków do ich
wykonywania. W przypadku pojawiających się trudności w realizacji określonych działań
kierownik zamiast stosować negatywne oceny pracowników (że nie mogą sobie z czymś poradzić),
proponował alternatywne formy rozwiązania tych trudności zaś sama grupa decydowała o wyborze
jednej z nich. Grupa również decydowała o podziale czynności. Pochwały lub nagany za
wykonywane czynności kierownik starał się formułować w sposób obiektywny z przywołaniem
określonych uzasadnień o charakterze faktograficznym. Pracował razem z grupą lecz sam nie
wykonywał zbyt wielu czynności.
Przy realizacji stylu liberalnego kierownik pozostawiał członkom grupy zupełną swobodę w
zakresie podejmowania decyzji indywidualnych i grupowych. Jego rola ograniczała się do
niezbędnego minimum; przede wszystkim dostarczał grupie różnych materiałów potrzebnych do
wykonywania pracy w której zresztą sam nie uczestniczył. Przekaz informacji niezbędnych grupie
ma miejsce tylko wtedy, gdy grupa się z tym sama do kierownika zgłosi. Liberalny kierownik
unika również komentarzy na temat pracy grupy i ocen dotyczących poszczególnych pracowników
(chyba, że go o to poproszą). W opisywanym tutaj eksperymencie każdy z kierowników grupy
posługiwał się wszystkimi trzema stylami kierowania choć każdy z nich stosowali w innej grupie.
Stąd też każda grupa doświadczała wszystkich trzech stylów. Praca w poszczególnych grupach i
zjawiska w nich zachodzące były przedmiotem szczegółowych obserwacji. Prowadzono również
wywiady z członkami grup oraz oceniano ilość i jakość wykonywanej pracy.
Wyniki uzyskanych badań okazały się bardzo interesujące. W grupach kierowanych przy
użyciu stylu autokratycznego najważniejsze wartości notowano w odniesieniu do ilości pracy.
Zdecydowanie gorzej było z jakością i motywacją pracy, którą przerywano gdy kierownik
opuszczał grupę. W odniesieniu do stosunków międzygrupowych na plan pierwszy wysuwały się
dwa rodzaje reakcji: agresja (zarówno wobec osób jak i przedmiotów), jak i apatia. Pracownicy byli
bardzo niezadowoleni z takiego stylu kierowania zaś w przypadku jego zmiany na inny
obserwować można było wiele symptomów wytworzonych wcześniej stanów frustracyjnych.
Uplasowany na przeciwległym biegunie styl demokratyczny prowadził przede wszystkim
do osiągania wysokie/jakości a zwłaszcza oryginalności wytwarzanych produktów. Zdecydowanie
większy niż przy poprzednim stylu był poziom motywacji do pracy, czego dowodem może być to,
iż po opuszczeniu grupy przez kierownika chłopcy nie przerywali pracy. Niższa jedynie była ilość
wykonywanych produktów. Istotnym jest również fakt, iż. stosunki wewnątrzgrupowe oparte byty
głównie na przyjaźni wyrażającej się m.in. w życzliwym wyrażaniu uwag o pracy, we wzajemnych
pochwałach i wspólnych zabawach. Częściej też niż w grupach kierowanych autokratycznie
używano zaimka "my" niż "ja" co świadczy o większej atrakcyjności i spoistości takiej grupy.
Stosunki pracowników z kierownikiem miały również przyjacielski charakter.
O efektach stosowania stylu liberalnego badacze mogli powiedzieć nieco mniej. Były one
jednak dość wyraziste. Przede wszystkim, chłopcy kierowani w sposób liberalny chcieli się raczej
bawić niż pracować, stąd wykonywali najmniejszą ilość produktów o najgorsze/jakości. W grupach
tych tworzyła się również nieformalna struktura grupy, w której - co ciekawe -jeden z członków
stawał się nieformalnym kierownikiem, kierującym w autokratyczny sposób, choć sami członkowie
mieli do tego stylu negatywny stosunek.
Można więc powiedzieć, iż ten prosty eksperyment dowiódł (potwierdzony zresztą w wielu
innych badaniach), iż lepsze jest kierowanie demokratyczne. Kierowanie autokratyczne jest
bowiem efektywne jedynie pod względem produktywności. Badania podjęte nad stylami
kierowania w przemyśle zaowocowały różnymi próbami szerszej klasyfikacji samych stylów
kierowania jak i samych kierowników.
Okazało się, że część kierowników orientuje się bardziej na zadania stojące przed grupą, część zaś
na przebieg stosunków międzygrupowych. Pozwoliło to badaczom konstruować bardzo
interesujące i rozbudowane typologie stylów kierowania lepiej oddające różne, rzeczywiste
zachowania kierowników.
Zarazem jednak, w miarę postępów badawczych okazało się, iż nie wszyscy pracownicy i
nie we wszystkich sytuacjach preferują jednak styl demokratyczny. W warunkach silnego
zagrożenia (konkurencją, trudną sytuacją finansową firmy itp.) pracownicy wykazują tendencję do
preferowania autokratycznego stylu kierowania.
Tak więc nie tylko sam proces kształtowania się norm grupowych jest procesem złożonym ale
również wszelkie próby nadania im przez grupę właściwego statusu, związanego zarówno z
realizacją zadań, celów grupy jak i z utrzymaniem określonych standardów jej tożsamości. Uwaga
ta odnosi się oczywiście również do sytuacji, w której zastanawiamy się nad efektywnością
organizowania działań zbiorowych, które tutaj rozpatrywane były w perspektywie stylów
kierowania.
6. Naród - problemy tożsamości narodowej.
Naród należy do tych zbiorowości społecznych, które odgrywaj ą podstawową rolę w
każdym społeczeństwie. W zasadzie możemy powiedzieć, iż zbiorowość ta jest podstawowym
spoiwem o charakterze kulturowym różnorodnych grup i zbiorowości. Myśl społeczna i
socjologiczna XIX wieku oraz pierwszej połowy XX wieku zdominowana była wręcz przez
problematykę narodu.
Od czasu Wiosny Ludów w Europie zapanowało przekonanie, iż ludzkość składa się głównie z
grup etnicznych, narodowości, narodów, mających nienaruszalne prawo do suwerenności i
wolności. Wielu autorów zajmujących się problematyką narodu zwraca uwagę na fakt, iż koncepcje
rozwoju społecznego w myśli społecznej budowane były w zasadzie dwutorowo. Z jednej strony
koncepcje rozwoju społecznego, w których odwoływano się do społeczności narodów, z drugiej zaś
opozycyjna koncepcja uniwersalistycznej wizji społeczeństwa stanowiącego trwałą wspólnotę
ludzi. Warto przypomnieć tutaj szerokie wizje zunifikowanych społeczeństw postindustrialnych
czy marksowski ideał społeczeństwa komunistycznego, w którym kategoria narodu nie była żadną
zmienną wyjaśniającą zjawiska i procesy społeczne. Postępujące, zwłaszcza po II wojnie
światowej, procesy globalizacji w wymiarze politycznym jak i gospodarczym, tworzenie różnego
rodzaju unii i zjednoczeń zdawało się dostarczać argumentów na rzecz tezy, iż problemy narodu i
nacjonalizmów są już nieistotne. W ostatnich jednak kilku latach najpierw w krajach Europy
Zachodniej, Ameryki Północnej, Azji i Afryki a ostatnio również w krajach Europy Środkowej i
Wschodniej (znamienny przykład byłej Jugosławii) pojawiły się nie tylko próby poszukiwania
własnych "korzeni" przez indywidualne osoby ale wręcz eksplozja antagonizmów narodowych i
nacjonalizmów, nad którymi jak wiadomo, nie jest w stanie zapanować żadna organizacja
międzynarodowa. Pod koniec dwudziestego wieku naród okazał się być wartością tak istotną w
życiu wielu ludzi, iż w sytuacji wystąpienia rzeczywistego lub wyimagowanego zagrożenia jego
tożsamości zdolni są do prowadzenia bratobójczych wojen.
6.1. Pojęcie i specyfika narodu.
Naród jest zbiorowością która, jak słusznie zauważa J.Szczepański, stanowi zamknięcie
długiego łańcucha, w którym język, gwara, pojawienie się pisma oraz szerokie kompleksy
kulturowe odegrały podstawową rolę. Na ten długi łańcuch składają się zarówno najprostsze grupy
etniczne, wyodrębniane na podstawie stosunków pokrewieństwa czyli rody jak też, w późniejszym
okresie klany, będące związkami rodowymi czy plemiona (złożone z rodów i klanów)
wyodrębniające się na podstawie własnego języka czy też dialektu, pewnych wspólnych
obyczajów, religii, własnej kultury materialnej i innych elementów wyrażających ich poczucie
odrębności. Przedostatnim ogniwem w łańcuchu zbiorowości poprzedzających wykształcenie się
narodu jest lud, który określić możemy, pomijając jego bardzo różnorodne znaczenie (w języku
potocznym czy doktrynach politycznych) jako "(... zbiorowości szersze niż plemię wyżej
zorganizowane, posiadające wyższy stopień rozwoju kulturalnego, wyodrębniające się na
podstawie własnej kultury, przede wszystkim wyraźnych odrębności w kulturze materialnej (
budownictwo, stroje, narzędzia pracy, lecz także obyczaje, pieśni, tańce, obrzędy i zdobnictwo)". 124
W charakterystyce ludu często eksponuje się takie istotne elementy ich kultury duchowej, często
określanej mianem folkloru, jak mity, legendy, przysłowia, tańce itp. Ludy choć zdecydowanie
bardziej złożone od plemion mogą rozwijać się bez posiadania własnego pisma czy też takiej
sformalizowanej organizacji jak państwo. Niekiedy oprócz pojęcia lud, używa się pojęcia
narodowość, które oznacza nie tylko przynależność danej jednostki do narodu (lub obywatelstwo)
ale również najwyższy etap rozwoju ludu, który nie osiągnął jeszcze stopnia rozwoju w pełni
ukształtowanego narodu. Narodowość to taka zbiorowość oparta na wspólnej kulturze, która nie
ukształtowała się jeszcze w postaci zbiorowości politycznej określanej mianem państwa. Widzimy
więc, iż droga do ukształtowania się narodów była bardzo długa. Naród, stanowiąc zbiorowość
bardzo dynamiczną, w Europie w dojrzałej postaci ukształtował się dopiero w okresie kapitalizmu.
Zresztą w literaturze krajów anglosaskich przeważa pogląd, że naród to zbiorowość
obywateli państwa, a więc nie naród a państwo jest czynnikiem najważniejszym. W niektórych
przypadkach naród pokrywa się z państwem, jak np. w USA, gdzie bardzo liczne grupy etniczne
należą do narodu amerykańskiego na podstawie przynależności obywatelskiej do państwa.
Nie wnikając jednak dalej w te dość złożone spory dotyczące rozróżnień terminologicznych
stwierdzić możemy, iż większość autorów125 zgadza się co do tego, iż naród jest wspólnotą w
znaczeniu tońniesowskim (Gemeinschaft).
Owa wspólnotowość narodu zaznacza się w wielu obszarach. Narodzę względu na swą
specyfiką, wyrażającą się -w tym, iż jest wielką zbiorowością, -wykształconą w długim procesie
rozwoju kulturowego stanowi:
- najszersze ramy dla wielu innych zbiorowości, w których element wspólnych norm i wartości
odgrywa istotną rolę,
- bardzo trwałą postać zbiorowości, zdolną trwać nawet kilka tysięcy lat,
- przykład zbiorowości wytwarzającej trwałe dziedzictwo kulturowe; to w obrębie narodu
powstały wielkie kultury,
- przykład zbiorowości, która wytwarza bardzo silne poczucie identyfikacji jednostek z różnymi
zbiorowościami mieszczącymi się w jego ramach; stanowi najczęściej najważniejszy czynnik
społecznej tożsamości jednostki ("kto ty jesteś?..."),
- przykład zbiorowości wytwarzającej silne poczucie solidarności między jej członkami oraz
antagonizm w stosunku do członków innych narodów.
Przykład ostatnich lat zdaje się w pełni dokumentować te dwie ostatnie cechy narodów.
