dzieje krajów arabskich skrypt
advertisement
DZIEJE KRAJÓW ARABSKICH PÓŁWYSEP ARABSKI- CHARAKTERYSTYKA Półwysep Arabski jest największym półwyspem na świecie. Zajmuje powierzchnię 2780 tys. km². Prawdopodobnie dawniej tworzył naturalne przedłużenie Sahary. Półwysep jest nachylony od zachodu w kierunku Zatoki Perskiej. Jego grzbiet stanowi pasmo górskie biegnące równolegle do wybrzeża zachodniego (najwyższy szczyt w górach Jemenu 3700 m. n. p. m.) Poza górami na obszarze półwyspu występują pustynie i stepy. Na Półwyspie Arabskim leżą następujące państwa: Arabia Saudyjska, Bahrajn, Izrael, Jemen, Jordania, Katar, Kuwejt, Oman, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz (częściowo) Irak i Iran. Do największych miast półwyspu zaliczają się: Dubaj, Dżudda, Maskat, Mekka, Rijad, Sana i Abu- Zabi. Klimat Półwyspu Arabskiego jest suchy. Całorocznie występują wiatry, natomiast rzadkim zjawiskiem są deszcze. Średnia amplituda temperatur wynosi 20 0C w styczniu i 320C w lipcu. Pomimo, że za dnia temperatura jest bardzo wysoka, w nocy może spadać poniżej 00C. Na obszarze Półwyspu Arabskiego brak stałych rzek. Występują natomiast rzeki okresowe (wādi). Niecodziennym zjawiskiem jest występowanie śniegu (praktycznie tylko w najwyższych partiach gór Jemenu). Pomimo niesprzyjających warunków klimatycznych, na Półwyspie Arabskim można znaleźć obszary zagospodarowane rolniczo, zwłaszcza na południu półwyspu i w pobliżu miast. Półwysep Arabski obfituje w niezwykle bogate złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Najważniejszymi roślinami uprawnymi Półwyspu Arabskiego są: pszenica (uprawiana głównie w Jemenie), ryż (w Omanie), jęczmień, proso, granaty, pomarańcze, cytryny, jabłka, morele i migdały. W jadłospisie miejscowej ludności bardzo ważną rolę odgrywały daktyle sprowadzane z al-Ğazīry (Mezopotamii). O pożytku z palmy daktylowej wspomina sunna i hadisy. Od XVI w. uprawiano również kawę (qahwa) zwaną „winem islamu”. Prawdziwe wino (ẖamr) z powodu religijnego zakazu spożywania alkoholu produkowano w mniejszych ilościach, głównie na potrzeby mniejszości religijnych. Zyski czerpano z uprawy drzewa kadzidłowego, z którego kory wytwarza się pachnidła, oraz drzewa ṭalḥ, z którego pozyskuje się gumę arabską. Spis roślin uprawnych Półwyspu Arabskiego uzupełniają banany, arbuzy oraz drzewa oliwne. 2 Fauna Półwyspu Arabskiego nie jest zbyt urozmaicona. Dawniej w stanie dzikim żyły lwy, pantery (namir) i lamparty (fahd). Występują również wilki, lisy i hieny. Małpy spotyka się w Jemenie. Ptaki są reprezentowane przez orły (‘ukāb), sokoły, jastrzębie (używane do polowań), sowy i dropy. Z owadów występują skorpiony oraz szarańcza, uważana przez Beduinów za przysmak. Ze zwierząt udomowionych warto wspomnieć koty, psy (salūqi- hart perski) oraz owce i kozy. W kulturze arabskiej ważną rolę odgrywał wielbłąd. Dla Beduinów był on środkiem transportu, narzędziem wymiany i stałym towarzyszem koczowniczego życia. Używano wielbłądzich skór i włosia do wyrobu namiotów i odzieży, pito wielbłądzie mleko, spożywano mięso, moczu używano jako środka do dezynfekcji i lekarstwa, a odchodów jako opału. Koran opisuje wielbłąda jako „dar Allacha” (sura XVI, 5-8). Tradycja muzułmańska zna około tysiąca różnych określeń wielbłąda. Najważniejszym ośrodkiem hodowli dromaderów był Oman. Oznaką prestiżu w społeczeństwie arabskim było dawniej posiadanie konia. Koń czystej krwi arabskiej jest niewysoki, proporcjonalnie zbudowany, szybki i wytrzymały. Najlepsze konie sprowadzano z Nağdu na południu Półwyspu Arabskiego. Poza wielbłądami i końmi Arabowie używali do transportu osłów oraz mułów hodowanych w al-Ḥasie. KRAINY GEOGRAFICZNE Wielki Nafūd-na północy półwyspu, kraina pustynna (białe i czerwone piaski) ad-Dahnā- (Czerwony Kraj), kraina wydm na zachodzie półwyspu al-Ḥarra- południe półwyspu pokryte osadami wulkanicznymi W nomenklaturze rzymskiej funkcjonowały określenia Arabia Felix (Arabia Szczęśliwa), Arabia Petrea (Arabia Skalista) oraz Arabia Deserta (Arabia Pustynna). BEDUINI Beduini to rdzenna ludność Półwyspu Arabskiego, koczownicy bez przynależności państwowej. Trudnią się przede wszystkim polowaniem i hodowlą zwierząt. Rolnictwo i handel uważają za zajęcia poniżej ich godności. Zdarza się jednak, że pełnią rolę pośredników handlowych, a także przewodników karawan. 3 Podstawami charakteru Beduina są bierność i wytrzymałość, co jest odbiciem warunków życia na pustyni. „Beduin, wielbłąd i palma to trzy najważniejsze istoty na pustyni”. Dietę beduińską stanowią daktyle, mleko, mięso i woda. Ubiór Beduina jest prosty, ale praktyczny. Składa się z długiej koszuli (tawb) z paskiem, płaszcza (‘abā’) oraz nakrycia głowy (kūfīya) przewiązanego sznurem (‘iqāl). Beduini trudnili się dawniej napadami rabunkowymi (ġazw), traktowanymi jako rodzaj narodowego sportu i organizowanymi w celu podreperowania ich skromnego budżetu. Zgodnie z zasadami „gry” podczas napadu nie powinno się przelewać niczyjej krwi (poza koniecznymi przypadkami). Dużo korzystniejsze było branie jeńców w celu otrzymania okupu. Zło wyrządzone przez ġazw łagodziła w pewnej mierze beduińska gościnność. Pomimo że Beduini potrafili być straszliwymi wrogami, kierowali się prawami przyjaźni i lojalności. Naczelnymi wartościami każdego Beduina powinny być gościnność (ḍiyāfa), męstwo (ḥamāsa), oraz dzielność (murū’a). Warto wspomnieć, że odmówienie pomocy potrzebującemu traktowano w społeczeństwie beduińskim jako jedno z najcięższych przestępstw i karano. SPOŁECZEŃSTWO BEDUIŃSKIE Podstawą społeczeństwa beduińskiego była organizacja klanowa. W każdym namiocie mieszkała jedna rodzina. Obozowisko namiotów tworzyło ḥayy, którego członkowie tworzyli jeden klan (qawm). Kilka klanów tworzyło szczep (qabīla). Każdy z klanów posiadał swój znak rozpoznawczy, godło (wasm). Namiot i jego wyposażenie stanowiły własność prywatną, natomiast woda pastwiska i ziemia były dobrem wspólnym szczepu. W ramach klanu działało zgromadzenie zwane mağlis, będące naradą w sprawach fundamentalnych. Mağlisowi przewodniczył szejk (šayẖ)najstarszy i najbardziej doświadczony człowiek klanu. Szejk nie był jednak władcą absolutnym. W najważniejszych sprawach np. wojny powoływano tzw. radę szczepu, składającą się ze zwierzchników wszystkich klanów wchodzących w skład szczepu. W społeczeństwie beduińskim funkcjonowało prawo zemsty, „krew za krew”. Winny zbrodni był zazwyczaj skazywany na wygnanie, aby nie narażać całego szczepu na zemstę. Ponieważ nikt nie był w stanie przetrwać w skrajnie nieprzyjaznych, pustynnych warunkach bez wsparcia ze strony rodziny i przyjaciół, banicja była równoznaczna z karą śmierci. Podstawą pokrewieństwa klanowego