Demografia - Adam Narkiewicz

Adam Narkiewicz (http://narkiewicz.info/)
Demografia
Przedmiot prowadzony przez prof. dr hab. Irenę E. Kotowską w semestrze 2006/2007Z
Wykład 1. Wprowadzenie do problematyki badań demograficznych. Przedmiot
demografii. Źródła informacji o zjawiskach ludnościowych i ich pomiar. Zasady budowy
podstawowych współczynników demograficznych. Siatka Lexisa. Metody analizy
demograficznej.
Etymologia: demografia = demos (lud) + grapheia (opis) – z greckiego.
Definicja. Demografia to nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych
warunkach gospodarczych i społecznych badanego regionu. Zajmuje się ona opisem procesu
zmian stanu i struktury ludności, uwarunkowania tych zmian i ich skutków.
Podstawowe jednostki badanych zbiorowości w demografii to pojedynczy człowiek, rodzina
lub gospodarstwo domowe.
Cechy demograficzne i społeczno-ekonomiczne podlegające badaniu to: wiek, płeć, stan
cywilny, wykształcenie, zamieszkanie, stan zawodowy, opis rodziny itp.
Źródła informacji:
1. Badania pełne (np. powszechne spisy ludności);
2. Badania niepełne (np. ankiety w obrębie określonej populacji);
3. Rejestracja bieżąca (np. ewidencja bieżącego stanu ludności – listy meldunkowe,
ewidencja zgonów i urodzeń, ewidencja ruchu naturalnego ludności, dane urzędów
stanu cywilnego o urodzeniach, zgonach i małżeństwach).
Składowe dynamiki ludności to: rodność, umieralność, migracja.
Kohorta urodzeniowa (generacja) to ogół ludzi, którzy urodzili się w tym samym czasie.
Wiek produkcyjny dla mężczyzn to 18-64; dla kobiet to 18-59.
Prognoza jest to projekcja, której założenia zostały uznane za najbardziej prawdopodobne.
Różne warianty założeń to scenariusze.
Piramidy wieku:
1. Struktura wieku progresywna (trójkąt);
2. Struktura wieku zastojowa (półowal);
3. Struktura wieku regresywna (drzewko).
Równowaga w poziomie ludności jest zapewniona, gdy na kobietę przypada 2,1 dziecka. W
chwili obecnej w Europie wskaźnik ten wynosi ok. 1,5 dziecka na kobietę.
Na odtwarzanie populacji składają się:
1. Ruch naturalny (urodzenia, zgony, tworzenie i rozwiązywanie rodzin – małżeństwa,
rozwody, separacja, kohabitacja);
2. Ruch migracyjny (migracje wewnętrzne, zewnętrzne – imigracja, emigracja i
repatriacja).
Zjawiska i procesy demograficzne: rodność i płodność, małżeńskość, umieralność, migracje,
tworzenie i rozpad rodzin oraz gospodarstw domowych.
Zmienne zasobów – np. liczba ludności, kobiet, nowożeńców, gospodarstw domowych. Ich
pomiaru dokonuje się w określonym momencie czasu.
1
Zmienne strumieni – zdarzenia zachodzące w zbiorowościach (np. urodzenia, zgony), pomiar
w ustalonym przedziale czasu.
Stan ludności w momencie t = stan ludności w momencie t-1 + urodzenia w okresie (t-1,t) –
zgony w okresie (t-1,t) + imigracja w tym okresie – emigracja w tym okresie.
Metody analizy demograficznej:
1. Analiza poprzeczna (przekrojowa) – dotyczy zdarzeń, które wystąpiły w danej
populacji w pewnym przedziale czasu;
2. Analiza wzdłużna (kohortowa) – dotyczy zdarzeń, które wystąpiły w jednej generacji
(kohorcie) w ciągu czasu istnienia tej generacji (możliwość analizy natężenia i
kalendarza, czyli rozkładu zdarzeń w czasie).
Definicja. Kohorta jest to zbiorowość osób, które doświadczyły określonego zdarzenia w tym
samym czasie.
Definicja. Kohorta hipotetyczna jest to populacja poddana obserwacji w ustalonym okresie
składająca się z wielu kohort.
Prezentacja wyników pomiarów zjawisk i procesów demograficznych odbywa się za pomocą
wielkości absolutnych i względnych oraz współczynników demograficznych. Współczynniki
demograficzne dzielą się na ogólne i cząstkowe. Rodzaje zmiennych:
1. Iloraz zmiennych zasobów (np. liczba kobiet do liczby mężczyzn w populacji –
współczynnik femonizacji);
2. Iloraz zmiennych strumieni (np. iloraz rozwodów i małżeństw);
3. Iloraz zmiennych strumieni i zmiennych zasobu (np. zgony/ludność – natężenie
zjawiska).
Współczynniki demograficzne dzielą się na:
1. Współczynniki pierwszej kategorii – iloraz liczby zdarzeń do liczby ludności, która
mogła wcześniej doświadczyć tych zdarzeń ale ich nie doświadczyła. Np.
Współczynnik pierwszych małżeństw – liczba małżeństw odniesiona do liczby osób
stanu wolnego; współczynnik pierwszych urodzeń małżeńskich – liczba urodzeń
pierwszej kolejności odniesiona do liczby bezdzietnych mężatek.
2. Współczynniki drugiej kategorii – iloraz liczby zdarzeń do liczby ludności
obejmującej zarówno osoby, które doświadczyły tych zdarzeń jak i te, które ich nie
doznały. Np. współczynnik płodności – liczba urodzeń odniesiona do liczby kobiet w
wieku rozrodczym (zarówno tych, które w badanym okresie urodziły dziecko jak i
tych, które nie urodziły).
Siatka Lexisa – rodzaje zbiorowości:
1. Zbiorowość żyjących I rodzaju – są to osoby, które dożyły wieku x ukończonych lat w
roku kalendarzowym (t,t+1).
2. Zbiorowość żyjących II rodzaju stanowią osoby, będące w wieku x ukończonych lat w
momencie t.
Siatka Lexisa – typy obserwacji:
1. Obserwacja (zbiorowość zdarzeń) I rodzaju – romb z poziomym bokiem. Np. osoby
urodzone w tym samym roku, zmarłe w wieku x ukończonych lat.
2. Obserwacja (zbiorowość zdarzeń) II rodzaju – romb z pionowym bokiem. Np. osoby
zmarłe w pewnym roku, urodzone w pewnym określonym roku wcześniejszym.
3. Obserwacja (zbiorowość zdarzeń) III rodzaju – kwadrat. Np. zmarli w pewnym
określonym odcinku czasu, którzy ukończyli x lat.
2
Wykład 2. Syntetyczne miary reprodukcji ludności. Rodność i umieralność –
podstawowe mierniki.
Definicje:
1. Przyrost naturalny – różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danym okresie;
2. Przyrost rzeczywisty – różnica między przyrostem naturalnym i saldem migracji
zagranicznych;
U  Zt
C;
3. Współczynnik przyrostu naturalnego: Wt pn  t
Lt
(U  Z t )  St
C;
4. Współczynnik przyrostu rzeczywistego: Wt prz  t
Lt
U
5. Współczynnik dynamiki demograficznej: Wt d  t C ;
Zt
K
6. Współczynnik feminizacji: W f  t C ;
Mt
7. Współczynnik dzietności ogólnej (dzietności teoretycznej lub płodności całkowitej):
49
49
U ( x)
;
TFRt   FRt ( x)   t
x15
x15 K t ( x)
Udzt
TFRt ;
8. Współczynnik reprodukcji brutto: RRt 
Ut
Udzt 49
L( x )
9. Współczynnik reprodukcji netto: NRRt 
;
FRt ( x)

U t x15
l (0)
Gdzie: Ut – liczba urodzeń w roku t; Zt – liczba zgonów w roku t; Lt – liczba ludności w roku
t; St – saldo migracji w roku t; K – liczba kobiet; M – liczba mężczyzn; Udz – liczba
urodzonych dziewcząt; L(x) – liczba kobiet dożywających wieku x.
Definicje:
1. Rodność – termin ten dotyczy natężenia urodzeń w określonej zbiorowości i
określonym czasie.
2. Płodność oznacza natężenie urodzeń żywych rozpatrywanych w zbiorowości kobiet w
wieku rozrodczym, zależnym od cech biologicznych organizmu ludzkiego.
