Feminizm muzułmański
advertisement
Uniwersytet Łódzki Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Studia stacjonarne II stopnia Kierunek: Stosunki międzynarodowe, specjalność orientalna Blanka Rogowska Numer albumu: 277000 Feminizm muzułmański – feminizm świata Zachodu – uwarunkowania dialogu Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Marka Dziekana Katedra Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki Łódź 2013 1 Spis treści: Wstęp Część I. Analiza źródeł zastanych. Rozdział I. Koncepcja terminu gender. Rozdział II. Równouprawnienie kobiet i mężczyzn w świecie Zachodu oraz w świecie muzułmańskim. Rozdział III. Islam a feminizm Rozdział IV. Feminizm w świecie muzułmańskim str.3 str.5 str.5 str.10 str.14 str.18 Rozdział V. Dialog pomiędzy feminizmem zachodnim a muzułmańskim Część II. Analiza materiału empirycznego. Rozdział I. Koncepcja badawcza str.28 str.39 str.39 Rozdział I.A. Problematyka, przedmiot i cel badania str.39 Rozdział I.B. Aparat pojęciowy str.41 Rozdział I.C. Podstawa źródłowa oraz techniki zbierania materiałów str.42 Rozdział I.D. Rola wniosków badania str.43 Rozdział II. Analiza wyników badania. Rozdział II. A. Charakterystyka badanej grupy str.44 str.44 Rozdział II.B. Wyniki badania – porównanie poglądów dotyczących treści feminizmu str.50 Rozdział II.C. Wyniki badania – stosunek przedstawicielek feminizmu świata Zachodu i feminizmu muzułmańskiego do siebie nawzajem str.71 Rozdział III.D. badań podsumowanie i wnioski wynikające z analizy materiału empirycznego. str.86 Zakończenie str.90 Bibliografia str.91 Spis tabel str.96 Spis wykresów str.97 Aneks str.100 2 Wstęp Feminizm to ruch społeczny, nurt ideologiczny a także polityczny odwołujący się do postulatu równouprawnienia obu płci oraz koncepcji terminu gender, rozumianej jako płeć kulturowo – społeczna człowieka1. Pojęcie feminizm pojawiło się po raz pierwszy pod koniec XIX wieku, jednak sama historia myśli związanej z terminem sięga wieku XVI2. Historia feminizmu systematyzowana jest wg podziału na 3 fale. Fala pierwsza sięgająca już 1840 roku, mająca swoje źródło w działalności amerykańskich i angielskich sufrażystek, skupiała się na zmianie systemów normatywnych – prawa rodzinnego, wyborczego i ekonomicznego na korzyść dyskryminowanych wg przedstawicieli nurtu, kobiet. Fala druga przypadająca na lata 60. i 70. XX wieku, objęła swoim zasięgiem Stany Zjednoczone oraz niektóre kraje Europy, a odwoływała się do tematyki dyskryminacji płciowej na rynku pracy, prawa do aborcji oraz zmiany społecznego postrzegania seksualności i psychiki kobiety. Trzecia fala stała się protestem wobec teorii, że wszystkie postulaty feminizmu zostały już osiągnięte, oraz opinii, że feminizm raczej zaszkodził kobietom niż pomógł. Powstała potrzeba korekcji pewnych zdobyczy nurtu, reformy i ponownej refleksji, a sam ruch zaczął odwoływać się do nowych problemów np. rasowości, religii, mniejszości seksualnych. Dziś feminizm już od dawna nie jest światopoglądem spójnym wewnętrznie, lecz wręcz przeciwnie – bardzo rozczłonkowanym. Nierzadko jego wewnętrzne prądy przeczą sobie nawzajem, a ich liczba i rodzaj podziałów jest trudna do zliczenia i wymaga ciągłej aktualizacji. Przykładowo wyróżnić możemy: feminizm radykalny, liberalny, marksistowski, psychoanalityczny, lesbijski, ekologiczny czy anarchistyczny3. Ruch feministyczny wpisuje się w większości w laicyzm i tendencje kulturowe Europy i Ameryki Północnej. Nierzadko w jego treści pojawia się pogląd o dyskryminującej roli religii monoteistycznej, której struktury wspólnoty zawsze mają charakter patriarchalny a postać boga utożsamiana jest z mężczyzną4. Cechą większości odłamów feminizmu zaczął być więc ateizm i pogląd, że religia monoteistyczna stoi w otwartej i bezdyskusyjnej sprzeczności z poszanowaniem praw kobiet. 1 Rosemarie Putnam Tong, Myśl feministyczna. Wprowadzenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, str. 64-124. 2 Sophia Phoca, Feminism and Gender [w:] The Routledge Companion to Feminism and Postfeminism, London –New York 1999, str. 23-63. 3 Jane Freedman, Feminism, Open University Press, Philadelphia 2001, str.23-27. 4 Jan Mazur, Feminizm [w:] pod red. A. Zwolińskiego, Jan Paweł II. Encyklopedia Nauczania Społecznego, Wydawnictwo Polwen, Radom 2005, str. 20-23. 3 Na tle laickiego charakteru feminizmu, jednym z najciekawszych prądów feministycznych dzisiejszych czasów jest feminizm muzułmański znajdujący uzasadnienie swoich postulatów właśnie w dogmatach religii monoteistycznej. Powodem dla którego postanowiłam się zająć tym tematem jest interesująca odmienność uzasadniania prawa do równouprawnienia przedstawicieli tego nurtu oraz podejście do płci kulturowej. Co więcej, pojawienie się feminizmu w świecie muzułmańskim jest zjawiskiem niezwykle intrygującym w kontekście rozważań nad globalizacją i jednoczesnym stanem tożsamości regionów. Nowość terminu i mała liczba badań jest zachętą do usystematyzowania wiedzy na temat tego zagadnienia. Badaczka, która najwcześniej zajęła się feminizmem muzułmańskim to Amerykanka Margot Badran. Inne przedstawicielki tej tematyki to np. Amina Wadud czy Valentine Moghadam. W Polsce zainteresowanie tą problematyką jest aktywnością wręcz pionierską. W roku 2012 serię wykładów na temat feminizmu muzułmanek rozpoczęła Marta Woźniak. Wybrane zagadnienia tej tematyki opisywały pokrótce Agnieszka Majcher, Beata Abdallah-Krzepkowska oraz Joanna Brzezińska. Celem mojej pracy będzie opis feminizmu muzułmańskiego jako odłamu feminizmu, pozostającego w jego strukturach, lecz niezwykle różnego od innych jego nurtów. Pamiętając o innych uwarunkowaniach społeczno-historyczno-kulturowych pragnę porównać feministyczną myśl Zachodu i świata islamu pokazując szansę oraz powody trudności dialogu tych prądów. 4 Część I. Analiza źródeł zastanych. Rozdział I. Koncepcja terminu gender Koncepcja terminu gender została upowszechniona na gruncie tzw. „women studies”. Pojęcie to na stałe weszło do dyskursu naukowego, diametralnie zmieniając spojrzenie na płciowość człowieka. Termin zakłada rozróżnienie pomiędzy płcią rozumianą jako czynnik czysto biologiczny (w języku angielskim sex), a płcią jako schemat cech socjopsychicznych, ukształtowanych przez kulturę (w języku angielskim gender). Światowa Organizacja Zdrowia określa gender jako „stworzone przez społeczeństwo role, zachowania, aktywności i atrybuty, jakie dane społeczeństwo uznaje za odpowiednie dla mężczyzn i kobiet”5. Koncepcja ta zakłada, że o ile z płcią biologiczną rodzimy się i jest ona niezależna od naszej woli, o tyle płeć kulturowa jest wypadkową oczekiwań społecznych i kulturowych wzorców, jakie niesie za sobą środowisko społeczne w którym funkcjonujemy. Antropologia kulturowa, jak wynika z prac wielu jej przedstawicieli, jest zdania, iż płeć jest determinowana głównie przez kulturę a nie biologię. Mead podsumowując rezultaty swoich słynnych badań terenowych, pisze, że „zebrany materiał pozwala twierdzić, że liczne, jeżeli nie wszystkie cechy osobowości, jakie nazwaliśmy męskimi i żeńskimi, są równie luźno związane z płcią jak odzież, sposób postępowania czy sposób uczesania, przypisywane przez jakieś społeczeństwo danej płci w określonym okresie”.6 Do socjologii pojęcie gender wprowadziła w 1912 roku Ann Oakley, publikacją pt. „Sex, Gender, and Society”, w której udowadniała, że tożsamość płciowa nie jest determinowana tylko przez anatomię, ale w bardzo dużym stopniu również przez uwarunkowania kulturowe i społeczne. Co więcej, zwróciła uwagę na słowa „męski” i „żeński”, jako na służące nazywaniu struktur kulturowych istniejących w rzeczywistości społecznej. Słowa te opisują zespoły cech, które charakteryzują zachowania, oraz cechy osobowości wyznaczone na podstawie biologicznej płci oraz uwzględniające wartości społeczeństwa, w którym są uznawane i do którego się odnoszą7. Wg Oakley, w porządku społecznym standardami normalności są standardy męskie i dlatego dominują stereotypy, których treść wskazuje na postrzeganie kategorii kobiet jako tej, której status podporządkowania jest uzasadniony obiektywnymi argumentami. Za stereotypy 5 What do we eman by 'sex' and 'gender'? , www.who.int/gender/whatisgender/en/index.html, data odczytu: 2009, grudzień. 6 Edward O. Wilson, O naturze ludzkiej, Wynictwo Naukowe PWN, Poznań 1998, str.147. 7 Bogusława Budrowska, Danuta Duch-Krzystoszek., AnnaTitkow, Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004, str.46-48. 5 płciowe uznajemy uproszczone i zakorzenione w praktykach, normach i świadomości wizje kobiet i mężczyzn, które są podzielane przez większość społeczeństwa. Zgodnie ze stereotypami płci, kobietom np. wypada zajmować się domem, a mężczyźni powinni pracować zawodowo i utrzymywać rodzinę8. Zgodnie z koncepcją tender, kobiety, których zachowanie czy charakter odbiega od wykształconego w toku rozwoju danej kultury wzoru kobiecości będą uznawane za „mniej kobiece”. Wzory kobiecości różnią się w zależności od regionu świata, epoki historycznej jak również klasy społecznej. Cechy, które społeczeństwo europejskie i amerykańskie uznaje za tradycyjnie typowo kobiece można znaleźć w zaproponowanym przez Sandrę Bem narzędziu do badania wymiaru tych cech. Na potrzeby warunków polskich, lista tych parametrów została przetransformowana przez Alicję Kuczyńską i nazwana inwentarzem do oceny płci9, a znalazły się na niej: − wrażliwość − troskliwość − angażowanie się w sprawy innych − łagodność − kokieteryjność − dbanie o wygląd − gospodarność − posiadanie poczucia estetyki − gderliwość − czułość − uczuciowość − wrażliwość na potrzeby innych − zdolność do poświęceń − delikatność − naiwność Aldona Wiktorska-Święcka proponuje takie zestawienie tradycyjnie przypisywanych właściwości psychicznych kobiety10: 8 Aldona Wiktorska-Święcka, Sex i gender Traktat o rzeczach codziennych, Atut, Kielce 2009, str. 14. AnnaTitkow, DanutaDuch-Krzystoszek, Bogusława Budrowska, Nieodpłatna praca kobiet. Mity, realia, perspektywy, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2004, str. 58. 10 Aldona Wiktorska-Święcka, Sex i gender Traktat o rzeczach codziennych, Atut, Kielce 2009, str. 14. 9 6 − bojaźliwość − skłonność do poświęceń − bierność − empatia − uprzejmość − zależność od innych − irracjonalność − emocjonalność − nielogiczność − wąski praktycyzm − słabość − gadatliwość − wdzięk − niezdecydowanie − ugodowość − skłonność do współpracy − skromność Feministki świata Zachodu winią patriarchalne społeczeństwo za zmuszanie kobiet poprzez krzywdzącą socjalizację do zachowań według wzoru przedstawionego powyżej. Duża część z nich uważa, że cechy te nie pozostają w zbyt dużej korelacji do płci biologicznej człowieka, a narzucenie takiego schematu hamuje rozwój intelektualny i osobowościowy istoty ludzkiej. Świat Zachodu stopniowo uwalniał rynek pracy spod męskiego monopolu, popularyzując trend równego podziału obowiązków domowych oraz równości praw i obowiązków w każdym polu życia. Ideał równego podziału nigdy nie został osiągnięty, ale proces ten poskutkował gwałtownymi zmianami wzorców męskości i kobiecości w zachodnich społeczeństwach np. obecnością kobiet w zawodach o zmuskularyzowanym charakterze (np. w armii), subkulturą mężczyzn metroseksualistów. Generalną tendencją stała się tzw. androgyniczność11, czyli osobowość charakteryzująca się jednocześnie cechami kulturowo męskimi jak i żeńskimi, lub, co więcej, adaptowanie przez mężczyzn osobowości kulturowo bardzo kobiecych, a przez kobiety bardzo męskich. 11 Diana Lee, Androgyny becoming global?, uniorb.com/RCHECK/RAndrogyny.htm – data odczytu 27.05.2013. 7 Termin gender w strukturach filozofii islamu nie jest przyjęty w tak oczywisty sposób. Z jednej strony mówi się o bardzo potrzebnej socjalizacji dzieci do ról płciowych, nauczaniu powinności społecznych wynikających z płci oraz wpajaniu cech odpowiednich dla kobiet i mężczyzn12. Mimo tego, wskazuje się na niezaprzeczalną wrodzoną naturę odpowiednią dla każdej z płci. Pozostaje więc zgodność do tego, że płeć powinna być społecznie wytwarzana i kształtowana w procesie socjalizacji przy jednoczesnym założeniu, że gender jest naturalnym rezultatem płci biologicznej, a więc jest niezmienny i nie posiada żadnej alternatywy. Odstępstwa od normy są uważane za dewiacje i wynaturzenia szkodliwe dla społeczeństwa i jednostki. W kulturze muzułmańskiej płeć kulturowa jest więc tożsama z płcią biologiczną, przy założeniu, iż należy kontrolować ewentualne odchylenia od tej reguły13. Myśl muzułmańska dyktuje, iż cechy osobowości kobiety powiązane są nierozerwalnie z jej biologicznymi predyspozycjami. „Różnica w niektórych sprawach musi być, ponieważ wynika niezbicie z natury ludzkiej” – opisuje różnice między mężczyznami a kobietami Muhammad Qutb, muzułmański myśliciel14 . „Kobieta nosi, rodzi i wychowuje dzieci oraz ma miesiączki. To wszystko wyczerpuje często jej siły i wpływa na emocje; może stać się bardziej nerwowa i sama wymagać większego zainteresowania oraz troski ze strony otoczenia”15. W tradycji muzułmańskiej kobiecie przypisuje się większą emocjonalność, nieprzewidywalność i mniejszy racjonalizm spowodowany zachwianiami nastrojów związanymi z cyklem menstruacyjnym oraz okresem klimakterium. Biologicznymi procesami, przez które przechodzi kobieta, argumentuje się ich mniejszą odporność na stres. Inne parametry osobowości kobiety związane są z macierzyństwem. Kobieta będąc przez 9 miesięcy w ciąży, a następnie karmiąc dziecko piersią, pozostaje z nim w silnej więzi. Wg perspektywy biologicznego determinizmu płci, biologia tak samo jak wyposażyła ją w możliwość karmienia dziecka, tak samo dała jej większą niż mężczyźnie dawkę umiejętności współodczuwania, rozpoznawania potrzeb innych, opiekuńczości, wrażliwości i uległości. Według tej koncepcji również z natury kobiety wynika jej chęć do upiększania się i jest pierwotnym odruchem związanym z wrażliwością mężczyzn na impulsy wizualne. Skupianie uwagi na wyglądzie zewnętrznym jest więc atawistyczną bronią kobiet16. Islam zakłada, iż każdy człowiek został obdarzony przez Boga indywidualnymi talentami. Kobieta również na równi z mężczyzną może cieszyć 12 Hithem Abu-Rub, Beata Zabża, Status kobiety w islamie, Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturowego w RP, Katowice 2008, str.83-87. 13 Tamże, str. 83 -87. 