Chronione gatunki ssaków okolic Wołowa
advertisement
KAMILLA GUTOWSKA, MAGDALENA MOSKA Katedra Genetyki i Ogólnej Hodowli Zwierząt Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 51-631 Wrocław, ul. Kożuchowska 7 e-mail: [email protected] Chronione gatunki ssaków okolic Wołowa Wstęp Gmina Wołów położona jest w północnej części województwa dolnośląskiego. Według Kondrackiego (2001) leży na obszarze trzech mezoregionów geograficznych: Obniżenia Ścinawskiego (zachodnia i północno-zachodnia część gminy), Wysoczyzny Rościsławickiej (środkowa część gminy) oraz Wzgórz Trzebnickich (wschodnia jej część) (ryc. 1). Gmina Wołów, zajmująca powierzchnię 331,1 km² liczy 22,6 tys. mieszkańców, a średnia gęstość zaludnienia wynosi na jej obszarze 68 osób/km². Krajobraz zdominowany jest przez lasy. Zajmują one 13 453 ha, co stanowi 41% powierzchni gminy, jednak wskaźnik lesistości jest bardzo zróżnicowany i waha się od 0,8% do ponad 86%. W zbiorowiskach leśnych dominującymi gatunkami są: sosna zwyczajna Pinus sylvestris (zajmująca 66% powierzchni leśnej), dęby: szypułkowy Quercus robur i bezszypułkowy Q. petrea (ogółem 18%), brzoza brodawkowata Betula pendula (5%), jarząb pospolity Sorbus aucuparia oraz klon zwyczajny Acer platanoides. Sporadycznie występuje tu również buk Fagus sylvatica. Uzupełnieniem zwartych kompleksów leśnych są mniejsze zespoły zieleni wysokiej: tereny zadrzewione, stare cmentarze i parki przy dawnych majątkach (Mazur, Selwa 2004). Główny element hydrografii gminy Wołów stanowi rzeka Odra wraz z prawobrzeżnymi dopływami: rzeką Juszką oraz rzeką Jezierzycą. Obok rzek ważnymi środowiskami wodnymi są starorze42 43 2 0 Zagórzyce Mojêcice 5 km Lipnica Uskórz Ma³y Wo³ów Stary Wo³ów Golina Jezierzyca Smogorzów 50 o 15 o Garwó³ Pe³czyn 19 o o 19 Mikorzyce Warzêgowo Nieszkowice 23 o 50 o 54 o Ryc. 1. Gmina Wołów: 1 – obszary leśne, 2 – stanowiska, z których zebrano zrzutki sów. Fig. 1. The administrative unit of Wołów: 1 – forests, 2 – sites from which owl pellets were collected. Prawików Lubi¹¿ Rataje Rez. “Odrzyska” Wrzosy Rudno zka Jus Krzydlina Ma³a Domaszków Dêbno Boraszyn Gliniany Tarchalice 1 dr a O cza, występujące praktycznie wzdłuż całej doliny Odry. Czynnikiem, który w ostatnim dziesięcioleciu miał niewątpliwie istotny wpływ na obecny stan fauny i flory części obszaru gminy Wołów, była powódź w 1997 roku. Wówczas pod wodami Odry i lokalnych cieków wodnych znalazło się 17 235 ha. Obecnie obszary leśne w coraz większym stopniu są narażone na szkody antropogeniczne (zanieczyszczenia powietrza z Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego oraz Zakładów Chemicznych „Rokita” w Brzegu Dolnym) (Bobrowicz, Czepnik 1997). Innym bardzo istotnym niebezpieczeństwem zagrażającym lasom gminy Wołów są pożary. Przyczyną większości z nich jest wypalanie suchych traw na wiosnę oraz ściernisk pod koniec lata (według planu urządzenia lasu Nadleśnictwa Wołów obszary leśne gminy zostały zakwalifikowane do I kategorii zagrożenia pożarowego, co oznacza, że zagrożenie pożarowe jest tu bardzo wysokie). W celu ochrony obszarów będących naturalnymi siedliskami wielu cennych elementów flory i fauny utworzono w gminie Wołów cztery obszary objęte ochroną prawną: Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy, rezerwat przyrody „Odrzyska”, rezerwat przyrody „Uroczysko Wrzosy” i użytek ekologiczny „Dolina Juszki”. Dodatkowo dwa obszary włączono do sieci Natura 2000: Dębniańskie Mokradła i Warzęgowskie Wzgórza (Jankowski, Świerkosz 1995). Stosunkowo duże zróżnicowanie geomorfologiczne gminy Wołów oraz istnienie w zachodniej części gminy korytarza ekologicznego wzdłuż doliny Odry sprawia, że istniejące tu bogactwo środowisk (lasy, rzeki, stawy, bagna, pola, łąki) stanowi siedliska wielu gatunków fauny i flory, w tym także ssaków. Pierwsze badania drobnych ssaków gminy Wołów prowadzone były już przed II wojną światową przez badaczy niemieckich (Pax 1925). W okresie powojennym badania nad teriofauną gminy prowadzone były przez licznych przyrodników (Pucek, Raczyński 1983, Bartmańska 1991, Indyk, Kokurewicz 1991, Bobrowicz, Czepnik 1997, Bartmańska, Gryszkiewicz 1999, Czepnik 2002, Ważna 2002, Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003), ale nigdy nie miały charakteru kompleksowego. W latach 2005–2006 przeprowadzono badania teriofauny gminy Wołów mające na celu uzupełnienie i uaktualnienie da44 nych dotyczących chronionych i zagrożonych gatunków ssaków występujących na jej obszarze. Badania oparto o analizę zrzutek płomykówki Tyto alba, puszczyka Strix aluco i sowy uszatej Asio otus, obserwacje własne prowadzone w terenie oraz o badania ankietowe i wywiady. Zrzutki pochodziły z 5 stanowisk: trzech zlokalizowanych we wsi Lubiąż (skansen, młyn, kościół na terenie pocysterskiego zespołu pałacowo-klasztornego), jednego z okolicy wsi Nieszkowice oraz jednego z młodnika sosnowego w okolicy Domaszkowa (leśnictwo Dębno, oddz. 179) (ryc. 1). Obserwacje w terenie dotyczyły zarówno samych zwierząt, jak również śladów ich aktywności życiowej (ślady żerowania, głosy, tropy, odchody, gniazda i nory). Poszukiwania przedstawicieli rodziny popielicowatych obejmowały ponadto kontrole skrzynek lęgowych dla ptaków. Na podstawie przeprowadzonych badań oraz dostępnej literatury stwierdzono, że w zespole ssaków okolic Wołowa dominują gatunki pospolite, występujące na terenie całego kraju. Tym bardziej zasługuje na uwagę występowanie tu 25 gatunków ssaków podlegających ochronie ścisłej i 6 gatunków chronionych częściowo (Rozporządzenie 2004). Większość z nich figuruje na Czerwonej Liście IUCN (IUCN 2006), zwykle jako gatunki niższego ryzyka/najmniejszej troski (kategoria LR/lc), i jest wymieniona w załącznikach: II (gatunki ściśle chronione) i III (gatunki chronione) Konwencji Berneńskiej (KB; Konwencja 1979) oraz w załącznikach: II (gatunki, których ochrona wymaga wyznaczania specjalnych obszarów ochrony) i IV (gatunki, które wymagają ścisłej ochrony) Dyrektywy Siedliskowej (DS; Dyrektywa 1992). Pomimo, że występowanie nocka Natterera, chomika europejskiego i popielicy obecnie wydaje się być niepewne, gatunki te włączono do poniższego przeglądu ssaków, ze względu na to, iż były notowane na obszarze gminy stosunkowo niedawno. 