3. Urodzenie żywe – jest co całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki
noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który wykazuje jakiekolwiek oznaki
życia. Do statystyki dokumentacja obejmuje wszystkie urodzenia o wadze co najmniej
500 g lub gdy ciąża trwała co najmniej 22 tygodnie lub gdy dziecko mierzyło co
najmniej 25 cm.
4. Urodzenia martwe – jest to zgon następujący przed całkowitym wydaleniem lub
wydobyciem dziecka z ustroju matki, niezależnie od czasu trwania ciąży.
Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeń, zmienne wymierne:
1. Liczba i struktura wieku ludności;
2. Liczba i struktura wieku kobiet;
3. Zachowania prokreacyjne;
4. Liczba zawieranych małżeństw i struktura nowożeńców według wieku;
5. Liczba oraz struktura według wieku migrantek ze wsi do miasta;
6. Wzorzec umieralności, zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej.
3
Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeń, zmienne niewymierne:
1. Polityka zatrudnienia, zwłaszcza stopień aktywizacji zawodowej kobiet;
2. Poziom wykształcenia społecznego;
3. Perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami
życia ludności;
4. System płac, dodatków rodzinnych i innych bodźców ekonomicznych;
5. Warunki mieszkaniowe;
6. Dostępność środków antykoncepcyjnych;
7. Działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży;
8. Wierzenia religijne.
Ogólnym miernikiem rodności jest surowy współczynnik urodzeń (crude birth rate):
U
Ut
CBRt  t C oraz ogólny współczynnik płodności (general fertility rate): BRt 
C.
Lt
K1549,t
Wykład 3. Standaryzacja współczynników demograficznych. Tablice trwania życia –
zasady budowy tablic, analiza podstawowych parametrów tablic.
Rozważmy tabelkę dotyczącą dynamiki zgonów ludności Polski według wieku. W wierszach
są poszczególne kategorie wiekowe (zmienna j). W kolumnach są liczby zgonów w tysiącach
w obrębie poszczególnych grup wiekowych w okresie początkowym (yj0) i końcowym (yj1)
oraz liczby ludności w obrębie poszczególnych grup wiekowych w okresie początkowym (zj0)
i końcowym (zj1). Cząstkowe współczynniki zgonów wylicza się na podstawie formuły: x j0 =
yj0 / zj0. Analogicznie dla okresu końcowego.
Indeks agregatowy wielkości stosunkowych, tzw. indeks wszechstronny ma postać:
y1
 j y j1 :  j y j 0   j y j1 :  j y j 0   j x j1 z j1 :  j x j 0 z j 0 .
x
z
Ix  1  1 
y0  z j 1  z j 0
y j1
y j0
z j0
x0
 j z j1
j
j


j
j
z0
x j1
x j0
Agregatowy indeks wpływu zmian w strukturze zgonów (czynnik y) według formuły
 j y j1 :  j y j 0 .
Laspeyresa: L I y. x 
y j1
y j0

j
x j0

j
x j0
Agregatowy indeks o stałej strukturze zgonów (czynnik y) według formuły Laspeyresa:
y j0

j
 j y j0 :  j y j0  x j0 .
L I x. y 
y j0
y j0
y j0

j


j
j
x j1
x j0
x j1
Agregatowy indeks wpływu zmian w strukturze ludności (czynnik z) według formuły
 j x j 0 z j1 :  j x j 0 z j 0 .
Laspeyresa: L I z . x 
 j z j1  j z j 0
4
Agregatowy indeks o stałej strukturze ludności (czynnik z) według formuły Laspeyresa:
 j x j1 z j 0 .
L I x. z 
 j x j0 z j0
Agregatowy indeks wpływu zmian w strukturze zgonów (czynnik y) według formuły
 j y j1 :  j y j 0 .
Paaschego: P I y. x 
y j1
y j0


j
x j1
x j1
Agregatowy indeks o stałej strukturze zgonów (czynnik y) według formuły Paaschego:
y j1

 j y j1 :  j y j1  j x j 0 .
I

P x. y
y j1
y j1
y j1

j
x j1

j
j
x j0

j
x j1
Agregatowy indeks wpływu zmian w strukturze ludności (czynnik z) według formuły
 j x j 1 z j1 :  j x j1 z j 0 .
Paaschego: P I z . x 
 j z j1  j z j 0
Agregatowy indeks o stałej strukturze ludności (czynnik z) według formuły Paaschego:
 j x j1 z j1 .
P I x. z 
 j x j 0 z j1
Definicje:
1. Tablice trwania życia (wymieralności) są konstrukcją teoretyczną umożliwiającą
prowadzenie szczegółowej analizy procesu wymierania badanej populacji. (tablice
wymierania generacji, tablice przekrojowe).
2. Ludność zastojowa (stacjonarna) to koncepcja teoretyczna, populacja o niezmiennej
liczbie urodzeń oraz niezmiennym porządku wymierania (zależnych od określonego
poziomu umieralności w danym wieku), przy jednoczesnym braku migracji, czyli
ogólna liczba jednostek nie ulega zmianie (przyrost naturalny równa się zero).
3. Ludność ustabilizowana to zbiorowość ludzi, w której niezmienne natężenie urodzeń
oraz niezmienny porządek wymierania (o określonym poziomie w poszczególnych
grupach wieku), przy jednoczesnym braku migracji, powodują, że współczynnik
przyrostu naturalnego jest wielkością stałą, a liczba ludności stale rośnie, ewentualnie
stale maleje.
Elementy tablicy trwania życia:
1. x – wiek;
2. qx – prawdopodobieństwo zgonu w ciągu roku osoby w wieku x ukończonych lat;
3. lx – liczba osób dożywających wieku x ukończonych lat;
4. dx – liczba osób zmarłych w ciągu roku w wieku x ukończonych lat;
5. Lx – średnia liczba osób dożywających wieku x ukończonych lat (ludność
stacjonarna);
6. Tx – łączna liczba lat, jaką mają do przeżycia do końca trwania danej generacji
wszystkie osoby w wieku x ukończonych lat;
7. ex – przeciętne (oczekiwane) dalsze trwanie życia osoby w wieku x ukończonych lat;
5
Oznaczmy przez X czas trwania życia. Dystrybuanta F(x) = P(X ≤ x) określa
prawdopodobieństwo, że śmierć nastąpiła w przedziale [0,x].
Funkcję przeżycia (funkcję trwania życia, survival function) określa prawdopodobieństwo
dożycia wieku x: S(x) = P(X>x) = 1 – F(x).
Własności funkcji przeżycia:
1. Malejąca;
2. S(0) = 1;
3. Ciągła (założenie o braku wojen, rewolucji, zamachów terrorystycznych);
4. S(x) zbiega do 0 gdy x zbiega do nieskończoności.
Prawdopodobieństwo, zgonu osoby między wiekiem x a wiekiem y można wyznaczyć
bezpośrednio: P(x < X < y) = F(y) – F(x) = S(x) – S(y).
Prawdopodobieństwo zgonu osoby między wiekiem x a wiekiem y, pod warunkiem, że
dożyje ona wieku x: P(x < X < y | X > x) = (F(y) – F(x))/(1 – F(x)) = (S(x) – S(y))/S(x).
Niech npx oznacza prawdopodobieństwo, że osoba przeżyje co najmniej x+n lat pod
warunkiem, że osiągnie wiek x oraz nqx oznacza prawdopodobieństwo, że osoba ta umrze
przed osiągnięciem wieku x+n pod warunkiem, że osiągnęła wiek x. Wówczas npx + nqx = 1.
npx = S(x+n)/S(x) oraz nqx = 1 – S(x+n)/S(x).
Zmienna losowa T(x) to dalsze trwanie życia osoby, która dożyła wieku x (future life time of
a person at age x). T(x) = X – x. Zatem P(T(X) ≤ n) = P(X – x ≤ n) = P(X ≤ x+n) = npx.
Zachodzi T(0) = X oraz xp0 = S(x).
Niech L(x) będzie zmienną losową oznaczającą liczbę dożywających wieku x (z generacji
początkowej l0). Zmienna L(x) ma rozkład dwumianowy z n= l0 i p=S(x), zatem E{L(x)} =
l0S(x) = lx.