Procesy zachodzące w tych zbiorowościach powodują, iż ich członkowie stają się twórcami i
realizatorami nie tylko bardzo ekspresyjnych ruchów społecznych ale również bardzo skrajnych
ideologii, wśród których na podkreślenie zasługuje nacjonalizm.
Termin nacjonalizm, wbrew potocznemu, najczęściej pejoratywnemu znaczeniu, używa się do
opisu:
- określonych postaw solidarności i identyfikacji z narodem, przywiązania do niego i gotowości
do najwyższych poświęceń w jego obronie; w tym przypadku nacjonalizm utożsamiany jest z
patriotyzmem,
- system idei politycznych stawiających solidarność i służbę interesom własnego narodu jako
najważniejsze zadanie połączone zarazem z próbami podporządkowania sobie innych narodów,
-
ideologii skrajnych, w których egoizm narodowy jest podstawową, naczelną dyrektywą
działania politycznego, połączoną często z prześladowaniami mniejszości narodowych we
własnym kraju (np.ideologia faszyzmu).126
W ideologiach nacjonalistycznych występuje przesadne podkreślenie wagi i doniosłości własnego
narodu w dziejach ludzkości, wyjątkowych jego cech związanych z koniecznością realizacji
określonych misji dziejowych oraz wysoki stopień nietorelancji wobec innych narodów.
6.2. Podstawowe typy definicji narodu.
Przedstawiona poniżej typologia różnorodnych definicji narodu127 dokonana została na
podstawie czynników, uznanych przez różnych autorów za dominujące w procesach
narodotwórczych. Autorzy ci jednak uwzględniali i inne czynniki, które ich zdaniem były jedynie
współokreślające bądź towarzyszące. Ogółem wyróżnić możemy pięć typów definicji narodu.
a) Naród jako wspólnota historyczna, będąca wynikiem wspólnego losu historycznego określonej
zbiorowości terytorialnej. Na ten wspólny los składają się zarówno więzi o charakterze
obiektywnym jak i subiektywnym. Do pierwszych należy wspólne terytorium, wspólnie
podejmowane działania o charakterze ekonomicznym oraz wykształcające się z czasem
państwo. Na więzi o charakterze subiektywnym składa się przede wszystkim świat symboli i
ideii wyrażonych w ojczystym języku oraz określone treści świadomości zbiorowej wyrażające
się w wyraźnym odróżnieniu "swoich" i "obcych".
b) Naród jako -wspólnota terytorialno-ekonomiczna.
W tym typie definicji wyeksponowane są przede wszystkim takie czynniki obiektywne,
konstytuujące naród jak zamieszkiwanie wspólnego terytorium, ziemia ojczysta, zarówno w sensie
geograficznym jak i w znaczeniu źródła bytowania ludzi.
c) Naród jako wspólnota polityczna.
W tym typie definicji autorzy na plan pierwszy w zespole czynników narodotwórczych wysuwają
dążenie członków zbiorowości do wykształcenia i posiadania wspólnej organizacji politycznej w
postaci państwa. Państwa, które promując określone dążenia integracyjne (np.w plemiennej formie
rozwoju społecznego) stoi jednocześnie na straży języka, religii, określonego typu wierzeń i
obyczajów m.in. poprzez wprowadzanie narodowego systemu oświaty i wychowania. Na początku
wieku R-Dmowski pisał, iż "Naród jest wytworem życia państwowego. Wszystkie istniejące
narody mają swoje własne państwo albo je kiedyś miały i bez państwa żaden naród nie powstał...
Naród może utracić państwo i nie przestaje być narodem, jeżeli nie zerwał nici moralnego związku
z tradycją państwową(...)
d) Naród jako wspólnota kulturowa.
Zgodnie z poglądami zwolenników tego typu definicji naród, jako specyficzna zbiorowość,
kształtowany jest przede wszystkim przez wartości kulturowe, historycznie ukształtowane, uznane i
pomnażane przez tę zbiorowość. Stąd też tożsamość narodową można utrzymać a nawet wzmocnić
wtedy, gdy na miejsce utraty niepodległości państwowej (jako przykład podaje się dzieje Wielkiej
Emigracji polskiej w XIX stuleciu). S.Ossowski, który wprowadził do socjologii rozróżnienie
między "ojczyzną prywatną" i "ojczyzną ideologiczną" pisał, iż "Naród nie musi być zbiorowością
zamieszkującą zwarcie jakieś określone terytorium - chociaż zakłada się, że taką zbiorowością być
powinien -musi natomiast posiadać wspólną dla wszystkich swych członków ojczyznę. Ojczyzna
stanowi bogaty zespól wartości odgrywający doniosłą rolę w kulturze narodowej, a pewna swoista
postawa względem ojczystego terytorium jest nieodzownym elementem tej kultury; nieodzownym
w tym sensie, że nie byłoby podstawy, aby kulturę pozbawioną tego elementu nazywać kulturą
narodową, a zbiorowości o takiej kulturze - narodem".129 Ten typ wartości S.Ossowski nazwał
"ojczyzną ideologiczną", stwierdzając zarazem, iż "Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistości
subiektywnej grup społecznych, które są wyposażone w pewne elementy kulturowe...Cechy
ojczyzny są zawsze funkcją obrazów, które z jej imieniem łączą członkowie pewnej
zbiorowości".130 Ojczyzna prywatna zaś to terytorium, na którym urodziliśmy się i wychowali. Jak
stwierdza zaś sam autor, stosunek do ojczyzny prywatnej poparty jest"(...) nakazem moralnym: jest
on nie tylko sprawą moich osobistych przywiązań, ale jest także moim obowiązkiem, powinienem
kochać okolice stanowiące moją ojczyznę osobistą, bo one mi reprezentują ojczyznę w znaczeniu
ideologicznym, której są częścią (,..)
e) Naród jako -wspólnota psychiczna. tej perspektywie definicyjnej najistotniejszym elementem
decydującym o uzyskaniu tożsamości narodowej jest zbiorowa wola bycia narodem, zgoda na
wspólny, historyczny los, duma z osiągnięć i gotowość do ponoszenia największych ofiar w
sytuacji zagrożenia bytu narodowego. W ujęciu tym eksponuje się rolę wzorów osobowych
(bohaterowie narodowi) kreujących bohaterskie postawy, wzmacniające świadomość
narodową, która decyduje o odrębności opisywanej tutaj zbiorowości.
Można zatem, przy syntetycznym potraktowaniu typ wszystkich, przedstawionych tutaj ujęć narodu
powiedzieć, iż "(...)naród to trwała wspólnota ludzi ukształtowana historycznie w obrębie danego
terytorium, na gruncie określonych doświadczeń, tradycji i języka, posiadająca więzi ekonomiczne
i własne instytucje polityczne, charakteryzująca się swoistym systemem kulturowym oraz
poczuciem tożsamości i odrębności wobec innych zbiorowości i grup etnicznych".
Przy analizie współczesnych narodów pojawia się wiele interesujących ale również złożonych
problemów dotyczących np. wzajemnych relacji między narodem a państwem, charakteru
narodowego (zarówno w ujęciu normatywnym jak i empirycznym) czy stereotypów narodowych.
Wykraczają one jednak poza normy niniejszego skryptu, mającego przecież charakter
wprowadzający w problematykę socjologii i psychologii społecznej.
Rozdział szósty
Struktura społeczna i nierówności społeczne.
1. Podstawowe wymiary analizy struktury społecznej.
Pojęcie "struktura społeczna" stanowi istotną kategorię analityczną stosowaną zarówno w
rozważaniach empirycznych jak i teoretycznych, odnoszonych do funkcjonowania społeczeństwa.
w rozwoju myśli społecznej zainteresowania badawcze strukturą społeczną trwające nieprzerwanie
od XIX wieku można ująć w dwu podstawowych perspektywach. Jedna z nich odnosi się wyraźnie
do etymologicznego /łacińskiego/ znaczenia słowa "struktura", która traktowana jest przede
wszystkim jako "budowa". Ten wyraźnie przestrzenny, "architektoniczny" punkt widzenia
traktowany jest oczywiście dość metaforycznie. Tym nie mniej odnosi się on do takiego
postrzegania struktury społecznej, która jawi się jako określony, mniej lub bardziej wyraźnie
powiązany ze sobą układ elementów .
W drugiej perspektywie struktura społeczna traktowana jest dość "anatomiczne", jako
względnie organiczna całość, w które poszczególne elementy tej struktur interesują badaczy nie
tyle ze względu na siłę i treść związków i współzależności zachodzących między nimi co ze
względu na funkcje pełnione na rzecz utrzymania społeczeństwa jako całości sui generis /swego
rodzaju/ .
Te dwie odmienne płaszczyzny analizy prowadzą oczywiście do nieco innego oglądu tego,
co się dzieje wewnątrz społeczeństwa, wzbogacając tym samym naszą wiedzę i stymulując
pojawienie się dalszych propozycji analizy . Mimo jednak zaznaczających się różnic w podejściach
analitycznych i interpretacyjnych badacze zgodni są co do tego, iż w sensie ogólnym termin
"struktura" oznacza /.../ rozmieszczenie elementów składowych oraz zespół relacji pomiędzy nimi,
charakterystyczne dla danego układu jako całości 133 . Struktura społeczna zaś rozumiana jest jako
układ zależności, stosunków i dystansów społecznych między jednostkami i grupami społecznymi.
Ze względu na fakt, iż o strukturze społecznej mówimy bądź to w wymiarze empirycznym bądź
teoretycznym /abstrakcyjnym/ warto zaprezentować, choćby w dużym skrócie podstawowe różnice
i podobieństwa zaznaczające się w tych dwóch wymiarach.
Wymiarze empirycznym wyróżnia się cztery podstawowe struktury świata społecznego:
I - ludzie, ich zachowania, wzajemne relacje między nimi, werbalizowane postawy i
opinie,
II- małe grupy społeczne, a więc takie grupy , w których interakcje między ich członkami
przebiegają na zasadzie "face to face 11 /twarzą w twarz/. są to przede wszystkim takie grupy , jak:
rodzina, grupy rówieśnicze, zabawowe, społeczności lokalne,
III - wielkie grupy społeczne, a więc takie grupy , w których interakcje między ich członkami mają
często charakter pośredni i dość często oparte są jedynie na występowaniu wspólnych korelatów
świadomościowych; należą do nich przede wszystkim: klasy społeczne, warstwy społeczne, partie
polityczne, organizacje społeczne,
IV - wielkie systemy społeczne - społeczeństwo globalne.
Pierwszy z tych wymiarów zaliczany jest do zjawisk indywidualnych, natomiast pozostałe
trzy - do zjawisk społecznych. Między zjawiskami indywidualnymi i społecznymi zachodzi cały
szereg związków i zależności wyjaśniany w ramach różnorodnych ujęć metodologicznoteoretycznych.
w wymiarze abstrakcyjnym /teoretycznym/ wyróżnia się nieco inne poziomy struktury społecznej.
I - działania jednostek n - mikrostruktury społeczne /będące odpowiednikiem małych grup
społecznych/
III - makrostruktury społeczne /będące odpowiednikiem wielkich grup społecznych i wielkich
systemów społecznych/ .
W tym ujęciu te wszystkie trzy poziomy określane są mianem rzeczywistości społecznej.
Niektórzy badacze wyróżniają niekiedy jeszcze jeden poziom struktury w ujęciu teoretycznym,
uplasowany między makro i mikrostrukturami społecznymi, który określają mianem mezostruktury
/struktury pośredniej/, . ten poziom struktury odnoszony jest zarazem najczęściej do społeczności
lokalnych czy grup pracy .
Tak więc możemy powiedzieć, że życie społeczne to kategoria czysto opisowa, konkretna,
empiryczna, odnosząca się do zjawisk powszechnie obserwowalnych. Struktura społeczna zaś to
kategoria wyjaśniająca, teoretyczna, porządkująca fakty społeczne a zarazem ujawniająca ich
ukryte głębsze treści i znaczenie społeczne. z tego też powodu w analizach struktury społecznej
badacze odwołują się do takich pojęć, jak relacje, zależności, stosunki, regularność, prawidłowość,
powtarzalność czy trwałość. Jednostka nie żyje przecież w próżni społecznej ale w określonym
złożonym układzie mikro- i makrostruktur społecznych. Układ ten /struktura społeczna/ jest
wyraźnie heterogenny /zróżnicowany/, uwikłany w bardzo wiele sprzeczności i dylematów , które
stają zarówno przed poszczególnymi jednostkami jak i grupami. Jedną z nich jest np. sprzeczność
między określonym zespołem norm i wartości, które się wcześniej zinternalizowało, a konkretnymi
interesami grupowymi, wymagającymi rezygnacji z ich realizacji. Jednakże podstawowa cecha
wyróżniająca te dwa poziomy struktur społecznej /wymiar mikro- i makro-/ polega na tym, iż
poziom mikrostrukturalny mieści się w zasadzie w sferze nie zinstytucjonalizowanej, zaś poziom
makrostrukturalny poza tę sferę wykracza.