45 Przegląd gatunków chronionych Rząd: Owadożerne – Insectivora Rodzina: Jeżowate – Erinaceidae Jeż zachodni Erinaceus europaeus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Jeż zachodni jest ssakiem szeroko rozpowszechnionym na całym badanym terenie. Jego obecność obserwowano przede wszystkim w przydomowych ogródkach i w parkach śródmiejskich WOK i Gancarz w Wołowie oraz na łąkach otaczających miasto, rzadziej spotykano go w lasach. Niewykluczone, iż w okolicy Wołowa występuje także jeż wschodni E. concolor Martin, 1838. Powszechnie uważa się, że naturalną granicę występowania obu gatunków wytycza rzeka Odra (Pucek, Raczyński 1983), jednak znane są przypadki stwierdzenia jeża wschodniego na zachód od niej, np. pojedyncze osobniki stwierdzono w pokarmie puchacza z obszaru Gór Bystrzyckich (Miszczyszyn, Mikusek 1995). Rodzina: Kretowate – Talpidae Kret Talpa europea L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Kret występuje na całym badanym terenie, o czym świadczą licznie obserwowane kopczyki. Bytuje głównie na polach, łąkach oraz w przydomowych ogródkach, rzadziej spotykany był na obrzeżach lasów. Rodzina: Ryjówkowate – Soricidae Ryjówka aksamitna Sorex araneus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Kości ryjówki aksamitnej stwierdzono w zrzutkach płomykówki i puszczyka zebranych w młynie i na wieży kościelnej w Lubiążu, a także w zrzutkach puszczyka w okolicy Nieszkowic oraz sowy uszatej w okolicy Domaszkowa. Ryjówka malutka Sorex minutus L., 1766. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). W zebranych zrzutkach brak było tego gatunku. Z badań inwentaryzacyjnych Indyka i Kokurewicza (1991), przeprowadzonych na obszarze gminy Wołów w 1991 r. wynika natomiast, że ryjówka malutka jest dość często spotykana w lasach o bogatym podszyciu, w parkach poprzecinanych ciekami wodnymi oraz biotopach o dużej 46 wilgotności (autorzy podali jedynie środowiska bytowania tego gatunku na obszarze gminy Wołów, bez dokładnej lokalizacji stanowisk). Rzęsorek rzeczek Neomys fodiens Pennant, 1771. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). W zebranych zrzutkach nie stwierdzono kości tego gatunku. Występowanie rzęsorka wykazali Indyk i Kokurewicz (1991) stwierdzając jego obecność w pobliżu różnych zbiorników wodnych zlokalizowanych w okolicy Wołowa (bez dokładnej lokalizacji stanowisk). Zębiełek karliczek Crocidura suaveolens Pallas, 1811. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Kości zębiełka karliczka stwierdzono w Lubiążu (w zrzutkach płomykówki ze skansenu oraz w zrzutkach puszczyka zebranych na wieży kościelnej). Rząd: Nietoperze – Chiroptera Rodzina: Mroczkowate – Vespertilionidae Nocek duży Myotis myotis Borkhausen, 1797. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II; DS: II i IV). Osobniki tego gatunku obserwowano na starorzeczach w okolicy wsi Boraszyn i Tarchalice (Furmankiewicz 2003). Nocek Natterera Myotis nattereri Kuhl, 1818. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Gatunek ten został stwierdzony przez Pucka i Raczyńskiego (1983) w zrzutkach zebranych we wsi Lubiąż. Nocek wąsatek Myotis mystacinus Kuhl, 1819. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy Boraszyna, Tarchalic, Lubiąża oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003). Nocek Brandta Myotis brandti Eversmann, 1845. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy Boraszyna, Tarchalic, Lubiąża oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003). Nocek rudy Myotis daubentoni Kuhl, 1819. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Kolonię rozrodczą stwierdzono w dębie niedaleko mostu na drodze Tarchalice–Boraszyn (Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003). Ponadto żerujące osobniki obserwowano na starorzeczach koło Boraszy47 na, Tarchalic, Domaszkowa, Lubiąża (w rezerwacie „Odrzyska”) oraz Prawikowa (Furmankiewicz 2003). Mroczek późny Eptesicus serotinus Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Pojedyncze osobniki obserwowano na starorzeczu we wsi Tarchalice oraz na starorzeczu otaczającym pocysterski zespół pałacowo-klasztorny w Lubiążu (Furmankiewicz 2003). Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III; DS: IV). Żerujące osobniki stwierdzono na starorzeczach koło Boraszyna, Tarchalic, Lubiąża i Prawikowa (Furmankiewicz 2003). Karlik większy Pipistrellus nathusii Keyserling et Blasius, 1839. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Żerujące osobniki i sygnały socjalne stwierdzono na starorzeczach koło wsi Boraszyn, Tarchali, Lubiąża i Prawikowa (Furmankiewicz 2003). Karlik drobny (najmniejszy) Pipistrellus pygmaeus Leach, 1825. Gatunek objęty ochroną ścisłą (KB: II; DS: IV). Pojedyncze osobniki obserwowano na starorzeczach w okolicy wsi Boraszyn, zespołu pałacowo-klasztornego w Lubiążu oraz koło Prawikowa (Furmankiewicz 2003). Borowiec wielki Nyctalus noctula Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Gatunek szeroko rozpowszechniony na obszarze gminy Wołów: Najczęściej notowany na starorzeczach koło Boraszyna, Tarchalic, Domaszkowa, Lubiąża, Prawikowa, w rezerwacie „Odrzyska” (Furmankiewicz 2003, Szlachetka 2003) oraz w parku śródmiejskim WOK w Wołowie. Borowiec Leislera (borowiaczek) Nyctalus leisleri Kuhl, 1818. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II; DS: IV) oraz umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 2001) jako gatunek narażony (VU). Kilka żerujących osobników obserwowano na starorzeczu koło wsi Gliniany (Furmankiewicz 2003). Gacek brunatny Plecotus auritus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Na starorzeczu otaczającym pocysterski zespół pałacowo-klasztorny w Lubiążu w sieci chiropterologiczne odłowiono karmiącą samicę, co 48 wskazuje na obecność w promieniu 2 km koloni rozrodczej tego gatunku (Furmankiewicz 2003). Gacek szary Plecotus austriacus Fischer, 1929. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). W kościele w Pełczynie zlokalizowano kwaterę przejściową tego gatunku (Indyk, Kokurewicz 1991). Mopek Barbastella barbastellus Schreber, 1774. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek narażony, kategoria VU, kryterium A2c; KB: II; DS: II i IV). Osobniki tego gatunku odnotowano na starorzeczu koło wsi Domaszków (Furmankiewicz 2003) oraz w lesie przy drodze Lubiąż–Kawice (Szlachetka 2003). Rząd: Gryzonie – Rodentia Rodzina: Wiewórkowate – Sciuridae Wiewiórka pospolita Sciurus vulgaris L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria NT; KB: III). Na podstawie ankiet i wywiadów stwierdzono, że wiewiórka występuje na całym badanym terenie, ale jest gatunkiem rzadko spotykanym. Częściej obserwowana była w lasach niż w parkach. Wszystkie obserwowane osobniki reprezentowały odmianę rudą. Rodzina: Bobry – Castoridae Bóbr europejski Castor fiber L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/ nt; KB: III; DS: II i IV). Na podstawie informacji uzyskanych od leśniczych wiadomo, że obecnie na obszarze gminy Wołów występuje 11 bobrzych rodzin. Zamieszkują one teren 3 leśnictw: Tarchalice (staw w Tarchalicach, oddz. 41), Dębno (oddz. 177, 178) i Prawików (oddz. 255, 262, 321, 324, 356). Ta populacja jest wynikiem reintrodukcji przeprowadzonej w 