Niech D(x) oznacza losową liczbę zmarłych w ciągu roku w wieku x ukończonych lat.
Zmienna D(x) ma rozkład dwumianowy z n= l0 i p=S(x)-S(x+1), zatem E{D(x)} = l0(S(x)S(x+1) = lx- lx+1 = dx.
Niech K(x) oznacza całkowitą liczbę lat do przeżycia przez osobę w wieku x ukończonych
lat: P(K(x) = k) = P(x ≤ T(x) < k+1) = F(k+1)-F(k) = kpxqx+k.
Lx = lx –axdx – średnia liczba dożywających, gdzie a wyraża udział zgonów „starszych” w
ogólnej liczbie zgonów. Zakładając, że rozkład zgonów jest równomierny, można przyjąć iż a
= ½, w związku z czym Lx = (lx + lx+1)/2.
100
100
l
Tx  x   li   Li - fundusz czasu, jaki mają do przeżycia osoby w wieku x lat. Wartośc
2 i x1
i x
oczekiwana zmiennej losowej T(x), czyli ex = E{T(x)} zwana jest przeciętnym dalszym
w1
trwanie życia. Jest wyznaczana jako ex   Li l x . Stopień rozproszenia rzeczywistych
i x
realizacji zmiennej T(x) wokół ex opisuje wariancja zmiennej Var(T(x)).
Wykład 4. Analiza umieralności. Teorie umieralności.
Definicje:
1. Zgon – nieodwracalne ustanie czynności narządów niezbędnych do życia, wskutek
czego następuje ustanie czynności całego ustroju.
2. Umieralność niemowląt i noworodków (infant mortality):
a. Urodzenia żywe – całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki
noworodka, niezależnie od okresu trwania ciąży, który oddycha lub wykazuje
jakiekolwiek inne oznaki życia.
6
3.
4.
5.
6.
7.
b. Urodzenia martwe – zgon następujący przed całkowitym wydaleniem lub
wydobyciem płodu z ustroju matki, niezależnie od okresu trwania ciąży. O
zgonie świadczy to, że płód nie oddycha ani nie wykazuje innego znaku życia.
c. Dokumentacja urodzeń obejmuje płody i noworodki, które ważyły co najmniej
500 gramów lub urodzone po 22 tygodniach ciąży.
Zgon niemowlęcia – zgon dziecka w wieku poniżej 1 roku.
Zgon noworodka – zgon dziecka w wieku poniżej 4 tygodni. 0 dni – wiek żywo
urodzonego dziecka, które nie przeżyło 24 godzin.
Kategorie z lat 1964-1994:
a. noworodka niezdolnego do życia z oznakami życia obecnie uznaje się
jednocześnie za urodzenie żywe i za zgon niemowlęcia;
b. noworodka niezdolnego do życia bez oznak życia uznaje się za urodzenie
martwe.
Umieralność – oznacza strumień zgonów w danej populacji w jednostce czasu.
Śmiertelność – strumień zgonów w określonej populacji osób chorych, w jednostce
czasu, rozpatrywany według chorób lub ich grupy.
Ogólny współczynnik zgonów CDR (crude death rate): CDRt 
Zt
C.
Lt
Cząstkowy współczynnik zgonów DR (age-specific death rates): DRx ,t 
Z x ,t
C , gdzie
Lx ,t
uwzględnia się tylko ludność w wieku x w badanym okresie t.
Z 0,t
1000 . Ut to liczba
Ut
urodzeń żywych w okresie t, Z0,t to liczba zgonów niemowląt w okresie t.
Ten sposób liczenia stosowany jest od 1994.
Współczynnik zgonów niemowląt DR0 (infant mortality rate): DR0,t 
Tablice trwania życia (powtórka) – to konstrukcja teoretyczna umożliwiająca prowadzenie
szczegółowej analizy procesu wymierania badanej populacji (tablice wymierania generacji
dotyczą życia jednej generacji, tablice przekrojowe dotyczą jednostki czasu).
Ludność zastojowa (stacjonarna) - populacja o niezmiennej liczbie urodzeń oraz
niezmiennym porządku wymierania (zależnych od określonego poziomu umieralności w
danym wieku), przy jednoczesnym braku migracji, czyli ogólna liczba jednostek nie ulega
zmianie (przyrost naturalny równa się zero).
Teoria przejścia epidemiologicznego:
1. I faza – era plag, do połowy XVII wieku. Cykliczne występowanie ostrych epidemii,
natężenie zgonów podlegających silnym wahaniom cyklicznym z powodu epidemii i
głodu. e0 = 20-30 lat.
2. II faza – era chorób zakaźnych i pasożytniczych. Do pierwszej połowy XIX wieku.
Dominowały choroby zakaźne, pasożytnicze i infekcje, stopniowe wugasanie
pandemii chorób zakaźnych, systematyczny spadek wahań cyklicznych. e0 = 30-50 lat.
3. III faza – era chorób zwyrodnieniowych. Do połowy XX wieku. Choroby ukłau
krążenia, nowotworowe. e0 > 50 lat. Kontynuacja spadku natężenia zgonów.
4. IV faza – choroby związane z wiekiem podeszły. Druga polowa XX wieku.
5. Era wyłaniających się chorób zakaźnych.
Wykład 5. Analiza procesu zawierania małżeństw. Teorie zachowań matrymonialnych.
Analiza płodności. Teorie płodności.
7
Definicje:
1. Małżeństwo – związek zawarty w formie przewidzianej prawem (Kodeks rodzinny i
opiekuńczy) w urzędach stanu cywilnego (małżeństwa cywilne) oraz zawarty w
obecności duchownego (małżeństwa wyznaniowe). Dolna granica wieku prawnej
zdolności do małżeństwa to 18 lat, za zgodą sądu osoby młodsze mogą zawierać
małżeństwo.
2. Związki partnerskie – konsensualne, kohabitacja.
3. Separacja – rozpad związku małżeńskiego zgodny z ustawą z 21.05.1999.
4. Rozwód – rozpad związku małżeńskiego zgodny z odpowiednimi regulacjami
prawnymi ujętymi w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.
5. Grupy osób powiązane poprzez małżeństwo (formalne lub nieformalne), więzy krwi
lub adopcję tworzą rodzinę.
6. Gospodarstwa domowe – zgodnie z zaleceniami ONZ – to grupy osób
spokrewnionych lub nie, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się.
7. Rodzina biologiczna – para heteroseksualna bez dzieci i z dziećmi (rodzina pełnia)
oraz samotni rodzice (rodzina niepełna).
8. Rodzina nuklearna.
Typy rodzin:
1. Małżeństwo (partnerzy) bez dzieci.
2. Małżeństwo (partnerzy) z dziećmi.
3. Samotna matka z dzieckiem lub samotny ojciec z dzieckiem.
Wśród rodzin z dziećmi może występować rodzina zrekonstruowana: jest ona tworzona przez
parę, z jednym lub większą liczbą dzieci, z których co najmniej jedno nie jest wspólnym
dzieckiem tej pary, tzn. jest naturalnym lub adoptowanym dzieckiem jednego z nich.
Rodzina rozszerzona – jeśli wśród członków gospodarstwa domowego oprócz rodziny
biologicznej jest osoba spokrewniona w linii prostej lub bocznej z jednym z członków rodziny
biologicznej (np. rodzice z dziećmi i ojciec żony).
Małżeńskość:
 to kompleksowy proces formowania i rozwiązywania związków;
 prowadzi do zmian w strukturze populacji według stanu cywilnego;
 nie wszystkie osoby wstępują w związki małżeńskie, a więc intensywność formowania
rodziny jest nieznana;
 rozpad małżeństwa następuje w wyniku rozwodu, separacji lub z powodu zgonu
współmałżonka;
 pewna część osób rozwiedzionych lub owdowiałych ponownie zawiera powtórne
związki małżeńskie: małżeństwa pierwsze i powtórne;
 małżeństwo jest związkiem osób, z których każda wchodzi w skład innej populacji o
właściwych sobie prawidłowościach zawierania małżeństw, wobec tego analiza jesy
prowadzona oddzielnie w odniesieniu do kobiet i mężczyzn;
 ponieważ zawieranie małżeństw pozostaje w bezpośrednim związku z rozrodczością,
to zjawisko jest badane najczęściej w populacji kobiet.