było 4 urodzenie. Członkiem klanu mógł również zostać wyzwolony niewolnik (mawla) lub człowiek zupełnie obcy, określany mianem protegowanego (daẖīl). Zdarzały się przypadki, kiedy słabszy klan lub nawet szczep prosił o protekcje silniejszego sąsiada. Beduinów cechowała wierność i oddanie klanowi (‘aṣabīya) oraz duma z czystości krwi i sławnych przodków. Żaden z ówczesnych narodów nie podniósł genealogii do roli nauki. Powszechnym zjawiskiem społeczeństwie beduińskim była poligamia. Kobieta miała pewną swobodę w wyborze męża. Mogła go również opuścić, kiedy udowodniła, że jest nieodpowiednio traktowana. W latach 30 XX wieku liczbę Beduinów szacowano na 200 tys. Dziś żyje ich prawdopodobnie około 40 tys. Po I wojnie światowej część Beduinów porzuciła koczowniczy tryb życia i zajęła się rolnictwem. Obecnie wśród Beduinów możemy wyróżnić kilka warstw społecznych m.in. duchownych wahabickich, kupców, rolników oraz wojskowych (Beduini wchodzą w skład elitarnego korpusu sił zbrojnych Arabii Saudyjskiej) ARABOWIE- POCZĄTKI Arabów dzielono na północnych i południowych. Północ zamieszkiwali koczownicy, natomiast mieszkańcy południa (Jemen, Oman) prowadzili osiadły tryb życia. Zainteresowanie Półwyspem Arabskim przez inne ludy wynikało przede wszystkim z potrzeb handlowych. Arabskie złoża miedzi miały znaczenie militarne (produkcja broni), Egipcjanie sprowadzali perfumy i kadzidła. Handlowano również hebanem, niewolnikami, perłami, tkaninami i zwierzętami. Transport odbywał się przede wszystkim drogą lądową (karawany). Poza źródłami arabskimi wczesne informacje o Arabach znajdujemy również w Biblii (ks. Jeremiasza, ks. Przysłów, II ks. Machabejska, ks. Hioba, Dzieje Apostolskie). Arabów wspomina również Ajschylos w tragedii „Persowie”, a także Herodot, Pliniusz Starszy i Strabon. Wszyscy oni opisują Arabię jako krainę piękną i bogatą. Źródłem informacji o mieszkańcach Półwyspu Arabskiego są również kontrakty handlowe, umowy kupieckie, literatura epigraficzna, napisy wotywne, wczesnomuzułmańska literatura historyczna, zarządzenia o charakterze ogólnym oraz napisy pogrzebowe. 5 PAŃSTWO MINEJSKO- SABEJSKIE Sabejczycy byli najbardziej wyróżniająca się grupą z ludów południowoarabskich. Państwo Sabejskie powstało na południowym zachodzie Półwyspu Arabskiego. Czynnikami decydującymi o rozwoju państwa były urodzajne ziemie, bliskość morza, w miarę regularne opady deszczu oraz położenie na szlaku handlowym do Indii. Pierwsze wzmianki na temat Królestwa Sabejskiego datuje się na około XII w. p.n.e. Mniej więcej w tym samym czasie istniało Królestwo Minejskie. Oba państwa były do siebie pod pewnymi względami podobne. Ich mieszkańcy posługiwali się tym samym językiem. Ustrój, początkowo teokratyczny przekształcił się z czasem w monarchię świecką. Okres sabejski trwał prawdopodobnie od 750 r. p. n. e. do 115 r. p. n. e. Okres minejski datuje się na 700 r. p. n. e.- III w. p. n. e. QATĀBAN I ḤAḌRAMAWT Monarchia Qatāban ze stolicą w Tamnie istniała od ok. 400 r. p. n. e. do 50 r. p. n. e. Królestwo Ḥaḍramawt, którego stolicą była Šawba istniała od połowy V w. p. n. e. do końca I w. n. e. Oba te królestwa były w pewnych okresach pod wpływami Sabejczyków i Minejczyków. I KRÓLESTWO HIMIARYCKIE Himiaryci byli potomkami Sabejczyków i Minejczyków, a więc spadkobiercami ich kultury i gospodarki. Posługiwali się również tym samym językiem, co ich przodkowie. Stolicą dynastii Himiarytów był Ẓafār na terenie dzisiejszego Jemenu. Himiaryci budowali dobrze ufortyfikowane pałace w obawie przed najazdami Beduinów. Swoją niezależność władcy himiaryccy demonstrowali m.in. przez bicie własnej monety. Do czasu ekspansji Rzymu udało im się zmonopolizować żeglugę na Morzu Czerwonym. Pierwsze państwo himiaryckie istniało od 115 r. p. n. e. do ok. 300 r. n. e. Społeczeństwo himiaryckie było mieszanką systemu szczepowego, arystokracji feudalnej, podziału kastowego i Himiaryckiego był skutkiem najazdów Abisyńczyków. 6 monarchii. Upadek Królestwa II KRÓLESTWO HIMIARYCKIE Po najeździe abisyńskim (340–378) Himiaryci odzyskali wpływy i utrzymywali się przy władzy do ok. 525 r. W tym czasie państwo było nadal narażone na najazdy ze strony Abisyńczyków. Do Jemenu zaczęli napływać chrześcijanie uciekający przed prześladowaniami ze strony Bizantyjczyków oraz Żydzi na skutek podboju Palestyny i Zburzenia Jerozolimy przez cesarza Tytusa. Żydzi posiedli pewnym okresie duże wpływy w Jemenie- ostatni władca himiarycki był z pochodzenia Żydem. Kres II państwu himiaryckiemu położył kolejny najazd abisyński w 525 r. NABATEJCZYCY Nabatejczycy zamieszkiwali północną część Półwyspu Arabskiego tzw. Transjordanię. Uważali się za potomków biblijnego Ezawa. Najważniejszym miastem i stolicą państwa nabatejskiego była Petra-miasto w skale (gr. petros- skała). Miasto było doskonale położone- na wysokości 1000 m. n. p. m. ze wszystkich stron otoczone skałami. Jedyna droga do Petry prowadziła przez wąski wąwóz od strony północnej. W razie potrzeby stosunkowo niewielki oddział obrońców mógł bronić miasta przed sporą armią. Petra była również jednym z niewielu miejsc w tym rejonie ze stałym zapasem wody pitnej. Rzym początkowo traktował Petrę jako partnera handlowego i państwo buforowe przeciwko Partom. Z czasem Rzymianie doprowadzili do ekonomicznego upadku Petry, przekierowując szlaki handlowe na północ, do Palmiry. Palmira powstała na przełomie I i II w. n. e. z inicjatywy cesarza Hadriana, jako alternatywa wobec stolicy Nabatejczyków. Palmireńczycy posługiwali się językiem arabskim w mowie i aramejskim w piśmie. W zamian za opowiedzenie się po stronie Rzymu w walce z Sasanidami, władca Palmiry otrzymał od cesarza tytuł Dux Orientis (Książę Wschodu). Palmira, podobnie jak wcześniej Petra została usunięta przez Imperium Rzymskie. W 272 r. po buncie królowej Zenobii i wyprawie cesarza Aureliana miasto zostało zburzone. 