Kiedy mówimy o strukturze społecznej możemy mieć na myśli aktualnie istniejący układ
zależności i dystansów między jej konstytuującymi elementami, układ antycypowany,
przewidywany w przyszłości jak i układ idealny, będący wynikiem konfrontacji rzeczywistości
społecznej z normatywną, pożądaną wizją takiego układu.
Stąd też analiza dynamiki zmian strukturalnych dotyczy zazwyczaj :
- procesów grupo twórczych, a więc tworzenia się nowych struktur, a co za tym idzie
zróżnicowań czy nierówności,
- procesów reprodukcji, czyli odtwarzania się istniejących układów strukturalnych, zróżnicowań
czy nierówności,
-
procesów atrofii, czyli zanikania a niekiedy wręcz rozpadu określonych struktur, zróżnicowań
czy też nierówności.
Ze względu na fakt, iż obok pojęcia struktura społeczna używamy takich pojęć jak zróżnicowanie
społeczne i nierówność społeczna, potrzebne są tutaj pewne rozróżnienia definicyjne. Struktura
społeczna rozumiana jako zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w
różny sposób członkowie społeczeństwa lub konkretnych grup zawiera w sobie zarówno aspekt
relacyjny jak i dystrybutywny /rozkład pewnych, społecznie pożądanych a ograniczanych wartości
takich, jak: dobra materialne, przywileje, władza, wykształcenie/.
O zróżnicowaniu społecznym mówimy w tym kontekście zazwyczaj wtedy, gdy interesuje nas
tylko ten dystrybutywny aspekt struktury społecznej. Niektóre rodzaje zróżnicowań społecznych
uznawane są przez społeczeństwo za niesprawiedliwe. Wówczas określa się je mianem
"nierówności społecznych ". Oczywistym jest fakt, iż nierówności społeczne to nic innego jak
zróżnicowania społeczne rozpatrywane nie w aspekcie czysto opisowym ale wartościującym,
normatywnym. Do tego zagadnienia wrócimy zresztą w dalszej części rozważań. w analizach
struktury społecznej, rozpatrywanej zwłaszcza w perspektywie dynamicznej szczególną uwagę
zwraca się na makrostruktury , zwłaszcza zaś na strukturę klasową społeczeństwa.
2. Struktura społeczna w perspektywie klasowej.
Termin "klasa" wprowadził do nauki Adam Ferguson /1723 - 1816/. Z czasem stał on się
terminem powszechnie /nie tylko przez K. Marksa i F. Engelsa/ używanym przez przedstawicieli
nauk społecznych, choć przy jednocześnie dużych różnicach znaczeniowych. Sposoby ujmowania
struktury klasowej w socjologicznej refleksji nad funkcjonowaniem życia społecznego były i są
dość zmienne, można jednak wskazać w nich pewne wspólne, przyjmowane zazwyczaj implicite /w
sposób milczący/ założenia. Założenia te możemy sformułować w formie zdań twierdzących
następującej treści:
a) struktura klasowa to określony system zbiorowości społecznej, między którymi
zachodzą
różnorakie związki i zależności, zarówno bezpośrednie jak i pośrednie,
b) struktura społeczna, rozpatrywana z perspektywy struktur klasowej to struktura, w której
poszczególne pozycje, zarówno jednostkowe jak i grupowe związane są z przywilejami i
upośledzeniami /deprawacjami/ wyznaczonymi według kryteriów społecznych a nie
biologicznych,
c) pojęcie struktury klasowej odnoszone jest zawsze do zbiorowości najwyższego rzędu /do
makrostruktur/ , stąd też w każdym społeczeństwie wyróżnia się niewiele /kilka/ klas i to na
podstawie szczególnie istotnych, doniosłych kryteriów
d) przynależność poszczególnych jednostek do określonych klas społecznych jest względnie
trwała zaś wszelkie możliwe procesy awansu lub deklasacji traktowane są zazwyczaj jedynie
jako odchylenia od dominującej tendencji do petryfikacji struktur klasowych. Część założeń
służących do analizy struktur klasowej formułowana jest jednak wprost /explicite/. Do
najważniejszych należą założenia, zgodnie z którymi:
a) ludzie należący do różnych klas są "wyżej" lub "niżej" względem siebie z punktu widzenia
jakiejś istotnej cechy położenia społecznego /dochodu, wykształcenia, udziału we władzy,
prestiżu (uznania) społecznego/ a więc zarazem z punktu widzenia określonych przywilejów
społecznych,
b) podstawowe różnice między klasami polegają na tym, iż skupiają one na ogół ludzi o
odrębnych a niekiedy nawet przeciwstawnych interesach,
c) ludzie należący do różnych klas różnią się między sobą treściami świadomości a więc przede
wszystkim przekonaniami na temat swojej przynależności grupowej /klasowej/ , swoich
interesów, mają tym samym wyraźną skłonność do odczuwania solidarności z innymi
członkami własnej grupy a zarazem poczucie antagonizmu w stosunku do innych grup
traktowanych jako obce,
d) klasy stanowią przykład zbiorowości względnie izolowanych w stosunku do innych
zbiorowości; szczególnie zaznacza się to na gruncie kontaktów towarzyskich, choć odnosi się
to również do innych kontaktów społecznych.
Struktura społeczna widziana z perspektywy struktury . klasowej stanowi zatem określony
układ stratyfikacyjny, oparty na relacjach nadrzędności i podporządkowania. Relacje te zaś odnosić
się mogą zarówno do bogactwa, przywileju, władzy czy prestiżu. Występujący w danym
społeczeństwie system rang powoduje, iż pewne duże grupy ludzi określone bądź to mianem klasy
bądź warstwy społecznej stają względem siebie wyżej lub niżej. Ogół różnie względem siebie
ułożonych warstw i klas społecznych stanowi zarazem system stratyfikacyjny danego
społeczeństwa. Trzeba jednocześnie pamiętać o tym, iż trzy podstawowe cechy położenia
społecznego - przywilej, władza i prestiż nie zawsze są ze sobą zbieżne, lecz występują obok siebie
w oddzielnych systemach stratyfikacyjnych. Tak np. bogactwo wynikające z przywileju często
prowadzi do szerokiego udziału we władzy politycznej ale nie w każdym społeczeństwie z
jednakową tendencją i nie zawsze.
Rozbieżność podstawowych cech położenia społecznego, a więc taka sytuacja, w której
poszczególne jednostki i grupy w różnym stopniu partycypują w tych podstawowych
wyznacznikach położenia społecznego określana jest mianem dekompozycji cech położenia
społecznego.
Za najważniejszy rodzaj stratyfikacji we współczesnych społeczeństwach zachodnich, w
tym również w Polsce, uważany jest układ klasowy. Za P .L. Bergerem możemy powiedzieć, iż
klasy to " /..../ taki typ stratyfikacji, w którym zasadnicza pozycja w społeczeństwie określana jest
głównie przez kryteria ekonomiczne. W takim społeczeństwie pozycja społeczna jaką ktoś osiąga
jest z zasady ważniejsza od tej, z którą się narodził /chociaż większość ludzi uznaje, że ta ostatnia
ma wielki wpływ na tę pierwszą/ . Dla społeczeństwa klasowego charakterystyczny jest także
wysoki stopień ruchliwości społecznej. Oznacza to, że pozycje społeczne nie są ustalone raz na
zawsze, że wielu ludzi zmienia swe pozycje w toku życia na lepsze lub gorsze i że w konsekwencji
żadna pozycja nie wydaje się całkowicie pewna. w rezultacie symboliczne atrybuty pozycji mają
wielką wagę. To znaczy , przez użycie rozmaitych symboli /takich jak:
przedmioty materialne, style zachowania, upodobania i język, sposoby obcowania z ludźmi, a
nawet określone opinie/ człowiek demonstruje światu dokąd dotarł. Socjologowie nazywają to
symbolizmem statusu i w badaniach nad stratyfikacją jest to ważny temat.
Generalnie wyróżnić można cztery podstawowe schematy ujmowania struktury klasowej:
I - schemat dychotomiczny 135 Dwudzielny/,. w którym dwie klasy ułożone są względem siebie
biegunowo, obdarzone są przeciwstawnymi cechami. W schemacie tym struktura klasowa
przybiera postać przeciwstawień: "rządzący - rządzeni", "bogaci - biedni", "ci co na górze - ci co na
dole" itp. Schemat ten obecny jest nie tylko w refleksjach teoretycznych ale również w potocznej
wizji struktur społecznej.
II - schemat gradacyjny Stratyfikacyjny - stopniowalny/. W schemacie tym społeczeństwo
przedstawione jest jako wieloczłonowy układ klas, z których każda jest pod tym samym względem
niższa lub wyższa. Mówiąc inaczej, wszystkie wyróżnione przez badaczy klasy posiadają tę samą
cechę, tylko w różnym stopniu. Przy czym klasy wyróżnione są w tym schemacie ze względu na
istotne cechy położenia społecznego: dochód, wykształcenie, pochodzenie społeczne Etniczne/, styl
życia, władza, prestiż. Wyróżnić przy tym możemy dwa rodzaje schematu gradacyjnego:
- gradację prostą, w której posługujemy się jednym kr)1erium szeregowania klasowego w układzie
gradacyjnym /np. kryterium dochodu - gradację syntetyczną, w której ze względu na niemożliwość
jednoczesnego stosowania wielu kryteriów szeregowania Ze względu na ich nieporównywalność
odwołujemy się do kryterium, które można uznać za kryterium zgeneralizowanie Zbiorcze/. To
swoiste "syntetyzowanie" różnych kryteriów przebiegać może jedynie na poziomie świadomości
społecznej i jest nim prestiż społeczny jednostki Uznanie/. Wielki socjolog amerykański C.
W.Mills jest np. przekonany, iż prestiż społeczny to " cień bogactwa i władzy. W ramach tego
schematu, typowego dla analizy struktury społecznej stosowane są w różnych odmianach tzw .
teorie uwarstwienia społecznego.
Uwarstwienie społeczne, będące pewnym sposobem widzenia zróżnicowania określane jest
najczęściej mianem stratyfikacji społecznej. Termin ten, zaczerpnięty z geologii, wprowadził w
początkach XX wieku amerykański socjolog E.A. Ross, aczkolwiek już w starożytności
postrzegano społeczeństwo w kategoriach "niższości " i "wyższości " czy piramidy drabiny
społecznej.
Tym nie mniej nowoczesne koncepcje uwarstwienia, odwołujące się głównie do kryterium
subiektywnego prestiżu społecznego wywodzą się od koncepcji sformułowanej przez XIX- wiecznego niemieckiego socjologa i ekonomistę - Maxa Webera /1864 - 1920/, prowadzącego
rozległe studia nad kapitalizmem nowoczesnym i jego charakterystyczną organizacją społeczną burżuazją. M. Weber przyjął założenie, iż strukturę społeczną możemy badać na trzech
płaszczyznach:
a) na płaszczyźnie ekonomicznej," wtedy badamy ekonomiczne źródła zróżnicowania np. w
obrębie dochodu lub bogactwa,
b) na płaszczyźnie społecznej," wtedy zróżnicowanie społeczne przybiera postać dystansów
społecznych, mierzonych rozmiarami prestiżu, szacunku społecznego,
c) na płaszczyźnie politycznej," wtedy zróżnicowanie społeczne przybiera postać nierównego
udziału we władzy, rozumianej nie tylko jako wszelkie zwierzchnictwo i kierowanie działaniami
ludzkimi ale również jako możliwość narzucenia przez działającą jednostkę swojej woli innym
jednostkom.