Podstawowe charakterystyki procesu zawierania i rozpadu małżeństw:
1. Wiek nowożeńców i osób rozwiedzionych.
2. Wiek zawierania pierwszych małżeństw.
8
3. Miejsce zamieszkania osób zawierających małżeństwo oraz rozwodzących się.
4. Stan cywilny osób zawierających małżeństwo.
5. Wykształcenie osób zawierających małżeństwo oraz rozwodzących się.
6. Źródło utrzymania osób zawierających małżeństwo oraz rozwodzących się.
7. Status na rynku pracy osób zawierających małżeństwo oraz rozwodzących się.
8. Rozwodzący się według czasu trwania związku.
9. Rozwodzący się według liczby i wieku dzieci.
10. Rozwodzący się według przyczyn.
Przekrojowe miary procesu zawierania i rozpadu małżeństw:
Ogólny współczynnik zawierania małżeństw (crude marriage rate): MRt 
MRt 
Mt
C lub (15+).
Lt (20)
Współczynniki cząstkowe zawierania małżeństw: MRt ( x) 
Współczynnik małżeńskości (total marriage rate): TMRt 
M t ( x)
C.
Lt ( x)
49
 MR ( x) .
x 15
Ogólny współczynnik rozwodów – crude divorce rate: DRt 
DRt 
Mt
C;
Lt
t
Dt
Dt
C ; DRt 
C;
Lt
Lt (20)
Dt
D
C ; DRt  t C .
Lt (15)
Mt
Cząstkowe współczynnik rozwodów (age-specific divorce rates): DRt ( x) 
Dt ( x)
C.
Lt ( x)
Wzorzec zawierania małżeństw – jest to rozkład cząstkowy współczynników według wieku,
płci i innych cech demograficznych w określonym miejscu i czasie.
Definicje:
1. Rozrodczość – oznacza w demografii strumień urodzeń w określonej populacji (np.
ludności danego państwa) w jednostce czasu (np. w ciągu 12 miesięcy); również
strumień urodzeń w kohorcie.
2. Rodność – natężenie urodzeń w odniesieniu do całej zbiorowości, w której w danym
czasie realizowały się te zdarzenia.
3. Płodność – natężenie urodzeń żywych rozpatrywanych w zbiorowości kobiet (lub
mężczyzn) wystawionej na ryzyko rodzicielstwa (będącej w wieku fizjologicznej
zdolności do prokreacji).
4. Wiek rozrodczy – zależnie od cech biologicznych organizmu ludzkiego. W strefie
umiarkowanej wiek ten jest definiowany dla kobiet jako przedział 15-49 lat.
5. Dzietność – średnia liczba dzieci przypadająca na kobietę w wieku rozrodczym.
6. Urodzenie żywe – jest co całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki
noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który wykazuje jakiekolwiek oznaki
życia. Do statystyki dokumentacja obejmuje wszystkie urodzenia o wadze co najmniej
500 g lub gdy ciąża trwała co najmniej 22 tygodnie lub gdy dziecko mierzyło co
najmniej 25 cm.
7. Urodzenia martwe – jest to zgon następujący przed całkowitym wydaleniem lub
wydobyciem dziecka z ustroju matki, niezależnie od czasu trwania ciąży.
9
Ogólnym miernikiem rodności jest surowy współczynnik urodzeń (crude birth rate):
U
Ut
CBRt  t C oraz ogólny współczynnik płodności (general fertility rate): BRt 
C.
Lt
K1549,t
Współczynnik dzietności ogólnej (dzietności teoretycznej lub płodności całkowitej):
49
49
U ( x)
.
TFRt   FRt ( x)   t
x15
x15 K t ( x)
Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeń, zmienne wymierne:
1. Liczba i struktura wieku ludności;
2. Liczba i struktura wieku kobiet;
3. Zachowania prokreacyjne;
4. Liczba zawieranych małżeństw i struktura nowożeńców według wieku;
5. Liczba oraz struktura według wieku migrantek ze wsi do miasta;
6. Wzorzec umieralności, zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej.
Czynniki bezpośrednio determinujące liczbę urodzeń, zmienne niewymierne:
1. Polityka zatrudnienia, zwłaszcza stopień aktywizacji zawodowej kobiet;
2. Poziom wykształcenia społecznego;
3. Perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami
życia ludności;
4. System płac, dodatków rodzinnych i innych bodźców ekonomicznych;
5. Warunki mieszkaniowe;
6. Dostępność środków antykoncepcyjnych;
7. Działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży;
8. Wierzenia religijne.
Podstawowe charakterystyki płodności:
1. Urodzenia według wieku matek.
2. Urodzenia pierwsze według wieku matek.
3. Urodzenia według kolejności.
4. Urodzenia według miejsca zamieszkania matek.
5. Urodzenia według stanu cywilnego matek.
6. Urodzenia według wykształcenia matek.
7. Urodzenia według wykształcenia rodziców.
8. Źródło utrzymania rodziców.
9. Status rodziców na rynku pracy.
Ogólnym miernikiem rodności jest surowy współczynnik urodzeń (crude birth rate):
U
Ut
CBRt  t C oraz ogólny współczynnik płodności (general fertility rate): BRt 
C.
Lt
K1549,t
Definicje:
1. Płodność naturalna – płodność małżeńska wynikająca z braku stosowania
jakichkolwiek metod zapobiegania lub przerywania ciąży, czy też świadomych działań
zmierzających do kontroli płodności w zależności od liczby już posiadanych dzieci.
2. Hutterowcy – grupa ludności z Ameryki Północnej o najwyższej rejestrowanej
dzietności (13,7 dziecka średnio na 1 kobietę w ciągu 35 lat trwania wieku
rozrodczego).
3. Determinanty płodności naturalnej – zmienne pośredniczące (P.O. Ohadike stworzył
model z trzema zmiennymi niezależnymi):
10
a. Zawieranie małżeństw (np. zawarcie małżeństwa, wiek w chwili pierwszego
stosunku płciowego, rozwody, wdowieństwo, ponowne związku).
b. Stosunki płciowe (np. są związane z kontrolą stosunków przedmałżeńskich,
abstynencją, karmieniem piersią, wiekiem matki w chwili ostatniego dziecka).
c. Określone warunki społeczno-strukturalne i warunki społeczno-ekonomiczne
(np. rola pokrewieństwa i społecznej organizacji w związku ze zmiennymi
związanymi z małżeńskością, preferencje dla posiadania synów, zależność od
dorosłych dzieci, umieralność – zwłaszcza niemowląt).
Zmiany zachowań dotyczących rodziny:
1. Zmiany zachowań związanych z prokreacją:
a. Zmniejszenie się pożądanej liczby dzieci.
b. Znacząco później podejmowano decyzje o urodzeniu pierwszego dziecka.
c. Zwiększyła się liczba urodzeń pozamałżeńskich.
d. pozamałżeńskichZmiana wzorca płodności.
Wykład 6. Teoria przejścia demograficznego. Drugie przejście demograficzne.
Przejście demograficzne to zmiany unikatowe – istnieje jeden kierunek zmian, ich ciągłość
oraz nieodwracalność. Teoria przejścia demograficznego składa się z:
1. Części opisowej – proces przedstawiający przejście od reprodukcji tradycyjnej do
nowoczesnej (fazy).
2. Części interpretacyjnej – postęp cywilizacyjny, industrializacja i urbanizacja.
Początki przejścia demograficznego:
1. XVII w. – spadek umieralności w Europie Zachodniej i Północnej, pierwsza połowa
XIX w. – Europa Południowa i Środkowa.
2. Spadek płodności – początek zmian w końcu XVIII w. i XIX w.
3. Kraje rozwijające – druga połowa XX w.
4. Długość przejścia (okres od początku trwałego spadku umieralności do „zakończenia”
spadku dzietności) i intensywność zmian: im później występuje początek spadku
umieralności, tym szybciej przebiegają zmiany.
Teoria drugiego przejścia demograficznego:
1. Zmiany demograficzne wiążą się głównie z modelem rodziny u zasadami jej
tworzenia oraz rozpadu.
2. Podłożem tych zmian są głębokie przeobrażenia w sferze wartości, norm postaw i
zachowań społeczeństw postindustrialnych krajów Europy Zachodniej i Północnej.