7 ĠASSANIDZI Ġassanidzi byli szczepem, wywodzącym się z Jemenu, który osiadł w Syrii (na południowy wschód od Damaszku). Za założyciela szczepu uważany był Ğafna syn ‘Amra. Różne kroniki podają rozbieżne dane, co do liczby władców ġassanidzkich (od 11 do 32). Ġassanidzi przejęli od Syryjczyków chrześcijaństwo oraz język aramejski. Nie zapomnieli jednak języka ojczystego (arabskiego). Ġassanidzi znaleźli się w V w. pod wpływem Cesarstwa Bizantyjskiego. Razem z Bizantyjczykami walczyli przeciw Lachmidom. W zamian za pomoc cesarz bizantyjski nadał władcy ġassanidzkiemu tytuł patrycjusza i fylarchy- najwyższego dostojnika w państwie. Szczyt potęgi Ġassanidów przypadł na V w. Później w ich państwie zapanowała anarchia i podział na pomniejsze szczepy. LACHMIDZI Lachmidzi byli szczepem koczowników wędrującym wzdłuż wschodniego wybrzeża Półwyspu Arabskiego. Z czasem osiedlili się w rejonie al-Ğazīry, gdzie założyli stałe osiedle, al-Ḥīra. Znanych jest około dwudziestu imion królów lachmidzkich. W społeczeństwie lachmidzkim ważną rolę odgrywali wędrowni poeci, uważani za przywódców opinii publicznej. Z tego powodu władcy lachmidzcy nagradzali poetów przybywających na ich dwór bogatymi darami. Lachmidzi walczyli z Ġassanidami i Bizantyjczykimi, sami pozostając pod wpływami Persów. Lachmidzi mówili w języku arabskim, ale pisali po syryjsku. Cywilizacja al-Ḥīry nie osiągnęła tak wysokiego poziomu jak arabska cywilizacja Petry czy Palmiry. Dynastia Lachmidów została zdominowana przez silnego sąsiada, jakim była Persja w VII w. OKRES ĞĀHILĪYA Historia arabska obejmuje trzy główne okresy: I. Okres sabejsko- himiarycki- do VI w. n. e. II. Okres Ğāhilīya- od VI w. n. e. do posłannictwa Proroka Mahometa III. Okres muzułmański- od posłannictwa Mahometa do dziś Ğāhilīya to arabski termin oznaczający okres nieświadomości, barbarzyństwa i prymitywizmu, okres, w którym Arabia nie posiadała ukształtowanego systemu 8 religijnego. Prorok Mahomet uważał, że wszystko, co działo się przed okresem ğāhilīya powinno zostać wyeliminowane z ludzkiej pamięci. WOJNY Działania wojenne między szczepami prowadzone z powodu sporów o ziemię bydło lub źródła wody nazywane były Dniami Arabów (Ayyām al-‘Arab). Schemat wojny był utarty. Konflikt pomiędzy dwoma członkami różnych szczepów doprowadzał do walki między całymi szczepami. Jedną z najbardziej znanych wojen była Wojna al-Basūs między szczepami Bakr i Taġlib. Powodem było okaleczenie jednego z wielbłądów klanu Bakr, a wzajemne napady i rabunki trwały ponad czterdzieści lat. Podobnie wyglądała Wojna Dāhīsa pomiędzy szczepami ‘Abs i Dubāyn. Powodem działań zbrojnych była kłótnia podczas wyścigów konnych. LITERATURA „Piękno człowieka tkwi w jego możliwościach pięknego wysławiania się”, „Wiedza natknęła się na trzy rzeczy- mózg Europejczyków, ręce Chińczyków i język Arabów”. Te sentencje najlepiej ukazują stosunek Arabów do ich języka. W okresie ğāhilīya retoryka wraz z łucznictwem i zdolnością obchodzenia się z końmi była jedną z umiejętności „człowieka doskonałego” (al-Kāmil). Brakowało dobrze rozwiniętej prozy, ale zachowały się legendy, przepisy magiczne, meteorologiczne, medyczne oraz przysłowia i teksty o charakterze genealogicznym. Przetrwały także fragmenty rymowanej prozy z proroctwami z okresu przedmuzułmańskiego. Najbardziej znanymi twórcami okresu ğāhilīya byli: Luqmān Mądry, Aktām ibn Ṣayfi, Ḥāğib ibn Zurāra, Hind bint al-Huṣṣ. Okres ğāhilīya uchodził za szczytowy moment rozwoju poezji. Odbywały się pojedynki recytatorskie pomiędzy najlepszymi krasomówcami. Pierwszym zwycięzcą najważniejszego z takich konkursów, odbywającego się w miejscowości ‘Ukāẓ był Imru’ al-Qajs. Arabowie nie rozwinęli nigdy żadnej epiki narodowej ani nie stworzyli dzieła dramatycznego o szczególnym znaczeniu. Literatura arabska posiadała natomiast wzorce parenetyczne. Ḥatīm aṭ-Ṭā’i był stawiany za wzór gościnności, ponieważ poświęcił swojego wielbłąda, aby nakarmić głodnych wędrowców. ‘Antar 9 ibn Šaddād al-‘Absi był przez wieki wzorcowym przykładem doskonałości, beduińskiego heroizmu i rycerskości. RELIGIJNOŚĆ Religia epoki ğāhilīya była bardzo uboga. Beduini byli raczej obojętni na zagadnienia natury duchowej. Pogańscy Arabowie nie posiadali rozbudowanej mitologii, teologii ani kosmogonii. Powszechny był kult solarny, lunarny oraz kulty drzew, kamieni, źródeł itp. Arabowie wierzyli również w dżiny (ğinn), złe duchy zamieszkujące pustynię. Symbolizowały one strach Arabów przed pustynią, a więc tym, co bezludne, dzikie i niezbadane. Allach (Allāh, al-ilāh- bóg) był głównym, choć nie jedynym z bóstw Mekki. Imię Allacha występowało w zapisach wczesnoarabskich na pięć wieków przed pojawieniem się islamu. Kultem otoczone były trzy córki Allacha- al-‘Uzza, al-Lāt i Manā, utożsamiane z ciałami niebieskimi. Świątynia al-Ka‘ba w Mekce była ważnym ośrodkiem pielgrzymkowym już w czasach przedmuzułmańskich. Przechowywany w niej czarny meteoryt czczono jako fetysz. Po zdobyciu Mekki przez Mahometa alKa‘ba stała się najważniejszą świątynią islamu. Dziś utrzymuje się, że czarny kamień znajdujący się w południowo- wschodnim narożniku świątyni został zniesiony z nieba przez archanioła Gabriela. MUḤAMMAD- PROROK ALLACHA Pierwszych zapisków o życiu Proroka dokonał Ibn Isḥāq (zm. ok. 767 r.). W oparciu o te zapiski życiorys Mahometa spisał Ibn Hišām. Pewne fakty na temat Arabów i Proroka odnotował również bizantyjski kronikarz Teofanes na początku IX wieku. Mahomet (Muḥammad, Prorok) urodził się w 570 lub 571 r. w szczepie Qurajš w Mekce. Imię Muḥammad oznacza „Wielce Chwalony”. Ojciec Proroka ‘Abd Allāh zmarł przed narodzeniem syna, matka Āmina umarła, gdy Mahomet miał sześć lat. Wychowaniem chłopca zajął się jego dziadek- ’Abd al-Muṭṭalib, a następnie stryj- Abu Tālib. Mahomet ciężko pracował przy karawanach kupieckich swojego stryja, ale dzięki temu zajęciu poznał kawał świata. 10 W wieku dwudziestu pięciu lat Mahomet ożenił się z bogatą wdową- Hadīğą. Niezależność finansowa, jaką dało mu to małżeństwo sprawiła, że mógł spędzać więcej czasu na kontemplacji. Około 610 roku, podczas samotnego pobytu na górze Ḥirā Mahomet usłyszał głos anioła Ğibrila. Było to jego pierwsze objawienie. Noc powołania Mahometa nazwano później „Nocą Siły” (laylat al-qadr). Od tej pory Mahomet zaczął działać jako zwiastun (rasūl). Głosił słowo boże wśród własnego ludu. Z początku uwierzyli mu tylko członkowie rodziny i najbliżsi przyjaciele. Z czasem szeregi wyznawców zaczęły się zapełniać, głównie niewolnikami i przedstawicielami niższych warstw społecznych. Dla elity mekkańskiej poglądy Mahometa, zwłaszcza głoszenie powszechnej równości wszystkich ludzi oraz rosnąca popularność Proroka, były niebezpieczne. Przywódca wpływowego klanu Ommajadów, Abu Suyfān zabronił handlu z wyznawcami nowej religii. Prześladowania zmusiły Proroka i jego wyznawców do opuszczenia Mekki. W 622 r. delegacja z niewielkiej, rolniczej osady Jatrib (rodzinnego miasta Aminy-matki Proroka) zaprosiła Mahometa, aby tam zamieszkał. Jeszcze przed ucieczką z Mekki (hiğra) miała miejsce al-išra’, nocna podróż Mahometa do Jerozolimy, która odbyła się na cudownym wierzchowcu al-Burāq (Jaśniejący)-koniu o głowie kobiety i pawim ogonie. W czasie podróży miało miejsce wniebowstąpienie (al-Mirāğ), podczas którego Prorok spotkał się z Allachem w Siódmym Niebie. 