1993 roku. Wówczas do Nadleśnictwa Wołów wsiedlono 12 osobników pochodzących z Puszczy Knyszyńskiej (Ważna 2002). Jako nowe siedliska wybrano starorzecze Odry (koło wsi Boraszyn) oraz rzekę Juszkę (w pobliżu wsi Wrzosy) (Bartmańska, Gryszkiewicz 1999). Obecnie populacja bobra rozwija się dobrze i wykazuje ekspansję terytorialną, o czym świadczą obserwowane ślady żerowania w postaci zgryzów oraz tam. 49 Rodzina: Chomikowate – Cricetidae Chomik europejski Cricetus cricetus L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: II; DS: IV). Pierwsze doniesienie stwierdzające obecność chomika europejskiego na obszarze gminy Wołów (we wsi Pełczyn) pochodzi z 1971 r. (Pucek, Raczyński 1983). Z badań ankietowych przeprowadzonych w 1991 r. przez Instytut Zoologiczny Uniwersytetu Wrocławskiego wynika, że gatunek ten wówczas dość powszechnie występował na obszarze pięciu sołectw: Rudno, Krzydlina Mała, Zagórzyce, Mikorzyce, Stary Wołów (Bartmańska 1991). Obecne badania nie potwierdziły występowania chomika na badanym terenie. Prawdopodobnie do znacznego ograniczenia (całkowitego zaniku?) jego populacji przyczyniła się powódź w 1997 r. oraz masowe stosowanie pestycydów, nawozów sztucznych oraz środków ochrony roślin na polach uprawnych. Rodzina: Nornikowate – Arvicolidae Karczownik Arvicola terrestris L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Z obserwacji leśniczych wynika, że gryzoń ten występuje na całym obszarze gminy Wołów, ale liczniejszy jest w jej części zachodniej. Kości karczownika stwierdzono w zrzutkach zebranych w Lubiążu, Nieszkowicach i okolicach Domaszkowa. Rodzina: Myszowate – Muridae Badylarka Micromys minutus Pallas, 1771. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt). Występowanie badylarki stwierdzono w okolicy Lubiąża (zrzutki puszczyka i płomykówki) oraz w okolicy wsi Domaszków (zrzutki sowy uszatej). Mysz zaroślowa Apodemus sylvaticus L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: LR/lc). Kości tego gatunku stwierdzono w zrzutkach pochodzących ze wszystkich badanych stanowisk. Rodzina: Popielicowate – Gliridae Popielica Glis glis L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: III) oraz figurujący w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciń50 ski 2001) jako gatunek rzadki, bliski zagrożenia (kategoria NT). W trakcie przeprowadzonych badań nie udało się potwierdzić występowania popielicy. Wiadomo jednak, że podczas inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w 1991 r. badania ankietowe wykazały obecność tego gatunku w okolicy wsi Rudno (Indyk, Kokurewicz 1991). Gatunek ten figuruje również w spisie ssaków występujących na obszarze Nadleśnictwa Wołów (Czepnik 2002), ale w tym przypadku autor nie precyzuje lokalizacji. Brak aktualnych informacji o występowaniu popielicy może być związany, podobnie jak w przypadku pozostałych pilchów, z jego biologią (zwierzę o aktywności typowo nocnej), a także ze słabą znajomością tego gatunku wśród miejscowej ludności i leśniczych (nierzadko mylona jest z wiewiórką). Orzesznica Muscardinus avellanarius L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: III; DS: IV). Badania ankietowe przeprowadzone wśród leśniczych oraz wywiady wykazały występowanie orzesznic w lesie koło Garwołu: zamieszkiwały tam gniazdo drozda śpiewaka ulokowane na leszczynie (obserwacja z początku kwietnia 2005 