Zmiany zachowań związanych z tworzeniem rodziny oraz osłabienie trwałości małżeństwa:
1. Mniejsza skłonność do zawierania związków małżeńskich.
2. Opóźnianie ich zawierania.
3. Osłabienie trwałości małżeństwa (wzrost częstości rozwodów i separacji).
4. Rozpowszechnienie się kohabitacji i związków typu LAT (Living Apart Together).
5. Zmniejszenie się pożądanej liczby dzieci.
6. Znacząco później podejmowano decyzje o urodzeniu pierwszego dziecka.
7. Zwiększyła się liczba urodzeń pozamałżeńskich.
8. Zmiana wzorca płodności.
Przyczyny:
11
1. Industrializacja, urbanizacja, rozwój sektora usług, zmiany struktury społeczeństwa i
organizacji państwa, globalizacja.
2. Ogólna poprawa poziomu życia, rozwój systemu zabezpieczeń społecznych, wzrost
poziomu wykształcenia i zwiększenie udziały kobiet w życiu ekonomicznym i
społecznym.
3. Przemiany polityczne i światopoglądowe (silent revolution) – prowadziły do rozwoju
demokracji i egalitaryzmu społecznego, wzrostu autonomii jednostek, sekularyzacji,
kontestowania tradycyjnych wartości oraz rozpowszechniania wartości
pluralistycznych i liberalnych, uniwersalizmu, indywidualizmu, a także do przesunięć
w hierarchii potrzeb wiodących do zorientowania się na potrzeby wyższego rzędu;
masowa indywidualizacja.
4. Zmiany technologiczne – wprowadzenie pigułki antykoncepcyjnej i
rozpowszechnienie skutecznej antykoncepcji, rozwój medycyny, a także rozwój
systemów telekomunikacji a zwłaszcza rozpowszechnienie się informacji, rewolucja
informatyczna.
Drugie przejście demograficzne w krajach Europy Zachodniej:
1. 1955-1970 – wzrost liczby rozwodów, dalszy spadek płodności oraz zahamowanie
zmniejszania się wieku pierwszych małżeństw.
2. 1970-1985 – rozpowszechnienie się związków konsensualnych i typu LAT,
zwiększenie się liczby urodzeń pozamałżeńskich, wzrost średniego wieku matki w
momencie urodzenia pierwszego dziecka, wzrost średniego wieku małżonków, spadek
częstości zawierania małżeństw.
3. Od 1985 – stabilizacja natężenia rozwodów, spadek częstości powtórnie zawieranych
małżeństw oraz zwiększenie się natężenia kohabitacji i związków typu LAT wśród
osób rozwiedzionych lub owdowiałych, dalszy spadek płodności w najmłodszych
grupach wieku (15-34) i wzrost płodności w wieku 30-39 lat.
Małżeńskość:
Najważniejsze przemiany drugiego przejścia demograficznego (wg D.J. van de Kaa):
1. Zmniejszenie się znaczenia małżeństwa jako formy współżycia ludzi na rzecz
kohabitacji.
2. Przejście od modelu rodziny „dziecko z rodzicami” do modelu „rodzice z dzieckiem”.
3. Przejście od zapobiegawczej antykoncepcji do świadomej prokreacji.
4. Przejście od homogenicznych typów rodzin i gospodarstw domowych do form
różnorodnych.
5. Przejście od granicy trwania życia wyznaczonej warunkami społecznoekonomicznymi do granicy umieralności biologicznej.
6. Przejście od wysyłania do przyjmowania imigrantów.
FDT
1. Wzrost współczynników
małżeństw, obniżenie wieku
zawierania pierwszego małżeństwa.
2. Niski udział lub ograniczanie
kohabitacji.
3. Niskie współczynniki rozwodów.
4. Częste zawieranie powtórnych
małżeństw.
SDT
1. Spadek współczynnika małżeństw, wzrost
wieku zawierania pierwszego małżeństwa.
2. Wzrost udziału kohabitacji (przed i po
małżeństwie).
3. Wzrost współczynnika rozwodów i
obniżenie wieku osób rozwodzących się.
4. Spadek natęzniea zawierania powtórnych
małżeństw po rozwodzie jak i po śmierci
małżonka.
12
Płodność:
1. Spadek płodności małżeńskiej w
starszym wieku, obniżanie średniego
wieku wchodzenia w rodzicielstwo.
2. Niewystarczająco skuteczna
antykoncepcja.
3. Spadek pozamałżeńskiej płodności.
4. Rzadko występująca ostateczna
bezdzietność wśród par małżeńskich.
1. Dalszy spadek płodności poprzez
opóźnianie, wzrost średniego wieku
wchodzenia w rodzicielstwo, TFR poniżej
prostej zastępowalności pokoleń.
2. Wysoka skuteczność antykoncepcji.
3. Wzrost pozamałżeńskiej płodności.
4. Częstsze występowanie bezdzietności w
związkach.
Wykład 7. Struktury demograficzne. Stan ludności i jej struktury. Proces starzenia się
ludności. Koncepcja ludności zastojowej i ustabilizowanej.
Struktury ludności rozpatruje się według: wieku, płci, stanu cywilnego, cech społecznozawodowych, wykształcenia i miejsca zamieszkania.
Mierniki struktury płci: Współczynnik feminizacji: W f 
maskulinizacji: Wm 
Kt
C ; Współczynnik
Mt
Mt
C.
Kt
Strukturę ludności według płci i wieku kształtują na dowolnym terytorium dotychczasowe
trendy rodności, umieralności, migracji oraz wpływ wojen i innych klęsk żywiołowych.
Określona struktura wieku ludności determinuje określony poziom ruchu naturalnego, a nawet
migracyjnego.
Typy struktur wieku ludności:
1. Progresywna (trójkąt);
2. Zastojowa (półowal);
3. Regresywna (drzewko).
Klasyfikacja grup wieku:
1. 0-14 dzieci i młodzież;
2. 15-59 dorośli;
3. 60 i więcej – osoby starsze;
4. 0-17 wiek przedprodukcyjny;
5. 18-59/64 wiek produkcyjny;
6. 60/65 i więcej – wiek poprodukcyjny.
Starzenie się ludności – wzrost liczby i udziału osób starszych (60 lub 65 lat i więcej).
Przyczyny:
1. Wydłużanie się ludzkiego życia;
2. Spadek płodności;
3. Migracje.
Przebieg procesu starzenia się zależy także od wyżów i niżów urodzeń.
Niejednorodność populacji osób starszych – osoby w wieku do 75 lat i powyżej tego wieku,
do 79 lat ui powyżej (oldest old).
Konsekwencje:
13
1. Zmiany liczby i struktury ludności w wieku produkcyjnym, determinujące zmiany
potencjalnych zasobów pracy i ich starzenie.
2. Zmiany proporcji między osobami w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym,
wynikające ze zmian wielkości zasobów pracy i starzenia się ludności.
Przykłady skal starości demograficznej służących do oceny stopnia zaawansowania starzenia
się populacji:
E.Rosset (1959): udział ludności w wieku 60 lat i więcej:
1. Do 8% - młodość demograficzna.
2. 8-10% - przedpole starości.
3. 10-12% - starzenie rzeczywiste.
4. Powyżej 12% - starość demograficzna.
skala ONZ: udział ludności w wieku 65 lat i więcej:
1. Do 4% - populacja młoda.
2. 4-7% - populacja dojrzala.
3. Powyżej 7% - populacja stara.
Pomiar starzenia się ludności:
1. Mediana wieku.
2. Wskaźnik starości demograficznej (old-age rate): OARt 
Lt (60 )
C.
Lt
Lt (15  59)
C.
Lt (60 )
4. Wskaźnik obciążenia demograficznego (old-age dependenci ratios):
L (0  14)  Lt (60)
C;
a. całkowitego: OADRt  t
Lt (15  59)
L (0  14)
C;
b. dziećmi: OADRt  t
Lt (15  59)
L (60)
C.
c. osobami starszymi: OADRt  t
Lt (15  59)
3. Współczynnik wsparcia (support ratio): SRt 
Starzenie się potencjalnych zasobów pracy. Ludność w wieku produkcyjnym (working-age
population – WAP) dzieli się na:
1. Wiek mobilny (mobile age) – 18-44 lata.
2. Wiek nimobilny (immobile age) – 45-59/64 lata.
Udział osób w wieku niemobilnym – wskaźnik starości demograficznej zasobów pracy (oldage rate of WAP):
L (55  64)
C.
