Suwerenność współczesnego państwa

Suwerenność współczesnego państwa
Suwerenność współczesnego państwa
Ważnym tematem w debacie publicznej dotyczącej integracji Polski ze strukturami
europejskimi stała się kwestią suwerenności narodowej. Po pierwsze, suwerenność jest
podstawowym atrybutem państwa. Po drugie, przez ostatnie trzysta lat Polska raczej mało
skutecznie zabiegała o zachowanie niepodległości.
Suwerenność można rozumieć jako wyłączną zdolność państwa do samookreślenia
prawnego, a także do samoograniczenia. Władza jest niezależna, nie podlega żadnej innej
władzy w stosunkach międzynarodowych. Państwo występuje jako równorzędne z innymi
podmiotami prawa międzynarodowego.
Suwerenność państwa jest bezpośrednio związana ze współzależnością
międzynarodową. Współzależność ta jest efektem i przejawem rozwoju stosunków
międzynarodowych. Pojawiają się nowe współzależności związane m.in. z rozwojem
międzynarodowej integracji regionalnej. Suwerenność państwa, kraju, narodu ulega więc
coraz głębszemu uwikłaniu. Występują zagrożenia: militarne, zatrucie środowiska
naturalnego, terroryzm, wstrzymanie dostaw surowców, nierównomierny rozwój
gospodarczy. Z tego względu suwerenność państwa nigdy nie miała i nie może mieć
charakteru absolutnego.
Suwerenność jest jedna, niepodzielna, niezbywalna, nie podlega przedawnieniu i należy
do narodu. Prawo międzynarodowe uznaje prawo narodów do samostanowienia. Nie jest
ono pochodne, ale istnieje jako prawo pierwotne, nie pochodzące z żadnego nadania.
Państwo narodowe jest układem instytucji, który posiada tylko jemu właściwe interesy,
odmienne od partykularnych interesów wchodzących w jego skład elementów. Autonomia
wewnętrzna państwa zależy od jego zdolności łączenia interesów prywatnych w interes
ogólny. Pozwala to sformułować twierdzenie, że:
Państwo jest mocne wtedy, kiedy jego instytucje umożliwiają uzgadnianie i
przetwarzanie interesów partykularnych w interes publiczny; tj., kiedy, w dłuższym
horyzoncie czasu, ostateczny rezultat zachodzących w nim procesów politycznych różni się
od preferencji któregokolwiek, pojedynczego elementu składowego.
Takie państwo jest zdolne zachować autonomię tak wobec interesów zewnętrznych, jak i
wewnętrznych. Kiedy państwo nie jest w stanie opanować partykularyzmu
interesów grupowych, jego suwerenność jest ograniczona od wewnątrz. Kiedy
zaś nie jest ono w stanie uchronić swej samodzielności politycznej przed
naciskami mocarstw ościennych, wtedy jego suwerenność ograniczona jest od
zewnątrz. Warto jednak zwrócić uwagę, że te dwa ograniczenia suwerenności wzajemnie
www.wkuwanko.pl
1
Suwerenność współczesnego państwa
na siebie wpływają: słabość wewnętrzna państwa zachęca sąsiadów do ingerowania w jego
wewnętrzne sprawy; a z kolei mocarstwo, które pragnie uzależnić od siebie inne państwo
przede wszystkim dążyć będzie do jego wewnętrznego rozbicia i osłabienia.
Na poziomie otoczenia zewnętrznego, kwestią podstawową są reguły gry obowiązujące
(zawsze warunkowo) w stosunkach między państwami. Pojawiają się zinstytucjonalizowane
mechanizmy nadzoru i dochodzenia racji, tj. względnie autonomiczne instytucje
ponadpaństwowe. Trwałość i skuteczność tych mechanizmów wymaga, by nakładały one
ograniczenia w sposób mniej więcej równy na wszystkie państwa.
Prawo międzynarodowe w coraz większym stopniu wkracza w sprawy wewnętrzne
poszczególnych państw. Lecz państwo państwu, pod tym względem, nierówne.