14 Tamże, str. 71. 15 Tamże, str. 83 -87. 16 Tamże, str. 89. 8 się darem przedsiębiorczości czy predyspozycji przywódczych. Natura kobiety, mimo iż mniej racjonalna od męskiej, nie neguje posiadania takich cech17. Porównując zachodnią oraz muzułmańską treść płci kulturowej można dojść do wniosku, iż obywa konstrukty wręcz pokrywają się ze sobą. Bieg historii, zmiany społeczne i kulturowe dały kobiecie Zachodu pole manewru do przekształcania i odrzucania kulturowego modelu płci, zaś muzułmance, pomimo procesów globalizacji, do ochrony czystości archetypowego znaczenia „kobiecości” kulturowej. 17 Tamże, str. 206. 9 Rozdział II. Równouprawnienie kobiet i mężczyzn w świecie Zachodu oraz w świecie muzułmańskim Równouprawnienie oznacza prawną równość dwóch lub większej liczby podmiotów w określonym systemie prawnym. Równouprawnienie płci oznacza zrównanie praw kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach życia prywatnego i publicznego oraz szans w dostępie do dóbr społecznych i powstrzymania zjawiska dyskryminacji ze względu na płeć18. W praktyce realizacja koncepcji równouprawnienia jest głównym punktem programowym wszystkich nurtów feminizmu. Zdobycze idei równouprawnienia związane są między innymi z przyznawaniem kobietom biernego i czynnego prawa wyborczego, prawa do uczestnictwa w życiu politycznym, prawa do wykonywania wybranego przez siebie dowolnie zawodu, prawa do edukacji, prawa do ochrony zdrowia i życia, prawa do czasu wolnego czy prawa do godności. Po raz pierwszy prawo wyborcze dostępne dla kobiet zostało wprowadzone przez Terytorium Wyoming w Stanach Zjednoczonych w roku 1869. W 1893 roku czynne, a w 1919 roku bierne prawo wyborcze otrzymały obywatelki Nowej Zelandii (ówczesnego terytorium angielskiego). W 1902 roku głosować mogły już Australijki, a 4 lata później pierwsze Europejki – Finki. Dziś wszystkie kraje Zachodu przyznają kobietom bierne jak i czynne prawo wyborcze19. Trudno mówić o jednakowym jednokierunkowym trendzie co do nadawania praw wyborczych w krajach muzułmańskich. Islam jest religią dominującą w przeszło 40 krajach świata, które nie są jednorodne kulturowo ani politycznie. Pierwszym państwem, które uznało prawo kobiet do głosowania, w którym większość mieszkańców wyznaje islam była Turcja – 1924 rok. 3 lata po niej zasadę tą przejął Turkmenistan. Rozpoczęło to falę nabywania przez kobiety praw wyborczych oraz ich stopniowego rozszerzania według następującej kolejności: Azerbejdzan, Albania, Malediwy, Uzbekistan, Indonezja, Senegal, Dzibutsi, Pakistan, Syria, Liban, Komory, Egipt, Brunei, Tunezja, Mauretania, Sierra Leone, Algieria, Iran, Maroko, Libia, Sudan, Afganistan20, Jemen, Jordania, Nigeria, Katar. W latach ostatnich, tj. po 2000 roku prawo wyborcze dla kobiet zostało wprowadzone w Bahrajnie, Omanie, Kuwejcie, 18 Angelika Blickhäuser, Henning von Bargen, Zestaw Narzędzi Gender, Fit for Gender Mainstreaming, Berlin 2007, str. 1- 8. 19 Barbara Brodzińska-Mirowska, Prawa wyborcze kobiet i udział kobiet w wyborach [w:] Kobiety w polityce, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, str. 23-44. 20 W latach od 2006 do 2011 prawo to zostało odwołane. 10 Zjednoczonych Emiratach Arabskich21. Arabia Saudyjska zapowiada wprowadzenia w życie uprawnień wyborczych dla kobiet w roku 201522. Prawa wyborczego do dziś nie posiadają mieszkanki Brunei. Dane na rok 2013 wskazują, że spośród 43 961 parlamentarzystów na świecie (izb niższych i wyższych) 16,4% stanowią kobiety. W strukturach polityki zachodniej np. w Europie w niższych izbach parlamentów udział kobiet wynosi średnio około ¼ deputowanych, natomiast średni udział kobiet w rządach narodowych państw członkowskich Unii Europejskiej wynosi tylko 24,7%23. Dla porównania w ostatnich wyborach parlamentarnych w Maroku kobiety objęły 5% stanowisk, w Turcji stanowią 9% deputowanych i jest to drugi najbardziej sfeminizowany parlament na Bliskim Wschodzie. Największy udział kobiet w polityce w państwach muzułmańskich odnotowujemy w Iraku, gdzie kobiety stanowią prawie 25% deputowanych24. Obecnie we wszystkich krajach Zachodu kobiety zostały objęte obowiązkiem edukacji oraz posiadają prawo zdobywania wykształcenia wyższego na równi z mężczyznami we wszystkich kierunkach zawodowych i naukowych. Edukacja kobiet w krajach muzułmańskich nie posiada długiej i zakorzenionej tradycji. Kobieta o wiele bardziej niż na Zachodzie pozostająca tylko w sferze prywatnej w wielu rejonach bardzo długo nie była objęta nawet nauką czytania i pisania. Na dzień dzisiejszy aż 47,5% Arabek nie potrafi czytać ani pisać. Ostatnie dwie dekady to czas intensywnych reform edukacyjnych w krajach arabskich. Jednym z głównych założeń przekształceń było zlikwidowanie różnic w naborze do szkół pomiędzy dziewczynkami a chłopcami, a dziś badania ewaluacyjne odnotowują prawie równy nabór dzieci obojga płci. Mimo znacznych postępów w równym dostępie dziewcząt i chłopców do edukacji, dziewczęta wciąż stanowią 60% dzieci pozostających poza systemem edukacyjnym w krajach arabskich. W państwach uboższych różnica w naborze waha się w okolicach 10%. Poziom analfabetyzmu wśród Arabek nadal jest wysoki, ale dotyczy raczej kobiet starszych, których zmiany edukacyjne nie zdążyły objąć. Rejestruje się niski odsetek kobiet kończących edukację na poziomie średnim i jeszcze niższy na poziomie wyższym. 21 Women's Suffrage, docs.google.com/spreadsheet/ccc?key=0AmQfZjKOj5KxdDh6TXV2WGxUMktxa1M0cjBfTG85NVE&hl=en_ GB#gid=2. -data odczytu 27.05.2013. 22 Women in Saudi Arabia 'to vote and run in elections, BBC News (London). September 25, 2011. Retrieved September 25, 2011 - data odczytu 27.05.2013. 23 Olga Barburska, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, www.ce.uw.edu.pl/pliki/pw/2-2002_Barburska.pdf - data odczytu 27.05.2013. 24 Rafi'ah Al Tal'ei, Where are the women in Middle East politics? [w:] Common Ground News Service, www.commongroundnews.org/article.php?id=22139 - data odczytu 27.05.2013. 11 Odsetek ten jednak sukcesywnie wzrasta25. Sytuacja różnie kształtuje się w niearabskich krajach muzułmańskich. Pomimo wyraźnie mniejszego udziału kobiet w strukturach edukacyjnych, odnotowuje się stałą rosnącą tendencję do równouprawnienia kobiet w tej dziedzinie. Przykładowo w Indonezji w roku 2004 liczba analfabetek stanowiła 2/3 ogólnej liczby analfabetów w kraju26. 10,2% całej populacji Indonezji nie potrafiło wtedy pisać i czytać, z czego dysproporcja pomiędzy kobietami a mężczyznami charakteryzującymi się analfabetyzmem wynosiła 7.3%. Wśród młodego pokolenia zjawisko to eliminowane zostało poprzez równy nabór dzieci obojga płci do szkół podstawowych27. Reformy systemu edukacji oraz aktywizacji społeczności lokalnych sprawiły, iż w roku 2011 odnotowano tylko 2,6% różnicy pomiędzy niepiśmiennymi kobietami a mężczyznami28. O wiele większe dysproporcje zaobserwować można w Turcji, kraju z o wiele dłuższymi niż Indonezja tradycjami równouprawnionymi. Różnica pomiędzy piśmiennymi mężczyznami a kobietami wynosi tutaj aż około 13% na korzyść mężczyzn29. Dysproporcja ta zanika jednak z powodu objęcia wszystkich dzieci, niezależnie od płci obowiązkiem szkolnym. Obecnie wykształcenie podstawowe otrzymuje 91.8% Turczynek i 100% chłopców. Im wyższy poziom wykształcenia tym większe dysproporcje pomiędzy płciami je otrzymującymi30. Udział kobiet żyjących w państwach Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki w rynku pracy jest najniższy na świecie. Obecnie wynosi ok. 28% (dla porównania np. ponad 70% w państwach Azji-Pacyfiku, ponad 60% w Afryce Subsaharyjskiej, Europie i Azji Centralnej)31. Należy jednak zwrócić uwagę, iż liczba pracujących kobiet w regionie w ciągu ostatnich kilku lat uległa wręcz podwojeniu. Wskaźnik aktywności zawodowej kobiet wzrósł zwłaszcza w krajach Zatoki, gdzie w końcu lat 90. przyrost kobiecej siły roboczej wyprzedził o 1,7% przyrost ogólnej siły roboczej32. Specjaliści szacują, że jeśli aktywność zawodowa kobiet 26 http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/pdf/Indonesia.pdf - data odczytu: 28.05.2013. 27 http://www.unicef.org/indonesia/girls_education_fact_sheet_final_ENG_1_.pdf - data odczytu: 28.05.2013. 28 http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/pdf/Indonesia.pdf - data odczytu: 28.05.2013. 29 http://www.unicef.org/turkey/gr/ge21ja.html - data odczytu: 28.05.2013. 30 Valentine Moghadam,Farzaneh (Nazy) Roudi-Fahimi, Empowering Women, Developing Society: Female Education in the Middle East and North Africa [w:] POPULATION REFERENCE BUREAU, Connecticut 2003, www.prb.org/pdf/EmpoweringWomeninMENA.pdf - data odczytu: 28.05.2013. 31 Gender and Development in the Middle East and North Africa. Women in the Public Sphere, MENA Development Report, Bank Światowy 2004, kangur.uek.krakow.pl/library/bank/karta_kat.php?nr=5892 - data odczytu: 28.05.2013. 32 Katarzyna Górak-Sosnowska, Perspektywy Świata Arabskiego w kontekście milenijnych celów rozwoju, Wydawnictwo Petit, Warszawa 2007, str. 71-85. 12 odpowiadałaby ich możliwościom wynikającym ze struktury wiekowej, dzietności i wykształcenia, dochód gospodarstw domowych podniósłby się średnio o 25%33. Powyżej przedstawione zostały tylko niektóre płaszczyzny stanu równouprawnienia płci w krajach Zachodu i krajach muzułmańskich. Należy pamiętać, że dane te służyć mogą jedynie ogólnemu zarysowi sytuacji i nie powinny stanowić materiału dla prostego i bezrefleksyjnego porównywania obydwu tych światów w kontekście równouprawnienia. Mniejszy udział kobiet w polityce bliskowschodniej od europejskiej czy amerykańskiej nie może być tłumaczony jedynie prostym niedouprawnieniem kobiet czy też dyskryminacją ich obecności w życiu publicznym, ale także kwestią, iż społeczeństwa te nie posiadają długiej czy intensywnej tradycji demokratycznej, a tym bardziej nie są społeczeństwami obywatelskimi, co może tłumaczyć mniejsze zainteresowanie kobiet światem polityki. Co więcej, należy pamiętać o czynniku kulturowym, odnoszącym się do ról płciowych, który sprawia, że kobiety niekoniecznie zinternalizowały w sobie potrzeb rozwoju zawodowego. Mniejszy udział kobiet w rynku pracy nie powinien być tylko odczytywany jako argument za gorszym położeniem kobiety w społeczeństwie, bowiem ogólniejszy kontekst każe zastanowić się, czy mieszkanki tych regionów życzyłyby sobie równego udziału w rynku pracy. Nierozsądna byłaby również refleksja, iż rozpowszechnione na Zachodzie prawa kobiet i ewoluujące w szybkim tempie na Bliskim Wschodzie i Północnej Afryce są tylko zasługą ruchów feministycznych. Postkomunistyczna Europa zawdzięcza prawa kobiet inicjatywom odgórnym, sprowokowanym przez władzę, która potrzebowała pracy kobiet do realizacji planów gospodarczych. Zmiany zachodzące w krajach arabskich nie zawsze są też odpowiedzią na postulaty lokalnych feministek, a raczej chęcią dostosowania reguł do standardów świata Zachodu w celu efektywnego kooperowania z nim. 33 Gender and Development in the Middle East and North Africa. Women in the Public Sphere, MENA Development Report, Bank Światowy 2004, kangur.uek.krakow.pl/library/bank/karta_kat.php?nr=5892 - data odczytu 27.05.2013 13 Rozdział III. Islam a feminizm Uważa się, iż pojawienie się islamu na terenie Bliskiego Wschodu zapoczątkowało szereg zmian społecznych polepszających pozycję żeńskiej części społeczeństwa. W przedmuzułmańskiej Arabii kobieta traktowana była jako część żywego inwentarza mężczyzny, co więcej, inwentarza bezwzględnie dziedziczonego. Nie posiadała prawa do wyrażania własnej woli w żadnej kwestii dotyczącej jej życia, nie mogła posiadać ani dziedziczyć majątku. Mężczyzna mógł rozwodzić się z kobietą dowolną ilość razy, bez uzasadnienia przyczyny, zostawiając ją bez żadnego zabezpieczenia ekonomicznego. Co prawda istniał zwyczaj tzw. daru przedmałżeńskiego, ale miał on formę zapłaty opiekunowi kobiety – ojcu czy bratu za oddanie jej innej rodzinie poprzez małżeństwo z jej członkiem. Posiadanie córki było utrapieniem dla mężczyzny, na którego barkach spoczywało zabezpieczenie jej dziewictwa i ochrony, co nie było proste ze względu na wojowniczy charakter czasów i zwyczaj gwałcenia lub przywłaszczania sobie kobiet podbitych plemion. Tylko córka będąca dziewicą miała szansę zostać wydana za mąż za godną cenę. Z tego powodu pospolity był zwyczaj rodzenia nad wykopanym wcześniej dołem. Jeśli noworodek okazywał się chłopcem pozostawiało się go przy życiu, jeśli zaś dziewczynką ojciec miał prawo podjąć decyzję o zakopaniu jej żywcem bezpośrednio po urodzeniu. Jeśli mężczyzna przez długi czas przebywał z dala od domu, a po powrocie zastawał nawet kilkuletnią córkę, o której istnieniu nie wiedział, miał prawo zakopać ją żywcem w ziemi. Żeński potomek był ciężarem dla mężczyzny, a jego narodziny oznaczały smutek. Nie każdy chciał podjąć się obowiązku opieki nad ni. Co więcej, kobieta w okresie menstruacji uznawana była za osobę tak nieczystą, iż izolowano ją ze społeczności. Odseparowanie od grupy następowało też po śmierci męża. Wdowa musiała przebywać poza społecznością przez cały rok, w małym namiocie, nie myjąc się i nie zmieniając ubrania. Po tym okresie brała do rąk żywe zwierzę i wcierała w nie roczny brud, smarowała się odchodami wielbłąda, myła się i dopiero wracała do plemienia34. Nauki Mahometa poza dogmatami religijnymi niosły za sobą zbiór zasad społecznych, w których bardzo duży udział miały normy odnoszące się do kobiet, ich roli, praw i obowiązków w społeczeństwie. Wśród 114 sur Koranu czwarta nosi tytuł „Kobiety”. Arabiści zgodnie podpisują się pod teorią, iż pojawienie się islamu w rejonie znacznie poprawiło sytuację kobiet. 34 Haithem Abu-Rub, Beata Zabża, Status kobiety w islamie, Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturowego w RP, Katowice 2008, str. 11-19. 