24 Września 622 roku Prorok przybył do Jatribu, od tej pory nazywanego Medyną. Kiedy zyskał już uznanie i sporą liczbę zwolenników, Mahomet postanowił wynagrodzić sobie upokorzenia których doznał od Mekkańczyków. Swoje działania zbrojne skierował przeciwko mekkańskim karawanom. Najsłynniejszy napad na karawanę znany jest jako bitwa pod Badrem (623). Po wielu pomniejszych starciach, w styczniu roku 630 Mahomet opanował Mekkę-główny punkt oporu wroga. W roku 631, zwanym „Rokiem Delegacji” do Mekki przybyli wodzowie plemion beduińskich w celu złożenia Prorokowi przysięgi wierności i posłuszeństwa. To wydarzenie było scementowaniem i zbliżeniem arabskiej społeczności, Nawet u szczytu swej popularności Mahomet prowadził bardzo skromny tryb życia w jednej z małych glinianych chat, tak jak w czasie, kiedy był jeszcze nikomu nieznany. Zawsze był dostępny dla swoich wyznawców. Prorok miał około tuzina żon. Z kilkoma z nich ożenił się z miłości, a z innymi z przyczyn politycznych. Ulubioną 11 żoną Proroka była ‘Ā’iša, córka Abu Bakra. Z Hadīğą miał kilkoro dzieci, ale żadne z nich nie przeżyło go, z wyjątkiem Fāṭimy małżonki ‘Alego-kuzyna Proroka. Jedyny syn Mahometa, ‘Ibrāhīm (urodzony przez Marię, chrześcijańską Koptyjkę) zmarł jako dziecko. Codzienne zachowanie Proroka, ustanowiło prawa, których miliony ludzi przestrzegają do dnia dzisiejszego. Prorok zmarł krótko po powrocie ze swojej ostatniej pielgrzymki do Mekki-8 czerwca 632 roku. Jego grób znajduje się w Medynie. DRZEWO GENEALOGICZNE PROROKA Qurayš Quṣayy ’Abd Manāf ’Abd Šams Hāšīm ’Umayya ’Abd al- Muṭṭalib ’Abd Abbās 12 ’Abd Allāh ’Abu Ṭālib Muḥammad ’Ali KORAN Pomimo śmierci Mahometa jego nauka pozostała żywa. Początkowo jego słowa przekazywano wyłącznie ustnie, ale Towarzysze Proroka, a więc ludzie znający treść objawień na pamięć zaczęli umierać. Kalif Abū Bakr zarządził, aby rozproszone części przesłania Proroka zostały zebrane i spisane. Zadanie to powierzono Zaydowi ibn Ṯābitowi- Byłemu sekretarzowi Mahometa. Powstały ten sposób zbiór relacji z powodu różnych opinii świadków posiadał od 111 do 116 rozdziałów. Oryginał przechowywano początkowo Medynie a kopie rozesłano do obozów wojskowych w Damaszku, Basrze i Kufie. Ostateczny tekst Koranu ustalili w X wieku dwaj wezyrowie Ibn Muqla i Ibn ‘Isā, z pomocą uczonego Ibn Muğāhida. W celu uniknięcia jakichkolwiek niejasności, tekst został dokładnie zwokalizowany i sprawdzony pod kątem filologicznym. Samo słowo Qur’an oznacza recytację. Księga była przeznaczona do czytania na głos. Siła Koranu tkwi w jego rytmiczności i melodyjności, których nie można odtworzyć w żadnym tłumaczeniu. Zawodowi muzykolodzy, po dokładanym zbadaniu tekstu stwierdzili, że jego rytm przypomina jazdę na wielbłądzie. Każdy muzułmanin powinien raz w życiu przeczytać cały Koran na głos. Podczas miesiąca ramaḍān Koran recytuje się z podziałem na karty-jedna karta każdego dnia miesiąca. Dużym szacunkiem w świecie islamu cieszą się qurra-zawodowi recytatorzy znający tekst na pamięć. Muzułmanie wierzą, że Koran jest słowem samego Boga przekazanym Prorokowi Mahometowi przez anioła Ğibrīla. Koran jest, więc tekstem świętym, natchnionym. Z tego powodu dotykanie świętych liter przez niewiernych jest niewskazane. Zwyczajem jest rytualna ablucja przed lekturą Koranu. Zużytych lub zniszczonych egzemplarzy Koranu nie można traktować jak makulatury-muszą być one zakopane w ziemi lub spalone. Koran składa się ze 114 sur, które dzielą się na 6326 wersetów ( ayāt). Tekst liczy sobie 77934 słowa, w których skład wchodzą 323622 litery. Pierwsza sura al- Fatiha jest surą krótką. Kolejne ułożone są w kolejności od najdłuższej do najkrótszej, co powoduje, że tekst Koranu ma strukturę „odwróconej piramidy”. Zasadniczy podział chronologiczny to podział na sury mekkańskie (jest ich 86) i medyńskie (28). Nie ma jednak całkowitej pewności, co do tego, które sury zostały objawione 13 w Mekce, a które w Medynie, ponieważ tekst w obecnej postaci został spisany już po śmierci Proroka. Sury mekkańskie są z reguły dłuższe od medyńskich. Jako pierwsi w Europie z Koranem zetknęli się Bizantyjczycy w czasie podbojów Arabskich. Święta księga dotarła również do Hiszpanii. Około 1134 została przetłumaczona na łacinę przez Roberta Kettona. W 1497 Koran po raz pierwszy ukazał się w wersji drukowanej. Przez długi czas w Europie święta księga islamu znajdowała się na indeksie ksiąg zakazanych. Pierwsze tłumaczenie Koranu na język polski uważano za zasługę Jana Murzy Buczackiego-Tatara z Podlasia. Jednak niedawne badania dowiodły, że podstawą tego tłumaczenia był przekład Koranu, przeznaczony dla Tatarów polskich, dokonany w latach 20. i 30. XIX w. przez księdza Ignacego Chlewińskiego i Ignacego Domeykę. Ostateczną wersję tego przekładu ustalił Joachim Lelewel. Wersję, która ukazała się w 1848 w Poznaniu, ale została skonfiskowana przez cenzurę, wykorzystał później Buczacki. Najpowszechniejszy jest jednak przekład Józafa Bielawskiego z 1986 roku. Koran pod pewnymi względami jest podobny do Biblii (głównie w warstwie historycznej) Niektóre fragmenty można odnieść do Księgi Kapłańskiej i Księgi Powtórzonego Prawa. W świecie Islamu Koran uchodzi za tekst religijny, historyczny, prawno- moralny, regulujący sprawy społeczne. Jest także podstawą władzy opartej na wiedzy religijnej. OBOWIĄZKI MUZUŁMANÓW Każdy wierzący muzułmanin powinien podporządkować się pięciu obowiązkom, których wypełnieniu towarzyszą rytuały określone przez prawo. Obowiązki te są czasami nazywane „Filarami Wiary” (arkān- ad-dīn). Obejmują one: I. wyznanie wiary w jednego Boga (šahāda) II. modlitwę (ṣalāt) III. post (ṣawm) IV. jałmużnę (zakāt) V. pielgrzymkę (ḥağğ) 14 WYZNANIE WIARY Šahāda jest formułą zawierającą podstawowy dogmat islamu-monoteizm. Wyznanie wiary potwierdza również posłannictwo Proroka Mahometa. Wyraz šahāda oznacza po arabsku świadectwo. Treść šahādy jest następująca: Lā ilāha ill’ Allāhu wa-Muḥammadun rasūlu Llāhi (Nie ma bóstwa oprócz Boga, a Mahomet jest wysłannikiem Boga). Šahāda towarzyszy muzułmaninowi praktycznie przez całe życie. Jest szeptana do ucha nowonarodzonego dziecka i osoby zmarłej. Dorosły, który chce potwierdzić swoją przynależność do religii muzułmańskiej powinien wypowiedzieć šahādę w obecności świadków. Nie należy tego czynić zbyt pochopnie, ponieważ muzułmaninem zostaje się na całe życie. Apostazja w niektórych krajach muzułmańskich karana jest śmiercią. Warunkami wyznania wiary są wiedza (al-ilm) o tym, co to wyznanie potwierdza, a co neguje, pewność (al-yakin), szczerość (al- iḥlas), prawdomówność (as-sidk), miłość (al-maḥābbaḥ) - umiłowanie Allacha ponad cokolwiek innego oraz poddanie się (al-inkiyad) wymogom tego wyznania jedynie dla Allacha. Šahāda jest również jedną z najpopularniejszych form pozdrowienia w świecie islamu. Często spotyka się