r.). Jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku na obszarze gminy Wołów. Wcześniej był on notowany w sąsiedniej gminie Wińsko (Bobrowicz, Konieczny 2000). Rząd: Drapieżne – Carnivora Rodzina: Łasicowate – Mustelidae Wydra Lutra lutra L., 1758. Gatunek objęty ochroną częściową (IUCN: gatunek bliski zagrożenia, kategoria LR/nt; KB: II; DS: II i IV). Wydra jest ssakiem rzadko spotykanym na obszarze gminy Wołów. Wielkość populacji zamieszkującej obszar gminy szacowana jest przez leśniczych na około 10 osobników. Ślady żerowania oraz bytowania wydry obserwowano w latach 2005-2006 (omawiane badania) na sześciu stanowiskach: stawie w Tarchalicach, rzece Juszce (leśnictwo Wrzosy, oddział 83), stawie koło Warzęgowa, kanale Dębnickim, starorzeczu Odry (leśnictwo Dębno, oddział 146), stawie koło Wołowa (leśnictwo Mojęcice, oddział 271c). Gronostaj Mustela erminea L., 1758. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Gronostaj wydaje się być nieliczny w okolicy Wołowa. Z informacji uzyskanych od leśniczych wiadomo, że pojedyncze osobniki widywano na terenie leśnictwa Dębno oraz w pobliżu wsi Uskórz Mały. 51 Łasica łaska Mustela nivalis L., 1766. Gatunek objęty ochroną ścisłą (IUCN: LR/lc; KB: III). Występuje na całym badanym terenie, ale nigdzie nie jest liczna. Jak wynika z badań ankietowych pojedyncze osobniki obserwowano na terenie leśnictw: Tarchalice (oddz. 32, 33, 96, 97), Dębno, Mojęcice, Smogorzów, Garwół, Prawików (oddz. 333, 322, 323), Lipnica oraz w pobliżu domostw na polach i łąkach we wsiach: Stary Wołów, Zagórzyce, Krzydlina Mała, Warzęgowo, Rataje, Golina, Lubiąż i Wrzosy. Podsumowanie Wśród 31 gatunków ssaków podlegających ochronie ścisłej lub częściowej występujących w okolicach Wołowa, do najcenniejszych w skali regionu (ze względu na rzadkość występowania) i kraju (ze względu na umieszczenie w Czerwonej Księdze) należą przedstawiciele popielicowatych: popielica (stwierdzona w latach 90-tych XX w.) i orzesznica oraz nietoperzy – borowiaczek. Dlatego szczególnie niepokoi brak potwierdzenia występowania popielicy w trakcie omawianych badań. Popielica i orzesznica są gatunkami nadrzewnymi, o nocnej aktywności, gnieżdżą się głównie w dziuplach starych drzew. Dla ich utrzymania ważna jest ochrona czynna polegająca przede wszystkim na utrzymywaniu starych drzewostanów z udziałem gatunków liściastych (buk, dąb, jawor, lipa, leszczyna), które zapewniają bazę pokarmową oraz naturalne schronienia. W drzewostanach pozbawionych starych dziuplastych drzew wskazane jest wieszanie specjalnych budek dla popielicowatych. Pozostałe gatunki chronione również wymagają przede wszystkim zachowania odpowiednich dla nich siedlisk. Godne uwagi są także te ssaki, które jeszcze niedawno stanowiły stały i liczny element fauny badanego obszaru. Królik Oryctolagus cuniculus L., 1758, jak wynika z relacji leśniczych oraz miejscowej ludności jeszcze w latach 70-tych XX wieku dość powszechnie występował na obszarze gminy Wołów. Później jego populacja uległa drastycznemu załamaniu, którego powodem, według leśniczych i łowczych, były choroby wirusowe – myksomatoza i pomór. Ostatnia informacja o występowaniu królika na badanym terenie pochodzi z danych Nadleśnictwa Wołów: w 2003 r. 4 osobniki obserwowano na obszarze 52 leśnictwa Smogorzów. Podobnie wygląda stan populacji łosia Alces alces L., 1758, który