1. Dla mężczyzn: OARt (WAP)  t
Lt (18  64)
L (50  59)
C.
2. Dla kobiet: OARt (WAP)  t
Lt (18  59)
Struktury ludności według cech społeczno-zawodowych.
Analizy struktur społeczno-zawodowych – demografia, socjologia i ekonomia. Znaczenie dla
przebiegu procesów demograficznych – zatrudnianie i aktywność zawodowa ludności jest
często przedmiotem analizy demograficznej:
14
1. Analiza pracujących w trzech działach: I-rolnictwo; II-przemysł i budownictwo; IIIusługi.
2. Analiza zmian struktur zawodowych.
3. Analiza zmian aktywności zawodowej ludności.
Źródło utrzymania: rolnicze, pozarolnicze oraz niezarobkowe – kryterium oceny społecznozawodowej struktury ludności ogółem i struktur gospodarstw domowych.
Wykład 8. Migracje wewnętrzne i migracje zagraniczne. Koncepcja migracji zastępczej.
Migracje ludności, czyli wędrówki ludności – są to przemieszczenia terytorialne związane ze
względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania (na okres nie krótszy niż ustalony w definicja
dla danego państwa; w Polsce – 2 miesiące.
Klasyfikacja migracji, kryteria:
1. Rodzaju lub administracyjnego statusu jednostki terytorialnej lub osiedleńczej (miastwieś, wewnętrzne – zagraniczne, wewnątrzregionalne-międzyregionalne).
2. Długości okresu przebywania w nowej jednostce terytorialnej (krótko- lub
długookresowe).
3. Statusu prawnego osoby migrującej (legalne i nieudokumentowane).
4. Jednostki terytorialnej obserwacji migracji (odpływ-przypływ).
5. Stopnia dobrowolności (dobrowolne-przymusowe).
6. Podstawowego motywu migracji (osiedleńcze, pracownicze, rodzinne, uchodźcie itd.).
Kategorie migracji:
1. Migracja ze wsi do miasta.
2. Migracje pracownicze.
3. Zagraniczne migracje osiedleńcze.
4. Migracje nielegalne.
5. Migracje tranzytowe (obserwowane w etapach pośrednich procesu migracyjnego).
6. Migracje powrotne.
7. Przesiedlenia lub wysiedlenia ludności.
8. Ruchy uchodźcie.
W badaniach ruchów wędrówkowych ludności rozpatruje się:
1. Obszar (określony granicami jednostek administracyjnych), na którego terenie
przemieszcza się ludność.
2. Czas pobytu w nowym lub czas nieobecności w poprzednim miejscu.
3. Cel zmiany miejsca zamieszkania.
Dwoisty charakter migracji:
1. Ciągły ruch ludzi w przestrzeni społeczno-geograficznej.
2. Prowadzą do nierównomiernego w skali terytorialnej kumulowania się bądź ubytku
wędrującej ludności.
Do pomiaru stosuje sę strumienie napływu i odpływu w jednostce czasu według celów
migracji, czasu migracji, kierunków przepływu – migracja neto jest to saldo migracji, czyli
różnica między wielkością napływu i odpływu – ruchliwość ludności (obrót migracyjny, czyli
suma napływu i odpływu.
15
Zasób (stan) migrantów, czyli osób, które w danym momencie zamieszkiwały w określonej
jednostce terytorialnej i nie urodziły się w niej lub napłynęły do niej w określonej jednostce
czasu.
Współczynniki migracji:
1. Współczynnik napływu brutto: mN (t ) 
N (t )
C ; N(t) – liczba osób które napłynęły do
L(t )
rozpatrywanego regionu w okresie t.
2. Współczynnik odpływu brutto: mO (t ) 
O(t )
C.
L(t )
3. Współczynnik migracji netto (saldo migracji): ms (t ) 
4. Współczynnik migracji brutto: mb (t ) 
N (t )  O(t )
C  mN  mO .
L(t )
N (t )  O(t )
C  mN  mO .
L(t )
5. Cząstkowy współczynnik napływu: mN ( x, t ) 
N ( x, t )
C ; N(x,t) – liczba osób
L( x, t )
w wieku x ukończonych lat, które napłynęły do rozpatrywanego regionu w okresie t.
O ( x, t )
C.
6. Cząstkowy współczynnik odpływu: mO ( x, t ) 
L ( x, t )
7. Cząstkowy współczynnik migracji netto (saldo migracji)
N ( x, t )  O ( x, t )
ms ( x, t ) 
C  mN ( x, t )  mO ( x, t ) .
L ( x, t )
8. Cząstkowy współczynnik migracji brutto:
N ( x, t )  O ( x, t )
mb ( x, t ) 
C  mN ( x, t )  mO ( x, t ) .
L ( x, t )
Główne perspektywy analizy migracji:
1. Migracje – komponent zmian demograficznych (przyrost rzeczywisty = przyrost
naturalny + saldo migracji).
2. Migracje – forma adaptacji społeczno-ekonomicznej jednostek.
3. Migracja – zdarzenia tworzące biografię jednostki (przebieg życia).
4. Migracje – przejaw racjonalnych zachowań, których celem jest maksymalizacja
dobrobytu społeczno-ekonomicznego jednostki.
Migracje wewnętrzne, czyli wędrówki wewnętrzne – zmiany miejsca stałego 9czasowego)
pobytu, które polegają na przekroczeniu granicy administracyjnej danej jednostki (miasta,
gminy, województwa, powiatu) w celu osiedlenia się na stałe (lub na pobyt czasowy) w
granicach kraju.
Źródła danych:
1. Od 1990r. dane o migracjach na pobyt stały z rejestru PESEL (Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych i Administracji).
2. Zgłoszenie pobytu stałego lub czasowego – zgłoszenia meldunkowe (poprzednie i
obecne miejsce zamieszkania, data zameldowania, płeć, wiek, stan cywilny,
wykształcenie).
16
Zmiany wielkości przepływów wewnętrznych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych można
najkrócej scharakteryzować następująco:
1. Wystąpił znaczący spadek przepływów między rozpatrywanymi regionami.
2. Najsilniej zmniejszyły się migracji ze wsi do miast, przepływy miasto-miasto spadły
słabiej niż przepływy wieś-wieś.
3. Nowym zjawiskiem jest stopniowy wzrost migracji z miast na wieś, występujący od
1994.
4. Wyraźnie zmieniła się struktura przepływów, tzn. spadł udział migracji ze wsi do
miast na rzecz wzrostu udziału migracji z miast na wieś.
5. Uległy wyraźnym przekształceniom struktury migrabtów według wieku.
6. Struktury przepływów między miastem i wsią według stanu cywilnego są bardzueh
stabilne.
Migracje zewnętrzne (międzynarodowe) - przekroczenie granicy państwa związane ze
względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania.
Zgodnie z definicją ONZ i UE wyróżniamy:
1. Migracje krótkookresowe – wyjazdy poza granicę kraju zamieszkania na okres od 2
miesięcy do 1 roku.
2. Migracje długookresowe – wyjazdy poza granicę kraju zamieszkania na rok i dłużej
oraz wyjazdy na pobyt stały.
Ruchy zewnętrzne dzielimy na:
1. Imigrację (zbiorowość osób przybywających z zagranicy na stałe – imigranci).
2. Emigrację (zbiorowość osób wyjeżdżających za granicę na stałe – emigranci).
3. Powracających do kraju ojczystego – reemigranci i repatrianci, czyli osoby poprzednio
deportowane, uchodźcy i przesiedleńcy powracający w ramach zorganizowanej akcji
powrotnej, nazwanej repatriacją.
Prawidłowości drugiej połowu XX wieku:
1. Globalizacja migracji – coraz więcej krajów objętych tym procesem.
2. Akceleracja migracji – nasilenie ruchów i wzrost liczby osób migrujących.
3. Zróżnicowanie migracji – typ migracji (zarobkowa, osiedleńcza, uchodźca).
4. Feminizacja migracji – kobiety odgrywają kluczową rolę, zwłaszcza w migracjach
zarobkowych.
Źródła danych w Polsce:
1. Statystyka bieżąca dotycząca emigracji i imigracji – na podstawie zgłoszeń pobytu
stałego lub wymeldowania z pobytu stałego 9ewidencja osób migrujących).