14 Islam nadał kobiecie szereg praw, m.in. prawo do dziedziczenia majątku, własnego zdania w sprawie zawarcia małżeństwa, zatrzymania i zarządzania darem przedmałżeńskim, rozwodu czy też ochronę życia nowonarodzonych dziewczynek. To, co bardzo rewolucyjne na tle kultury przedmuzułmańskiej to fakt, iż Koran wprost mówi o równości pomiędzy kobietą a mężczyzną. Święta księga islamu uczy, iż wszyscy ludzie bez względu na rasę czy płeć są sobie bezwzględnie równi, a jedyne co wyróżnia ich, czyni lepszymi lub gorszymi od siebie nawzajem jest ich bogobojność35. Równość ta nie oznacza jednak bycia jednakowymi. Islam naucza, iż kobiety i mężczyźni są tak samo wartościowymi ludźmi, lecz różnią się od siebie i zostali stworzeni do pełnienia innych ról. Opinia ta sprzeczna jest z poglądami większości nurtów feminizmu zachodniego, który protestuje przeciwko bezwzględnym uwarunkowaniem biografii płcią biologiczną człowieka. Feministki muzułmańskie wzywają zgodnie z naukami Koranu do uznania równoważności kobiet i mężczyzn w społeczeństwie, jednocześnie zgadzając się z poglądem, iż obie płcie różnią się od siebie psychicznie i fizycznie. Uważają, iż posiadanie cech męskich nie powinno nobilitować bardziej niż posiadanie cech żeńskich i zwracają uwagę na niedowartościowanie przez społeczeństwo tego, co kobiece36. Tradycje pochodzące jeszcze z przedmuzułmańskiej Arabii, różnorodne interpretacje religii wykorzystywane jako narzędzie do osiągnięcia własnych celów, powoływanie się na te hadisy, które nie są uznawane za w pełni wiarygodne, brak edukacji, bieda, patriarchalność systemu społecznego i wiele innych czynników sprawiały, iż prawa, jakie Koran przypisywał kobietom niejednokrotnie były łamane. Jednak biografia samego proroka Mahometa pokazuje, jak ważną rolę w społeczeństwie, w którym głosił swoje nauki, posiadały kobiety. Pierwszą osobą, która uwierzyła w jego objawienie była jego żona Chadidża – samodzielnie dysponująca fortuną odziedziczoną po ojcu, która prowadziła handel na szlaku pomiędzy Syrią a Mekką. Jako majętna wdowa sama zaproponowała dużo młodszemu i niebogatemu Mahometowi małżeństwo, a w czasie jego trwania była powierniczką i opiekunką proroczej misji. Rolę najwierniejszej i najbliższej towarzyszki jego posłannictwa piastowała kolejna żona A’isza. Kobiety stanowiły aż 15% wiarygodnych przekazicieli hadisów mówiących o życiu proroka37. Kobiety aż do czasów średniowiecza nauczały zasad religii i biografii Mahometa. Nie do końca jasne jest jednak, czy pełniły role nauczycielek tylko dla innych kobiet, czy dla obydwu płci. Żeńskie przedstawicielki rodziny Proroka – aż do jego wnuczek 35 Koran, 49:13 Anitta Kynsilehto, ISLAMIC FEMINISM:CURRENT PERSPECTIVES, University of Tampere Tampere 2008, str. 9-15 37 Marta Woźniak, Kobiety w świecie islamu: konteksty feministyczne, wykład wygłoszony 9.10.2012, Łódź. 36 15 pobierały bardzo staranne wykształcenie. Dziewictwo kobiety, o ile związane z jej bogobojnością było w cenie, nie było w czasach Proroka punktem tak drażliwym jak stało się później. Mahomet nie widział problemu w wybieraniu swoich żon spośród wdów i rozwódek38. Po śmierci Proroka sytuacja kobiet zaczęła się pogarszać. Należy jednak pamiętać, iż przyczyną tego stanu rzeczy nie były wprowadzane w życie nauki Mahometa, lecz uwarunkowania kulturowe zakorzenione na regionie już wcześniej. Islam rozprzestrzeniał się po terenach Persji, a więc obszarze na którym segregacja płciowa była wpisywana nie tyle w religię co w kulturę. Co więcej, historia Bliskiego Wschodu przyniosła instytucję haremu, zabójstw honorowych, kontynuacji przedmuzułmańskiego zwyczaju zabijania dziewczynek. Przez wieki duża cześć muzułmanek nie była objęta, w przeciwieństwie do mężczyzn, żadnym systemem edukacji, naruszano ich prawo do własnej woli w kwestii zawarcia małżeństwa, czy jak pisze Hithem Abu-Rub „była narzędziem mężczyzny, jej rola ograniczała się do rodzenia i zaspokajania mężczyzny”39. Według myślicieli muzułmańskich nauki islamu dają kobiecie tak duży wachlarz praw i przywilejów, iż nie można w nich znaleźć powodu, dla którego kobiety musiałyby walczyć z jakąkolwiek formą dyskryminacji. Problemem, który sprawia, iż kobiety zostały pozbawione podstawowych praw i statusu równości z mężczyzną jest oddalenie się społeczeństw od zasad religii, lub błędne ich rozumienie. Według teologów islam zapewnia kobiecie bogaty zakres praw lecz tylko w teorii, ponieważ ludzie nie respektują zasad religii, a czasami złe praktyki błędnie tłumaczą religią, podczas gdy są one spowodowane kulturą czy tradycją. Feminizm muzułmański motywuje swoje postulaty prawami, jakie zostały nadane kobiecie przez Koran. Tym sposobem nie pozostaje w sprzeczności z myślicielami czy przywódcami muzułmańskimi, gdyż nakłania ludzi do religijności, ponownej interpretacji Księgi oraz do przestrzegania jej zasad. Inaczej sprawa ma się jednak w przypadku stosunku przedstawicieli myśli muzułmańskiej do feminizmu świata Zachodu, którzy uważają, że wyemancypowana kobieta Zachodu zaczęła upodabniać się do mężczyzny, przez co sama zanegowała prawdę iż kobiecość jest ważną społecznie wartością. „W imię emancypacji, prowadzenie domu i wychowywanie dzieci stało się dla kobiety więzieniem, świadectwem zacofania, ciemnoty, określonym jako dyktatura mężczyzn(…) I choć w imię emancypacji kobieta zatraciła wiele 38 Fethullah Gülen, Mahommad. Wysłannik Boga. Nowe spojrzenie. Libra s.c., Białystok 2007, str. 141-159. Haithem Abu-Rub, Beata Zabża, Status kobiety w islamie, Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturowego w RP, Katowice 2008, str.240 39 16 ze swoich atrybutów nie uzyskała przecież upragnionego zrównania z mężczyzną. Swym postępowaniem nie wzbogaciła własnej natury, lecz męską…”40. Feminizm zachodni jest więc według islamu paradoksalnie nurtem niszczącym „kobiecość” a wywyższającym „męskość”. 40 Haithem Abu-Rub, Beata Zabża, Status kobiety w islamie, Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturowego w RP, Katowice 2008, str. 246 17 Rozdział IV. Feminizm w świecie muzułmańskim Przyglądając się tradycjom i obecnym ruchom feministycznym w świecie muzułmańskim należy pamiętać, iż zawierają one w sobie wiele różnych odmian tej ideologii. Część feministek funkcjonujących w świecie muzułmańskim jest zwolenniczkami laickiego feminizmu zachodniego, upatrując w religii źródła uciemiężenia kobiet, część będąca przedstawicielkami tzw. feminizmu muzułmańskiego używa religii jako argumentu do walki o prawa kobiet, o wiele mniejsza od pozostałych dwóch grupa nie odnosiła się w swoich opiniach do religii. Zdarza się, że to kobiety pochodzące z krajów muzułmańskich upatrują przyczyny dyskryminacji kobiet w islamie, krytykując feminizm muzułmański. Iranka Haideh Moghissi, zupełnie nie zgadza się z taką koncepcją feminizmu pytając „jak taka religia jak islam, której podstawy oparte są o płciową hierarchię może być zaadaptowana jako narzędzie walki na rzecz genderowej demokracji i równości kobiet i mężczyzn”. Egipcjanka Nawal Saadawi, głosi, że „wszystkie religie są patriarchalne, ponieważ wywodzą się one z patriarchalnych społeczeństw41, natomiast Ayaan Hirsi Ali atakuje otwarcie islam i przyznaje się do ateizmu42. Kolebkę myśli feministycznej w świecie islamu stanowił Egipt. To tam pod koniec XIX wieku kobiety mogły zdobywać nie tylko umiejętności związane z czytaniem i pisaniem, ale miały możliwość studiowania m.in. w żeńskich szkołach dla lekarek. Urodzony w połowie XIX wieku Egipcjanin Kasim Amin, pochodzący z konserwatywnej rodziny pod wpływem światopoglądu francuskiego, o który otarł się studiując za granicą, napisał dwa rewolucyjne dla ówczesnej obyczajowości dzieła: „Emancypacja kobiety” (Tahrir al-mara) oraz „Nowa kobieta” (Al-Mara al-dżadida)43. Autor komentuje status kobiety egipskiej jako niski, podły i niehumanitarny, jednocześnie nie kryjąc zachwytu nad wykształconymi, niezależnymi i zaradnymi Francuzkami. Książki te wielokrotnie krytykowane były w przyszłości przez feministki muzułmańskie zarzucające wywyższanie wyzwolonych seksualnie, zepsutych Europejek nad bogobojnymi muzułmankami44. Niepodważalnym jest jednak, iż niezależnie od sądów, jakich dopuszczał się w swoich tekstach, zapoczątkował on dyskusję nad 41 Sharif Abdel Azeem, Kobieta w tradycji Islamskiej i Judeochrześcijańskiej, www.way-toallah.com/pol/documents/Women_in_Islam_vs_jd_ch_Tradition_pol.pdf – data odczytu 28.05.2013 42 Andrzej Koraszewski, Kto się boi Ayaan Hirsi Ali? www.racjonalista.pl/kk.php/s, - data odczytu 28.05.2013. 43 Qasim Amin, The Liberation of Women. The new woman. The American University in Cario Press, Egipt 2001. 44 Marta Woźniak, Kobiety w świecie islamu: konteksty feministyczne, wykład wygłoszony 9.10.2012, Łódź. 18 potrzebami reformy miejsca kobiety w społeczeństwie egipskim. Postulował zmianę obecnego stanu rzeczy, nawołując do edukacji kobiet, zwiększenia ich świadomości publicznej, nadania praw i stworzenia możliwości rozwoju osobistego, nieograniczającego się jedynie do perfekcjonalizacji usługiwania małżonkowi i prowadzenia gospodarstwa domowego. W swoich dziełach zachęcał mężczyzn do refleksji nad tym, czy nie byliby szczęśliwsi, mając za żonę osobę wykształconą, partnerkę do rozmowy, posiadająca własne zainteresowania i pasje, zadbaną i świadomą otaczającego ją świata. Kasim Amin zawarł w swoich książkach twierdzenie, że wyzwolenie kobiet odbywające się przez edukację i jej udział w strukturze publicznej wzmocni kontakty społeczne. Co ciekawe, ówczesny polityk egipski, minister Sad Zaghlul zachęcał Amina do szerzenia emancypacji do tego stopnia, iż zagwarantował mu nawet ochronę. Poglądy Amina spotkały się jednak z dość dużym oporem, a nawet falą wrogości, co zmusiło go do zaprzestania ich głoszenia. Pomimo to, jego działania zapoczątkowały dyskusję, a w pierwszej dekadzie XX wieku wielu Egipcjan, jak np. Taha Husajn45, wykształconych na Zachodzie wracało do jego opinii, popierając je i poddając ponownej refleksji . Kolejnym etapem rozwoju feminizmu w świecie muzułmańskim jest pojawienie się o 16 lat młodszej od Amina Egipcjanki Hudy Szarawi46. Mimo, iż wydana za mąż już w wieku lat 13, bogata dziewczyna zdobywała staranne wykształcenie i podróżowała po świecie poznając różnice kulturowe w postrzeganiu miejsca kobiety w społeczeństwie. Aktywistka nawołując do edukacji kobiet oraz zwiększenia obszaru ich zainteresowań i aktywności w przestrzeni innej niż tylko gospodarstwo domowe, zaczęła organizować wykłady dla kobiet, namawiając je tym samym do wyjścia z domu i zaaranżowania w sposób twórczy wolnego czasu. Organizowała zbiórki pieniędzy i akcje mające na celu pomoc kobietom znajdującym się w krytycznym położeniu finansowym. W 1910 roku Szarawi założyła żeńską szkołę oferującą prawdziwe akademickie wykształcenie, zachęcając Egipcjanki do zwiększania swojej świadomości politycznej, ekonomicznej i społecznej. Intensywnie pracowała przy tworzeniu Mubarrarat Muhammad Ali, pierwszej organizacji obejmującej kobiety opieką socjalną oraz Unii Edukacji Kobiet Egipskich. Po zakończeniu I wojny światowej Egipcjanki włączyły się w polityczne protesty skierowane przeciwko Brytyjczykom. W 1919 aktywistka stanęła na czele największej do tego momentu kobiecej demonstracji politycznej. W roku 45 Haithem Abu-Rub, Beata Zabża, Status kobiety w islamie, Muzułmańskie Stowarzyszenie Kształtowania Kulturowego w RP, Katowice 2008, str.241. 46 Nawar Al-Hassan Golley, Huda Shaarawi’s Harem Years:The Memoirs of an Egyptian Feminist [w:] Reading Arab Women's Autobiographies, University of Texas Press, Texas 2003, muse.jhu.edu/books/9780292798861?auth=0. 19 1922 Szarawi zdecydowała się na rezygnację z noszenia chusty zasłaniającej włosy o znaczeniu religijnym, zakładanej przez muzułmanki w celu podkreślenia swojej skromności oraz religijności, w odniesieniu do sury 24 wersu 31 Koranu47. W roku 1923 po powrocie z Europy do Egiptu pokazała się na dworcu kolejowym bez nakrycia głowy. Niektóre z witających ją kobiet na jej widok zrzuciły w demonstracyjnym geście również swoje chusty. W tym samym roku założyła Egipską Unię Feministyczną i stając na jej czele została twórczynią pierwszego symbolicznego momentu narodzin ruchu feministycznego w świecie muzułmańskim. Podobny gest związany z odrzuceniem zasłony wykonała już 5 lat wcześniej podczas antybrytyjskiej demonstracji Safijja Zaghlul – żona Sada Zaghlula, zdejmując publicznie swój hidżab a następnie polewając go benzyną i podpalając. Jako kolejny „promień” bliskowschodniego feminizmu uznawana jest działająca w podobnym czasie Malak Hifni Nasif48. Jej teksty publikowane były w liberalnej gazecie „Al-Dżarida”. Feminizm promowany przez te kobiety był inspirowany feminizmem świata Zachodu. Jego przeciwnicy atakowali go więc, używając argumentów o bezmyślnym adaptowaniu wartości zachodnich, pozbawianiu się tożsamości narodowej i religijnej na rzecz kultury kolonizatora. Nesif odpierała te ataki słowami „dajcie kobietom prawdziwą edukację, wychowajcie je solidnie tak, jak wychowywani są ludzie i rozwińcie ich moralny charakter, aby naród jako całość stał się dobrze wychowany i wykształcony. A potem zostawcie im wybór, która droga będzie rozsądniejsza dla nich i dla narodu”49. Emancypacja kobiet, jaka realizowała się później w krajach muzułmańskich, była raczej zasługą działań odgórnych niż feministycznych zachowań obywateli. Obalający w 1922 państwo osmańskie Mustafa Kemal Atatürk wprowadził obowiązkowe nauczanie kobiet, prawo wyborcze oraz zagwarantował równość społeczną50. Turcja i Iran w imię wyzwolenia kobiet zakazały im w tym czasie noszenia chust, co feministki muzułmańskie w przyszłości zinterpretują zupełnie odwrotnie, bo jako pomniejszenie ich wolności do decydowania o własnym wyglądzie. Zakaz zasłaniania głowy wprowadził również pierwszy prezydent niepodległej Tunezji Habib Burgiba, na co wpływ miała niewątpliwie jego żona, nawrócona za islam feministka francuska Mathilde Lorrain. Habib Burgiba zarządził 47 Koran 24:31. Leila Ahmed, The first feminists [w:] Women and gender in Islam, Yale University, New Haven 1992, str. 169-189. 49 Tamże, str. 180-181. 50 Ayse Kudat, Ataturks impact of the status of Turkish woman, speech prepareid for Georgetown University, 1991,http://www.socialassessment.com/documents/KudatWorks/1991/Ataturks%20Impact%20on%20the%20Status%20of%20Turkish%20Women.pdf – data odczytu 28.05.2013. 