Wyjątek stanowi tu UE, bo stosunki między dużymi i małymi państwami przyjmują tu
postać względnie symetryczną. Tym niemniej, pojawia się pytanie, czy warunkiem
zachowania przez Unię tego rodzaju stosunków wewnętrznych nie jest obecność w polityce
europejskiej amerykańskiego hegemona? Inaczej mówiąc, czy warunkiem koniecznym
integracji nie jest przyjęcie przez Europę roli amerykańskiego protektoratu? Opinia ta, choć
sformułowana w sposób przesadny, wydaje się nie pozbawiona podstaw.
Członkostwo w Unii Europejskiej a suwerenność państwa narodowego
Ograniczenie suwerenności państwa jako konsekwencja umów międzynarodowych nie
jest zasadniczo kwestionowane. Współcześnie trudno mówić o pełnej, całkowitej
suwerenności państw. Dotyczy to w pierwszym rzędzie suwerenności zewnętrznej. Państwa
są do tego stopnia powiązane wzajemnie i uzależnione politycznie, gospodarczo, militarnie,
kulturalnie, że żadne z nich nie może powiedzieć, iż jest całkowicie niezależne od
pozostałych. Bardzo znaczne ograniczenia suwerenności państwowej tak zewnętrznej, jak i
wewnętrznej wiążą się z przynależnością państw do międzynarodowych struktur integracji
gospodarczej i politycznej. W świetle zachodzących procesów globalizacyjnych zwłaszcza
koncepcje pełnej niezależności gospodarczej (autarkii) wydają się obecnie nie do
utrzymania. Nieznaną do tej pory rolę odgrywają międzynarodowe koncerny. Za
przedsiębiorstwo polskie uważa się natomiast każde przedsiębiorstwo założone według
polskiego prawa niezależnie od kraju pochodzenia kapitału i miejsca odpływu zysków.
Wskazuje się również na niemożność rozwiązania wielu problemów i sprostania
współzawodnictwu gospodarczemu między państwami bez zacieśnienia współpracy
ponadpaństwowej.
Proces integracji europejskiej nie ogranicza się do bliskiej współpracy między rządami.
Wprowadza on ścisłą współpracę między państwami, na różnych poziomach - centralnym i
www.wkuwanko.pl
2
Suwerenność współczesnego państwa
lokalnym; oraz w różnych sferach ich funkcjonowania; między instytucjami publicznymi i
bezpośrednio między społeczeństwami poprzez stowarzyszenia i organizacje pozarządowe,
nie mówiąc o współpracy między organizacjami gospodarczymi, bo w tej dziedzinie
integracja posunęła się najdalej.
Stopień złożoności tego układu wymaga minimum koordynacji narzuconej centralnie,
stąd rola instytucji europejskich. Zarazem, członkami UE są państwa narodowe, co
powoduje, że w ustroju Unii konieczne są płaszczyzny artykulacji suwerennych interesów
tych państw. Jak w przypadku każdej organizacji, najtrudniejszą kwestią do rozwiązania jest
opozycja między interesami całości i części składowych. Istnienie procedur i aktów
prawnych, składających się na dorobek wspólnoty, powoduje, że suwerenność państwczłonków jest ograniczona przez konieczność dostosowania ustroju wewnętrznego do tego
dorobku, oraz stałego brania pod uwagę stanowisk i interesów innych rządów i UE jako
całości.
Działanie w warunkach zintegrowanej Europy zmusza państwo narodowe do delegacji
części tradycyjnych uprawnień w dwóch kierunkach:
1. Podporządkowania się w wielu ważnych sprawach, a przede wszystkim w kwestiach
gospodarczych, decyzjom instytucji ponadnarodowej, jaką jest Unia, przy czym stopień tego
podporządkowania wzrósł wraz z pełnym wprowadzeniem wspólnej waluty - euro;
2. Umocnienie samorządu lokalnego oraz przekazania znacznego zakresu kompetencji,
które były dotąd w gestii rządu centralnego na poziom regionów (warunek konieczny
przeniesienia procesów integracyjnych z poziomu rządów na poziom społeczeństwa).
Integracja europejska nie pociąga za sobą likwidacji państwa narodowego, by je
zastąpić inną konstrukcją - jest to ewolucja, dzięki której państwo narodowe zostaje
uwikłane w układ zależności formalnych ograniczających z różnych stron jego swobodę
działania; dzięki niej staje się ono częścią bardziej złożonego systemu organizacji.