według leśniczych i myśliwych był gatunkiem dość licznym w okolicach Wołowa w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Obecnie, jak wynika z ankiet oraz wywiadów, na badanym obszarze stwierdza się pojedyncze osobniki w północno-zachodniej części gminy (np. latem 2005 r. w leśnictwie Dębno przebywała klępa z dwoma łoszakami, których wiek wskazywał na to, iż ocieliła się na terenie leśnictwa). Prawdopodobnie obecność łosi wynika wyłącznie z tendencji migracyjnych charakterystycznych dla tego gatunku (Gębczyńska, Raczyński 2001). Gatunkiem, który jak się wydaje ma już za sobą regres populacyjny jest zając szarak Lepus europaeus L., 1758. Jak wskazują przeprowadzone badania ankietowe występuje on na całym obszarze Nadleśnictwa Wołów. Według danych Nadleśnictwa w latach 1996-1998 zanotowano drastyczny spadek liczebności zająca, co prawdopodobnie było częściowo spowodowane gwałtownym wzrostem populacji lisa (po wprowadzeniu szczepionek przeciw wściekliźnie) oraz powodzią w 1997 r. Od 2000 r. według danych Nadleśnictwa Wołów liczebność populacji zająca utrzymuje się na stałym poziomie (około 200 osobników). Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja piżmaka Ondatra zibethicus L., 1766. Wielkość populacji zamieszkującej okolice Wołowa szacuje się obecnie, w oparciu o dane Nadleśnictwa Wołów, na 30 osobników. Tak mała liczebność tego ziemnowodnego gryzonia jest przypuszczalnie efektem pojawienia się na badanym obszarze norki amerykańskiej Mustela vison Schreber, 1777 w latach 80-tych XX wieku. Pojawienie się tego wszechstronnego drapieżnika spowodowało drastyczny spadek liczebności piżmaka, a w niektórych przypadkach (w leśnictwie Dębno) całkowity zanik tego gatunku. Szczyt ekspansji norki w okolicach Wołowa przypadł na lata 2004–2005. Wówczas liczebność jej populacji (szacowana przez Nadleśnictwo Wołów) wynosiła ponad 100 osobników. Obecnie populacja norki według leśniczych jest stabilna i nie przekracza 70 osobników. Na obszarze gminy Wołów stwierdzono występowanie jeszcze dwóch gatunków inwazyjnych. Są to również ssaki drapieżne: jenot Nyctereutes procyonoides Gray, 1834 i szop pracz Procyon lotor L., 1758. Według ankiet i wywiadów 53 jenot występuje na całym obszarze gminy i pozostaje w ciągłej ekspansji. W Nadleśnictwie Wołów wielkość populacji jenota w 2006 r. oszacowano na ok. 100 osobników. Szop pracz jest nowym elementem teriofauny okolic Wołowa. Badania ankietowe przeprowadzone wśród leśniczych oraz wywiady wykazały występowanie dwóch osobników na terenie leśnictwa Prawików (oddz. 359; jest to pierwsze stwierdzenie tego gatunku na terenie gminy). SUMMARY Protected mammals of the vicinity of Wołów (Lower Silesia, SW Poland) The study comprising field survey, analysis of owl pellets, questionnaire addressed to the Forest Service and hunters, and collection of published data was carried out in 2005–2006. Within the administrative unit of Wołów (51°20’20’’ N, 16°38’40’’ E) which covers an area of 331.1 km² with a population of 22,600 the occurrence of 31 protected mammal species was recorded. They were insectivores (Erinaceus europaeus, Talpa europea, Sorex araneus, S. minutus, Neomys fodiens, Crocidura suaveolens), bats (Myotis myotis, M. nattereri, M. mystacinus, M. brandti, M. daubentoni, Eptesicus serotinus, Pipistrellus pipistrellus, P. nathusii, P. pygmaeus, Nyctalus