ją w islamskiej ikonografii, jako motyw zdobniczy-na ścianach meczetów, szkół, grobowców oraz na fladze Arabii Saudyjskiej. Najstarsza šahāda, która zachowała się w meczecie w Jerozolimie pochodzi z VII wieku. Od słowa šahāda pochodzi wyraz šahīd, oznaczający męczennika. W dawnych czasach wojownik, który ginął w bitwie z šahādą na ustach był uważany za męczennika i według wierzeń szedł prosto do nieba. Teologia muzułmańska określiła, że na miano šahīda zasłużyli również osoby, które zmarły podczas modlitwy lub wykonywania pobożnych czynności (zwłaszcza pielgrzymi), kobiety, które umarły przy porodzie oraz ludzie, którzy stracili życie na skutek zarazy. Postawę skrajną reprezentują fedaini, czyli zamachowcy-samobójcy. Ludzie, którzy uważają, że męczennikiem można zostać, ginąc za słuszną (w ich mniemaniu) sprawę, tzn. walcząc z niewiernymi. Wyraz fida’yyun oznacza „człowieka ofiarnego”. Należy pamiętać, że jest to postawa potępiana przez wielu uczonych muzułmańskich ze względu na koraniczny zakaz popełniania samobójstwa (sura IV, 29). 15 MODLITWA Pięć razy dziennie każdy wierzący muzułmanin powinien zwrócić twarz w kierunku Mekki i odmówić przepisową modlitwę. Tradycja muzułmańska informuje, że liczba modlitw jest wynikiem targu Proroka z Bogiem podczas wniebowstąpienia. Początkowo Allach nakazał pięćdziesiąt modlitw w ciągu dnia, Mahometowi udało się zmniejszyć tę liczbę do pięciu. Każda modlitwa ma inną nazwę oznaczającą porę dnia. Wyróżnia się: ṣalāt af-fağr (ṣalāt aṣ-ṣubḥ)- modlitwa o świcie, lub modlitwa poranna ṣalāt aẓ-ẓuḥr- modlitwa południowa ṣalāt al-‘aṣr- modlitwa popołudniowa ṣalāt al-maġrib- modlitwa o zachodzie słońca ṣalāt al-‘išā’- modlitwa nocna Modlitwę można odmawiać w dowolnym miejscu-„Cała ziemia jest meczetem islamu”. Miejsce modlitwy powinno być jednak czyste. Modlitwę odmawia się bez obuwia, zazwyczaj na specjalnym dywaniku (sağğada). Niedozwolone jest odmawianie modlitwy w miejscach uznawanych za nieczyste, a więc na cmentarzach, w łaźniach, rzeźniach i na śmietnikach. O nadejściu pory modlitwy przypomina muzułmanom wezwanie nazywane aḏān. Jego wygłaszaniem zajmują się zawodowi recytatorzy, czyli muezzini (mu’aḏḏin). Dawniej nawoływali oni wiernych do modlitwy z wież meczetów, aby ich głos był lepiej słyszany. Dziś muezzinów najczęściej zastępują głośniki na minaretach. Treść aḏānu jest następująca: Allāhu akbar! Allāhu akbar! Ašhadu anna lā ilaha illa Llahi. Ašhadu anna muḥammadan rasūlu Llāhi. Ḥayya ‘alà ăṣ-ṣalāti. Ḥayya ‘alà ăṣ-ṣalāti. Ḥayya ‘alà ăf-falāḥi. Allāhu akbar! Allāhu akbar! Lā ilāha illā llāhu! (Bóg jest najwyższy! Bóg jest najwyższy! Zaświadczam, że nie ma bóstwa oprócz Boga. Zaświadczam, że Mahomet jest wysłannikiem Boga. Ruszajcie na modlitwę. Ruszajcie na modlitwę. Ruszajcie ku powodzeniu. Bóg jest najwyższy! Bóg jest najwyższy! Nie ma bóstwa oprócz Boga!). Warto również przyjrzeć się nazwie minaret, która pochodzi od arabskiego słowa manāra oznaczającego latarnię morską. Pierwsze minarety powstawały, bowiem właśnie na wzór latarni morskich. Aḏān można określić jako muzułmański odpowiednik bicia w kościelne dzwony w religii chrześcijańskiej. 16 Modlitwa powinna być odmówiona w stanie rytualnej czystości (ṭahāra). Każdy muzułmanin przed przystąpieniem do modlitwy powinien dokonać ablucji w ściśle określony sposób. Istnieją dwa podstawowe typy ablucji, zwykła ( wuḍū), lub całkowita (ġusl). Pierwszy typ stosuje się w przypadku tzw. „małej nieczystości”, która ma miejsce, gdy dotykało się osoby przeciwnej płci (za wyjątkiem współmałżonka), załatwiało się potrzeby fizjologiczne, a także, jeśli człowiek zasnął lub stracił przytomność. Rytualne obmycie typu wuḍū składa się z: wypowiedzenia intencji obmycia się; wypowiedzenia basamali; umycia rąk i zębów; płukania ust, wciągania wody do nosa z prawej ręki i wydmuchiwania na lewą; obmycia i otarcia twarzy od włosów do brody i od ucha do ucha przetarcia wodą głowy (od przodu do tyłu) i uszu umycia stóp (do kostek), przemycia palców u stóp (najpierw prawej potem lewej) i wytarcia stóp. W razie braku dostępu do wody można użyć piasku (taka ablucja nosi nazwę tayammun). Całkowita ablucja (ġusl) to dokładne obmycie całego ciała. Stosuje się ją w wypadkach „wielkiej nieczystości” tzn. stosunku płciowego, polucji, menstruacji oraz urodzenia dziecka. Modlitwa powinna zostać poprzedzona wypowiedzeniem intencji (niyya). Modlitwa składa się z odpowiedniej ilości pokłonów (rak’a). Jedna rak’a składa się z następujących elementów: Stojąc wyprostowany muzułmanin wypowiada takbīr (Allāhu akbar!); Modlący się wypowiada al-Fātiḥę i jedną z kilku sur Koranu. Kładąc dłonie na kolana, pochyla się i wypowiada takbīr i trzy razy półgłosem tasbīḥ (subḥāna ăllāhi ta ‘ālà). Następnie unosi się z pokłonu i mówi „Oby Bóg usłyszał, że ktoś głosi Jego chwałę”; Muzułmanin stoi przez chwilę prosto, potem klęka i bije pokłon dotykając ziemi czołem, dwiema rozpostartymi dłońmi opartymi na ziemi, kolanami i palcami nóg. Wtedy trzykrotnie wypowiada słowa skruchy „Boże! Byłem bardzo niesprawiedliwy. Nikt nie wybacza grzechów z wyjątkiem Ciebie. Wybacz mi, Zmiłuj się nade mną, bo Jesteś wybaczający i miłosierny”; 17 Podnosząc głowę modlący się ponownie wypowiada takbīr, po czym siada na piętach trzymając dłonie na kolanach; Tę część modlitwy kończy kolejny pokłon; Druga rak’a wygląda podobnie jak pierwsza, ale kończy się wypowiedzeniem rozbudowanej formy wyznania wiary (tašahhud) Na koniec wierni zwracając się w prawą i lewą stronę wypowiadają formułę „Niechaj wam będzie pokój i miłosierdzie Boga” Każda modlitwa zależnie od pory dnia ma inny układ rak’ (od 2 do 4). W piątki muzułmanie powinni odprawiać wspólną modlitwę południową. Miejscem przeznaczonym do zbiorowych modlitw jest meczet. Pierwszym meczetem dom Proroka w Mekce (a potem w Medynie). Już w czasach pierwszych muzułmanów meczet pełnił nie tylko funkcję religijną. Był również miejscem ogłaszania najważniejszych komunikatów dla gminy muzułmańskiej. Dawniej meczety bywały miejscami nie tylko rozważań czysto religijnych, ale również politycznych wystąpień kalifów. W główną ścianę meczetu wbudowany jest miḥrāb wyznaczający qiblę. Wnęka miḥrābu jest u góry zaokrąglona, często bogato i kunsztownie zdobiona. Charakterystycznym elementem meczetu jest minbar- kazalnica wykonana z drewna lub kamienia, z której imam wygłasza kazanie (ẖutba). Na całym świecie modlitwa odbywa się wyłącznie w języku arabskim. POST Dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego- ramaḍān, jest w islamie miesiącem postu. Jest to dla wyznawców Allacha miesiąc szczególny, ponieważ to właśnie w ramadanie został objawiony Koran, a także odniesiono zwycięstwo