Samo w sobie, zjawisko to nie jest ani złe, ani dobre - ograniczenia są elementem
niezbędnym funkcjonowania każdej instytucji. Obawa o suwerenność ma uzasadnienie
wtedy, kiedy państwo przekazuje na szczebel ponadnarodowy, bądź szczebel regionu, tak
szeroki zakres uprawnień, że pozbawia się możliwości zaspokojenia ważnych potrzeb
społecznych skazując się na pełną marginalizację. Dotychczas jednak państwa zazdrośnie
strzegą swoich uprawnień wobec zakusów Brukseli, a większość krajów europejskich raczej
charakteryzuje nadmierny stopień centralizacji decyzji, niż jej niedobór.
www.wkuwanko.pl
3
Suwerenność współczesnego państwa
Trzeba zauważyć, że decyzja o staraniu się o członkostwo w UE stanowi wybór
cywilizacyjny i jest to jedyny wybór, który w istniejących warunkach daje Polsce szanse
awansu polityczno-gospodarczego i kulturalnego.
Suwerenność państwa a członkostwo w UE: wymiar wewnętrzny
Polska musi przystosować swoje instytucje do wymogów Unii. Jest to dla niej
najważniejsze, obok utrzymania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, zadanie.
Konieczność przejęcia wzorów ustrojowych wypracowanych przez inne państwa może
stworzyć wrażenie, że integracja odbywa się kosztem suwerenności państwowej. Nie zawsze
zresztą narzucenie rozwiązań ustrojowych przez otoczenie zewnętrzne skutkuje trwałym
ograniczeniem suwerenności. Wejście Polski do UE stabilizuje i umacnia jej pozycję w
Europie.
Kwestią zasadniczą jest, czy elity polityczne RP zdołają wdrożyć rozwiązania ustrojowe
zapewniające większą wewnętrzną suwerenność naszego państwa, tj. czy stworzą
warunki zapewniające autonomię państwa wobec sfery interesów prywatnych.
Sprywatyzowanie państwa przez układy nieformalne stanowi większe zagrożenie
suwerenności naszego kraju, niż uzależnienie wynikające z członkostwa w strukturach
zintegrowanej Europy.
Właściwą droga do umocnienie zewnętrznej suwerenności państwa jest zwiększenie
wewnętrznej sprawności struktur ustrojowych.
Suwerenność państwa a członkostwo w UE: wymiar zewnętrzny
Polska leży między zintegrowaną Europą i pasem niepodległych państw oddzielających ją
od Rosji. Interes suwerenności zewnętrznej RP był różnie formułowany. Na ogół przyjmuje
się, iż składa się nań:

Kontynuacja procesu integracji europejskiej i udział w nim przez umocnienie pozycji
RP w NATO i uzyskanie członkostwa w UE,

Przeciwdziałanie nowym podziałom w Europie, co też zakłada współpracę i pomoc w
tworzeniu podstaw gospodarki rynkowej i demokratycznego państwa na Ukrainie i Białorusi i
innych krajach sąsiadujących z nami;
www.wkuwanko.pl
4
Suwerenność współczesnego państwa

Aktywizacja współpracy europejskiej na osi Północ-Południe.
Realizując te cele, Polska zmienia okoliczności geopolityczne, które stanowiły główne
zagrożenia dla jej suwerennego bytu.
Strategicznym interesem RP jest awans gospodarczo-polityczny całego regionu
środkowowschodniej Europy i przesuniecie punktu ciężkości w układzie europejskim na
Wschód.
Wyzwania, które stoją przed Polską są wielorakie. Podstawowym jest problem wyboru
cywilizacyjnego i tutaj ocena musi być jednoznaczna: opcja pro-europejska i pro-atlantycka
jest najbardziej sensowną. Niesie to określone skutki dla organizacji państwa - rezygnacje z
części uprawnień na rzecz układu ponadnarodowego oraz na rzecz regionów i samorządów
lokalnych; a także dla otoczenia zewnętrznego Polski. Polska znajdzie się w otoczeniu
uznającym jedynie polityczne rozwiązywanie konfliktów, które wyklucza zdobycze
terytorialne jako cel polityki państwa. Wąski interes narodowy musi być uzupełniony o
perspektywę kontynentalną.