48 20 obowiązek szkolny dla kobiet, dopuszczenie ich uczestnictwa w parlamencie i innych formach życia społecznego, a hidżaby nazywał „wstrętnymi szmatami”. Bogacenie się niektórych państw arabskich za sprawą ropy naftowej przekształcało gospodarkę w takim sposób, iż możliwości zawodowe kobiet zwiększały się z roku na rok51. Natomiast egipska rewolucja roku 1952 odbyła się pod sztandarami haseł o społecznym egalitaryzmie. Kongres Narodowy w 1962 roku zapowiadał równouprawnienie płci i postulował traktowanie kobiet i mężczyzn jako równych partnerów na rynku pracy. Tak, jak w przytaczanym przeze mnie wcześniej cytacie, Malak Hifni Nasif słusznie przewidziała, że wykształcone kobiety wybrały drogą jakich wartości powinna podążać ich emancypacja. Wybór nie padł na ślepe naśladownictwo gotowych wzorów z Europy czy w Ameryki. Za pierwsza feministkę, która przerwała tendencje walki o prawa kobiet połączonych z promocją zachodnich wartości, była urodzona w 1913 roku Egipcjanka A’isza Abd ar-Rahman52. Choć sama nigdy nie nazwała siebie feministką, uważana jest za prekursorkę nurtu zwanego feminizmem muzułmańskim. W 1950 roku zdobyła tytuł profesora literatury arabskiej. Swoje życie poświęciła tworzeniu opowieści oraz odtwarzaniu biografii pierwszych muzułmanek z uwzględnieniem żon, córek oraz wnuczek proroka Mahometa. Zajmowała się egzegezą Koranu z perspektywy feministycznej i skupieniem uwagi na żeńskich postaciach występujących w dziele, przywilejom i prawom kobiet oraz tematyce równości pomiędzy płciami. Swoją pracą dostarczyła feminizmowi muzułmańskiemu wielu argumentów do uzasadnienia swoich postulatów. Ruch intelektualny zainspirowany jej pracą pozwolił muzułmankom na zabieganie o swoje prawa bez potrzeby westernizacji, lecz na podstawie własnej rodzimej wiary53. Rozwijający się nurt feminizmu muzułmańskiego usiłował oczyścić terminy takie jak równouprawnienie, feminizm, prawa kobiet z nalotów ateizmu, laickości czy wrogości w stosunku do religii jakie kojarzyły się z feminizmem zachodnim. Postulowały, iż islam nie jest religią złą, ale jego mylna interpretacja wykorzystywana była przez mężczyzn z premedytacją do utrzymania patriarchalnego społeczeństwa54. Feministki muzułmańskie nawoływały do reinterpretacji Koranu oraz analizy hadisów z uwzględnieniem tego, które z 51 Leila Ahmed, Struggle for the future [w:] Women and gender in Islam, Yale University, New Haven 1992, str. 2008 – 234. 52 Marta Woźniak, Kobiety w świecie islamu: konteksty feministyczne, wykład wygłoszony 9.10.2012, Łódź. 53 Aisha Abdul Rahman, The Islamic Conception of Women’s Liberation [w:] Al-raida, The Institute for Women’s Studies in the Arab World Lebanese American University, numer 125 , wiosna 2009, inhouse.lau.edu.lb/iwsaw/raida125/EN/p001-064.pdf. 54 Qudsia Mirza, Islamic Feminism &Gender Equality [w:] ISIM REVIEW 2 1 / SPRING 2 0 0 8, openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/17220/ISIM_21_Islamic_Feminism_and_Gender_Equality.pdf? sequence=1. 21 nich uznać można za wiarygodne, a które nie. Aktywistki tego nurtu używając metodologii muzułmańskiej ponownie interpretowały źródła islamu. Jedną z najsłynniejszych działaczek w tej dziedzinie jest urodzona w 1952 roku Amina Wadud. Afroamerykanka, która jako 20latka przyjęła islam, została jego badaczką, a misję pracy naukowej ukierunkowała na interpretację Koranu. Jej poglądy jednoznacznie wskazują, iż równouprawnienie kobiet i mężczyzn jest stanem społecznym, który nakazuje ludzkości słowo boże55. Działalność Wadud jest o wiele bardziej kontrowersyjna niż reszty przedstawicielek tej ideologii. W 1994 roku w Afryce Południowej wygłosiła kazanie, a 9 lat później w Stanach Zjednoczonych prowadziła modlitwę piątkową. Akcję powtórzyła również w Europie. Obydwie te czynności w strukturach wszystkich szkół prawa islamu mogą pełnić tylko mężczyźni. Wadud twierdzi, że według jej badań nad tekstami źródłowymi islamu kobieta ma prawo pełnić funkcję imama, w takim samym stopniu jak mężczyzna. Wadud została poparta przez część muzułmańskich przedstawicieli świata akademickiego (np. Gamal al-Banna Ebrahim E.I. Moosa, Khaled Abou El Fadl), których przekonały wyniki przeprowadzonych przez nią badań. Jej działania zostały zaaprobowane przez część muzułmańskich feministek, lecz większość z nich wstrzymała się od wydawania jakiejkolwiek opinii w tej sprawie. Z jej poglądami zgodziła się znana egipska pisarka i kluczowa dla ruchu feministka muzułmańska Lajla Ahmad. Większość muzułmańskich teologów nie poprała jednak zachowania Wadud. Jusuf al-Karadawi pouczył ją, iż kobieta faktycznie może przewodniczyć modlitwie ale tylko w grupie innych kobiet lub małych dzieci. Innymi ważnymi przedstawicielkami ruchu są np. Asra Q. Noman – Hinduska obecnie mieszkająca w USA, działająca na rzecz przekształcenia instytucji meczetów w miejsca przyjaźniejsze kobietom, Fatema Mernissi – Marokanka opisująca siłę kobiecości na przykładach historii żon proroka, czy Mona Eltahawy – Egipcjanka, zajmująca się prawami kobiet oraz partycypacją kobiet w strukturach polityki światowej. Feministki muzułmańskie w zależności od zainteresowań, kraju pochodzenia, zamieszkania, pozycji społecznej zajmują się różnymi kwestiami dotyczącymi praw kobiet. Tematyka, którą obejmuje dyskurs, zawiera w sobie zagadnienia związane z prawem do edukacji, opieki zdrowotnej, ochrony życia, samostanowieniem o sobie, podróżowania bez opieki mężczyzny, decydowaniem o noszeniu hidżabu, reformami prawa rodzinnego, sytuacją kobiet na rynku pracy i na arenie politycznej, kwestiami zmiany interpretacji prawa szariatu oraz odrzuceniem hadisów o niewiarygodnych źródłach, zabójstwami honorowymi, czy 55 Amina Wadud, Qur’an and Woman. Rereading the Secret Text from a Woman perspective, Oxford University Press, New York 1999, str.15-28. 22 klitoridektomią. Rzadziej w krajach muzułmańskich, a raczej wśród muzułmanek mieszkających na Zachodzie pojawia się temat miejsca kobiety w ummie, czyli wspólnocie muzułmańskiej, przestrzeni meczetu, oraz kwestia partycypacji kobiet w strukturach duchownych. Wspólnym mianownikiem dla wszystkich przedstawicieli i przedstawicielek tego nurtu jest argumentowanie swoich racji, równości kobiet i mężczyzn treściami świętej księgi muzułmanów – Koranu oraz hadisami – czyli opowieściami o życiu proroka islamu, które posiadają wiarygodne źródło. Jedna z najważniejszych przedstawicielek nurtu, Pakistanka Asma Barlas definiuje zjawisko feminizmu muzułmańskiego jako „dyskurs równości płci i sprawiedliwości społecznej, który czerpie swoją wiedzę i mandat z Koranu, szukając rozwiązań i sprawiedliwości dla wszystkich ludzi i całości ich istnienia w całym kontinuum prywatnospołecznym”56. Narzędziem do zwalczenia opresji kobiet jest wg tej ideologii religia. „Wierzymy, że rozwiązanie może być znalezione właśnie w strukturze religii islamu” – mówi Zainah Anwar57, przewodnicząca najprężniejszej feministycznej organizacji muzułmańskiej „Sisters in Islam”. Umm Yasminn z Centrum dla Muzułmańskiego Monitoringu i Studiów nad Muzułmańską Polityką (The Centre for Muslim Minorities and Islam Policy Studies) na Australijskim Uniwersytecie Monash definiuje muzułmańską feministkę jako „osobę, która zaadaptowała światopogląd, w którym islam może być kontekstualizowany i reinterpretowany w celu promocji koncepcji równości i równouprawnienia pomiędzy kobietami i mężczyznami, a wolność wyboru odgrywa ważną rolę w ekspresji jej wiary”58. Jej zdaniem najważniejszym celem feministek muzułmańskich jest „uświadomienie kobietom ich społecznych, politycznych i ekonomicznych praw oraz ważności pozycji jaką powinny zajmować ze względu na swoją płeć”59. Przedstawicielki feminizmu muzułmańskiego zaznaczają dobitnie, iż nie reprezentują intelektualnej spuścizny kolonializmu europejskiego60. Nie są zwolenniczkami europejskich narzędzi emancypacji, a co więcej czasem nawet i ich zdobyczy. Uważają, że gdyby ludzkość stosowała się do norm zawartych w Koranie oraz sunnie, kobiety otrzymały by należne im prawa bez konieczności używania sposobów, jakimi posłużył się feminizm Zachodu. 56 Asma Barlas , The Qur’an, Sexual Equality, and Feminism, University of Toronto, January 12, 2004, www.asmabarlas.com/TALKS/20040112_UToronto.pdf. 57 Shahanaaz Habib, Group: We will not accept use of religion to discriminate, thestar.com.my/news/story.asp?file=/2009/2/15/nation/3273173&sec=nation#134537614356774&if_height=175 58 Muslim feminism, www.pbs.org/independentlens/shadya/muslimfeminism.html. 59 Piotr Zychowicz, Druga strona. Bój islamskich feministek, „Rzeczpospolita”, 16.11.2006. 60 Marta Woźniak, Kobiety w świecie islamu: konteksty feministyczne, wykład wygłoszony 9.10.2012, Łódź. 23 Centralnym tekstem nurtu jest Koran jako niepodważalne w swojej wiarygodności źródło pochodzące od Boga, nie zmienione w swoim brzmieniu od tysięcy lat. Feminizm muzułmański opiera swoje sądy na naukowych analizach historycznoprawno - teologicznych. Przedstawicielki podważają autentyczność niektórych hadisów np. tych pochodzących ze zbioru Sahih Al-Buchariego, czy przekazów Abu Hurajry, powołując się na prostą zasadę, iż hadis sprzeczny z Koranem, na pewno nie jest prawdziwy, oraz studiując biografię autorów opowieści. W zbiorach znajdujemy fragmenty porównujące kobietę do małpy lub czarnego psa, podczas, gdy Koran mówi o równości kobiety z mężczyzną. Niektóre hadisy nazywają kobietę „nieszczęściem” gdy Koran zakazuje smucenia się z powodu narodzin córki61, nakazuje szacunek dla matek, docenianie trudu jaki wiąże się z macierzyństwem62 mówi o tym, że wierząca kobieta jest przyjacielem wierzącego mężczyzny6364. Nurt przeciwstawia się opresji kobiet wywołanej tradycją regionów a mylnie utożsamianej z religią. Zainah Anwar pyta: „Jeśli sprawiedliwość jest ściśle powiązana z islamem, jak możliwe jest, że niesprawiedliwość i dyskryminacja są rezultatem kodyfikacji i wdrażania praw czy polityki dyskryminującej w imię islamu?”65. Choć przedstawicielki ideologii wielokrotnie powtarzały, iż są otwarte na dyskusję z kobietami niewyznającymi islamu, a ich nauki mogą być pomocne dla stwarzania mądrych sposobów na osiągnięcie równouprawnienia płci dla całej ludzkości, feminizm muzułmański nie może istnieć bez kontekstu religii islamu66. Feminizm muzułmański jest przedmiotem dyskusji od roku 199067. Według Valentine Moghadam, wyrażenie "muzułmański feminizm" po raz pierwszy zostało użyte przez irańskie feministki wydalone z kraju na początku lat 90., głoszące swoje religijne i jednocześnie antypatryiarchalne poglądy na łamach pisma "Zanan"68. Problematyczne bywa jednak samo nazewnictwo tego zjawiska. Kłopotliwość polega na tym, iż początkowo przedstawicielki tego nurtu nie chciały być utożsamiane ze zjawiskiem, charakteryzującym się zachodnią formą emancypacji kobiet z którą się nie zgadzały. Feminizm w świecie islamu kojarzył się 61 Koran 16:58-59 Koran 46:15 63 Koran 9:71 64 Fatima Mernissi, A Tradition of Misogyny [w:] The veil and male elite, Basic Books, New York 1991, str. 49-81. 65 Shahanaaz Habib, Group: We will not accept use of religion to discriminate, thestar.com.my/news/story.asp?file=/2009/2/15/nation/3273173&sec=nation#134537614356774&if_height=175 66 Margot Badran, Islamic feminism: what's in a name? [w:] Al-Ahram Weekly, 17 - 23 January 2002, Numer 569, http://weekly.ahram.org.eg/2002/569/cu1.htm. 67 Anitta Kynsilehto, ISLAMIC FEMINISM: CURRENT PERSPECTIVES, Tampere Peace Research Institute Occasional Paper No. 96, 2008, str. 10. 68 Hussein, Hidżab nie przeszkadza, ekstremiści tak, „Rzeczpospolita”, 12.06.2006. 62 24 negatywnie z terminami takimi jak: wyzwolenie seksualne, przeciwstawienie się wartościom rodziny, ateizm. Takie postrzeganie feminizmu pokutuje do dziś, co sprawia, iż czasami aktywistki głoszące hasła równouprawnieniowe i sądy zawierające w sobie program feminizmu muzułmańskiego, nie pozwalają nazywać się w ten sposób z powodu strachu przed negatywną stygmatyzacją69. A’isza Abd ar-Rahman, uważana za prekursorkę ruchu nigdy sama siebie nie nazwała feministką. Asma Barlas, pakistańska działaczka na rzecz praw kobiet, wykorzystująca w swoich osądach rzeczywistości społecznych wszystkie możliwe argumenty wpisujące się w nurt feminizmu muzułmańskiego, sama początkowo stanowczo sprzeciwiała się nazywaniu jej postaci feministką70. Wraz z procesem krystalizacji terminologii dotyczącej nurtu, Barlas zgodziła się na nazywanie jej feministką muzułmańską, pod warunkiem rozumienia tego terminu jako przedstawicielki „dyskursu równości płci oraz sprawiedliwości społecznej, czerpiącego wiedzę i mandat z Koranu, szukającego praktycznych rozwiązań dotyczących prawa i sprawiedliwości wszystkich ludzi jako całości gatunku ludzkiego w całym jego kontinuum prywatno – publicznym.”71 Feminizm muzułmański to nie tylko ideologia reprezentowana przez grono wykształconych, rozrzuconych po świecie myślicielek, ale również ruch społeczny, mający swoje odzwierciedlenie w społecznych inicjatywach, demonstracjach oraz sformalizowanych organizacjach. Przykładem sukcesu żywego działania feministek była uchwalona w roku 2004 reforma tzw. „Mudawwany” czyli marokańskiego prawa rodzinnego. W pracującej nad nowym kształtem norm prawnych od 2001 roku radzie, obok polityków, muzułmańskich uczonych, prawników, przedstawicieli Sądu Najwyższego miejsce wywalczyły sobie przedstawicielki organizacji kobiecych, które posługując się typowymi dla ideologii feministycznej argumentami, w stanowczy sposób negocjowały zapisy dotyczące zawierania małżeństw, poligamii, rozwodów, opieki nad dziećmi, przemocy wobec kobiet oraz dziedziczenia72. Frontowa marokańska feministka, Souad Eddouada określiła wydarzenia tamtych lat jako symboliczny gest uczyniony w stronę kobiet, który odniósł realne, 69 Marta Woźniak, Kobiety w świecie islamu: konteksty feministyczne, wykład wygłoszony 9.10.2012, Łódź. Asma Barlas Engaging Islamic Feminism: Provincializing feminism as a master narrative [w:] Anitta Kynsileht (red.), ISLAMIC FEMINISM: CURRENT PERSPECTIVES, Tampere Peace Research Institute Occasional Paper No. 96, 2008, str. 15-25. 71 Asma Barlas, The Qur’an, Sexual Equality, and Feminism, University of Toronto, January 12, 2004, www.asmabarlas.com/TALKS/20040112_UToronto.pdf. 72 Anitta Kynsilehto, ISLAMIC FEMINISM: CURRENT PERSPECTIVES, Tampere Peace Research Institute Occasional Paper No. 96, 2008, str. 12. 