pod Badrem. Post (ṣawm) obowiązuje od wschodu do zachodu słońca wszystkich dorosłych i zdrowych muzułmanów. Kobieta nie powinna pościć podczas menstruacji oraz kiedy jest w ciąży. Z postu zwolnieni są również przebywający w podróży oraz ludzie starsi (według prawa muzułmańskiego ci, którzy ukończyli czterdzieści lat) i chorzy. W zamian powinni uiścić jałmużnę pokutną lub odbyć post w innym terminie. Poszczenie dotyczy wielu rzeczy określanych wspólnym mianem „przerywających post” (mufṭīrat), czyli tym, co jest w czasie postu niedozwolone. Do takich czynników 18 zalicza się: spożywanie potraw i napojów, wdychanie dymu tytoniowego, odbywanie stosunków seksualnych, przełykanie śliny, menstruację, pijaństwo oraz szaleństwo (napady szału, apopleksji itp.). Cały okres postu jest w islamie czasem wzmożonej aktywności religijnej. Za dnia życie w krajach muzułmańskich praktycznie zamiera, za to noce poświęca się zwykle na życie towarzyskie. JAŁMUŻNA Zakāt jest instytucją czysto wyznaniową, zajmującą się zbieraniem jałmużny i jej rozdzielaniem wyłącznie wśród muzułmanów (innowiercy płacili obowiązkowy podatek- ğizya). Podstawą jałmużny jest koraniczne stwierdzenie, że ludzie proszący i pozbawieni własności mają prawo do majątku innych (sura LI,19), a ludzie, którzy mają nadmiar powinni dzielić się tym, co nie jest im bezwzględnie potrzebne (sura II,219). Początkowo zakāt był podatkiem dobrowolnym i traktowanym jako dobry uczynek. W okresie medyńskim przekształcono go w podatek od majątku, który zbierano za pośrednictwem specjalnych urzędników i rozdzielano z centralnego skarbca biednym i potrzebującym, a także budowano meczety i pokrywano wydatki państwowe. Kiedy nastąpił rozkład państwa czysto muzułmańskiego zakāt został powierzony sumieniu każdego wyznawcy. Wielkość zakātu dotyczy nie tyle dochodów ile wielkości posiadanego majątku. Ogólnie jałmużna stanowi jedną czterdziestą wartości majątku tzn. 2,5%. Zakāt pobierany jest dopiero, gdy majątek muzułmanina osiągnie odpowiednią wartość (pięć wielbłądów, trzydzieści krów, czterdzieści owiec lub kóz, pięć ładunków zboża lub daktyli, dwadzieścia dinarów w złocie lub dwieście dirhamów w srebrze). W praktyce wartość majątku mierzy się w złocie. Wartość minimalna tzn. taka, od której można ściągnąć 2,5% zakātu to ok. 85g złota. PIELGRZYMKA Odbycie pielgrzymki do Mekki jest dla muzułmanina obowiązkiem warunkowym. Oznacza to, że każdy powinien go wypełnić o ile pozwana mu na to zdrowie, warunki materialne itd. Osoby, które nie są w stanie same odbyć pielgrzymki mogą wysłać kogoś w zastępstwie. Istnieją dwa typy pielgrzymki: główna 19 (hağğ), odbywająca się od siódmego do trzynastego dnia miesiąca ḏū ăl-hiğğa i mała (‘umra), która może odbyć się w dowolnym czasie. W czasie hağğu do Mekki mogą dostać się tylko muzułmanie i to wyłącznie za imiennym zaproszeniem króla Arabii Saudyjskiej. Sytuacja taka spowodowana jest koniecznością kontrolowania tłumu (w 1997 r. rekordowy 3 milionowy tłum wymknął się spod kontroli i doszło do stratowania pielgrzymów). Hağğ rozpoczyna się siódmego dnia ḏū ăl-hiğğy od przejścia w stan uświęcenia (iḥram). Rytualna czystość w czasie pielgrzymki obejmuje pełną ablucję (ġusl), obcięcie włosów i paznokci. Mężczyźni zakładają specjalny strój (również nazywany iḥram), składający się z dwóch kawałków białego płótna. Kobiety natomiast owijają płótnem całe ciało. Pierwszym obrządkiem pielgrzymki jest siedmiokrotne okrążenie świątyni al-Ka’ba w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Podczas każdego okrążenia powinno się ucałować lub choćby dotknąć Czarny Kamień, co zwykle nie jest możliwe ze względu na liczbę pielgrzymów. Następnie ma miejsce bieg między dwoma wzgórzami As-Safa’ i Al-Marwa (na pamiątkę poszukiwania w tym miejscu wody przez Hagar- żonę Abrahama). Siódmego dnia ḏū ăl-hiğğy pielgrzymi udają się do Miny, al-Muzdalify i dalej ku wzgórzu ‘Arafata. Tam rozbijają namioty i spędzają noc na modlitwie. Następnego dnia odbywa się postój, któremu towarzyszą modlitwy aż do zachodu słońca. Wieczorem pielgrzymi udają się na nocleg do al-Muzdalify. Dziewiąty dzień wypełnia droga do Miny. W czasie marszu pielgrzymi zbierają drobne kamyki. W Minie znajdują się trzy kamienie (Ğamrat al-‘Aqaba, Ğamrat al-Wusṭa, Ğamrat aṣ-Ṣuġra) symbolizujące diabły, które kusiły Abrahama, aby nie składał w ofierze swojego syna. Tłumy pielgrzymów dokonują symbolicznego „kamienowania szatana” zebranymi po drodze kamykami. Na dziesiąty dzień ḏū ăl-hiğğy przypada najważniejsze święto islamu- święto ofiar, podczas którego składa się w ofierze barany, których mięso jest następnie rozdzielane między potrzebujących muzułmanów na całym świecie. Osoba, która odbyła pielgrzymkę cieszy się w swojej społeczności powszechnym szacunkiem. Przysługuje jej tytuł pielgrzyma (hağği), którego posiadanie jest powodem do dumy. Pielgrzym ma również prawo noszenia zielonego turbanu. 20 DOGMATY ISLAMU Podstawę wiary muzułmańskiej stanowi pięć dogmatów: I. Wiara w jednego Boga; II. Wiara w anioły; III. Wiara w święte księgi: Torę, Ewangelie, Koran; IV. Wiara w wysłanników Boga V. Wiara w Dzień Sądu Ostatecznego Są to dogmaty, w które musi wierzyć każdy muzułmanin. Bez ich uznania nie może być mowy o prawdziwej wierze. BÓG Koncepcja Boga jest najważniejszym punktem religii muzułmańskiej. Wokół Niego skupiają się cała doktryna islamu, a wszystkie dogmaty są pochodnymi Jego idei. Sama nazwa religii (islām) oznacza poddanie, podporządkowanie się Bogu a muzułmanin (muslim) to ten, który się podporządkowuje. Można powiedzieć, że Bóg w islamie jest „teoretyczny”. Nie można Go sobie wyobrazić, ani do niczego i nikogo porównać. Bóg w świecie muzułmańskim to raczej idea, koncepcja psychologiczna, niż konkretna postać. Odmawia Mu się cech ludzkich, jakie posiadali bogowie greccy, rzymscy czy Bóg biblijny. Dla muzułmanów niedopuszczalny jest politeizm. Politeiści nie tylko popełniają błąd, ale również dopuszczają się najcięższego grzechu. Tradycja muzułmańska zna 99 pięknych imion Boga. Ich wymawianie ma w islamie wymiar rytualny. Znana jest forma litanii, podczas której wymawiając imiona Boga przesuwa się kolejne paciorki różańca (sabḥa). ANIOŁOWIE Aniołowie (malā’ika) pełnią w religii muzułmańskiej różnorodne funkcje. Głównym ich zadaniem w niebie jest nieustanne głoszenie bożej chwały. Bronią również murów nieba przed podsłuchującymi szatanami i dżinami. Pełnią również rolę posłańców Boga. Jego rozkazy wykonują najszybciej, jak tylko potrafią. Na ziemi zadaniem aniołów jest ochranianie ludzi. Według muzułmańskiej angelologii każdy człowiek ma aż trzech aniołów stróżów (po prawej i lewej stronie oraz za plecami). 