2. PESEL, System Ewidencji Ruchu Paszportowego do 1989r.
3. Departament Migracji i Uchodźstwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i
Administracji.
4. Krajowy Urząd Pracy (zatrudnienie cudzoziemców).
5. Departament Repatriacji i Obywatelstwa Urzędu do Spraw Repatriacji i
Cudzoziemców.
6. Spisy powszechne.
7. Badania specjalne.
W całym okresie powojennym Polska byłą krajem odpływu, tzn. saldo migracji
zagranicznych było ujemne. Według oficjalnych danych GUS, w latach 1952-1990
wyemigrowało z Polski prawie 1086 tys. osób. Około 69% emigrantów pochodziło z miast.
17
Emigracja z miast za granicę kraju przewyższyła odpływ ze wsi w wyrażeniu absolutnym i
względnym:
1. 1944-1948 – ruchy przesiedleńcze i emigracja z przyczyn politycznych.
2. 1948-1953 – okres zimnej wojny, restrykcyjna polityka wyjazdowa.
3. 1954-1959 – ograniczenie restrykcji, akcje repatriacyjne, emigracja do Niemiec (253
tys.) i Izraela (51 tys.) USA, Kanady i Australii. Łącznie w okresie 1952-1960
wyjechało 370,4 tys.
4. 1960-1970 – kontynuacja wyjazdów do Niemiec (akcja łączenia rodzin) i Ameryki
Płn. Łącznie około 224 tys.
5. 1971-1980 – osłabienie odpływu do Ameryki Płn. na rzecz Europy, a zwłaszcza do
Niemiec, po 1975 r. złagodzenie przepisów wyjazdowych, „emigracja turystyczna”
(łącznie około 226 tys. osób).
6. 1981-1989 – nasilenie wyjazdów – dalsza liberalizacja przepisów, przyczyny
ekonomiczne i polityczne, emigracja „solidarnościowa” (GUS – 266,7 tys., szacunki
na podstawie systemu PESEL, SERP, NSP’88 migracji długookresowych wskazały na
1073-1317 tys., a krótkookresowych na 1028-1132 tys.).
7. 1990-2003 – liberalna polityka migracyjna, zniesienie w 1989r. kart przekroczenia
granicy (GUS – 150tys.): zwiększenie skali wyjazdów krótkoterminowych, uległa
osłabieniu migracja osiedleńcza, wyjazdy wahadłowe, osoby o niższym
wykształceniu, większe zróżnicowanie kierunków wyjazdów, reemigracja.
8. Do 2004 – po wstąpieniu do UE wzmożony ruch wyjazdowy do krajów Europy
Zachodniej (szczególnie Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy, Włochy).
Wykład 9. Struktury ekonomiczno-społeczne, zasoby pracy, przemiany struktur
gospodarstw domowych.
Wyróżniamy struktury ludności – według wykształcenia, cech społeczno-ekonomicznych.
Zasoby pracy – zatrudnienie i aktywność zawodowa ludności.
Źródło utrzymania – kryterium oceny społeczno-zawodowej struktury ludności ogółem i
struktur gospodarstw domowych.
Gospodarstwa domowe.
Zasoby pracy, aktywność zawodowa ludności:
1. Potencjalne zasoby pracy – ludność w wieku produkcyjnym (working age population)
2. Aktywni zawodowo – pracujący i bezrobotni (labour force).
3. Bierni zawodowo (inactive, out of the labour force).
Pomiar:
1. Wielkość populacji i ich struktury według różnych cech
2. Miary natężenia.
Definicje:
1. Rodzina – grupa osób powiązanych poprzez związki formalne lub nieformalne, więzy
krwi lub adopcję.
2. Gospodarstwo domowe – grupa wyłoniona na podstawie kryterium
współzamieszkiwania i wspólnego utrzymywania się.
3. Rodzina biologiczna – para osób płci przeciwnej bez dzieci lub z dziećmi (rodziny
pełne) oraz samotny rodzic z dzieckiem (rodzina niepełna) – rodzina nuklearna.
4. Typy rodzin: małżeństwo (partnerzy) bez dzieci, małżeństwo (partnerzy) z dziećmi,
samotna matka z dzieckiem lub samotny ojciec z dzieckiem.
18
5. Rodzina zrekonstruowana: para z jednym lub większą liczbą dzieci, z których co
najmniej jedno nie jest wspólnym dzieckiem tej pary tzn. jest naturalnym lub
adoptowanym dzieckiem jednego z nich.
6. Rodzina rozszerzona – wśród członków gospodarstwa domowego oprócz rodziny
biologicznej jest osoba spokrewniona w linii prostej lub bocznej z jednym członkiem
rodziny biologicznej (np. rodzice z dziećmi i ojciec żony).
7. Obiekty zbiorowego zakwaterowania – obiekty stałego zamieszkania (np. domy opieki
dla osób starszych, zakłady opiekuńczo-lecznicze, klasztory, domy zakonne) obiekty
dużego zamieszkania (domy studenckie, internaty, hotele pracownicze, domy dziecka,
zakłady karne), obiekty krótkotrwałego pobytu (hotele, szpitale, pensjonaty itp.).
8. Odpowiada to kategorii gospodarstwa instytucjonalne (Eurostat): tworzone przez
osoby przebywające w obiektach, które podlegają jednakowym zasadom organizacji
pobytu w tych miejscach.
Ludność przebywająca w gospodarstwach domowych stanowiła według NSP2002 98,9%
ogółu ludności.
Kryteria demograficzne klasyfikacji gospodarstw domowych:
1. Liczba osób,
2. Liczba rodzin,
3. Typ rodziny,
4. Skład gospodarstwa.
5. Głowa rodziny, głowa gospodarstwa.
Źródła utrzymania:
1. Dochody z pracy: rolnicze, pozarolnicze.
2. Niezarobkowe: emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki z pomocy
społecznej).
3. Dochody z własności.
Grupy społeczno-ekonomiczne gospodarstw domowych (dane za 2002 rok):
1. Pracowników (38,3%).
2. Pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (2,7%).
3. Rolników (4,3%).
4. Pracujących na rachunek własny (6,5%).
5. Emerytów (24,2%).
6. Rencistów (13,4%).
7. Utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł (5,4%).
8. Utrzymujących się z dochodów z własności (0,1%).
9. Pozostałe (5,1%).
Czynniki zmian liczby i struktury gospodarstw domowych:
Demograficzne:
1. Liczba i struktura ludności według płci i wieku.
2. Zmiany wzorca tworzenia i rozpadu rodzin (spadek skłonności do zawierania
związków formalnych, opóźnianie zawierania małżeństw, wzrost częstości
kohabitacji, wzrost częstości rozwodów).
3. Spadek płodności.
4. Spadek umieralności zróżnicowany według płci.
19
5. Wzorce opuszczania domu rodzinnego przez dzieci i współzamieszkiwania osób
dorosłych (zamężne dzieci, spokrewnione osoby starsze, osoby niepokrewne).
Ekonomiczno-społeczne:
1. Sytuacja mieszkaniowa (podaż mieszkań, koszt ich pozyskania i eksploatacji).
2. Sytuacja ekonomiczna członków gospodarstwa (dochody, aktywność ekonomiczna).
3. Zmiany podziały pracy w gospodarstwie wynikające głównie ze wzrostu aktywności
ekonomicznej kobiet i zmian ról kulturowych kobiet i mężczyzn.
4. Sytuacja na rynku pracy, rola ekonomiczna gospodarstwa jako jednostki
wytwarzającej dobra i usługi oraz jednostki konsumpcyjnej.
5. Migracje.
Prawidłowości procesu zmiany liczby oraz struktur gospodarstw domowych.
1. Szybszy wzrost liczby gospodarstw niż liczby ludności – zmiany w strukturze
gospodarstw według wielkości i spadek średniej liczby osób w gospodarstwie.
2. Wzrost liczby jednoosobowych gospodarstw domowych, przy czym znaczna ich część
jest tworzona przez starsze kobiety.
3. Spadek liczby gospodarstw domowych wielorodzinnych na rzecz wzrostu liczby
gospodarstw jednorodzinnych z rodziną nuklearną.
4. Wzrost liczby gospodarstw tworzonych przez bezdzietne pary.
5. Zwiększenie się liczby gospodarstw tworzonych przez rodziny niepełne, przy czym
większość z nich stanowią gospodarstwa, w których głową jest kobieta.