70 25 praktyczne skutki73. Wydarzenie to pociągnęło za sobą otwarcie żywej dyskusji, zmianę prawa, publikację w głównej wyznaniowej gazecie kraju wywiadów przeprowadzonych z kobietami będącymi muzułmańskimi teologami. Ważnymi ośrodkami badań i działań dyskursu są formalne organizacje społeczne. Jedną z najważniejszych z nich jest malezyjskie stowarzyszenie „Sisters in Islam”, którego misja oparta jest o tezę, iż Koran jest boskim nakazem sprawiedliwości, poszanowania ludzkiej równości godności i praw, które są możliwe do realizacji w krajach i wspólnotach muzułmańskich, a co więcej są obowiązkiem religijnym każdego muzułmanina. Członkinie twierdzą, iż obecnie jurysdykcja państw muzułmańskich sprawia, iż pozycja kobiety jest niższa niż mężczyzny, co nie jest spójne z naukami Koranu. Działalność statutowa realizowana jest w zakresie doradztwa w sprawach dotyczących prawa państwowego, oraz koranicznego, systematyzowaniu wiedzy oraz gromadzeniu wyników badań społecznych z terenu całego świata muzułmańskiego, organizacji konferencji, paneli dyskusyjnych, spotkań, wykładów, warsztatów, kursów, sesji naukowych dotyczących tematyki islamu, równouprawnienia, praw i pozycji kobiet wg islamu i jurysdykcji państwowej, płci kulturowej. Innymi słynnymi organizacjami o podobnym profilu są np.: międzynarodowa społeczność posiadająca swoje przedstawicielstwo w Senegalu, Pakistanie i LondynieWLUML (Women Living Under Muslim Laws), zajmująca się głównie wymianą informacji oraz usługami doradczymi, The Rights at Home74 – stworzona z inicjatywy Międzynarodowego Instytutu Studiów nad Islamem we Współczesnym Świecie przy holenderskim Uniwersytecie w Lejdzie, prowadząca badania i organizująca warsztaty koraniczno-feministyczne, czy amerykańska Muslim Women's League75, zajmująca się informacją, publikacją, mediacją rodzinną. Dialog dotyczący feminizmu muzułmańskiego rozwija się w strukturach Internetu. 105 445 internautów obejrzało film pt „Jestem muzułmanką” zmontowany przez 4 Amerykanki i Kanadyjkę –nawrócone na islam, tworzące projekt pt. „IntlHijabiPosse” 76 . Wszystkie z nich stały się ważnymi internetowymi postaciami prowadzącymi blogi pisane lub filmowe, reprezentującymi feminizm muzułmański i walczącymi ze stereotypami na temat wyznawczyń tej religii. „Nie dostaje pozwolenia od mojego męża”, „Ja decyduję co pokazuję, a co zakrywam (którą część ciała), nie społeczeństwo”, „Nie jestem drugą, trzecią ani czwartą 73 Souad Eddouada, Implementing Islamic Feminism: The Case of Moroccan Family Code Reform [w:] Anitta Kynsilehto (red.), ISLAMIC FEMINISM:CURRENT PERSPECTIVES, Tampere Peace Research Institute, Occasional Paper No. 96, 2008, str. 37-47. 74 Strona internetowa organizacji Rights at Home, www.rightsathome.org/about.html. - data odczytu 29.05. 75 Strona internteowa organizacji MWLUSA, www.mwlusa.org/about/about.html. - data odczytu 29.05. 76 IntlHijabiPosse, I am a Muslim Woman, www.youtube.com/watch?v=F9VF6jRsHtg. - data odczytu 29.05. 26 żoną”, „Jestem tym kim zawsze chciałam być”, „Moje wybory są moją wolnością”, „Niektórzy w imię wolności podważają mój wybór do zakrywania się, niemądre prawda?” – można usłyszeć na ich filmowym blogu. Nye Armstrong w jednym z odcinków77 swojego video - blogu mówi, że feminizm nie jest wykorzystywaniem swojej siły seksualnej do zdobywania celów, nie powinien być udawaniem mężczyzny, ponieważ jest to zachowanie opozycyjne do działania na rzecz kobiet. „Kiedy widzę muzułmankę, która zdaje się być silną osobowością, wiem, że nie osiąga tego swoją cielesnością czy seksualnością, ale swoimi pomysłami, swoją mądrością, osobowością, słowami i czynami” – tłumaczy w tym samym odcinku. 77 Nye Armstrong, Feminism vs Islam, www.youtube.com/watch?v=4EFISeHIlY4. - data odczytu 29.05. 27 Rozdział V. Dialog pomiędzy feminizmem zachodnim a muzułmańskim Inspiracją dla rodzącego się w Egipcie jeszcze w XIX wieku dyskursu na temat emancypacji kobiet było zderzenie się kultury zachodniej i muzułmańskiej. Biografie pierwszych orędowników równouprawnienia muzułmanek, takich jak np. Kasim Amin czy Huda Szarawi, przebiegały według schematu migracji na Zachód w celu zdobycia europejskiego wykształcenia, a następnie powrotu do kraju i działania na rzecz promocji zachodnich ideałów feminizmu wśród własnego narodu. Zachód przybrał wtedy rolę oświeconego nauczyciela. Zachodni intelektualiści wypowiadając się o społeczeństwach muzułmańskich posługiwali się retoryką kolonialną, zawierającą w sobie nacechowanie egocentryzmem78. Niewątpliwie faktem jest, iż feminizm muzułmański wywodzi swoją genezę z epoki kolonializmu, a następnie z globalizmu transferującego informacje o modelach i stylach życia79. Proces przyswajania idei emancypacji kobiet w krajach muzułmańskich podobnie jak w krajach Zachodu, skutkował pojawieniem nie jednego monolitu ideologicznego, ale co najmniej dwóch różnych. Największy posłuch wśród społeczeństw muzułmańskich zyskał sobie ten rodzaj feminizmu, który zgodny był z religią. Nie był narażony tak bardzo na krytykę ludzi wierzących czy samych duchownych czy przywódców religijnych jak inne jego odmiany. Mimo, iż swoje początki zawdzięcza feminizmowi zachodniemu, nie stał się jego automatycznym kontinuum, co więcej, zaczął odrzucać, a nawet krytykować niektóre z jego elementów, narzędzi i celów. Współpraca i dialog pomiędzy dwoma obozami zaczęły się komplikować. Feministki świata Zachodu dość chętnie poruszają temat muzułmanek wskazując iż to religia jest powodem ich uciemiężenia. „Prawo szariatu występuje przeciwko wolności kobiet. Należy wspierać ludzi, którzy walczą o równość i sprawiedliwość, tak samo powinniśmy walczyć o prawa kobiet na całym świecie. Musimy walczyć o sekularyzację państw muzułmańskich”80 – powiedziała Taslima Nasri holenderka bengalskiego pochodzenia. Amerykanka Pamela Geller feministki muzułmańskie traktujące hidżab jako 78 Chandra Talpade Mohanty, W oczach Zachodu: nauka feministyczna a dyskursy kolonialne [w:] pod redak Nalini Visvanathan, Lynn Duggan, Nan Wiegersma i Laurie Nisonoff, Kobiety, gender i globalny rozwój, wybór tekstów, Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2012, str. 111-118. 79 Chandra Talpade Mohanty, W oczach Zachodu: nauka feministyczna a dyskursy kolonialne [w:] pod reda Nalini Visvanathan, Lynn Duggan, Nan Wiegersma i Laurie Nisonoff, Kobiety, gender i globalny rozwój wybór tekstów, Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2012, str. 111-118. 80 www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?language=PL&type=IMPRESS&reference=20090106FCS45491#title2 - data odczytu 29.05 28 symbol feminizmu nazywa „muzułmankami, które przyczyniają się do opresji własnych sióstr”81 . Feministki muzułmańskie zarzucają feministkom świata Zachodu egocentryzm i brak zrozumienia dla różności kulturowej. Postawa feministek zachodnich, nieraz angażujących się czy to w dialog na temat sytuacji kobiet na Bliskim Wschodzie, czy też akcje dotyczące poszanowania ich praw, spotkała się z komentarzami o ich błędnym przeświadczeniu jakoby wszystkie kobiety na świecie pragnęły życia podobnego do tego, które prowadzi kobieta Zachodu i dziecinnym poglądzie, że wszystkie kobiety świata tworzą monolityczną, jednorodną grupę o takiej samej strukturze psychicznej, takich samych potrzebach, celach i priorytetach. Jest to „założenie, że kobiety stanowią ukonstytuowaną, spójną grupę o takich samych interesach i pragnieniach, bez względu na przynależność klasową, etniczną czy rasową albo związane z tym sprzeczności; sugeruje, iż pojęcie płci społeczno-kulturowej, różnicy płciowej czy nawet patriarchatu może być uniwersalnie stosowane w różnych kulturach”82. Michalle Rosaldo w artykule „The use and abuse of anthropology”83 zaatakowała amerykańską antropologię, zarzucając jej, iż przedstawia kobiety wywodzące się z innych niż zachodnie kultur, używając paradygmatu “overselves undressed”, wpisując ich działania w heroiczną walkę z patriarchatem i opresją ukazaną jako uniwersalne źródło wszelkiego zła. Uznała, iż antropologia amerykańska sprowadziła różnice pomiędzy kulturami i kobietami reprezentującymi różne szerokości geograficzne tylko i włącznie do odmienności w dostępie do zasobów i wyzwoleniu spod patriarchatu, bez analizy innych treści czy kontekstu. Wypowiedzi te zbiegły się w czasie z rozwojem coraz to nowszych odłamów feminizmu, nawiązujących do etniczności i religii84. Pojawił się bowiem feminizm czarny, latynowski, czerwony czy chrześcijański. Doszło do momentu, kiedy feministki muzułmańskie nie tylko nie życzyły sobie, aby kobiety zachodnie wypowiadały się na temat ich praw czy emancypacji, ale zaczęły rościć sobie prawo do wyłączności opisu czy analizy 81 Pamela Geller, Muslim women who enable sisters' oppression, [w:] www.atlasshrugs2000.typepad.com/atlas_shrugs/2013/04/pamela-geller-wnd-column-.html - data odczytu 29.05 82 Lila Abu-Lughod, Czy naprawdę trzeba ratować muzułmanki? Refleksje antropologa o relatywizmie kulturowym i jego Innych [w:] pod red. Nalini Visvanathan, Lynn Duggan, Nan Wiegersma i Laurie Nisonoff, Kobiety, genderi globalny rozwój, wybór tekstów, Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2012, str. 114 83 Chandra Talpade Mohanty, W oczach Zachodu: nauka feministyczna a dyskursy kolonialne[w:] pod red. Nalini Visvanathan, Lynn Duggan, Nan Wiegersma i Laurie Nisonoff, Kobiety, gender i globalny rozwój,wybór tekstów, Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2012, str 114. 84 Rosemarie Putnam Tong, Myśl feministyczna. Wprowadzenie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 278-296. 29 feminizmu muzułmańskiego jako ruchu społecznego. Zdanie to podzielały zresztą nie tylko feministki muzułmańskie. „Dużo ludzi, przedstawiciele różnych perspektyw – tradycjonaliści, sekularyści, konserwatyści – chcieliby zamknąć debatę o kobietach i islamie, sprawić aby tylko muzułmanie mogli wypowiadać się na temat swojego feminizmu, a ludzie będący niemuzułmanami byli co najwyżej na marginesie tej debaty”85. Zabieranie feministkom zachodnim prawa do wypowiedzi na temat sytuacji kobiet muzułmańskich uprawomocnia się również tezą, że „bardzo często muzułmanki nie są w stanie mówić same za sobie, dlatego, że inny, zachodni naukowcy i zachodnie feministki mówią w ich imieniu”86. Trudno nie zgodzić się, iż w powyższych oskarżeniach jest sporo racji. Zachód zdaje się nie dowierzać, iż muzułmanki są same w stanie mówić o swoich prawach. „Idea feminizmu muzułmańskiego postrzegana jest jak oksymoron”87, a Zachód stawia siebie w roli wybawiciela niosącego uniwersalne, dające szczęście każdemu społeczeństwu wartości i rozwiązania. Dla palestyńskiej feministki Lili Abu-Lughod ludzie Zachodu zdają się przedstawiać jako jedyni „ludzie cywilizowanymi na Ziemi ubolewający nad losem afgańskich kobiet i dzieci”88. Według Abu-Lughod dialog między feministkami Zachodu a muzułmańskimi jest utrudniony również przez nie zawsze zależną od nich samych sytuację polityczną pomiędzy Zachodem a Bliskim Wschodem. Uważa, iż politycy zachodni zbyt wiele razy wykorzystywali tematykę praw kobiet jak kartę przetargową dla własnych korzyści. Jako przykład podaje usprawiedliwianie bombardowania afgańskich terenów przez Amerykanów, a następnie interwencji zbrojnej na tym terenie motywami feministycznymi. Badaczka cytuje przemówienie Laury Bush, która stwierdziła, że „Dzięki naszym ostatnim sukcesom militarnym na znacznej części terytorium Afganistanu kobiety przestały być więzione w swoich domach. Mogą słuchać muzyki i uczyć swoje córki bez obawy przed karą. Walka z terroryzmem jest również walką o prawa i godność kobiet”89. „Te słowa brzmią znajomo w uszach każdego, kto zajmuje się historią kolonialną, i budzą uzasadniony niepokój” – 85 Renata Pepicelli, Why Keep Asking Me about My Identity? Thoughts of a Non-Muslim [w:] pod red. Anitta Kynsilehto, ISLAMIC FEMINISM: CURRENT PERSPECTIVES, Tampere Peace Research Institute Occasional Paper No. 96, 2008, str. 91-103. 86 Tamże. 87 Tamże. 88 Lila Abu-Lughod, Czy naprawdę trzeba ratować muzułmanki? Refleksje antropologa o relatywizmie kulturowym i jego Innych [w:] pod red. Nalini Visvanathan, Lynn Duggan, Nan Wiegersma i Laurie Nisonoff, Kobiety, gender i globalny rozwój, wybór tekstów, Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2012,str. 119. 89 Tamże, str. 121. 30 komentuje słowa Laury Bush. Prawdą jest, iż wielu badaczy kolonializmu brytyjskiego opisywało wykorzystywanie motywu obrony praw kobiet jako mandatu dającego prawo do agresji, co Gayatri Chakravorty Spivak podsumowała słowami, „biali mężczyźni ratowali brązowe kobiety przed brązowymi mężczyznami”90. Zjawisko to miało swoje odbicie również na terenach Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki. Marnia Lazreg opisuje analogiczną sytuację w odniesieniu do polityki Francji w stosunku do społeczeństw Algierii91, zaś Leili Ahmed przypomina, podejście brytyjskiego lorda Cromera, który usprawiedliwiał działania Wielkiej Brytanii chęcią pomocy biednym, zmuszonym do zasłaniania twarzy Egipcjankom, chociaż daleki był już od nadania im prawa do zdobywania wykształcenia. To właśnie owa zasłona jest najczęściej przytaczanym przykładem niezrozumienia potrzeb muzułmanek przez walczące o ich prawa Europejki czy Amerykanki. „Muzułmanki mają w zwyczaju noszenie hidżabu, co jest często widziane przez niemuzułmańskie feministki jako akt opresji, w którym ciche muzułmanki są przykładem mitu, o tym, że islam jest seksistowski i patriarchalny”92. Podczas gdy na Zachodzie hidżab jest symbolem uciemiężenia, dla feministek muzułmańskich stał się on właściwie symbolem wyzwolenia. Antropolog kultury Hanna Papanek prowadząc badania w Pakistanie raportowała, iż w powszechnej opinii burka daje większą swobodę niż jej brak. Zasłona daje kobiecie możliwość wyjścia z odosobnionej sfery prywatnej do sfery publicznej – pracy, szkoły, ośrodków kultury – bez konieczności łamania zasad moralnych w które same głęboko wierzą. Zasłanianie ciała oznacza życie w zgodzie z zasadami i przynależnością do wspólnoty w której największą wartością jest rodzina a co za tym idzie pozycja kobiety, utożsamiana ze świętością. „Za każdym razem kiedy zakładam hidżab, staje się bardziej feministką” – mówi Nye Armstrong, znana amerykańska blogerka93. Dla wielu muzułmanek właśnie ta symbolika zasłony jest nasiąknięta feminizmem o wiele bardziej niż jej brak94. „To ode mnie zależy jaką część swojego ciała chcę pokazać, a jaką zasłonić, nie od społeczeństwa” – mówi siostra Rebecca95, inna amerykańska blogerka i feministka. Postępowe zakazy noszenia chust w 90 Tamże, str. 119. Marina Lazreg, Feminism and difference: the perils of writing as a woman on women in Algeria [w:] Feminist Studies 1988, nr 1 (14), s. 81−107. 