21 Aniołowie mają pomagać ludziom, wspierać ich w trudnych sytuacjach. Ich zadaniem jest również spisywanie ludzkich grzechów, które później będą przedstawione podczas Sądu Ostatecznego. Aniołowie zostali stworzeni ze światła (nūr) i są bezcieleśni. Opozycją wobec aniołów są dżiny (ğinn), czasami traktowane jako podgrupa aniołów. Dżiny są stworzone z ognia. Nie wiadomo do końca czy aniołowie mają płeć. Koran przedstawia ich jako istoty żeńskie. Tradycja i przekazy ludowe nie są, co do tego zgodne (przykładem może być historia aniołów Hārūta i Mārūta). W angelologii muzułmańskiej można wyróżnić kilka grup: I. Najbliżsi Bogu. Aniołowie głoszący bożą chwałę. Często wykorzystywani przez Boga do specjalnych zadań Ğibrīl (Ğabrā’il)-Posłaniec Allacha do Jego wysłanników i proroków. W Koranie często określany jako „wierny duch” (ar-rūḥ al-amīn) Azrael (‘Izrā’īl)-anioł śmierci, w Koranie nie wymienia się go z imienia. Jest wspominany jako „anioł śmierci” (malak al-mawt) Mikā’il (Mīkāl)-anioł równy Ğibrīlowi, opiekun sił przyrody (deszczu, burz, wiatru itp.) Isrāfīl-będzie dął w trąbę, obwieszczając Dzień Sądu Ostatecznego II. Strażnicy piekła. Według muzułmańskiej tradycji jest ich dziewiętnastu. Uważane są za istoty okrutne, ale mimo to są aniołami, a nie demonami czy dżinami. Strażnikami dowodzi Malik- ponury i małomówny anioł, który do mieszkańców piekła próbujących się z niego uwolnić zwraca się „Wy musicie pozostać”. III. Dwaj aniołowie stróże Nakīr i Munkar- Przychodzą do każdego człowieka po jego pogrzebie. Ich zadaniem jest przepytywanie zmarłych, sprawdzanie ich wiary. Jeśli człowiek był za życia niewierzący, to jego grób stanie się dla niego prowizorycznym piekłem. Jeśli był wierzący to może w spokoju oczekiwać Dnia Sądu Ostatecznego. Jeżeli natomiast był człowiekiem świętym, to grób może od razu stać się dla niego rajem. IV. Dwaj aniołowie: Hārūt i Mārūt-Posłańcy, którzy mieli pouczać ludzi i głosić bożą chwałę na ziemi. Zamiast tego uwiedli kobietę i zamordowali jej męża. Allach dał im możliwość wyboru kary: cierpienia na świecie lub cierpienia po 22 śmierci. Aniołowie wybrali cierpienie na ziemi, ponieważ, jak twierdzili, życie nie trwa wiecznie, zaś kara na tamtym świecie to cierpienie na wieczność. Bóg zesłał ich do Babilonu, gdzie nauczali ludzi czarnej magii. Musieli jednak ostrzegać każdego, kto chciał ich słuchać, że są kusicielami, a czary to grzech i odstępstwo od wiary. Obok aniołów dogmatyka islamu wymienia także złe duchy, upadłe anioły, dżiny, Iblīsa i Szatana. Dżiny podobnie jak anioły są istotami rozumnymi, ale w przeciwieństwie do nich zostały stworzone z ognia. Według wierzeń ludowych dżiny zamieszkują pustynię i są ucieleśnieniem wrogich człowiekowi sił przyrody. Według niektórych teologów muzułmańskich Iblīs jest potężnym dżinem. Inni uważają go za upadłego anioła, który zbuntował się przeciwko Bogu, gdy Ten Kazał mu złożyć pokłon człowiekowi. Iblīs stwierdził, że człowiek stworzony z gliny jest czymś gorszym od niego, stworzonego z ognia. Uważał, że składanie hołdu człowiekowi jest dla niego poniżające. Zbuntowany anioł został przeklęty przez Boga i przegnany. Od tej pory mści się na ludziach, czego przykładem może być kuszenie Ewy w raju. Według wierzeń ludowych szatany mają odrażającą postać i szkodzą ludziom zsyłając na nich choroby i nieszczęścia. Przebywają we wszystkich miejscach uznawanych w islamie za nieczyste, a więc na śmietnikach, cmentarzach w łaźniach. Za najpotężniejsze i najbardziej niebezpieczne uchodzą szatany z Indii i Syrii. Demony nie mogą szkodzić ludzkości w czasie świętego miesiąca ramadan. Skuteczną metodą odstraszania szatanów miało być posiadania koguta, lub odprawienie odpowiednich egzorcyzmów. Los Iblīsa jest przesądzony. Po Sądzie Ostatecznym zostanie on wtrącony do piekła, wraz z dżinami i wszystkimi grzesznikami. ŚWIĘTE KSIĘGI Za księgi objawione (kutub munazzala) muzułmanie uważają Torę (at-Tawrāt), Psalmy Dawidowe (Zabūr), Ewangelie (al-Inğīl) oraz Koran (al-Qur’an). Wyznawcy islamu uważają, że objawienie zostało najdokładniej opisane właśnie w Koranie. Żydzi i chrześcijanie we wcześniejszych księgach dopuścili się poważnych błędów, natomiast Koran Najważniejszym jako zarzutem ostatnie z stawianym objawień przez 23 jest wersją muzułmańskich najdoskonalszą. teologów jest zniekształcenie posłannictwa Jezusa. Koran kilkakrotnie wspomina Jezusa i jego misję jako proroka, neguje natomiast jego boskość. Muzułmanie nie wierzą również, że Chrystus jako prorok mógł zginąć śmiercią krzyżową. PROROCY Prorocy byli wysłannikami Boga. Mieli przekazywać ludziom zasady wiary i napominać grzeszników. Pierwszym prorokiem był Adam. Po nim następowali kolejni prorocy biblijni: Noe (Nūḥ), Abraham (Ibrāhīm), Lot (Lut), Mojżesz (Mūsa) oraz Jezus (‘Īsa). Ostatnim i najdoskonalszym z proroków był Mahomet (Muḥammad). W Koranie wymienia się dwa rodzaje posłańców bożych, proroka (nabī) i wysłannika (rasūl). Termin nabī jest przypisywany postaciom ze Starego i Nowego Testamentu, natomiast rasūl to określenie zarezerwowane dla proroków wysyłanych bezpośrednio do Arabów. Wielu proroków występujących w tradycji muzułmańskiej pochodzi z tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. Islam zmienił jednak interpretację ich posłannictwa. Abraham uważany jest za pierwszego monoteistę. Uważa się, że to od niego wywodzi się islam. Inaczej interpretuje się również ofiarowanie. W tradycji muzułmańskiej Abraham nie miał złożyć w ofierze Izaaka, lecz innego syna- Izmaela. Jezus nie jest synem bożym, ale prorokiem, ponadto nie został wcale ukrzyżowany. Podstawową misją każdego proroka było głoszenie monoteizmu i nawoływanie do jedności we wspólnej wierze. DZIEŃ SĄDU OSTATECZNEGO Muzułmańskie wizje końca świata, raju i piekła są powiązane z tradycją innych religii monoteistycznych bliskiego wschodu. Śmierć jest postrzegana jako coś nieuniknionego, co dosięgnie wszystkich ludzi. Mimo to jest zjawiskiem pozytywnym, ponieważ człowiek powraca po śmierci do Boga. Zmarły jest przepytywany w grobie przez dwóch aniołów Nakīra i Munkara. Jeżeli próba wiary wypadnie pozytywnie, dusza jest oddzielana od ciała i prowadzona przed oblicze Allacha przez Azraelaanioła śmierci. Natomiast, jeśli człowiek był niewierzący, to będzie cierpiał męki piekielne już we własnym grobie. Czas, w którym dusze ludzkie będą oczekiwać na Sąd Ostateczny będzie się im wydawał niezwykle krótki. 