noctula, N. leisleri, Plecotus auritus, P. austriacus, Barbastella barbastellus), rodents (Sciurus vulgaris, Castor fiber, Glis glis, Muscardinus avellanarius, Micromys minutus, Apodemus sylvaticus, Cricetus cricetus, Arvicola terrestris), and carnivores (Lutra lutra, Mustela erminea, M. nivalis). Special attention should be paid to fat dormouse G. glis and Leisler’s bat N. leisleri. They are listed in the Polish Red Book of Animals, the first one as a species of near threatened category (NT) which need special care, and the second one as a vulnerable species (VU category). In the vicinity of Wołów 3 invasive carnivore species were recorded: American mink Mustela vison, raccoon dog Nyctereutes procyonoides and northern raccoon Procyon lotor. The last one was recorded for 54 first time in this area. Expansion of American mink peaked in 20042005 and resulted in strong decrease or even local extinction of the populations of another alien species, muskrat Ondatra zibethicus. PIŚMIENNICTWO Bartmańska J. 1991. Ssaki. W: Inwentaryzacja przyrodnicza woj. wrocławskiego. WOŚ UW Wrocław: 1–10 (msc.). Bartmańska J., Gryszkiewicz B. 1999. Bóbr europejski Castor fiber w Parku Krajobrazowym Dolina Jezierzycy i na terenach sąsiednich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55 (3): 73–80. Bobrowicz G., Czepnik J. 1997. Park Krajobrazowy Dolina Jezierzycy – informator turystyczny. Wyd. „Journal”, Bydgoszcz. Bobrowicz G., Konieczny K. 2000. Osobliwości przyrodnicze gminy Wińsko i propozycje ich ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (4): 5–31. Czepnik J. 2002. Program ochrony przyrody Nadleśnictwa Wołów. Wrocław – Wołów: 102–103. Furmankiewicz J. 2003. Znaczenie starorzeczy Odry jako miejsc żerowania nietoperzy. Fundacja Zielona Akcja w Legnicy: 135– 250. Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/dokumenty_europejskie.php] Gębczyńska Z., Raczyński J. 2001. Sytuacja łosia Alces alces (L.) w Polsce, zagrożenia i program odbudowy jego populacji. Chrońmy Przy. Ojcz. 57 (4): 35–55. Głowaciński Z. 2001 Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa. Indyk F., Kokurewicz T. 1991. Ssaki. W: Inwentaryzacja przyrodnicza woj. wrocławskiego. WOŚ UW Wrocław: 25–29 (msc.). IUCN 2006. 2006 IUCN Red List of threatened species [www.iucnredlist. org] Jankowski W., Świerkosz K. 1995. Korytarz ekologiczny doliny Odry. IUCN Warszawa: 168–169. 55 Kondracki J. 2001. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Konwencja 1979. Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk. Berno, 19 września 1979 roku. European Treaty Series (ETS), Nr 104. Mazur R., Selwa M. 2004. Plan urządzeniowo-rolny gminy Wołów. WOŚ UMiG w Wołowie: 9–11. Miszczyszyn A., Mikusek R. 1995. Skład pokarmu puchacza Bubo bubo w Górach Bystrzyckich. Przegl. zool. 39: 115–124. Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin. Pucek Z., Raczyński J. 1983. Atlas rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa. Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dz.U. nr 220 (2004), poz. 2237. Szlachetka A. 2003. Inwentaryzacja zasiedlania przez nietoperze wybranych drzew dziuplastych w dolinie Odry. Fundacja Zielona Akcja w Legnicy. Ważna A. 2002. Bóbr europejski Castor fiber na Śląsku Dolnym i Opolskim studium ekologiczno-sozologiczne. Praca doktorska, Kat. Zool. i Ekol. Akad. Rol. we Wrocławiu. 56