Suwerenność państwa a samodzielna polityka zagraniczna
Suwerenność oznacza zdolność dokonania wyboru ze względu na interes własny, ale nie
całkowita swobodę wyboru, bo taka sytuacja rzadko, o ile w ogóle, występuje.
Suwerenność może być ujmowana w kategoriach definicyjnych, wtedy dany kraj posiada
suwerenność, lub jej nie posiada; lub w kategoriach typu idealnego, a wtedy staje się cechą
stopniowalną. Na przykład, tradycyjnie rozumiane pojecie strefy wpływu zakłada częściowe
ograniczenie suwerenności: dane państwo podlega kontroli innego państwa w zakresie
polityki zagranicznej i obronnej, posiadając swobodę w polityce wewnętrznej i gospodarczej.
Był to między innymi przypadek Finlandii przed 1989 rokiem.
Kwestią istotna dla poruszanego tu tematu jest, czy samo wejście do jakiegokolwiek
sojuszu obronnego, a tym bardziej do Unii Europejskiej, nie prowadzi do ograniczenie
suwerenności, bo część decyzji dotyczących bezpieczeństwa kraju i polityki zagranicznej jest
tu delegowanych na szczebel ponadnarodowy. Bez wątpienia, taka sytuacja wystąpiła w
przypadku Paktu Warszawskiego, kiedy to zależność państw satelickich od ZSRR nie
pozwalała sensownie mówić o suwerenności, ani w polityce zewnętrznej, ani wewnętrznej.
Przypadek np. NATO jest odmienny. Członkostwo w Sojuszu, a także sposób
uczestniczenia w nim są przedmiotem suwerennej decyzji rządów. Nikt nikogo nie zmuszał
do wstąpienia do NATO.
www.wkuwanko.pl
5
Suwerenność współczesnego państwa
Stopień ograniczenia suwerenności państw uczestniczących w instytucjach
ponadnarodowych zależy, po pierwsze, od ich sprawności i skuteczności wewnętrznych
rozwiązań ustrojowych; a po drugie, od siły i zakresu dominacji jednego z uczestników
instytucji nad pozostałymi.
Suwerenne państwo w instytucjach ponadnarodowych
Instytucje ponadnarodowe zmieniają warunki realizacji interesów państw członkowskich,
zmuszają je do brania pod uwagę przy decydowaniu o kierunkach polityki interesów
instytucji jako całości, oraz interesów poszczególnych partnerów, lecz nie zwalniają ich z
obowiązku formułowania własnych interesów i tworzenia polityki, której celem jest realizacja
tych interesów.
Przynależność do instytucji ponadnarodowych wpływa na rodzaj czynników branych pod
uwagę przy kalkulacji skutków decyzji, tworzy nowy układ odniesienia, lecz nie zwalnia
państwa od obowiązku tworzenia własnej polityki wobec obszarów, w których uwikłane są
jego strategiczne interesy. Jeżeli jakieś państwo nie jest w stanie sformułować samodzielnej
polityki wobec takiego obszaru, to albo nie jest suwerenne, albo jego klasa polityczna uległa
umysłowej demencji.
Z powyższego wynika, że wchodząc do ponadnarodowej instytucji, państwo - kierując
się dobrze skalkulowanym interesem własnym - zmienia układ zewnętrzny swego
funkcjonowania. Albowiem akt ten wyraża zgodę na podporządkowanie się - w zamian za
określone korzyści stąd płynące - formalnym regułom gry będącym podstawą współdziałania
między państwami oraz, w przypadku ich złamania, na podporządkowanie się ustalonym
sankcjom. Przynależność do instytucji ponadnarodowych wpływa więc na formy realizacji
interesów narodowych, lecz nie zmienia w sposób zasadniczy natury tych interesów, a
przede wszystkim nie zwalnia rządu z obowiązku artykułowania interesów narodowych w
kwestiach strategii.
Czy Polskę stać jest na suwerenną politykę?