92 Muslim feminism, www.pbs.org/independentlens/shadya/muslimfeminism.html - data odczytu:6.06.2013. 93 Nye Armstrong, Feminism vs Islam, www.youtube.com/watch?v=4EFISeHIlY4. 94 Lila Abu-Lughod, dz. cyt., str. 123. 95 IntlHijabiPosse, I am a Muslim Woman, www.youtube.com/watch?v=F9VF6jRsHtg - data odczytu 29.05.2013. 91 31 miejscach publicznych zostają cofnięte przez Turcję i Tunezję, a o prawo do ich noszenia walczyły właśnie feministki takie jak np. Turczynka Leyla Sahin96. Znana kanadyjska feministka Irshad Manji zdaje się rozumieć możliwość relatywizowania symboliki hidżabu w zależności od wiary czy kultury. Manji jest lesbijką, nawołującą do całkowitej reinterpretacji islamu i transformacji jej jako religii na zupełnie nowych i rewolucyjnych zasadach – podkreślenia wolności człowieka, równości płci i mniejszości seksualnych. Manji pisze, że „Kobiety muzułmańskie są skazane na zależność od mężczyzn. Wiele z tych kobiet nie czuje się gorszymi od mężczyzn, ale jednak noszą nakrycie głowy, ponieważ wtedy czują się bardziej dowartościowane. Chcą też zabezpieczyć się przeciw spojrzeniom mężczyzn, nie chcą być przez nich kontrolowane. Ale jeśli kobieta naprawdę czuje się wartościowa, dlaczego od stóp do głowy się ukrywa, i po co musi się chronić przed męskimi spojrzeniami? Przecież to mężczyźni powinni panować nad swoim instynktem i zwierzęcym zachowaniem”97. Kanadyjka egipskiego pochodzenia jest postacią bardzo kontrowersyjną. Sama nazywa siebie „muzułmańskim odmownikiem” co tłumaczy iż odmawia „przyłączenia się do armii automatów działających w imię Boga” i określa się mianem wierzącej, choć nie religijnej muzułmańskiej pluralistki. Feministki muzułmańskie nie uznają jej jednak ani za feministkę muzułmańską, ani za muzułmankę, kwalifikując jej poglądy jako typowe dla sekularnego zachodniego feminizmu. Podczas gdy dla muzułmanek zakrycie własnego ciała jest szansą dla wyrażenia swojej wolności i godności, możliwością poddania ocenie społecznej tego „kim jestem” a nie „jak wyglądam”, feministki z ukraińskiej organizacji FEMEN rozbierają się w obronie swoich muzułmańskich koleżanek. W roku 2012 ukraińskie aktywistki rozebrały się w samym centrum muzułmańskiego Stambułu protestując przeciwko przemocy wobec kobiet na świecie98. Trzy tygodnie później w Paryżu również rozebrane protestowały przeciwko opresji kobiet muzułmańskich przez islam. W rękach trzymały tablice ze sloganem „muzułmanki, rozbierzcie się!”. W sierpniu tego samego roku w Londynie gołymi ciałami manifestowały sprzeciw wobec przestrzegania prawa muzułmańskiego przez muzułmańskie kraje wyznaniowe99. Zderzenie metod, jakimi posługują się aktywistki FEMENU z tym, jak o 96 Saktanber, Ayşe; Gül Çorbacioğlu, Veiling and Headscarf-Skepticism in Turkey [w:] Social Politics: International Studies in Gender, State & Society, Oxford University Press, 15 97 Dirk Verhofstadt, Irshad Manji, Muzułmanie potrzebują krytycznego myślenia [w:] http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4179/q,Muzulmanie.potrzebuja.krytycznego.myslenia - data odczytu 29.05 98 Topless FEMEN activists detained at Hagia Sophia in Istanbul , allvoices.com. - data odczytu 29.05 99 Topless FEMEN activists detained , www.dailymail.co.uk/news/article-2182630/London-Olympics-2012Topless-Ukrainian-feminists-stage-protest-Londons-Tower-Bridge.html - data odczytu 29.05.2013. 32 cielesności mówią feministki muzułmańskie, stanowi tak oczywistą odwrotność i sprzeczność, iż trudno wyobrazić sobie jakikolwiek dialog pomiędzy nimi. O ile u podstaw pierwotnego feminizmu, który zrodził się w USA oraz Wielkiej Brytanii, leżał protest przeciwko traktowaniu kobiety jako „kwiatka do kożucha” mężczyzny i postrzeganiu jej tylko przez pryzmat atrakcyjności seksualnej, zastanawiające jest, czy w dzisiejszych czasach bliżej tej idei są feministki muzułmańskie czy też teoretycznie reprezentujące feminizm zachodni aktywistki FEMEN-u. Apogeum ożywionej dyskusji na linii muzułmanki – FEMEN przypadło na okres wiosny 2013 roku. Stało się to za sprawą młodej Tunezyjki, która w odpowiedzi na postępujący konserwatyzm społeczeństwa jej kraju założyła w portalu społeczenościowym facebook.com profil tunezyjskiego oddziału FEMEN. 11 marca opublikowała na nim swoje zdjęcia, na których rozebrana była od pasa w górę. Na biuście napisała czerwonym flamastrem „pieprzę waszą moralność” oraz „moje ciało należy do mnie, nie jest źródłem czyjegoś honoru”. Adel Alm, lider radykalnej organizacji religijnej Moderate Associate for Awareness and Reform w wywiadzie dla krajowej Assabah News stwierdził, iż według prawa szariatu Aminie Tyler należy się kara 80 batów, lub nawet ukamienowanie100. Zaniepokojenia o bezpieczeństwo dziewczyny rodzina umieściła Aminę w szpitalu psychiatrycznym do czasu zakończenia żywiołowej debaty na jej temat. Z powodu braku kontaktu z aktywistką oddziały FEMEN-u z całej Europy rozpoczęły kampanię wspierającą Aminę. Sama Tunezyjka skontaktowała się z ukraińskimi członkiniami FEMEN-u, twierdząc, iż ukrywa się na przedmieściach Tunezji w domu przyjaciół, uciekając przed znęcającymi się nad nią krewnymi101. Akcja prowadzona w kilkunastu krajach Europy nosiła nazwę „topless dżihad” i nawoływała do odrzucenia przez kobiety strojów muzułmańskich oraz religii jako elementów zniewalających, a także do uwolnienia Aminy. Działania polegały na publikowaniu zdjęć aktywistek, na których ukazane były prawie całkiem nago oraz protestach pod meczetami w Europie. Jedyną odzieżą, jaką miały na sobie była czasami muzułmańska amira102 lub sztuczna broda nawiązująca do tradycji zapuszczania zarostu przez muzułmanów. Na nagich ciałach wypisywały hasła takie jak np. „Uwolnić Aminę”, „Nagie piersi przeciwko islamizacji”, ”Nie dla islamu”, „Kobiety przeciwko islamowi”, „Religia jest niewolnictwem”. "Jesteśmy wolne. Jesteśmy nagie. To jest nasze prawo. To jest nasze ciało. To są nasze zasady I nikt nie może używać religii czy jakiś innych świętych rzeczy do upokarzania kobiet, do 100 www.assabahnews.tn/details.php?ID_art=19910&ID_rub=1 - data odczytu 29.05.2013. http://www.youtube.com/watch?v=H0MDEpGpMAE - data odczytu 29.05.2013. 102 Muzułmański rodzaj nakrycia głowy. 101 33 krzywdzenia ich” – krzyczała naga liderka FEMENU Alexandra Shevchenko podczas demonstracji pod meczetem w Berlinie. Protesty obfitowały w akty jawnie wyśmiewające islam, takie jak wykonywanie zdjęć aktywistek w pozycji modlitewnej czy podczas palenia flagi z napisem zawierającym treść muzułmańskiego wyznania wiary przed meczetem w Paryżu103. Grafiką promującą akcje były dwa półksiężyce symbolizujące islam, ułożone w kompozycji przypominającej kobiece piersi104. Sytuacja ta sprowokowała pierwszą tak bardzo zorganizowaną akcję reakcyjną feministek muzułmańskich i to nie na poziomie intelektualnych liderek ruchu, lecz zwykłych kobiet. W odpowiedzi na akcję FEMENU na portalu społecznościowym facebook.com powstała strona zatytułowana „Muzułmańskie kobiety przeciwko FEMENOWI”105. Umieszczane są na niej zdjęcia muzułmanek z całego świata domagających się zaprzestania przez FEMEN wzywania muzułmanek do zdjęcia hidzabu, obrażania islamu, przedstawiania go jako czynnika krzywdzącego kobiety, oraz wypowiadania się tej w imieniu muzułmanek w celu ochrony ich praw. Obecnie strona posiada przeszło 10 000 fanów. Muzułmanki z całego świata publikują na niej swoje zdjęcia, w pewnym sensie analogiczne do zdjęć aktywistek FEMENU, posiadających podobną kompozycję, czasami wykonywane nawet w tych samych miejscach. Muzułmanki na fotografiach są jednak ubrane. W większości pokazują tylko swoje dłonie i twarze. W rękach trzymają kartki zawierające hasła adresowane do przedstawicielek kampanii „Topless dzihad”, takie jak np.: ”FEMEN ubierzcie się. Zaprzestańcie swojej opresji”, „Islam daje mi wolność”, „FEMEN kradnie nasze prawo głosu”, „Islam jest moim wyborem”, „Nie potrzebuję waszego ratunku”. W tym samym czasie w internecie zaczęły krążyć dziesiątki rysunków w satyryczny sposób przedstawiających podejście zachodnich działaczek do kwestii kobiet muzułmańskich. Znalazły się tam np. rysunki mieszkanek Zachodu siedzących okrakiem na muzułmankach, wykrzykujących wolnościowe hasła, podczas gdy muzułmanki żądały od nich „zejścia z siebie”106 czy też rysunki przedstawiające dłonie zrywające z głowy przerażonych i niezadowolonych muzułmanek chusty107. Inicjatywy te spowodowały duże zainteresowanie medialne pojęciem feminizmu muzułmańskiego oraz sprawą stosunku muzułmanek do feministek świata Zachodu, które próbują stać się 103 www.dailymotion.com/video/xyrofa_fire-of-revolution_news. - data odczytu 29.05.2013. www.0.wp.com/imgpress?url=http%3A%2F%2Fwww.anorak.co.uk%2Fwpcontent%2Fgallery%2Ffemens-topless-jihad%2Ftopless-jihad-3.jpg&w=640. - data odczytu 29.05.2013. 105 www.facebook.com/MuslimWomenAgainstFemen?fref=ts. - data odczytu 29.05.2013. 106 www.m.ak.fbcdn.net/sphotos-d.ak/hphotos-ak-ash3/944442_519313601459489_652425303_n.jpg. - data odczytu 29.05.2013. 107 www.encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTtw4y8fpJH1Hi2twBHj05bWdygmEq2PM8hazFHR77CuPyXDSeI. data odczytu 29.05.2013. 104 34 ambasadorkami praw i wolności muzułmanek. Amerykańska feministka Pamela Geller oznajmiła, iż kobiety biorące udział w tej akcji powinny wstydzić się swojego zachowania, ponieważ w ten sposób przyczyniają się do opresji Aminy108. Akcję uczestniczek projektu „Muzułmańskie kobiety przeciwko FEMENOWI” nazwała „niewybaczalną” i uznała ją za objaw syndromu sztokholmskiego. Pomimo faktu, iż organizacja FEMEN wraz z narzędziami swojego działania nie reprezentuje całego nurtu feminizmu świata Zachodu (który zresztą jako monolit nie funkcjonuje), a jest jedynie jedną z jego części, napięcie jakie powstało pomiędzy feministkami muzułmańskimi a tą organizacją na pewno nie poprawiło możliwości nawiązania współpracy pomiędzy feministycznymi światami islamu i Zachodu. Podobne narzędzia kontrastujące nagość będącą wyrazem naturalności, wolności i szczęścia z muzułmańskim stylem ubioru zaczęły podchwytywać również inni. Jednym z wielu przykładów jest belgijska kampania „wolność czy islam”. W lutym 2012 roku belgijski polityk Filip Dewinte wraz ze swoją córką rozpoczęli kampanię skierowaną w założeniu przeciwko grupie fundamentalistów muzułmańskich zamieszkujących Belgię, działających pod nazwą Shariah4Belgium . Plakat będący elementem akcji przedstawiał córkę Dewinte ubraną w kąpielowy strój typu bikini oraz chustę zasłaniającą jej twarz i włosy. Na wysokości jej biustu oraz bioder widniał napis „Wolność czy Islam? Ty wybierasz”. Oboje tłumaczyli, iż nadrzędnym celem ich projektu jest ratowanie kobiet przez opresyjną religią islamu, która krzywdzi swoje wyznawczynie. „Kampania wpisuje się perfekcyjnie w to, co myślę na temat tego tematu. Jako kobiety musimy wybrać: wolność albo islam” – mówiła działaczka, podczas gdy jej ojciec głosił, że „Kobiety są zawsze pierwszymi ofiarami islamu. Musimy sprawić, by stało się jasne, że mają wybór”109. Akcje takie nie tylko pokazują totalną odwrotność w postrzeganiu hidżabu - przez jedną ze stron jako uosobienie feminizmu, a przez drugą jako opresji, ale ośmieszają i drwią z symbolu nie tyle kulturowego co religijnego. Nawiązanie dialogu z autorami takich kampanii jest z tego powodu problematyczne niezależnie od tego, czy chcąca prowadzić go muzułmanka jest feministką, czy nią nie jest. Inną przeszkodą dla nawiązania dialogu między nurtami jest według Chandry Talpade Mohanty używanie przez feministki zachodnie tematu muzułmanek do własnej 108 Pamela Geller, Muslim women who enable sisters' oppression, [w:] http://www.wnd.com/2013/04/muslim-women-who-enable-sisters-oppression/ - data odczytu 29.05.2013. 109 Rick Dewsbury, Belgian politician risks Muslim backlash after using teenage daughter dressed in burka and bikini for campaign against Islam [w:] http://www.dailymail.co.uk/news/article-2095862/Belgian-VlaamsBelang-risks-Muslim-backlash-picture-daughter-burka-bikini.html. - data odczytu 29.05.2013. 35 autoprezentacji110. Indyjska aktywistka zauważa, iż o muzułmance mówi się zazwyczaj jako o „kobiecie ukrytej za zasłoną, cnotliwej dziewicy”, zestawiając ją ze stereotypowym obrazem opartym na „założeniach dotyczących kobiet Zachodu: świeckich, wyzwolonych i sprawujących kontrolę nad swoim życiem”. To nierzadkie zestawienie pozwala na łatwą prezentację kobiety Zachodu, która nie mogłaby istnieć bez grupy odniesienia, którą są muzułmanki. Taka postawa wg Chandry Talpade Mohanty zniechęca do dialogu. Feminizm muzułmański to ideologia, ale również ruch społeczny o krystalizujących się narzędziach oraz celach, które nie zawsze są tożsame z narzędziami i celami feminizmu zachodniego. Feminizm muzułmański wykreował własne cele do zdobycia, odpowiadające swoim przekonaniom i kontekstowi kulturowemu. „Od ponad 20 lat prowadzę w Egipcie badania terenowe i nie przypominam sobie ani jednej znanej mi kobiety, od najuboższych wieśniaczek, po najbardziej wykształcone kosmopolitki, która kiedykolwiek zazdrościłaby amerykańskim kobietom. Amerykanki są w tych środowiskach postrzegane jako osoby pozbawione oparcia we wspólnocie, narażone na przemoc seksualną i społeczną anomię, kierujące się chęcią osiągnięcia indywidualnego sukcesu, a nie moralnością, w osobliwy sposób lekceważące Boga.” – pisze Lila Abu-Lughod111. Dużą niesprawiedliwością byłoby jednak stwierdzenie, iż pomiędzy feministkami świata Zachodu a muzułmańskimi dialogu nie ma wcale. Pierwsza konferencja naukowa poświęcona feminizmowi muzułmańskiemu miała miejsce w Barcelonie w roku 2005. Miasto to gościło drugą oraz trzecią edycję wydarzenia, zaś ostatnia, czwarta z kolei odbyła się w 2010 roku w Madrycie112. Uczestniczyły w nim prelegentki reprezentujące różne wyznania oraz rodzaje uprawianego feminizmu, które połączyło zainteresowanie nowym, prężnie rozwijającym się nurtem. Do tworzenia dialogu międzykulturowego efektywną okazję stanowi Internet. W październiku 2011 roku w portalu społecznościowym facebook.com powstał fanpage inicjatywy o tytule „The uprising of women in the Arab world”113. Autorki przedsięwzięcia opisują stronę jako “wolną zsekularyzowaną przestrzeń, stworzoną do konstruktywnego dialogu i pozbawionego lęku słuchania o prawach kobiet w arabskim świecie”114. Akcja polega na tworzeniu przez internautów fotograficznego kolażu – każdy może stać się jego 110 Chandra Talpade Mohanty, W oczach Zachodu: nauka feministyczna a dyskursy kolonialne[w:] pod red. Nalini Visvanathan, Lynn Duggan, Nan Wiegersma i Laurie Nisonoff, Kobiety, gender i globalny rozwój, wybór tekstów, Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2012, str. 111-117. 