W związku z przyjęciem takich założeń można mówić o wielowymiarowym ujęciu
struktury społecznej, która u M. Webera dotyczy wymiaru:
a) ekonomicznego, generującego klasy społeczne,
b) kulturowego - generującego warstwy /stany/ społeczne,
c) politycznego - generującego partie jako zrzeszenia o charakterze celowym, nastawione na
zapewnienie swym członkom wpływów na istniejący aparat władzy.
Partie nie muszą oczywiście mieć charakteru "klasowego" lub "stanowego". Tak więc
według M. W Webera społeczeństwo można dzielić na trzy różne sposoby, tzn. na klasy, stany
/warstwy/ i według uczestnictwa we władzy, a jednostka może zajmować w tych układach całkiem
różne miejsce. "W przeciwieństwie do położenia klasowego - pisze Weber uwarunkowanego często
ekonomicznie, położenie stanowe określać będziemy jako wszelkie typowe składniki losów
ludzkich uwarunkowane przez określoną pozytywną lub negatywną ocenę godności społecznej136
" .Przy czym za wyraz godności uznaje się specyficzny styl życia, który kształtuje się w grupach
zawodowych, grupach charakteryzujących się przekonaniem o wspólnym pochodzeniu np.
arystokracja, mniejszości etniczne, czy poziom wykształcenia. Uwagi Webera o dążeniu "stanów"
do manifestowania swojej pozycji społecznej przez uprawianie specyficznego stylu życia, dającego
im prestiż, uważane jest za
początek nowoczesnej teorii stratyfikacji społecznej. w teorii tej zróżnicowanie społeczne ma, jak
to już zaznaczyliśmy, postać dystansów społecznych i ekskluzywności społecznej. Weberowska
idea rozdzielania zjawisk ujmowanych dotąd w pojęciu klasy po raz pierwszy zastosowana została
w badaniach empirycznych amerykańskiego socjologa W. L. Warnera, którą z grupą
współpracowników przeprowadził pod koniec lat trzydziestych gruntowną analizę
życia społecznego w małym miasteczku /17 tys. mieszkańców/ Newburry Port w Nowej Anglii /w
publikacjach występuje ono pod kryptonimem "Yankee City" / uważanym za typowe dla
miasteczek amerykańskich. w wyniku badań wyróżnił on 6 klas /warstw przestrzennych/.
a) dwie warstwy wyższe - wyższą i niższą /upper - upper i lower - upper/
b) dwie warstwy średnie - wyższą-i niższą /upper - middle i lower - middle/
c) dwie warstwy niższe - wyższą i niższą / upper - lower i lower - lower/.
Różnorodność wyników badań w ramach paradygmatu stratyfikacyjnego można jednak
sprowadzić do stwierdzenia, iż społeczeństwo klasowe dostarcza praw i przywilejów, obowiązków
i powinności, które są jednak nierówno podzielone na jego wyższych i niższych poziomach. w
potocznej zresztą świadomości występuje również przekonanie, iż istnieje klasa wyższa /mająca
zazwyczaj we władaniu środki produkcji, kapitał/ , klasa średnia /posiadająca odpowiednio
wysokie klasyfikacje zawodowe/ oraz klasa niższa /dysponująca jedynie fizyczną siłą roboczą/.
Ze względu na fakt, iż termin "lower class" jest przez wielu respondentów w badaniach
socjologicznych odczuwany jako degradujący /co powodowało, ze znaczący odsetek zaliczał się do
klasy średniej/ wprowadza się jeszcze jedną nazwę klasy , która nie ma gradacji working class
/klasa robotnicza/.
III - Schemat funkcjonalny, zgodnie z którym w strukturze społecznej występuje kilka klas
różniących się między sobą funkcjami społecznymi jakie pełnią w życiu społecznym. Jak pisał S.
Ossowski - klasy te, ze względu na odrębne funkcje mogą być sobie wzajemnie potrzebne, tak jak
potrzebne są różne zawody. Przykładem zastosowania takiego schematu może być średniowieczny
podział na tych co się modlą /duchowieństwo/, na tych co bronią /rycerstwo/ i na tych co pracują
/lud/. w czasach nowożytnych schemat ten występuje w koncepcji A. Smitha - przedstawiciela
klasycznej teorii ekonomii, k1óry wyróżnia klasę właścicieli ziemi, kapitału i siły roboczej.
IV - Schemat marksistowski, w którym można Wyróżnić niektóre istotne elementy wszystkich
trzech wcześniej omawianych schematów oraz treści zupełnie nowe. Najistotniejsza różnica polega
na tym, iż w schemacie marksistowskim struktura społeczna traktowana jest jako pochodna
struktury ekonomicznej; samo zaś pojęcie klasy odnoszone jest do takich dużych grup ludzi, które
wyróżniane są przede wszystkim na podstawie ich stosunku do własności środków produkcji
/posiadają lub nie te środki/. Jako wtóre, uzupełniające kryteria uwzględnia się w tym schemacie:
miejsce w społecznej organizacji pracy /zwierzchnie wykonawcze/ oraz formę /płaca - zysk/ i
wielkość udziału w dochodzie narodowym. O warstwach społecznych marksiści mówili zaś
posługując się innymi, pozaekonomicznymi kryteriami. Tak np. warstwa inteligencji wyróżniana
była na podstawie charakteru pracy.
Różnorodne teorie formułowane w ramach schematu marksowskiego posiadają jedną
istotną cechę. W znacznym stopniu obciążone są ideologiczną perspektywą, zorientowaną na
zmianę, przebudowę istniejącej struktury społecznej. Zaznacza się to szczególnie wtedy, gdy
marksiści posługują się uproszczoną, dychotomiczną wizją struktury społecznej, budowaną jedynie
na kryterium ekonomicznym. Wtedy to wskazują na występowanie we wszystkich
społeczeństwach, w których istnieje prywatna własność środków produkcji, dwu podstawowych,
biegunowych, będących w antagonizmie klas: posiadających i nie posiadających środki produkcji
na własność /właścicieli niewolników i niewolników, panów feudalnych i chłopów, kapitalistów i
robotników/. Antagonizm ten wynika jednak nie z negatywnych cech którejś z tych klas ale z
obiektywnie istniejących relacji. Wzrost przywilejów jednej klasy odbywać się musi kosztem
drugiej, ponieważ tak są one usytuowane względem siebie w strukturze społecznej.
3. Potoczna percepcja struktury społecznej
Struktura społeczna, tak jak ją do tej pory definiowaliśmy stanowi pewną całość, atrybut
społeczeństwa / grupy , określonej innej zbiorowości/. Możemy jednak spojrzeć na strukturę z
punktu widzenia jednostki, która w tę strukturę jest uwikłana. Nie patrzymy wtedy na jednostkę
poprzez zajmowaną przez nią pozycję społeczną w tej strukturze ale interesuje nas jak ona sama tę
strukturę postrzega.
Liczne badania prowadzone na ten temat w wielu krajach świata dostarczają bardzo
ciekawych informacji. Jedna z nich dotyczy faktu, iż nie wszyscy ludzie są przekonani o istnieniu
/bez względu na sposób zdefiniowania/ klas i warstw społecznych. Najważniejsze jednak proporcje
osób świadomych istnienia klas i warstw społecznych obserwuje się wśród robotników 137.
Ponadto proporcje świadomych istnienia klas i warstw społecznych są zwykle wyższe w dużych
ośrodkach miejskich niż w małych.
W potocznym odbiorze struktura społeczna przybiera zarówno wymiar dychotomiczny
/dwudzielny/ i jest wtedy związana z konfliktowym postrzeganiem społeczeństwa, jak i wymiar
stratyfikacyjny, skorelowany z akcentowaniem istnienia w społeczeństwie harmonii i zgody .
Dość często w postrzeganiu struktury społecznej występuje trójczłonowy schemat /wymienia się
trzy klasy lub warstwy/ uwarunkowany zarówno czynnikami poznawczymi, strukturalnymi jak i
ideologicznymi. Dychotomiczna wizja struktur społecznej, która najczęściej nasuwa się w
potocznym odbiorze' tworzy, według odczuć poszczególnych respondentów , zbyt nierealistyczny
obraz, stąd skłonność do uzupeh1iania go trzecim członem.
Wiele badań dowiodło ponadto, iż ludzie wykazują tendencję do umieszczania swej pozycji
w środku hierarchii społecznej, czego najprostszym sposobem jest wyróżnienie klasy, z kt6rą
respondent się identyfikuje, dwóch innych - jednej poniżej i drugiej powyżej klasy uznanej za
własną /klasyczny przykład posługiwania się typologią klas: wyższa, średnia, niższa/. Część
badaczy jest również zdania, iż liczba postrzeganych klas społecznych peh1i funkcje
psychologiczne. Wizja struktury służy ludziom do minimalizowania dystansów pozycji uznanej za
własną od wierzchołka hierarchii społecznej bądź też maksymalizowania od jej punktu najniższego.
Badania w Grecji dowiodły jednak, iż ludzie nie zawsze mają skłonność do podwyższania własnej
pozycji społecznej zwłaszcza wtedy, gdy zajmowanie wysokiej pozycji społecznej wiąże się z
negatywną oceną moralną. Wspomniany w tym rozdziale W. L. Werner twierdzi, iż przedstawiciele
klas wyższych jaśniej widzą górą część hierarchii społecznej /poprzez co skłonni są widzieć szczyt
struktury społecznej jako bardziej "wysmukły" / zaś przedstawiciele klas niższych - dolną część tej
struktury.
Interesującymi wydają się wyniki dotyczące kryteriów, którymi posługują się respondenci
w wydzielaniu określonych klas i warstw społecznych. Dominują przede wszystkim kryteria
ekonomiczne: dochody, zarobki, wydatki, poziom i treść konsumpcji. W 20 badaniach czynniki
ekonomiczne aż 17 razy umieszczone były na pierwszym miejscu. 138 Poza kryteriami
ekonomicznymi wymieniano najczęściej.
władzę, prestiż, wykształcenie, zawód, charakter pracy , osobowość, przywileje, wspólne interesy,
obyczaje i wierzenia.
Przy czym znaczenie bogactwa i dochodów jest większe w przypadku określeń stosowanych do
opisu klasy wyższej, znaczenie prestiżu i zawodu do opisu klasy niższej. Ponadto kryteria
stosowane do opisu klasy wyższej są częściej niż pozostałe używane również do opisu struktur
społecznej jako całości. Generalnie kryteria stosowane do opisu klas zajmujących skrajne pozycje
są przenoszone na całe społeczeństwo częściej, niż kryteria używane do opisu klasy średniej. Tylko
trzy kategorie: dochód, zawód i wykształcenie zachowują ważność przy opisie wszystkich klas i
opisie społeczeństwa jako całości. Pozostałe ważne kryteria przy globalnym opisie pojawiają się z
reguły wyłącznie przy opisie klasy wyższej.
Na ogół wybór kryteriów opisu struktury społecznej zależy przede wszystkim od tego jaka
część struktur ma być przedmiotem opisu oraz kto tego opisu dokonuje, czyli mówiąc inaczej w
jakim miejscu tej struktury w sensie obiektywnym znajduje się respondent. Kryteria polityczno ideologiczne /burżuazja, proletariat, wyzyskiwacze i wyzyskiwani/ częściej pojawiają się, wbrew
oczekiwaniom, w odpowiedziach osób o wysokiej pozycji społecznej.
Badacze sugerują, iż może to być efektem wykształcenia, wiedzy na temat tego, jakie kryteria
stosowane są w dyskursie naukowym. Do zawodu najczęściej odwołują się ci, którzy wykonują
najprostszą, niewykwalif1kowaną pracę, zaś do dochodu - robotnicy półwykwalifikowani.
Można przypuszczać, iż osoby zajmujące niskie pozycje społeczne ze zwiększonym
prawdopodobieństwem odwołują się do tych kryteriów, które najlepiej odróżniają ich własną
pozycję od pozycji innych członków społeczeństwa.
Badanie subiektywnego wymiaru struktury społecznej ma bardzo istotne znaczenie nie tylko dla
celów czysto naukowych. Stany świadomości które powstają wokół istniejących zróżnicowań
społecznych wyznaczają do pewnego stopnia stosunki społeczne. Rzeczywistość społeczna jest
bowiem również taka, jak ją widzą poszczególne jednostki, które zgodnie z tą wizją podejmują
określone działania czy też manifestują takie a nie inne postawy i opinie.