6. Wzrost liczby jednoosobowych gospodarstw domowych formowanych przez osoby
młode.
7. Wzrost liczby gospodarstw tworzonych przez osoby pozostające w związkach
konsensualnych.
Wykład 10. Prognozowanie demograficzne – rodzaje prognoz (ludności, zasobów pracy i
gospodarstw domowych). Prognoza stanu struktury ludności metodą składnikową.
Przedmiotem przewidywań demograficznych jest liczba ludności i jej struktura według
różnych cech demograficznych (przynajmniej według płci, wieku, a także często według
rozmieszczenia terytorialnego), liczba i struktura gospodarstw domowych, wielkość i
struktura zasobów pracy.
Procedura prognozowania:
1. Zebranie informacji o przeszłości.
2. Przetworzenie informacji o przeszłości.
3. Ustalenie reguły przewidywania, czyli formułowania sadu o zajściu zdarzenia oraz
sformułowanie tego osądu.
4. Ocena jakości przewidywań.
Scenariusze projekcji formułuje się nie tylko na podstawie ekstrapolacji zmian
zaobserwowanych w przeszłości, ale także antycypacji przyszłych warunków, w których
procesy będą przebiegać. Założenia przyjęte przy opracowywaniu prognoz mają większe
znaczenie dla ich trafności niż korzystanie ze złożonych metod prognozowania.
Źródła nosowości prognoz demograficznych:
1. Losowy charakter procesów demograficznych wynikający głównie z nosowości czasu
wystąpienia określonych zdarzeń.
20
2. Niedostateczna znajomość kształtowania się tych procesów ze względu na brak
odpowiedniej wiedzy o zachowaniach indywidualnych je generujących.
3. Nieprzewidywalność procesów demograficznych spowodowana niemożności
określenia przyszłych zachowań ludzkich.
Instytucje prognozujące:
1. Instytucje międzynarodowe (ONZ, Eurostat, Bank Światowy, ILO).
2. Międzynarodowe Instytuty Badawcze (IIASA).
3. Instytucje krajowe; urzędy statystyczne (GUS, National Censusu Buremu, NIDI).
4. Niezależne zespoły ekspertów.
Metoda składnikowa:
1. Etap 1.
a. Postarzenie ludności, czyli określenie ile osób dożyje do momentu t+h,
wykorzystując informacje o umieralności.
b. Ustalenie liczby dzieci urodzonych w okresie t+h przez kobiety, które dożyły
do tego okresu, korzystając z informacji o płodności.
c. W wyniku tego postępowania otrzymuje się prognozy (projekcje) liczby i
struktury ludności w wersji biologicznej, czyli jako wynik procesu urodzeń i
zgonów.
2. Etap 2.
a. Ustala się sposób ujęcia migracji między wyróżnionymi regionami, czyli
migracji wewnętrznych, a następnie korzystając z informacji tych
przepływach wyznacza się strumienie przepływów lub salda przepływów i
dokonuje się korekty stanu ludności w poszczególnych regionach.
b. Ustala się sposób ujęcia migracji zagranicznych i wyznacza ostateczną liczbę
ludności.
c. Wynikiem są prognozy (projekcje) liczby i struktury ludności w wersji
pomigracyjnej.
Wzory.
Postarzenie ludności: L(x+h,s,t+h)=L(x,s,t)p(x,s,t+h), gdzie L(x,s,t) to liczba osób płci s
będących w wieku x w momencie t; p(x,s,t+h) to prawdopodobieństwo dozycia wieku x+h lat
w okresie t+h przez osobę o ustalonej płci s zaczerpnięte z tablic trwania życia.
Urodzenia: B(x,t+h)=L(x,1,t)p(x,s,+h)FR(x,t+h), gdzie s=1 to kobiety; FR(x,t) oznacza
cząstkowy współczynnik płodności w okresie t.
Urodzenia ogółem: B(t+h) = suma od 15 do 49 po x z B(x,t+h).
Założenia prognozy z 2003r. dotyczące migracji wewnętrznych nie różniły się znacznie od
przyjętych w prognozie z 1999r.:
1. Wzrost wewnętrznej mobilności przestrzennej ludności nastąpi około 2010r., a w
ciągu następnych 10 lat wskaźnik migracji powróci do poziom wielkości z początku
lat dziewięćdziesiątych, przy czym utrzyma się przewaga napływu na wieś.
2. W odniesieniu do migracji zagranicznych oczekuje się, że ich skala nieco wzrośnie w
najbliższych latach. Założono 5% wzrost w stosunku rocznym wielkości napływu w
okresie do 2010 r., a następnie jego stabilizację.
Charakterystyka prognozy na 2030:
1. Spadek stanu liczebnego populacji do 35,7 mln osób.
21
2. Stały spadek liczby oraz udziału dzieci i młodzieży w strukturze ludności według
wieku współwystępujący z regularnym, silnym wzrostem liczby i udziału osób
starszych, a zatem intensyfikację procesu starzenia się ludności.
3. Nieregularne zmiany liczby i udziału ludności w wieku produkcyjnym.
4. Nieregularny przebieg procesu starzenia się potencjalnych zasobów pracy.
5. Kolejne prognozy charakteryzują się odmiennymi ograniczeniami rozwoju kraju, a w
szczególności uwarunkowaniami sytuacji na rynku pracy.
6. do 2010r. charakterystyczny jest silny spadek liczby dzieci i młodzieży, utrzymanie
się presji demograficznej na rynek pracy, postępujący proces starzenia się zasobów
pracy oraz coraz silniejszy wzrost liczby osób najstarszych.
7. 2010-2020: zmiana proporcji między ludnością w wieku produkcyjny i
poprodukcyjnym – gwałtowny wzrost liczby osób starszych – z 7,5 mln w 2010 do 9,8
mln w 2020r. W 2010r. bliskoco piata osoba była w wieku 60 lat i więcej. 10 lat
później – 26%.
8. Dramatyczny wzrost obciążenia osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku
poprodukcyjnym: spadek zasobów pracy o około 2 mln i jednocześnie wzrost osób w
wieku nieprodukcyjnym także o ponad 2 mln.
9. Jednocześnie struktura wieku zasobó może być uznana za korzystną dla koniecznego
wzrostu efektywności zasobów: 63% zasobów stanowią osoby w wieku mobilnym.
10. W dekadzie 2020-2030 należy oczekiwać kontynuacji zmian z poprzedniego okresu:
a. Spada liczba osób w wieku produkcyjnym, ale nieco słabiej.
b. Wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjny jest coraz wolniejszy.
11. Jednak zasoby pracy zmniejszą się o 1,8 mln osób, zaś populacj osób w wieku
poprodukcyjnym wzrośnie o nieco ponad 1 mln. Dodatkowo zasoby pracy ulegną
wyraźnemu postarzeniu – udział osób w wieku mobilnym spadnie do 53%.
Wykład 11. Sytuacja demograficzna Polski, Europy, świata. Polityka ludnościowa.
Polityka ludnościowa jest integralną częścią polityki rozwoju społeczno-ekonomicznego.
Obejmuje działania, które służą realizacji następujących celów:
1. Stworzenie warunków odtwarzania pokoleń.
2. Jakościowy rozwój populacji – stan zdrowia, poziom wykształcenia, rozmieszczenie
przestrzenne ludności, szeroko pojęcie warunki życia ludności.
3. Właściwe wykorzystanie zasobów ludzkich.
Dzieli się na:
1. Politykę dotyczącą skutków zmian demograficznych – jest to polityka odpowiadająca
na potrzeby ludności wynikające z istniejącej struktury ludności według płci, wieku i
rozmieszczenia terytorialnego. Jej pole działania obejmuje rynek pracy, budownictwo
mieszkaniowe, transport i komunikację, edukację, sektor usług zdrowotnych, szerzej –
sektor usług społecznych, szeroko pojęte warunki życia ludności.
2. Politykę kształtującą procesy ludnościowe – jest to oddziaływanie na poziom
dzietności i proces formowania i rozwoju rodzin (polityka rodzinna). W jej zakres
wchodzi: stałe podnoszenie stanu jakościowego populacji w rozumieniu stanu
zdrowia, poziomu bytu i jakości bytu, polityka wpływająca na migracje wewnętrzne,
polityka wpływająca na migracje zewnętrzne.
22