111 Lila Abu-Lughod, dz.cyt., str. 124. 112 International Congress of Islamic Feminism,www.feminismeislamic.org/2congres - data odczytu 29.05.2013. 113 www.facebook.com/intifadat.almar2a/info?ref=ts- data odczytu 29.05.2013. 114 www.uprisingofwomeninthearabworld.org/en/?page_id=1392- data odczytu 29.05.2013. 36 częścią przesyłając zdjęcie swojej twarzy oraz kartki na której napisał jak skończyłby zdanie rozpoczynające się słowami „jestem za powstaniem kobiet w arabskim świecie ponieważ…”. Pomimo zaznaczenia sekularnego charakteru strony, trudno analizując jej zawartość powstrzymać się od refleksji na temat feminizmu muzułmańskiego. Zdecydowana większość kolażu stworzona jest z fotografii kobiet ubranych w hidżaby a nawet w nikaby. Wśród argumentacji owego „powstania kobiet w arabskim świecie” przewijają się argumenty o równości wszystkich ludzi pochodzącej z Koranu, o żeńskich postaciach otaczających proroka, cytatach z sunny. Obok takich głosów pojawiają się zdjęcia europejsko ubranych obywatelek Norwegii, Wielkiej Brytani, Australi czy Polski, wspierających inicjatywę oraz apelujących o dialog międzykulturowy na rzecz walki o prawa kobiet czy też ożywienia skostniałego feminizmu zachodniego. „Teach me how to drive” to inicjatywa obywatelek Arabii Saudyjskiej przeciwstawiających się zakazowi prowadzenia samochodu przez kobiety w ich kraju. Internetowy profil akcji w portalu facebook.com zebrał aż 9 tysięcy fanów ze wszystkich kontynentów świata, ślących słowa wsparcia i życzenia sukcesu dla ich projektu. Kobiety z różnych krajów muzułmańskich oraz Ameryki, Australii i Europy przesyłają swoje zdjęcia oraz filmy wykonane podczas jazdy samochodem wspierając w ten sposób inicjatywę Saudyjek. „Muzułmanki i niemuzułmanki, badające i poszukujące razem, wspierające rozwój i rozszerzające pole pomysłów i rozwiązań na temat muzułmańskiego feminizmu”115 – to wizja, którą roztacza Renata Pepicelli włoska feministka dotknięta faktem odbierania zachodnim aktywistkom prawa głosu w sprawie równouprawnienia muzułmanek i feminizmu muzułmańskiego. Dialog, jeśli takowy odbywa się, to raczej nie na poziomie publicystek, badaczek czy teoretyczek nurtu, ale zwykłych kobiet skoncentrowanych nie na walce dyskursów, ale na praktycznym działaniu i konkretnym problemie do rozwiązania. O ile jednak dialog czy jego brak między frontowymi przedstawicielkami nurtu da się zbadać poprzez analizę treści publikacji czy wystąpień, które odnoszą się wzajemnie do siebie, o tyle trudniej zdiagnozować stosunek zwykłych kobiet identyfikujących się jako feministki. To niełatwe zadanie będzie głównym motywem mojego badania. 115 Renata Pepicelli, Can we do it together?, www.juragentium.org/topics/med/forum/en/pepicell/canwe - data odczytu 29.05.2013. 37 Część II. Analiza materiału empirycznego. Rozdział I. Koncepcja badawcza Rozdział I. A. Problematyka, przedmiot i cel badania Przedmiotem mojego badania są trudności, przeszkody oraz szanse na dialog pomiędzy przedstawicielkami feminizmu świata Zachodu a feminizmu muzułmańskiego, zaś zamiarem jest odnalezienie różnic w opiniach o ważnych dla treści programu feminizmu zagadnieniach takich jak: płeć biologiczna a płeć kulturowa, równouprawnienie, cielesność i jej ekspozycja, patriarchat oraz stosunku grup do siebie nawzajem. Zadaniem projektu będzie odpowiedz na następujące pytania badawcze: 1. Jak bardzo i czym różni się podejście przedstawicielek feminizmu świata Zachodu od feministek muzułmańskich do następujących kwestii? a. Jakie cechy charakteru feministki świata Zachodu uważają za typowo kobiece? b. Jakie cechy charakteru feministki muzułmańskie uważają za typowo kobiece? c. Jak bardzo płeć kulturowa jest powiązana z płcią biologiczną według feministek świata Zachodu? d. Jak bardzo płeć kulturowa jest powiązana z płcią biologiczną według feministek muzułmańskich? e. Które z cech charakteru najbardziej nobilitują w społeczeństwie według feministek świata Zachodu? Czy są one związane z konkretną płcią kulturową? f. Które z cech charakteru najbardziej nobilitują w społeczeństwie według feministek muzułmańskich? Czy są one związane z konkretną płcią kulturową? g. Co oznacza termin równouprawnienie według feministek świata Zachodu? h. Co oznacza termin równouprawnienie według feministek muzułmańskich? i. Czy dyskryminacja pozytywna jest potrzebna według feministek świata Zachodu? j. Czy dyskryminacja pozytywna jest potrzebna według feministek muzułmańskich? k. W jakiej dziedzinie feministki świata Zachodu czują się dyskryminowane? Jakie posiadają pomysły na zmianę tej sytuacji? l. W jakiej dziedzinie feministki muzułmańskie czują się dyskryminowane? Jakie posiadają pomysły na zmianę tej sytuacji? 38 m. W jakiej dziedzinie według feministek świata Zachodu dyskryminowane są kobiety na świecie? Jakie posiadają pomysły na zmianę tej sytuacji? n. W jakiej dziedzinie według feministek muzułmańskich dyskryminowane są kobiety na świecie? Jakie posiadają pomysły na zmianę tej sytuacji? o. Czego symbolem jest hidżab według feministek świata Zachodu? Jak według nich wpływa na pozycję społeczną kobiet go noszących? p. Czego symbolem jest hidżab według feministek muzułmańskich? Jak według nich wpływa na pozycję społeczną kobiet go noszących? q. Czym dla feministek świata Zachodu jest sukces? Jakie wartości są dla nich najważniejsze? r. Czy dla feministek muzułmańskich jest sukces? Jakie wartości są dla nich najważniejsze? 2. Jaki jest stosunek przedstawicielek obydwu nurtów do siebie nawzajem? a. Czy dla feministek świata Zachodu termin feminizmu muzułmańskiego jest znany? W jaki sposób go definiują? b. Czy feministki świata Zachodu uważają, iż mają prawo i wystarczającą wiedzę aby orzekać w sprawie sytuacji społecznej muzułmanek? Czy i jak feministki świata Zachodu powinny działać na rzecz praw kobiet dla muzułmanek? c. Czy feministki muzułmańskie uważają, feministki świata Zachodu mają prawo i wystarczającą wiedzę aby orzekać w sprawie sytuacji społecznej muzułmanek? Czy i jak feministki świata Zachodu powinny działać na rzecz praw kobiet dla muzułmanek? d. Czy według przedstawicielek obu nurtów dialog pomiędzy nimi mający na celu polepszenie sytuacji kobiet na świecie jest możliwy i potrzebny? Jakie warunki muszą zostać spełniony aby zakończył się sukcesem? Na rzecz rozwiązania jakich problemów kobiet mogłyby działać razem? e. Co według przedstawicielek obu nurtów jest wspólne dla wszystkich kobiet na świecie? f. Jakie są reakcje feministek muzułmańskich na działania i opinie feministek świata Zachodu dotyczących muzułmanek? g. Czy istnieją takie elementy kultury muzułmańskiej odnoszące się do pozycji kobiety w społeczeństwie, które feministki świata Zachodu chciałyby wprowadzić do swojej kultury? Jakie to elementy? 39 h. Czy istnieją takie elementy kultury zachodniej odnoszące się do pozycji kobiety w społeczeństwie, które feministki muzułmańskie chciałyby wprowadzić do swojej kultury? Jakie to elementy? Rozdział I. B. Aparat pojęciowy i. Feminizm świata Zachodu – ruch społeczny i ideologia związana z walką o równouprawnienie kobiet, wpisująca się w tendencje kultury europejskiej i amerykańskiej, cechująca się w większości przypadków laicyzmem. j. Feminizm muzułmański – „dyskurs równości płci i sprawiedliwości społecznej, który czerpie swoją wiedzę i mandat z Koranu, szukając rozwiązań i sprawiedliwości dla wszystkich ludzi i całości ich istnienia w całym kontinuum prywatno-społecznym”116 k. Równouprawnienie płci- równouprawnienie płci oznacza zrównanie praw kobiet i mężczyzn we wszystkich dziedzinach życia prywatnego i publicznego, oraz szans w dostępie do dóbr społecznych oraz powstrzymania zjawiska dyskryminacji ze względu na płeć117. l. Hidżab – pochodzące od arabskiego słowa ب w dosłownym tłumaczeniu oznacza kurtynę, zasłonę. Jest to praktykowany przez muzułmanów sposób ubierania się zasłaniający określone części ciała. W dzisiejszych czasach słowo to często używane w języku potocznym jest jako określenie noszonej przez muzułmanki chusty, zakrywającej włosy, uszy i szyję118. m. Gender/płeć kulturowa - „stworzone przez społeczeństwo role, zachowania, aktywności i atrybuty, jakie dane społeczeństwo uznaje za odpowiednie dla mężczyzn i kobiet”119. n. Dyskryminacja płciowa – forma wykluczenia społecznego, polegająca na ograniczeniu dostępu do pewnych ważnych dóbr społecznych, nierówne traktowanie ludzi ze względu na ich przynależność do danej płci, które nie jest uzasadnione obiektywnymi przyczynami.120 116 Asma Barlas, The Qur’an, Sexual Equality, and Feminism, University of Toronto, January 12, 2004, www.asmabarlas.com/TALKS/20040112_UToronto.pdf. - data odczytu 29.05.2013. 117 Angelika Blickhäuser, Henning von Bargen, Zestaw Narzędzi Gender, Fit for Gender Mainstreaming, Berlin 2007, str. 1- 8. 118 Leila Ahmed, Women and Gender in Islam, Yale University Press, New Haven 1992, str. 35. 119 What do we eman by 'sex' and 'gender'?, - data odczytu 29.05.2013. www.who.int/gender/whatisgender/en/index.html, data odczytu: 2009, grudzień. 120 Agnieszka Grzybek, Dyskryminacja ze względu na płeć [w:] pod red. Michał Pawlęga, Przeciwdziałanie dyskryminacji, Stowarzyszenie Lambda, Warszawa 2005, str. 21. 40 o. Dyskryminacja pozytywna - wprowadzenie czasowych lub stałych rozwiązań i środków prawnych mających na celu wyrównanie szans osób i grup dyskryminowanych np. parytety wyborcze121. Rozdział I.C. Podstawa źródłowa oraz techniki zbierania materiałów Krytyce poddany zostaje materiał empiryczny uzyskany w wyniku badania przeprowadzonego za pomocą techniki ankiety internetowej. Przypuszczam iż taki sposób zbierania informacji jest najbardziej komfortowy dla kobiet uczestniczących w badaniu, dając im większe poczucie anonimowości niż sytuacja, w której badacz zadaje pytania bezpośrednio w czasie rzeczywistym. Co więcej ankieta internetowa daje mi możliwość dotarcia do respondentek mieszkających w różnych krajach świata. Zdecydowałam się na ten rodzaj badania ze względu na możliwość objęcia nim większej liczby respondentek. Kwestionariusz poza pytaniami dającymi możliwość wyboru odpowiedzi z kafeterii możliwych opcji zawiera również pytania otwarte, które stwarzają okazję zauważenia zjawisk i problemów nieprzewidzianych na etapie przygotowywania koncepcji badawczej. Badane kobiety zostaną podzielone na dwie grupy. Zakładałam przeprowadzenie minimum 100 ankiet: 50 z respondentkami deklarującymi się jako przedstawicielki feminizmu muzułmańskiego, mieszkającymi zarówno na Bliskim Wschodzie, w Północnej Afryce jak i w Europie, Stanach Zjednoczonych oraz w Kanadzie oraz 50 z respondentkami deklarującymi się jako feministki, mieszkającymi w Europie oraz Stanach Zjednoczonych. Jedynym kryterium pozwalającym na wejście do pierwszej grupy jest deklaracja utożsamiania się z nurtem feminizmu muzułmańskiego. W drugiej grupie respondentek znajdą się kobiety, które określają się mianem feministek, nie są muzułmankami, a obszarem ich pochodzenia i zamieszkania jest Zachód. Nie zakładałam wprowadzania żadnego kryterium wykształcenia czy wieku. W rezultacie moje badanie cieszyło się większym zainteresowaniem niż sądziłam. Pierwsza grupa badawcza składająca się z feministek świata Zachodu liczyła sobie 323 kobiety, zaś grupę feministek muzułmańskich stanowiło 180 pań. 121 www.siecrownosci.gov.pl/slownik-pojec/art,27,dyskryminacja-pozytywna.html. 29.05.2013. - data odczytu 41 Rozdział I. D. Rola wniosków badania Sądzę, iż wnioski z przeprowadzonego przeze mnie badania można z wysokim prawdopodobieństwem rozszerzyć na większą grupę badanych. Jednak jego nie duży zasięg czyni z nich raczej dobrą podstawę, wskazującą na kierunki zjawisk, których znajomość przydatna mogłaby być do zaprojektowania badania o większym zasięgu lub badania jakościowego. 42 Rozdział II. Analiza wyników badania. Rozdział II. A. Charakterystyka badanej grupy Okres przeprowadzenia badania przypadł na kwiecień 2013 roku co zbiegło się w czasie z głośnymi wydarzeniami dotyczącymi akcji protestacyjnej organizacji FEMEN wobec zamknięcia tunezyjskiej działaczki Aminy Tyler w szpitalu psychiatrycznym. Wydaje mi się, iż ta zbieżność dat nie pozostała bez znaczenia dla łatwości z jaką udało mi się pozyskać respondentki chętne do wzięcia udziału w projekcie badawczym. Okres ten obfitował w informacje medialne dotyczące pojęcia „feminizm muzułmański”, zaś muzułmanki kontaktujące się ze sobą za pośrednictwem mediów społecznościowych wzywały się nawzajem do aktywnego uczestnictwa w walce o prawa kobiet i reprezentowania muzułmanek przez same muzułmanki, a nie tylko przez feministki zachodnie122. Ankieta internetowa dystrybuowana była na różne sposoby. Respondentki stanowiące grupę feministek muzułmańskich pozyskałam publikując zaproszenie do badania na fanpage’ach pt. „Muslim Women Against Femen”123, „Muslim Feminists”124, “The uprising of women in the Arab world”125, „Islamic Feminism”126 stworzonych w portalu społecznościowym facebook.com oraz wysyłając je pocztą elektroniczną do takich organizacji jak Sisters in Islam, Women Living Under Muslim Laws, Wydział Kobiet przy oddziałach regionalnych Ligii Muzułmańskiej w Rzeczpospolitej Polskiej. Respondentki pozyskiwane były również metodą kuli śnieżnej dzięki pomocy znanych z działalności internetowej amerykańskich feministek muzułmańskich takich jak Nye Armstrong oraz występującej pod pseudonimem Minor Memoir oraz siostra Rebecca. Ostatecznie ta grupa respondentek liczyła 180 kobiet identyfikujących się z nurtem feminizmu muzułmańskiego. Kobiety reprezentowały bardzo różne kraje świata: 58% respondentek mieszkała na stale w krajach szeroko rozumianego Zachodu, 37% w krajach w których większość mieszkańców wyznaje islam, a 9% w krajach innych. Poniżej przedstawiam tabelę obrazującą dokładnie mieszkanki, jakich państw brały udział w badaniu. 122 www.facebook.com/groups/408107599288286/?fref=ts; oraz www.facebook.com/MuslimWomenAgainstFemen?fref=ts, - data odczytu 29.05.2013. 