Polska znalazła się obecnie w sytuacji, która określić można przy pomocy atrybutów:
1. Jej ustrój wewnętrzny zakłada słabość instytucji władzy i pociąga za sobą zagrożenie
brakiem wewnętrznej stabilności politycznej;
www.wkuwanko.pl
6
Suwerenność współczesnego państwa
2. Polska jest wciąż częścią niestabilnej części Europy, a graniczy od wschodu z
obszarem o b. wysokim poziomie niestabilności, a zatem problem szeroko
rozumianego bezpieczeństwa jawi się jako jeden z naczelnych priorytetów;
3. Gospodarka polska jest zacofana w porównaniu z gospodarką krajów
zachodnioeuropejskich, stąd, przyspieszony rozwój gospodarczy staje się drugim,
podstawowym priorytetem.
Ta sytuacja określa najogólniej charakter strategii, jaką polska klasa polityczna powinna
wypracować i wdrożyć w życie. Podstawą tej strategii jest stworzenie mocnych podstaw
instytucjonalnych dla państwa i gospodarki.
Nie tylko nie podjęto dotąd wysiłku na rzecz wzmocnienia instytucji politycznogospodarczych, lecz wręcz przeciwnie - instytucje te ulegają stałej erozji. Polityka wobec
wschodnich sąsiadów Polski jest niezdecydowana i niekonsekwentna. Wzrost gospodarczy
jest faktem, lecz nie jest on wsparty przez długofalowy wysiłek na rzecz rozbudowy
infrastruktury materialnej, przede wszystkim komunikacyjnej; ani na rzecz rozwoju kapitału
ludzkiego Polski, przede wszystkim przez rozwój oświaty i nauki. Kolejne rządy III RP nie
były w stanie stworzyć i realizować spójnej wizji strategicznego rozwoju kraju.
Warunkiem racjonalnego wykorzystania przez państwo swej suwerenności jest zdolność
do wypracowania i realizacji własnej strategii skierowanej na zwiększenie jego potencjału
polityczno-gospodarczego i kulturalnego. Co jest niezbędne, aby stan ten osiągnąć? Po
pierwsze, klasa rządząca musi mieć realistyczną koncepcje strategicznych celów. Po drugie,
musi posiadać wiedzę o tym, jak je osiągnąć. Po trzecie, musi ona dysponować zasobami
materialnymi i organizacyjnymi, niezbędnymi do ich realizacji oraz mieć wolę ich użycia.
Otoczenie międzynarodowe Polski jest inne od tego, z którym wiążą się nasze
doświadczenia historyczne. W wyniku procesów integracyjnych w Europie i współpracy
transatlantyckiej, z jednej strony, oraz rozpadu ZSRR - z drugiej, zmieniło się
międzynarodowe położenie Polski. Procesy rozwoju gospodarczego we współczesnym
świecie doprowadziły do daleko idącej autonomizacji sfery gospodarczej w stosunku do
polityki prowadzonej na szczeblu państw narodowych. Coraz więcej spraw pojawiających się
na poziomie państw wymaga, dla swego rozwiązania, współpracy między rządami całego
kontynentu, a nawet świata. Stąd, ponad poziomem państw narodowych, tworzą się
struktury ponadnarodowe, które w sposób istotny zmieniają warunki ich funkcjonowania.
Otoczenie międzynarodowe, zmieniając swój charakter, zmienia również reguły rządzące
grą między narodami. W mniejszym stopniu liczy się siła militarna, tania prymitywna siła
robocza i scentralizowany - zdolny do mobilizowania wysiłku narodowego na osiągnięciu
jednego celu - rząd. Coraz bardziej liczy się sprawność struktur organizacyjnych zdolnych do
www.wkuwanko.pl
7
Suwerenność współczesnego państwa
jednoczesnego realizowania wielu celów, wysoko kwalifikowana siła robocza niezbędna do
ich uruchomienia i kierowania nimi, wysoki poziom zaplecza analitycznego we wszystkich
sferach działania systemu instytucji publicznych, konieczny dla optymalnego wykorzystania
możliwości, jakie otwierają się przed krajem. Zmieniają się, zatem całkowicie warunki
realizacji zasady narodowej suwerenności.
Obecnie w większym stopniu niż obawa przed utratą suwerenności, występuje obawa
przed pozostawaniem poza obrębem ugrupowań międzynarodowych, gdyż taka „izolacja”
może grozić całkowitą utratą suwerenności czy wręcz utratą niepodległości.
www.wkuwanko.pl
8