24 Dzień Zmartwychwstania przypada na moment końca świata i zostanie obwieszczony wołaniem i głosem trąby, w którą będzie dął anioł Isrāfīl. Ziemię nawiedzą wtedy liczne katastrofy i klęski żywiołowe. Zgasną również księżyc i słońce. Zmarli przebudzą się, powstaną z grobów i udadzą się na Sąd Ostateczny. Wszyscy ludzie zgromadzą się przed tronem Boga, a jako pierwsi sądzeni będą „niebieskoocy”, czyli Grecy i Rzymianie (politeiści). Każdy człowiek będzie zdawał sprawę ze swoich uczynków osobiście, w obecności aniołów i proroków. Podczas Sądu muzułmanie mogą liczyć na wstawiennictwo innych ludzi, aniołów oraz samego Proroka Mahometa. Głównymi dowodami świadczącymi o winach i zasługach ludzi będą księgi dobrych i złych uczynków spisane przez aniołów. Każdy sądzony będzie trzymał swoją księgę. Postępujący właściwie w prawej ręce, grzesznicy w lewej, natomiast niewierzącym księgi będą podawane zza pleców. Sąd odbędzie się błyskawicznie. Ostatnią próbą wiary będzie most nad piekłem (ṣirāṭ), którego krawędź będzie cienka jak ludzki włos i ostra jak brzytwa. Grzesznicy nie będą w stanie przejść po moście i wpadną wprost do piekła. Ludzie dobrzy przejdą do bram Raju. Najcięższymi grzechami, które zasługiwały na karę piekła były politeizm, poświęcanie się wyłącznie życiu doczesnymi, kpienie z proroków, a także odciąganie innych ludzi od wiary. Raj w tradycji muzułmańskiej jest przedstawiany jako piękny ogród (ğanna). Liczba ogrodów nie jest sprecyzowana. Koran wspomina dwa ogrody, podczas gdy sunna wymienia ich siedem albo osiem. Rajski ogród ma być położony ponad niebem, ale pod królestwem Bożym (sidrat al-muntaha). Opisy raju są bardzo sugestywne i plastyczne. W pięknym zacieniony ogrodzie panuje przyjemny chłód (w odróżnieniu od upału pustyni) i rosną różne drzewa owocowe. W rzekach płynie nie tylko woda, ale również mleko, miód i wino. Wierni mogą spożywać alkohol, którego za życia im zabraniano, a także jeść owoce i różne rodzaje mięs. Zbawieni będą ubierać się w drogocenne stroje i nosić ozdoby ze złota, srebra i pereł. Usługiwać im będą hurysy (ḥūr al-‘īn) wieczne dziewice o wielkich czarnych oczach. Największą radością dla wiernych będzie możliwość przebywania blisko Boga i doświadczania Jego łaski. W raju przechowuje się księgi, w których spisano uczynki wszystkich ludzi, a także oryginalny tekst Koranu. Piekło (ğahannam) określane jest również jako ogień otchłań lub przepaść. Opis piekła podobnie jak opis nieba miał silnie oddziaływać na psychikę odbiorcy. 25 Charakterystyczną cechą piekła jest wszechobecny ogień, który nie oszczędza żadnego grzesznika. Piekło opisywane jest czasami jako żywa istota. Chodzi na czterech łapach i pojawia się na każde wezwanie boga. Każda z łap piekła jest uwiązana 70 tysiącami kajdan, na każdym z nich siedzi 70 tysięcy demonów, a każdy z nich może przenosić góry. Idąc piekło sapie i bulgocze, sypiąc iskrami i dymiąc. Inny obraz przedstawia otchłań jako koncentryczne kręgi zbiegające się ku dołowi. Do piekła ma prowadzić siedem bram, a przez każdą z nich wejdzie inny rodzaj grzeszników (osobne bramy dla morderców, apostatów, cudzołożników, oszustów itd.). Na samym dnie ostatniego kręgu piekła rośnie drzewo zwane Zaqqūm, które zamiast liści ma głowy szatanów. Owoce tego drzewa, gorzkie i palące będą jedynym pokarmem potępionych. Cierpienia grzeszników będą przybierać różną postać począwszy od ubrań z roztopionej smoły, poprzez polewanie wrzątkiem i roztopionymi metalami aż po biczowanie żelaznymi rózgami. Strażnicy piekła będą nieustannie przypominać torturowanym grzesznikom ich nieposłuszeństwo względem Boga. 26 SPIS TREŚCI PÓŁWYSEP ARABSKI- CHARAKTERYSTYKA ......................................................... 2 KRAINY GEOGRAFICZNE ................................................................................ 3 BEDUINI........................................................................................................... 3 SPOŁECZEŃSTWO BEDUIŃSKIE ...................................................................... 4 ARABOWIE- POCZĄTKI...................................................................................... 5 PAŃSTWO MINEJSKO- SABEJSKIE .................................................................. 6 QATĀBAN I ḤAḌRAMAWT .............................................................................. 6 I KRÓLESTWO HIMIARYCKIE ......................................................................... 6 II KRÓLESTWO HIMIARYCKIE ........................................................................ 7 NABATEJCZYCY ............................................................................................. 7 ĠASSANIDZI ................................................................................................. 8 LACHMIDZI ................................................................................................... 8 OKRES ĞĀHILĪYA .............................................................................................. 8 WOJNY ......................................................................................................... 9 LITERATURA ................................................................................................. 9 RELIGIJNOŚĆ .............................................................................................. 10 MUḤAMMAD- PROROK ALLACHA...................................................................... 10 DRZEWO GENEALOGICZNE PROROKA .......................................................... 12 KORAN ........................................................................................................... 13 OBOWIĄZKI MUZUŁMANÓW ............................................................................ 14 WYZNANIE WIARY....................................................................................... 15 MODLITWA ................................................................................................. 16 POST .......................................................................................................... 18 JAŁMUŻNA .................................................................................................. 19 PIELGRZYMKA ............................................................................................. 19 DOGMATY ISLAMU .......................................................................................... 21 BÓG ............................................................................................................ 21 ANIOŁOWIE ................................................................................................ 21 ŚWIĘTE KSIĘGI ........................................................................................... 23 PROROCY.................................................................................................... 24 DZIEŃ SĄDU OSTATECZNEGO ...................................................................... 24 27