4. Struktura a ruchliwość społeczna.
Ruchliwość społeczna uznawana jest powszechnie za charakterystyczny proces
społeczeństwa klasowego. Proces ten zmienia bowiem nie tylko strukturę klasowo - warstwową
całych społeczeństw ale również strukturę zawodową poszczególnych zbiorowości.
Ruchliwość społeczna nie może być jednak rozumiana w czysto przestrzennych kategoriach, jako
synonim ruchliwości geograficznej, migracji. Polega ona bowiem na zmianie miejsca przez
jednostki lub grupy społeczne w przestrzeni społecznej. Przestrzenią taką jest określony układ klas,
warstw czy kategorii zawodowych. Jak zatem słusznie zauważa J. Szczepański "Ruchliwość
społeczna polega na zmianie pozycji społecznej w tej samej zbiorowości lub też na przeniesieniu
się do innej zbiorowości i zajęciu tam innej pozycji. Zmieniać pozycje mogą jednostki, grupy,
kategorie zawodowe, społeczności lokalne"139) . Należy przy tym zaznaczyć, iż pozycja społeczna
jednostki lub grupy to nic innego jak określone miejsce w mikro- lub makrostrukturze, wyznaczone
przez wiele czynników , m.in. przez możność wykonywanej roli społecznej, prestiż, udział w
dochodach i forma tego udziału, udział we władzy, kultura, postawy , aspiracje życiowe, styl życia
itp.
Wracając jednak do zagadnienia ruchliwości społecznej wyróżnić można jej kilka
podstawowych typów.
a) Ruchliwość pionowa, czyli przechodzenie z pozycji. na pozycję społeczną w układzie
wertykalnym /pionowym/ z niższych pozycji na wyższe /awans/ lub też z wyższych na niższe
/degradacja/. Ten typ ruchliwości odnosi się zarówno do zmiany pozycji w ramach hierarchii
służbowej /zawodowej/, klasowej, warstwowej czy społeczności lokalnych. Zawsze też może mieć
wymiar jednostkowy /np. awans pracownika wykonawczego na stanowisko kierownicze/ jak i
grupowy /np. awans społeczności lokalnej ze względu na to, iż stała się ona centrum
administracyjnym - siedzibą gminy , powiatu itp./. w związku z postępem techniki i technologii
awansować mogą określone zawody inne zaś podlegać ruchliwości pionowej w dół /degradacji/ .
Podobna zasada dotyczy wcześniej podanych przykładów. w obrębie ruchliwości pionowej bardzo
często stosowana jest perspektywa pokoleniowa. śledząc rodzinne losy dziadków, ojców i synów w
perspektywie zmiany przez nich miejsca w strukturze społecznej /np.
dziadek jest drobnym sklepikarzem, ojciec właścicielem średniego przedsiębiorstwa zaś wnuk
wielkim potentatem finansowym/ możemy wtedy mówić o ruchliwości międzypokoleniowej.
b) Ruchliwość poziomą. czyli przechodzenie z jednej grupy /zawodowej, społeczności lokalnej/ do
drugiej ale bez zmiany pozycji społecznej czyli bez widocznego awansu bądź degradacji
/ruchliwość horyzontalna/. Ogólnie można powiedzieć, iż ruchliwość pozioma dotyczy przede
wszystkim zmiany zawodów i stanowisk, z którymi nie wiążą się istotne zmiany ani w poziomie
prestiżu ani też w innych, ważnych wyznacznikach pozycji społecznej /wielkość dochodu, udział
we władzy itp./.
c) Fluktuacja pracowników, czyli przenoszenie się pracowników z zakładu do zakładu ale bez
zmiany zawodu, charakteru pracy. Stąd też podstawowe nurty dociekań nad ruchliwością społeczną
skupiają się wokół pytań dwojakiego rodzaju. Na jakich poziomach struktury społecznej lokują się
jednostki o określonym rodowodzie społecznym, a co za tym idzie, jakie są - w skali indywidualnej
przyczyny i konsekwencje tego rozkładu. Drugie pytanie zaś dotyczy powszechności ruchliwości
między rozmaitymi klasami i warstwami społecznymi oraz jej przyczyny i konsekwencje
systemowe.
Z punktu widzenia struktury społecznej ruchliwość społeczna jest przede wszystkim
procesem redystrybucji jednostek między poszczególne segmenty tej struktury.
Dopóki bowiem niektóre społecznie pożądane dobra /np. umysłowy charakter pracy nie utracą
warstwo twórczego charakteru bądź dopóki uwaga społeczna nie zostanie skierowana na wartości
nie wymagające ograniczeń, dopóty pozycja zajmowana na określonym poziomie struktury
społecznej będzie wyznaczała swoisty zakres możliwości realizowania rozmaitych cel6w
życiowych.
Dość powszechnie za wykładnik ruchliwości społecznej uznaje się ruchliwość zawodową, którą
rozpatruje się przy tym z perspektywy zasadniczych mechanizmów selekcji społecznej do
poszczególnych zawodów /rodzina, szkoła, społeczność lokalna/.
5. Nierówności społeczne.
Nierówność społeczna z socjologicznego punktu widzenia jest nierównością struktury
społecznej. Polega ona głównie na nierównym podziale dochodów i prestiżu społecznego.
Nierówność społeczna w wąskim rozumieniu stanowi tylko część nierówności. Dla celów
analitycznych wyróżnia się zazwyczaj 3 rodzaje nierówności:
- a) Nierówność polityczna, która pojawia się wtedy, gdy nie ma bezwzględnej równości ludzi
wobec prawa, tzn. pewnej ludzie lub grupy osób są ponad prawem oraz nie ma równości w
statusie obywatelskim. Dzieje się tak wtedy, gdy określone osoby lub grupy w pełni uczestniczą
w życiu publicznym, inni zaś niekoniecznie z własnej woli w tym życiu nie uczestniczą. O
nier6wności politycznej mówimy również wtedy, gdy w ogóle społeczeństwo obywatelskie nie
istnieje; tzn. wtedy tylko określona grupa ludzi sprawuje władzę absolutną, która nie jest
kontrolowana ani przez prawo, ani opinię publiczną, zaś decyzje tych osób lub grup są
zdecydowanie ważniejsze od przepisów prawnych i należy im się podporządkować 140
- b) Nierówności ekonomiczne, które odnoszone są najczęściej do rozkładu dochodów w danym
społeczeństwie czy mówiąc inaczej do rozmiarów nierówności dochodowych. Nierówności te
mogą również odnosić się do bardziej ustrukturalizowanych całości np. do nierówności
branżowych lub też do dostępu do trudno osiągalnych dóbr i usług.
- c) Nierówności społeczne, które dość często definiowane są jako nierówne możliwości
kształcenia /np. między młodzieżą miejską i wiejską,141 nierówne szansę na lepsze pozycje
społeczne czy też jako nierówne nagrody za podobny wkład jednostki na rzecz społeczeństwa.
To ostatnie rozróżnienie nierówności odnosi się do funkcjonowania w społeczeństwie zasady
nier6wnej płacy za tę samą pracę lub równej płacy za różną pracę.
Pojęcie nierówności społecznej bardzo wyraźnie odnoszone jest do społecznych wyobraźni na
temat równości i sprawiedliwości. Stąd też możemy przyjąć, iż " (...) nierówność społeczna to taki
sposób osiągani apozycji społecznych, który jest sprzeczny z potocznym poczuciem
sprawiedliwości lub ściślej który nie jest społecznie legitymizowany. 142 Pojęcie legityrnizacji
używane również w politolog ii oznacza przyzwolenie, legityrnację społeczną, w tym przypadku
określonym rozmiarom i postaciom nierówności występujących w społeczeństwie. Nie jest bowiem
tak, iż każda postać i każdy rozmiar nierówności /politycznej, ekonomicznej czy społecznej jest nie
legitymizowany, a więc wywołuje zarazem poczucie deprawacji /upośledzenia/. Powszechnie
akceptowana zasada równości szans, czy równości startu życiowego, przy nierównych
dyspozycjach biologicznych, intelektualnych czy osobowościowych prowadzi do istotnych
przecież nierówności. Ponadto w społecznych wyobrażeniach na temat równości i sprawiedliwości
społecznej nie argumenty logiczne lecz nastawienia emocjonalne odgrywają istotną rolę; stąd duża
tutaj rola propagandy i stosowanych w niej technik perswazyjnych.
W historii ludzkości różne miary i ich konsekwencje uważano zresztą za sprawiedliwe.
Należały do nich zasady.
-
każdemu według jego urodzenia, pozycji, - każdemu według jego zasług, - każdemu według
jego dzieł, - każdemu według tego co przydaje prawo, - każdemu to samo.
W ujęciu socjologicznym równość zaś wyraża się w formie:
- równego traktowania czyli równość miary, - równych możliwości czyli równość szans, równych pozycji czyli równość sytuacji.
Równość miary jest powszechnie, w różnych systemach demokratycznych, uważa za podstawowy
wskaźnik równości społecznej. Odnosi się ona zarówno do równości formalnej wobec prawa /brak
przywilejów/ jak i równości jako ekwiwalentności /zasada wynagrodzenia według ilości i jakości
pracy/. Zasada równych możliwości ma zdecydowanie szerszy zasięg podmiotowy i czasowy.
Chodzi tutaj przede wszystkim o dostępność wszelkich dróg rozwoju, zajmowanie pozycji
społecznych i różnorodnych korzyści z nimi związanych. w perspektywie środowiskowych
uwarunkowań, związanych z socjalizacją pierwotną i wtórną równość szans dotyczy potrzeby
rozwoju świadomości własnych uzdolnień czy krystalizacji zamiłowań i wydaje się być niezwykle
trudna do realizacji. Prawdziwa równość szans oznaczałaby brak jakichkolwiek przeszkód ze
strony struktur społecznych, gospodarki czy obowiązującego prawa w dostępie do
wypróbowywania przez jednostkę różnych ścieżek życiowych. Wtedy bowiem kryteria selekcji
musiałyby mieć tylko indywidualny wymiar.
Równość sytuacji czy też pozycji to najbardziej skomplikowana a w systemach wartości
różnych społeczeństw najbardziej dyskusyjna forma równości. Pozycja, sytuacja czy uczestnictwo
dotyczą przecież praktycznie wszystkich dziedzin życia społecznego; warw1ków pracy , bytu,
kultury , sprawowania władzy. Hierarchizacja życia społecznego jest zaś jego określoną i trwałą
formą, ponadto równość sytuacji przeczyłaby zasadzie równych możliwości, która zgodnie z
normalnym rozkładem uzdolnień nie oznacza jednakowej perspektywy dla wszystkich. Stąd też
można spotkać takie definicje /m.in. Z. Moreckiej/, w których za równość uznaje się taki stan
nierówności społecznych, które są społecznie akceptowane, obiektywnie uzasadnione /np. wkładem
pracy , talentu itp./ i niezbyt rażące.
W każdym systemie społecznym istnieją dwojakiego typu nierówności społeczne:
- uniwersalne, wynikające z natury życia w zbiorowości, - swoiste, będące produktem
określonego systemu społecznego.
Zarówno uniwersalne jak i swoiste układy owych nierówności społecznych rozpatrywać można w
dwóch odmiennych aspektach:
- dystrybucyjnym /podziału/, jako nierówność rozkładu dóbr przypisywanych poszczególnym
pozycjom oraz nierówność dostępu do tych pozycji oraz, - relacyjnym, jako asymetryczność
podstawowych relacji określających strukturę społeczną oraz nierówne możliwości
przekształcania tych różnych relacji, w które uwikłane są poszczególne jednostki.
Układy nierówności społecznych są więc skutkiem działania takich czynników je
generujących jak: forma własności środków produkcji, system sprawowania władzy , stopień
skomplikowania społecznego podziału pracy, poziom nabytej wiedzy i kwalifikacji itp.
Nierówność społeczną, niezależnie od jej charakteru rozpatrywać możemy w trzech
podstawowych perspektywach:
- W perspektywie jednostkowej, gdzie przedmiotem analiz jest nierówność atrybutów i cech
przypisanych i osiągniętych, położenia społecznego jednostki w relacji do innych jednostek,
grup społecznych czy też szerszego kontaktu społecznego; interesuje nas wtedy miejsce
jednostki w układzie nierówności.
W perspektywie grupowej gdzie przedmiotem analiz jest porównywanie pozycji określonych grup
społecznych - klas, warstw, kategorii społeczno - zawodowych z pozycją innych grup społecznych
oraz poszukiwanie przyczyn występujących między nimi nierówności. w gruncie rzeczy jest to
badanie struktury społecznej w perspektywie normatywnej, związanej z oceną tej struktury w
kategoriach sprawiedliwości społecznej.
-
w perspektywie systemowej, dość rzadko stosowanej, w której badacza interesują nierówności
mające systemowe uwarunkowania i odnoszą się do dużych odłamów społeczeństwa.
Przyznać jednak trzeba, iż socjologiczne analizy procesów ruchliwości społecznej są
jednym z najlepszych sprawdzianów tego, czy występuje i w jakim stopniu, w danym
społeczeństwie choćby równość szans, umożliwiająca jednostkom i grupom awans
wewnątrzpokoleniowy i międzypokoleniowy)., a więc zajmowanie takich pozycji społecznych, na
jakie pozwalają im własne talenty i praca, a nie zewnętrzne uwarunkowania społeczne.
Stanowi to ogromne wyzwanie przede wszystkim dla polityki społecznej, która poprzez
wykorzystanie odpowiedniego instrumentarium stworzy np. szansę powszechnej edukacji na
poziomie wyższym niż podstawowy. Same hasła o egalitaryzmie, głoszone przez kilkadziesiąt lat w
Polsce doby realnego socjalizmu nie wystarczyły', by struktura społeczna była mniej
spetryfikowana 143 niż w krajach kapitalistycznych. M. Jarosz swego czasu stawiała wręcz tezę,
dysponując bogatą dokumentacją, iż w społeczeństwie polskim okresu socjalizmu \'występowała
spontaniczna reprodukcja nierówności, głównie poprzez system oświaty Przy tym bezbłędnie
działał system międzypokoleniowego dziedziczenia "dobrych" pozycji zaś w odniesieniu do innych
pozycji występowała głównie zasada obejmowania przez dzieci pozycji hierarchicznie podobnych
do pozycji rodziców.
Rozdział siódmy.
Konflikt społeczny.
1. Pojęcie konfliktu społecznego.
Konflikty społeczne są również, tak jak omówione wcześniej procesy dezorganizacji
społecznej tym rodzajem procesów, które choć nie zawsze zagrażają kontynuacji procesów
życiowych zbiorowości stanowią istotny problem społeczny. Termin konflikt funkcjonuje nie tylko
w języku potocznym, gdzie używa się go na oznaczenie wielu codziennie doświadczonych przez
nas sytuacji ale również do wyjaśniania złożonych procesów zachodzących w mikro i mikroskali.
W literaturze socjologicznej terminowi temu odpowiadają trzy różne pojęcia:
- konflikt jako strukturalna sprzeczność interesów grupowych /wojny, rewolucje, strajki, debaty
parlamentarne, / - konflikt jako specyficzny rodzaj. rodzaj wrogich interakcji /walka,
współzawodnictwo itp./ - konflikt jako rodzaj 'psychicznego napięcia między stronami
konfliktu /rodzaj wrogich, często deklarowanych postaw , które są manifestowane w
zachowaniach/ .
Stosując zatem szerokie rozumienie konfliktu stwierdzić możemy , iż jest on "każdą
sytuację lub procesem społecznym, w której dwie lub więcej zbiorowości są powiązane przez co
najmniej jedną formę autogonistycznego stosunku psychologicznego lub co najmniej jedną formę
antagonistycznej interakcji" /Clinton Fink/. Przy czym należy wyjaśnić, iż antagonizm oznacza
takie stany jak: "sprzeczne cele" , "wzajemnie wykluczające się interesy", czy "wrogość
emocjonalna". Pojawienie się w definicjach konfliktu określeń, które sugerują występowanie
dużego ładunku emocjonalnego nie oznacza, iż należy go rozpatrywać w perspektywie patologii
społecznej. Zdecydowana większość badaczy jest zdania, iż konflikt niesie za sobą nie tylko
negatywne, ale również pozytywne wartości. Warto w tym miejscu przytoczyć opinie dwóch
uznanych autorytetów naukowych. P. Sorokin stwierdza np., iż "konflikt, opozycja i walka były od
niepamiętnych czasów deklarowane jako fundamentalne prawo natury życia, ludzkiej egzystencji a
także jako źródło wszelkich zmian i postępu". R.
Dahrendorf natomiast mówi, iż "To nie obecność lecz brak konfliktów jest czymś nienormalnym i
wywołującym zdziwienie. Powód do podejrzliwości mamy wtedy , gdy znajdujemy społeczeństwo
czy organizację, w których nie widać przejawów konf1iktów" .
Stąd też konflikt obejmujący wszystkie wyżej wskazane różne jego pojęcia, traktowany jest
nie tylko jako przedmiot badań socjologicznych ale również jako zmienna wyjaśniająca,
wchodząca w skład teorii rozwoju społecznego. w dziejach myśli społecznej" wyróżnić bowiem
możemy dwa podstawowe modele przy użyciu których wyjaśnia się główne cechy rzeczywistości
społecznej: model integracyjny i model konfliktu. My jednak nie będziemy się zajmować
konf1iktem w kategoriach teoretycznego modelu, wyjaśniającego zjawiska i procesy społeczne lecz
tylko jako przedmiotem badań .
2. Podstawa źródła konfliktów społecznych.
W konfliktach społecznych nie zawsze jednak można wskazać ich rzeczywiste przyczyny,
niekiedy mają one zupełnie irracjonalny charakter, który z czasem zostaje "obudowany
przesłankami o charakterze obiektywnym. Należy bowiem zdawać sobie sprawę z tego, iż żaden
konflikt nie jest spowodowany jedną przyczyną ale zespołem przy czym o różnym stopniu
ważności. Zwłaszcza wtedy, gdy konflikt jest bardzo rozbudowany i uczestniczy w nim wiele osób,
nie wszystkim wtedy chodzi dokładnie o to samo.
Ogólnie możemy stwierdzić, iż konflikt społeczny, w tym przemysłowy ma dwa główne
źródła:
a) źródła psychologiczne do których zaliczyć możemy.
- nabyte wcześniej doświadczenia, uprzedzające z góry do określonych osób, sytuacji, rozwiązań i
celów , -przewidywanie, nastawienie na coś z góry, związane z oczekiwaniami, wyobrażeniami,
które w konfrontacji ze stanem faktycznym wywoływać mogą klasyczne stany "wrogich
nastawień", -patrzenie na rzeczywistość przez pryzmat własnych życzeń, -przypisywanie ludziom
szkodliwej intencji działania.
W wymiarze psychologicznym, konflikty spowodowane wyżej wymienionymi czynnikami mają
najczęściej destruktywny charakter, prowadzą bowiem do stanów frustracyjnych, wyrażających się
w agresji wobec innych ludzi, regresji /czyli powrocie do wręcz dziecinnych zachowań
połączonych ze zwiększoną podatnością na sugestię ze strony innych/, obsesji, polegającej na
kontynuacji nieskutecznych metod działania oraz rezygnacji, która w skrajnych przypadkach
przybiera postać aktów autodestrukcyjnych /samobójczych/.
b) źródła społeczne , tkwiące w mechanizmach funkcjonowania społeczeństwa, w ich
wewnętrznych sprzecznościach, do których zaliczyć możemy.
- nierówności i dystanse społeczne między jednostkami i grupami społecznymi, które w
przypadku braku ich legitymizacji społecznej są najczęściej źródłem konfliktów społecznych o
dużym zasięgu i natężeniu,
- władza i panowanie, które mogą generować konflikty społeczne zarówno między tak ogólnie
określoną władzą a różnymi grupami społecznymi jak i konflikty wewnątrz struktur władzy /np.
między partiami politycznymi/ , które najczęściej nie dotyczą konfliktów celów co metod i
sposobów ich osiągania,
- społeczne systemy wartości, w tym wartości natury etyczno-moralnej; w społeczeństwie, w
którym występują obok siebie różne systemy wartości pozostające w potencjalnej sprzeczności
prędzej czy później dojść może do próby budowania określonego ładu aksjonormatywnego w
odniesieniu do jednego z tych systemów ,
- wszelkiego rodzaju zmiany społeczne o charakterze demograficznym, kulturowym,
organizacyjnym, techniczno-technologicznym czy ekonomicznym /np. w Polsce przejście od
zasad gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki opartej na mechanizmach rynkowych/ .
Wymienione grupy czynników oddziaływają na zbiorowość w dwojaki sposób. z jednej
strony wywołują różnego rodzaju napięcia społeczne, lęki, poczucie zagubienia, frustracji, które
utrudniają adaptacje jednostek, grup, organizacji do istniejących warunków życia społecznego. z
drugiej zaś strony czynniki te wywołują pojawienie się różnego rodzaju potrzeb, motywacji,
postaw, aspiracji i interesów a za ich pośrednictwem, określonych sił społecznych w postaci
różnorodnych, konkurujących lub zwalczających się grup i instytucji społecznych. Wymienione
wyżej czynniki mają oczywiście globalny wymiar. Na poziomie określonej instytucji, np.
przedsiębiorstwa mamy do czynienia z ich uszczegółowieniem. w przedsiębiorstwie konflikty
mogą mieć charakter"
- ekonomiczny, a więc dotyczyć warunków pracy, wynagrodzenia i premiowania,
- polityczny, ze względu na przeniesienie walki politycznej na teren przedsiębiorstwa, związanej
z problemami ogólnospołecznymi,
organizacyjny, będący następstwem niedomagań o charakterze strukturalnym i funkcjonalnym,
związanych np. z realizacją wadliwych rozwiązań tkwiących w strukturze organizacyjnej lub też w
zasadach funkcjonowania określonej komórki organizacyjnej,
- kompetencyjny , wynikający z rozbieżności ocen odnoszących się do własnych i cudzych
obowiązków i uprawnień ujętych zarówno personalnie jaki w perspektywie organizacyjnej,
- konfliktu systemów wartości i celów, jakie mogą być realizowane poprzez zakład pracy;
konflikt ten jest bardzo prawdopodobny zwłaszcza wtedy, gdy obserwuje się, tak jak w Polsce,
proces wycofywania się przedsiębiorstw ze zbyt rozbudowanych funkcji socjalnych na co nie
zawsze zdolna jest przystać załoga bądź jej reprezentacja w postaci związków zawodowych,
- ambicjonalnym /prestiżowymi, u których podstaw tkwią bardzo różnorodne motywy, mające
najczęściej swe źródła w sferze psychologicznej; nie oznacza to, iż stwierdzając w danym
momencie, że konflikt jest bezprzedmiotowy, ponieważ ma charakter ambicjonalny był on
takim faktycznie w chwili pojawienia się.
Konflikt o charakterze ambicjonalnym ma najczęściej postać konfliktu interpersonalnego
/zachodzącego między dwiema osobami/. Należy jednak na niego zwrócić bliższą uwagę ze
względu na fakt, iż przy umiarkowanym napięciu, które mu towarzyszy może on mieć
konstruktywne /pozytywne/ konsekwencje; zwłaszcza wtedy, gdy dotyczy osób kierujących
określonymi zespołami pracowniczymi.
Konflikty te mogą:
- powodować wzrost motywacji i energii uczestników konfliktu, - sprzyjać innowacyjności
jednostek, stymulować rozmaite punkty widzenia, wzmożoną potrzebę ulepszeń, - zmuszać do
głębszego zrozumienia własnego stanowiska w określonej sprawie, - powodować, iż każda ze
stron może osiągać silniejszą świadomość swojej tożsamości,
- być środkiem pomagającym w uporaniu się ze swymi własnymi konfliktami wewnętrznymi.
3. Typologie konfliktów.
W literaturze przedmiotu występuje bardzo wiele różnych typologii konfliktów, konstruowanych
głównie ze względu na główne cele badawcze. Dla naszych celów przytoczymy tylko niektóre z
nich, te, które wydają się być najbardziej istotne ze względów poznawczych. Generalnie przy
konstrukcji typologii konfliktów autorzy stosują bądź kryteria podmiotowe, w których uwzględnia
się podmioty między którymi istnieje konflikt, bądź kryteria przedmiotowe, w których uwzględnia
się treść lub formę konfliktu. Przy kładem typologii w której stosuje się kryteria podmiotowe jest
podział konfliktów na: interpersonalne i grupowe /P. Sorokin/, czy też na konflikty zachodzące w
małych grupach /interpersonalne , między małymi grupami /mikrokonflikty/ i konflikty między
dużymi grupami /mikrokonflikty - A. Oberschall/ 145 przy zastosowaniu kryterium
przedmiotowego z akcentem na treść konfliktów mówi się np. o konfliktach: ekonomicznych,
ideologicznych, kulturalnych, politycznych, religijnych itp. czy też uwzględniając inną typologię /J.
Bemard/ o konfliktach: socjologicznych, psychologicznych i semantycznych czy też o konfliktach:
ekspresyjnych, organizacyjno- adaptacyjnych i konfliktach interes6w. Pozostając nadal przy
kryterium przedmiotowym przy uwzględnieniu formy konfliktów m6wi się o konfliktach:
racjonalnych i irracjonalnych, antagonistycznych i nieantagonistycznych, jawnych i ukrytych,
zorganizowanych i niezorganizowanych, konstruktywnych i de konstruktywnych.
Istotnym wydaje się wyróżnienie trzech podstawowych typów konfliktów społecznych:
konfliktów interesów, konfliktów adaptacyjnych i konfliktów postaw. Za H. Biały szewskim
stwierdzić możemy , iż "Konflikty interesów to konflikty powstałe na tle konkurencji o dobra
społeczne: materialne /środki do życia/ i pozamaterialne /władza, prestiż społeczny, wartości
kulturowe i ideologiczne/ . Konflikty adaptacyjne to konflikty powstałe na tle przystosowywania
się ludzi do siebie w procesie działania. dotyczą one trzech sfer: sfery motywacyjnej /niechęć do
zaakceptowania celów i wartości innej osoby lub grupy /, sfery organizacyjnej /złe warunki
współpracy / i sfery informacyjnej /niedostateczna lub błędna informacja/ . Konflikty postaw to
przede wszystkim konflikty powstałe na tle rozbieżności w moralnych ocenach zjawisk i
zachowań. Wszystkie te konflikty mogą występować na płaszczyźnie interpersonalnej, bądź też na
płaszczyźnie grupowej".
Powyższe typologie konfliktów, mimo swej różnorodności zawierały jedna cechę wspólną; były to
typologie jednowymiarowe, uwzględniały zawsze jedno kryterium różnicujące. W literaturze
przedmiotu występuje jednak również wiele typologii złożonych, służących nie tylko do celów
analityczno-opisowych ale również analityczno-teoretycznych. w typologiach tych uwzględnia się
bowiem również korelacje między różnymi cechami konfliktów, a niekiedy podejmuje również
pr6by hierarchizacji konfliktów według takich kryteri6w jak ich złożoność lub ważność.
Przykładem takiej typologii jest typologia przedstawiona przez R. Dahrendorfa. Przy konstrukcji
tej typologii autor z jednej strony uwzględnił zar6wno kryteria podmiotowe (wyróżnił takie
podmioty konfliktogenne jak: role, grupy społeczne, ugrupowania, społeczeństwa i bloki państw) z
drugiej zaś stosunki zależności między tymi podmiotami: stosunki równości, nadrzędności,
podrzędności części i całości. w polskiej literaturze socjologicznej próbę stworzenia złożonej,
wielokryterialnej typologii konfliktów społecznych podjął J. SztumSki148, który wyróżnia
konflikty ze względu na podmiot i przedmiot, sposób przejawiania się, czas trwania, charakter
sprzeczności tkwiących u podstaw danego konflikt przyczyny konflikt.
4. Społeczne funkcje konfliktów.
Wspomnieliśmy już o tym, że konflikty społeczne mogą być zarówno destruktywnym jak i
konstruktywnym elementem życia społecznego. Te pozytywne elementy ukazywaliśmy jednak z
perspektywy konflikt6w interpersonalnych. Konflikty o szerszym zasięgu również mogą mieć taki
charakter, choć przecież w każdym konflikcie, co jest oczywiste, tkwią i elementy destrukcji i
elementy nowe, o twórczym charakterze.
W wielu pracach podkreśla się, iż wyr6żnikam konstruktywnych treści wynikających z
konfliktu może być stwierdzenie, iż:
- powstaje on jako efekt krytycznej oceny nieprawidłowości tkwiących w sytuacji społecznej ;
- jest on podstawą krystalizacji interesów grupowych, formułowania racjonalnych programów
oraz ustalania określonych zasad walki;
- doprowadza on do bardziej sprawiedliwego podziału dóbr i wyrównania szans dla różnych grup
uczestniczących w konflikcie;
- uruchamia lub usprawnia mechanizmy kontroli społecznej, które wcześniej nie występowały
oraz rozładowuje pojawiające się sprzeczności i napięcia społeczne;
doprowadza do nowej równowagi sił w ramach określonego systemu społecznego. L. Coser pisze
jednak, iż "Konflikt w grupie społecznej /.../ może przyczynić się do osiągnięcia jedności lub do
przywrócenia jedności i spoistości zagrożonej przez wrogie i antagonistyczne uczucia miedzy jej
członkami. Jednak nie każdy typ konfliktu będzie sprzyjał zachowaniu struktury grupy oraz nie we
wszystkich grupach konflikt może spełniać funkcje pozytywne. To, czy konflikt będzie sprzyjał
wewnętrznemu przystosowaniu czy nie, zależy od typu problemu, którego dotyczył spór , a także
od typu struktury , wewnątrz kt6rej się on pojawił. /.../ Konflikt jest raczej dysfunkcjonalny dla
struktury społecznej nie tolerującej i nie instytucjonalizującej konfliktu albo robiącej to w sposób
niewystarczający . Gwałtowność konfliktu, która grozi wewnętrznym rozbiciem, narusza podstawy
ugody w systemie społecznym, wiąże się ze sztywnością struktury społecznej. Tym co zagraża
równowadze tej struktury, nie jest konflikt jako taki, lecz właśnie jej sztywność, która stwarza
warunki dla kumulacji wrogości wzdłuż jednej, głównej linii podziału .
Tak więc nie tyle same konflikty winny wywoływać niepok6j ale ich powtarzalność,
występowanie konflikt6w tego samego rodzaju oraz brak zadowalających sposob6w ich
rozwiązywania. Chodzi tutaj przede wszystkim o brak określonego forum, na kt6rym te konflikty
mogłyby w sposób "bezpieczny" się przejawiać, określonych reguł gry oraz instytucji
wyspecjalizowanych w rozstrzyganiu spor6w zbiorowych i prowadzeniu mediacji po to, aby nie
dochodziło do intensyfikacji konfliktów. Oczywistym jest bowiem fakt, iż brak czy niedostatek
takich instytucjonalnych możliwości rozwiązywania spor6w prędzej czy p6źniej prowadzi do
konfliktu, kt6ry w większym lub mniejszym stopniu bazuje na pobudzonych emocjach.
Przyczyniają się one nie tylko do intensyfikacji konfliktu ale r6wnież do usztywniania postaw
wrogości, nienawiści i uciekania się do coraz bardziej wyrafinowanych form walki wyrządzaniu zła
stronie przeciwnej. Na ogół przy konfliktach które mają charakter interpersonalny wśr6d stron
konfliktu dominuje skłonność do samo oszukiwania się, pr6b kompensacji czy przemieszczania
zainteresowania na inne zagadnienia, kt6re mogą stać się przedmiotem sporu. w konfliktach
grupowych zaś reakcje uczestnik6w są na og6ł bardziej emocjonalne /zaczynają działać m.in.
mechanizmy psychologii tłumu/ oraz występuje wzajemne wzmacnianie niechęci.
Chodzi zatem o to, by z konfliktu, jeżeli już istnieje, wyłaniały się nowe wartości i struktury
eliminujące systemy wartości, grupy , zbiorowości, które stoją na przeszkodzie w dalszym rozwoju
określonego społeczeństwa. Stąd też w analizie konfliktów tak ważnym jest ich podział ze względu
na formy walki. Przy czym nie chodzi tutaj o tak złożone formy wałki, które stanowią przecież
kwintesencję konfliktu w ogóle jak rewolucje, wojny, bunty czy zamachy , ale o bardziej
podstawowe formy .
5. Podstawowe formy walki
W każdym konflikcie, który przecież jest procesem, a więc posiada swoją specyficzną dynamikę,
opracowywane są przez obydwie jego strony mniej lub bardziej typowe metody opanowania
sytuacji konfliktowej i odniesienie peh1ego zwycięstwa. Zanim więc przedstawię owe
podstawowe, uniwersalne formy walki, które można potraktować jako dość typowe zachowania nie
zawsze manifestowane w sytuacjach konfliktowych kilka słów ogólnego komentarza.
Uczestniczenie stron w konflikcie związane jest nierozerwalnie z tym, iż nie w każdym jego
momencie obydwie strony stosują te same metody walki co nie pozostaje bez wpływu na wybór
formy. W sytuacji konfliktowej wyróżnić zatem możemy trzy podstawowe metody: metodę
atakowania, metodę obrony i metodę przetargów. Ze względ1l na fakt, iż nie będziemy wnikać w
strategię i taktykę związaną z tymi metodami warto tylko wspomnieć o kilku zasadach, które są
powszechnie łamane. Tak np. w sytuacji atakowania przeciwnika nie należy doprowadzać go do
ostateczności, do sytuacji, w której nie ma już nic do stracenia.
Wtedy bowiem przeciwnik może stać się bardzo niebezpiecznym, głównie na skutek swojej
determinacji, która bazuje na emocjach , a więc jest bardzo trudno przewidywalna. Gdy zaś
odnosimy już niekwestionowane zwycięstwo nie należy stwarzać sytuacji, która zmuszałaby
przeciwnika do "utraty twarzy", ponieważ zazwyczaj powoduje to żądzę odwetu i powrót do
następnego konfliktu.
Jakie zatem są owe proste, podstawowe formy walki? Należą do nich:
a) Bojkot. Polega on najczęściej na całkowitym lub częściowym zaniechaniu określonych
czynności o charakterze politycznym, ekonomicznym czy towarzyskim. Chodzi tutaj o takie
czynności, które w jakikolwiek sposób mogłyby służyć interesom strony przeciwnej /strajki w
zakładach pracy, uchylanie się od współpracy politycznej, ekonomicznej, zawodowej,
przemilczanie osiągnięć przeciwnika/.
b) Sabotaż. Polega on na świadomym, najczęściej ukrytym przed przeciwnikiem, działaniem
skierowanym bezpośrednio na szkodzenie jego intencjom. Sabotaż ma bardzo wiele postaci w
zależności od treści zaistniałego konfliktu. Polegać może zarówno na wadliwym wykonywaniu
swoich obowiązków zawodowych /niszczenie urządzeń, obniżanie jakości produktu, zwalnianie
tempa pracy/ jak i na dezinformowaniu przeciwnika, podrywaniu jego autorytetu, blokowaniu
wysiłków zmierzających do opracowywania bądź realizacji jego planów.
c) Szykana. Szykana są specyficzną formą walki ponieważ bazują przede wszystkim na
wykorzystaniu wyraźnie posiadanej przewagi, płynącej z asymetrii w strukturze władzy politycznej
i administracyjnej. Występując w konfliktach międzygrupowych wykorzystywane są do
pomniejszania znaczenia przeciwnika, ograniczania jego aspiracji głównie poprzez lekceważenie
jego zasług, chęci działania, dobrej woli, zmniejszania szans na uzyskanie należnych mu korzyści.
d) Agresja słowna. Polega ona przede wszystkim na rzucaniu obelg, rozpowiadaniu plotek,
pomówień, oskarżeń, niepochlebnych ocen i opinii po to, by zdyskredytować
przeciwnika przed opinią publiczną. W tej formie walki ogromną rolę odgrywają środki masowego
przekazu~ zwłaszcza te~ które są w bezpośredniej dyspozycji stron konfliktu.
e) Agresja fizyczna. Ta forma walki jest najbardziej brutalna ponieważ przeciwnicy aby osiągnąć
cel będący przedmiotem konfliktu sięgają do przemocy fizycznej. Przemoc ta może mieć
oczywiście różną postać: napady, bójki, zabójstwa, zamachy terrorystyczne walki zbrojne. Jej
celem jest zawsze jednak zmuszenie siłą przeciwnika do uległości wykazania mu swej przewagi
czy też zagarnięcia jego dóbr
6. Rozwiązywanie konfliktów.
Metod i sposobów rozwiązywania konfliktów jest bardzo wiele; różnice te związane są
zarówno z przedmiotem zasięgiem natężeniem czy rodzajami sprzeczności, które stały się źródłem
konfliktu. Nie bez wpływu na wybór metod ma określony sposób podejścia do rozwiązywania
konfliktu polegający na tym iż raz traktuje się konflikt jako proces szczególny kiedy indziej zaś
jako zwykły problem do rozwiązania. Istotny wpływ na wybór metody ma również stwierdzenie w
której fazie rozwoju znajduje się dany konflikt. Przy zastosowaniu szerokiej definicji konfliktu
wyróżnić bowiem możemy pięć podstawowych faz konfliktu składających się na jego dynamikę.
Szósta faza to sytuacja pokonfliktowa która może być zarazem przejściem do fazy pierwszej
następnego konfliktu.
Nie wnikając w szczegółowa charakterystykę poszczególnych faz /nie każdy konflikt musi
przechodzić przez wszystkie fazy/ stwierdzić możemy występowanie następujących faz /etapów
stadiów/ rozwoju konfliktu:
I
Faza sprzeczności. Pojawiające się sprzeczności odnosić się mogą do takich stosunków
wewnątrz grupowych i międzygrupowych które związane są z realizacją określonych celów
interesów dążeń ideałów czy postaw .
II Faza napięcia społecznego. Wyraża się ona najczęściej w zbiorowym niezadowoleniu, poczuciu
zagrożenia~ frustracjach; powstaniu barier psychicznych między ludźmi oraz przesunięciu
zainteresowań ludzi z płaszczyzny współdziałania na płaszczyznę konfliktu. Fazę I i II określa się
niekiedy jako sytuację trudną.
III Faza racjonalizacji sprzeczności, czyli próba ich wyjaśnienia i uzasadnienia. W tej fazie
pojawiają się już dość ostre podziały między poszczególnymi grupami społecznymi uwikłanymi w
konflikt uniemożliwiającymi ich współdziałanie. Pojawiają się uczucia niechęci uprzedzeń
wrogości i nienawiści adresowane do konkretnych osób i grup obarczanych odpowiedzialnością za
zaistniałą sytuację.
IV Faza walki. w tej fazie jedna ze stron podejmuje próbę rozwiązania powstałych sprzeczności.
nieporozumień i wrogości przez podjęcie walki, która może przybrać bardzo różne formy , np.
zagrożenie podjęcia strajku okupacyjnego w przedsiębiorstwie przemysłowym.
V
Faza eliminacji konfliktu. Eliminacja konfliktu i przejście do tzw. normalizacji sytuacji
nastąpić może na zasadzie bądź to pełnego zwycięstwa nad przeciwnikiem bądź też na zasadzie
wyczerpania się wszystkich uczestników konfliktu walką co wiąże się z ich dążeniem do zawarcia
ugody. Eliminacja konfliktu nastąpić również może na drodze negocjacji, wzajemnych
kompromis6w czy innych form jego rozwiązywania.
Jakie są zatem podstawowe formy rozwiązywania konflikt6w społecznych, niezależnie od
stopnia ich złożoności?
w tradycyjnym podejściu do rozwiązywania konflikt6w, stosowanych również przy konfliktach
przemysłowych są cztery sposoby.
a) Kompromis. Ten sposób jest najczęściej stosowany przy rozwiązywaniu przez jednostki i grupy
występujących konfliktów. Opiera się on na założeniu, iż obie strony dojdą do porozumienia jeżeli
tylko każda z nich zadowoli się osiągnięciem częściowego spełnienia swych żądań. Sposób ten,
mimo swej powszechności, nie zawsze daje gwarancję tego, iż w najbliższym czasie konflikt
rozwiązany na drodze kompromisu nie odżyje ze wzmożoną siłą.
Nie zawsze też takie rozwiązanie konfliktu, zwłaszcza w strukturach organizacyjnych prowadzi np.
do suboptymalizacji wykorzystania istniejących zasobów.
b) Arbitraż osąd osoby trzeciej. w tym przypadku mamy najczęściej do czynienia z odwołaniem
się do prawodawstwa !przepisów prawnych/ i narzuceniem woli wspólnego zwierzchnika czy też
sądu. Rozpatrywane są tutaj argumenty obydwu stron, zaś decyzję wydaje się w sposób właśnie
arbitralny czyli rozstrzygający i decydujący. Niektórzy autorzy zajmujący się analizą konfliktów
przemysłowych stwierdzają, iż przy takim sposobie rozwiązania konfliktu żadna ze stron niczego
się nie uczy zaś sama decyzja podjęta względem zaistniałego konfliktu niewiele r6żni się od
decyzji rodziców o tym, które z dwojga dzieci walczących o tę samą zabawkę ma rację.
c) Odwlekanie jest tradycyjną, dość subtelną metodą ale zazwyczaj mało skuteczną.
Strony konfliktu odwołują podjęcie konkretnych działań i oczekują, że jakieś zmiany w środowisku
zewnętrznym lub sam los pomogą rozwiązać konflikt. Metoda ta łączy się z pomijaniem
milczeniem ignorowaniem żądań innych ludzi oraz z psychologicznym przekonaniem osób
stosujących tę metodę, iż brak decyzji wywoła mniejszy konflikt niż odrzucenie żądań.
d) Pokojowe współistnienie jest metodą powszechnie stosowaną w stosunkach międzynarodowych,
choć może być równie dobrze wykorzystane przy rozwiązywaniu innych konfliktów. Polega ona
przede wszystkim na tłumieniu wszelkich sprzeczności i nieporozumień z jednej strony, z drugiej
zaś na podkreślaniu konkretnych wspólnych obszarów działań czy też celów. w przypadku
przedsiębiorstwa zastosowanie tej metody dość często łączy się cele określane mianem tzw.
"spokoju zakładowego".
Przy bardziej nowoczesnym podejściu do konfliktu, który traktowany jest przez jego obie
strony jako zadanie, problem do rozwiązania, stosuje się nieco inne metody . Metody te szczególnie
efektywnie mogą być zastosowane do rozwiązywania konfliktów organizacyjnych.
ze względu na fakt, iż nie będziemy tutaj wchodzić w zagadnienia socjologii gospodarowania,
ograniczymy się jedynie do wymienienia tych metod.
Metody te to:
- interwencja /a nie osąd/ strony trzeciej /lub osoby/, która podejmuje się roli bezstronnego
mediatora, katalizatora wzajemnych niechęci stron konfliktu, rozwijająca w swych działaniach
strategie doradcze, prowadzące do rozwiązania konfliktu przez same zainteresowane strony.,
- spotkania poświęcone rozwojowi organizacji w ramach której rozgrywa się konflikt społeczny.
-
wymiana wizerunków, polegająca na tym, iż każda ze stron dowiaduje się jak jest postrzegana
przez drugą stronę; wymiana tych wizerunków przebiega wedle wieloetapowego scenariusza w
którym jest miejsce i na indywidualne oceny siebie i innych, na funkcjonowanie własnych
"emisariuszy" jak i na wspólne spotkania zwaśnionych stron.
Można oczywiście posłużyć się również maksymą powtarzaną przez prezesa pewnej
zachodniej firmy, iż najlepszym sposobem na rozwiązanie konfliktu to tak długo stukać nawzajem
głowami obie strony aż się pogodzą. Konflikt społeczny jest jednak tak złożonym procesem, że
żadne radykalne metody, proponowane nawet w formie metaforycznej, nie są w stanie doprowadzić
do zadawalających efektów.
MorawskiSpis treści
Strona tytułowa.......................................................................................1
Strona wydawnicza.................................................................................2
Spis treści................................................................................................3
Rozdział I
SOCJOLOGIA JAKO DYSCYPLINA NAUKOWA............................6
1. Wyodrębnienie się socjologii jako dyscypliny naukowej...................6
2. Podstawowe założenia teorii socjologicznej.......................................7
Rozdział II
WIĘŹ SPOŁECZNA............................................................................11
1. Pojęcie więzi społecznej...................................................................11
2. Proces tworzenia się więzi społecznej..............................................15
3. Typy więzi społecznej.......................................................................29
4. Rozpad więzi społecznej – procesy dezorganizacji......................... 34
Rozdział III
OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA I PROCES JEJ KSZTAŁTOWANIA
1. Pojęcie osobowości...........................................................................41
2. Elementy składowe osobowości.......................................................44
3. Psychologiczne koncepcje człowieka...............................................68
3.1. Koncepcja behawiorystyczna....................................................68
3.2. Koncepcja psychodynamiczna..................................................70
3.3. Koncepcja poznawcza...............................................................77
3.4. Koncepcja humanistyczna.........................................................79
4. Rola społeczna — istotny czynnik strukturalizacji świata
społecznego......................................................................................82
5. Techniki kształtowania pozytywnych postaw interpersonalnych w procesie pełnienia ról
społecznych.................................................86
6. Proces socjalizacji i jego podstawowe mechanizmy........................ 93
7. Socjalizacja w perspektywie struktury społecznej............................99
Rozdział IV
KULTURA I JEJ WPŁYW NA ŻYCIE SPOŁECZNE
1. Pojęcie kultury w socjologii i antropologii społecznej...................104
2. Kultura masowa — procesy homogenizacji kultury.......................110
3. Kultura masowa a propaganda........................................................113
Rozdział V
ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE.........................................................118
1. Podstawowe rodzaje zbiorowości społecznych..............................118
2. Rola i znaczenie grup społecznych.................................................120
3. Rodzaje grup społecznych..............................................................122
4. Normy grupowe a problemy konformizmu....................................128
4.1. Systemy norm grupowych i ich specyfika..............................128
4.2. Konformizm — podstawowe powody oraz czynniki określające jego
skuteczność...................................................134
5. Style kierowania grupami...............................................................145
6. Naród — problemy tożsamości narodowej.....................................151
6.1. Pojęcie i specyfika narodu.......................................................152
6.2. Podstawowe typy definicji narodu..........................................155
7. Socjologiczna analiza państwa........................................................157
7.1. Podstawowe założenia.............................................................157
7.2. Podstawowe funkcje państwa..................................................161
7.3. Legitymizacja władzy państwowej.........................................163
Rozdział VI
STRUKTURA SPOŁECZNA I NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE
1. Podstawowe wymiary analizy struktury społecznej.......................165
2. Struktura społeczna w perspektywie klasowej................................168
3. Potoczna percepcja struktury społecznej........................................175
4. Struktura a ruchliwość społeczna....................................................177
5. Nierówności społeczne...................................................................179
6. Podstawowe tendencje w procesach ruchliwości, zróżnicowania i nierówności społecznej w
Polsce.........................183
Rozdział VII
PROCESY SPOŁECZNE – WAŻNIEJSZE RODZAJE
1. Pojęcie procesu społecznego...........................................................193
2. Adaptacja społeczna — podstawowe wymiary..............................194
2.1. Pojęcie adaptacji społecznej....................................................194
2.2. Główne koncepcje wyjaśniające przebieg procesu adaptacji
kulturowej...............................................................................197
3. Konflikt społeczny..........................................................................201
3.1. Pojęcie konfliktu społecznego.................................................201
3.2. Podstawowe źródła konfliktów społecznych..........................203
3.3. Typologie konfliktów..............................................................207
3.4. Społeczne funkcje konfliktów.................................................209
3.5. Podstawowe formy walki w konflikcie społecznym...............212
3.6. Rozwiązywanie konfliktów.....................................................214
3.7. Konflikty społeczne w perspektywie ruchów społecznych.....219
3.8. Percepcja konfliktów społecznych..........................................222
4. Transformacja jako przykład procesu rozwoju społecznego..........224
5. Społeczeństwo polskie okresu przemian w opisie socjologicznym
…………………………………………………232
Zakończenie........................................................................................238
Bibliografia.........................................................................................240
Summary.............................................................................................247