123 www.facebook.com/MuslimWomenAgainstFemen - data odczytu 29.05.2013. 124 www.facebook.com/MuslimFeminism - data odczytu 29.05.2013. 125 www.facebook.com/intifadat.almar2a?fref=ts - data odczytu 29.0.2013. 126 www.facebook.com/groups/119003422985/ - data odczytu 29.05.2013. 43 Tabela nr 1. Rozkład geograficzny respondentek z grupy feministek muzułmańskich Kraje Zachodu Polska 32 USA 21 Wielka Brytania 19 Kanada 7 Francja 4 Australia 4 Niemcy 3 Irlandia 3 Belgia 3 Norwegia 2 Hiszpania 2 Dania 1 Szwecja 1 Włochy 1 kraje Zachodu RAZEM: Holandia 1 kraje w Egipt 15 których Malezja 10 większość Pakistan 9 mieszkańców Algieria 8 wyznaje islam Bośnia i 5 104 Hercegowina Turcja 5 Malediwy 2 Arabia 2 Saudyjska Mauretania 2 Libia 2 Bahrain 2 Maroko 2 44 Tunezja 2 kraje z większością muzułmańską RAZEM Inne Jordania 1 Afryka 3 67 Południowa Singapur 2 Peru 1 Brazylia 1 Nigeria 1 inne kraje RAZEM Indie 1 RAZEM 9 180 45 Znacząco dużą grupę respondentek stanowiły mieszkanki Polski. Nie należy jednak z powyższego faktu wnioskować, iż Polska charakteryzuje się wysokim odsetkiem feministek muzułmańskich. Liczebność tej grupy spowodowana była raczej dużym zainteresowaniem muzułmanek mieszkających w Polsce projektem badawczym powstającym w kraju ich zamieszkania. Nie bez znaczenia jest jednak fakt, iż większość respondentek stanowiły mieszkanki krajów Zachodu. Trudno stwierdzić jednak czy oznacza to, iż feministki muzułmańskie to w większości mieszkanki świata Zachodu będące muzułmankami, czy też wynika to z większej łatwości w dotarciu z zaproszeniem do badania społecznego do mieszkanek Zachodu. Biorące udział w projekcie feministki muzułmańskie okazały się grupą charakteryzującą się w większości przypadków – aż 74% - wyższym wykształceniem. Tylko 24% respondentek posiadało wykształcenie średnie, a 1% podstawowe. Średnia wieku grupy wyniosła 29 lat. Respondentki drugiej grupy badawczej liczyły 327 kobiet. O ich uczestnictwo zabiegałam kontaktując się z europejskimi oddziałami FEMENU, European Feminist Forum, Equal Rights Advocates, Sister Spit, studentkami polskich i brytyjskich uczelni kierunków związanych z gender studies oraz publikując zaproszenie do badania na fanpage’u w portalu społecznościowym facebook.com pt. „A girl's guide to taking over the world”127. Zgodnie z opinią o sekularnym a nawet ateistycznym charakterze zachodniego feminizmu ponad połowa respondentek zadeklarowała poglądy ateistyczne. Tylko 35% kobiet przyznało, swoją przynależność do wyznania monoteistycznego – chrześcijaństwa. Wykres nr 1. Charakterystyka badanej grupy pod względem wyznawanej wiary. 127 https://www.facebook.com/agirlsguidetotakingovertheworld?ref=stream&hc_location=stream. odczytu 29.05.2013. - data 46 Kobiety deklarujące ące światopogląd światopogl d feministyczny podobnie jak w poprzedniej grupie pochodziły głównie z USA (35% grupy) oraz Polski (33%). Szczegółowy rozkład zmiennej przedstawiam w tabeli poniżej. żej. Tabela nr 2. Rozkład geograficzny respondentek reprezentujących cych feminizm świata Zachodu. USA 115 Polska 111 Rumunia 19 Wielka Brytania 18 Kanada 16 Australia 10 Niemcy 4 Holandia 3 Hiszpania 2 Kraje skandynawskie 4 Włochy 2 Irlandia 1 Nowa Zelandia 1 Inne 21 47 RAZEM 327 Respondentki analogicznie do grupy poprzedniej w większości stanowiły osoby, które osiągnęły wykształcenie wyższe – 74% grupy. 24% deklarowało wykształcenie średnie, zaś 2% podstawowe. Średnia wieku badanych wynosiła 31 lat. Można przyjąć, iż obydwie grupy respondentek nie różniły się między sobą znacząco poziomem wykształcenia ani wiekiem. Pod względem tych parametrów stanowiły wręcz analogicznie skonstruowane grupy feministek z których jedna utożsamiała się ze szczególnym nurtem feminizmu muzułmańskiego. Respondentki w zależności od reprezentowanego nurtu feminizmu różniły się między sobą nieznacznie pod względem wyznawanych priorytetów i wartości życiowych. Blisko co trzecia feministka zachodnia za najważniejsze w swoim życiu uznała rodzinę, prawie co czwarta miłość, podczas gdy więcej niż co druga muzułmanka (52,86%) religię. Również struktura dalszych priorytetów różniła się w obu grupach respondentek. Feministki zachodnie najczęściej szeregowały kolejne wartości w sposób następujący: zdrowie, przyjaźń, wiedza, kariera, pieniądze, rozrywka, uroda, religia. Ateistki o wiele bardziej od reszty grupy ceniły sobie wiedzę128 oraz rozrywkę129, zaś kobiety wierzące religię130. Czym starsza respondentka, tym wyżej w hierarchii jej priorytetów znajdowało się zdrowie. Odpowiedzi muzułmanek były mniej zróżnicowane względem siebie. Po najwyżej ocenionej religii, najczęstszą kolejnością w jakiej je układały priorytety, była: rodzina, miłość, zdrowie, przyjaźń, wiedza, pieniądze, kariera, uroda, rozrywka. Muzułmanki mieszkające na Zachodnie odpowiadały bardzo podobnie do współwyznawczyń z krajów muzułmańskich. Poza odwrotnym stosunkiem do religii feministki obu nurtów wykazały się dość podobną hierarchią wyznawanych wartości. Interesujące jest też to, iż feministki zachodnie potraktowały karierę jako rzecz nadrzędną nad pieniędzmi, podczas gdy dla muzułmanek okazały się one ważniejsze niż kariera. Grupy różniły się również znacznie na poziomie definiowania swojego wymarzonego sukcesu życiowego. Wszystkie respondentki najczęściej opisywały sukces, który związany był z ich życiem rodzinnym, szczególnie wychowaniem dzieci. Następnie najczęściej pojawiającą się odpowiedzią dla feministek zachodnich był sukces związany z pracą i życiem zawodowym, podczas gdy muzułmanki wskazywały na sferę religii. Znamienite dla 128 współczynnik Spearmana = 0,255. współczynnik Spearmana = 0,294. 130 współczynnik Spearmana = 0,420. 129 48 feministek muzułmańskich ńskich było to, iż i bardzo często sto ich sukces rodzinny był opisywany zarazem jako ako sukces religijny, np.: „Odczuwać „ pokój boży w życiu yciu rodzinnym” (feministka muzułmańska, ska, 29 lat, USA) „Wychować „Wychowa szczęśliwe muzułmańskie ńskie dzieci” (feministka muzułmańska, ska, 38 lat, USA) czy też te „Rodzina, która podążaa za słowem Boga i Proroka i pomaga innym ludziom poznać Boga” (feministka muzułmańska, ska, 30 lat, Egipt). Wykres nr 2. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie:: pytanie:: Co byłoby dla ciebie największym najwi sukcesem życiowym? Początkowo założyłam, żyłam, iż i projekcja sukcesu życiowego może że znajdować znajdowa się w przypadku muzułmanekk w korelacji z tym, czy mieszkają mieszkaj one w krajach zachodnich czy muzułmańskich. skich. Okazało się jednak, iż i rozkład ich odpowiedzi był prawie analogiczny. Jedyną różnicą było to, że odsetek kobiet mieszkających mieszkaj cych w krajach muzułmańskich, muzułma wskazujących na sukces zwiąązany z religią był o 3% większy niżż muzułmanek z krajów zachodnich. Te drugie zaśś częściej częś opisywały sukces związany z życiem rodzinnym. Rozdział II.B. .B. Wyniki badania – porównanie poglądów dotyczących treści ści feminizmu Według czołowych myślicielek myś feminizmu muzułmańskiego ważny waż jest pogląd, iż płeć kulturowa nie jest tylko wytwarzana przez społeczeństwo, społecze stwo, lecz jej kształt w dużej du mierze 49 zależy od biologicznej płci człowieka. Zachodnie ujęcie gender stara się zerwać z determinizmem czysto biologicznym, postulując odrzucenie narzucania scenariusza biografii jednostce ze względu na jej płeć. Aby porównać poglądy na temat wrodzonych wraz z płcią, a nabytych od niej niezależnie cech charakteru i predyspozycji, poprosiłam obie grupy badanych aby z kafeterii stworzonej przez Sandrę Bem wybrały, które słowa określają typowo męską osobowość, które typowo żeńską, a które nie są w związku z żadną płcią. Wbrew kultywowanemu w świecie islamu szczegółowo określonego modelowi kobiecości i męskości, większość cech uznana została przez feministki muzułmańskie, tak samo jak przez feministki świata Zachodu za w ogóle nie związane z płcią człowieka. Wyjątek stanowiły uznane za kobiece przez obie grupy empatia, wrażliwość na potrzeby innych, pragnienie uspokojenia zranionych uczuć. Jedyną istotną różnicą pomiędzy odpowiedziami obydwu grup było uznanie przez muzułmanki delikatności w wysławianiu się za kobiecą cechę. Respondentki zapytane wprost o to, czy charakter człowieka zależy od jego płci biologicznej, niezależnie od tego, który z nurtów feminizmu reprezentowały, bardzo rzadko wybierały odpowiedz zawsze oraz prawie zawsze. Muzułmanki częściej, niż feministki świata Zachodu uważały, iż charakter zależy od płci często i w niektórych przypadkach. Feministki świata Zachodu chętniej niż muzułmanki wybierały zaś opcję, nigdy oraz rzadko. Struktura odpowiedzi na to pytanie, pokazuje więc, że wśród feministek muzułmańskich występuje większa niż wśród feministek Zachodu skłonność do utożsamiania osobowości człowieka z jego płcią biologiczną. Wykres nr 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie:: Jak dokończyłabyś następujące zdanie? Płeć człowieka przesądza o jego charakterze... 50 Pogląd na zależności ż ści ci płci społecznej od płci biologicznej jest ważny wa waż w kontekście porównywaniaa obu nurtów, z powodu tego, iż i feministki muzułmańskie muzułmań zarzucają feministkom świata wiata Zachodu, iż tamte chcąc udowodnić, iż nie sąą w niczym gorsze od mężczyzn, zaczęły ły przysposabiać przysposabia sobie cechy typowo męskie, skie, co jest sprzeczne z naturą natur kobiety, a co więcej, działa na ich niekorzyść, niekorzy gdyż pokazuje, iżż tylko cechy typowo męskie m są społecznie pożądane, zaśś cechy kobiece są s mniej ważne i wartościowe. ściowe. Jednym z celów feminizmu muzułmańskiego ńskiego jest postulowanie ważności wa i wartości ci cech kobiecych na równi z cechami męskimi. skimi. Feminizm muzułmański muzułma uważa, iż feministki świata Zachodu, Zachodu pretendując do posiadania cech męskich, wspierają patriarchat pokazując, iżż tylko cechy męskie m mogą nobilitować w społeczeństwie. ństwie. stwie. Respondentki z obydwu grup badawczych poproszone o wskazanie cech docenianych przez społeczeństwo społecze spośród właściwoś ściwości stanowiących inwentarz do oceny płci psychologicznej Sandry Bem, wskazywały przede wszystkim cechy oznaczone przez Bem jako kulturowo męskie. m Odpowiedzi grup różniły żniły się jednak od siebie. Muzułmanki chętniej niżż feministki Zachodu wybierały dodatkowo cechy kobiece. Najbardziej cenionymi parametrami charakteru człowieka w obu grupach okazała się si siła, samodzielność, niezależność, ż ść, zdolności zdolno ci przywódcze. W porównaniu do feministek zachodnich muzułmanki chętniej ętniej wybierały wrażliwość, wra delikatność, ść, uprzejmość, uprzejmo ciepło oraz miłość do dzieci. Można żna wnioskować, wnioskowa iż feministki świata wiata Zachodu za bardziej nobilitujące nobilituj w społeczeństwie uznająą cechy związane zwi z archetypem męskości, ści, podczas gdy feministki muzułmańskie częściej ciej w obu modelach widzą widz właściwości ci cenione społecznie. Kwestia doceniania, a nawet podkreślania podkre różnorodności ci społeczeństwa wynikającej wynikaj z występowania powania w nim dwóch płci wyraźnie wyra ukazuje się podczas analizy pożądanego po przez 51 respondentki właściwego ciwego znaczenia znaczenia terminu równouprawnienia. O ile feministki świata Zachodu chętnie tnie wskazywały, iż i równouprawnienie oznaczać powinno takie same prawa, obowiązki, możliwości ści czy wybory dla kobiet i mężczyzn, m czyzn, o tyle większość wię feministek muzułmańskich – prawie 60% uznało, uznał żee równouprawnienie powinno być uznaniem, że tak samo ważna na i potrzebna jest obecność obecno zarówno kobiet jak i mężczyzn czyzn w społeczeństwie społecze oraz, żee równouprawnienie powinno być by promocją pluralizmu i demokracji. Odpowiedzi feministek świata wiata Zachodu wskazywały więc częściej na rozwiązanie ązanie homogeniczne dla całego społeczeństwa, zaśś muzułmanek na docenianie doceni różnorodności ści i dostosowanie do niej definicji równouprawnienia. Muzułmanki częściej cz ciej unikały odpowiedzi, które w swojej treści tre posiadały wyrażenie enie „takie same”. same” Wykres nr 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak dokończyłabyś dokończyłabyś poniższe zdanie? Równouprawnienie kobiet i mężczyzn, męż powinno oznaczać: Naturalnym tematem, który pojawia się si przy okazji definiowania równouprawnienia jako „nie takie samo” lecz sprawiedliwe traktowanie, jest dyskryminacja pozytywna. W dyskursie feminizmu świata Zachodu rozwiązanie rozwi to budzi dużoo kontrowersji. Bywa, iż i jest ono uznawane za czynnik potęgujący potę dyskryminację, czy działający ący na szkodę szkod feminizmu. Respondentki wypowiadałyy się na temat dwóch rozwiązań, w których została zastosowana 52 zasada dyskryminacji pozytywnej – odmiennych wymagań wobec kobiet służących słu w armii oraz parytetów wyborczych. Stosunek do przykładów wykorzystania metody był dla respondentek zupełnie różny. Okazało się, że o połowę połow mniejszy był odsetek feministek muzułmańskich muzułma od feministek świata wiata Zachodu, które uznały inne wymagania wymagani wobec kobiet za szkodliwe dla armii. O 17% mniejszy był odsetek muzułmanek od feministek zachodnich uznających uznaj to rozwiązanie za dyskryminujące, a co więcej, wi aż o 23% większy kszy był odsetek muzułmanek twierdzących, iż inne wymagania wobec kobiet są s po prostu naturalne, zaś nie muzułmanki znacznie częściej ciej uznawały to za niesprawiedliwe. Podobnie jak w poprzednim przypadku odsetek feministek feministek muzułmańskich muzułma orzekających, iż rozwiązanie ązanie zanie parytetów wyborczych jest naturalne był wyższy wy od drugiej grupy respondentek o 20%. Jednak oceniając oceniaj tą metodę feministki zachodnie oraz muzułmańskie skie w podobny sposób wskazywały, iż i jest ona pomocna w walce walc z dyskryminacją.. Podobny odsetek kobiet z każdej ka z grup wskazał, iżż jest ona szkodliwa dla państwa, stwa, niesprawiedliwa czy też dyskryminująca. ca. Co ciekawe feministki zachodnie znacznie częściej twierdziły, iżż wspomaga ona równouprawnienie. Wykres nr 5. Rozkład kład odpowiedzi na pytanie:: pytanie: Jak dokończyłabyśś następujące nast zdanie? Inne wymagania w stosunku do kobiet żołnierek niż do mężczyzn żołnierzy są: są Wykres nr 6. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Dokończ Doko następujące ępujące zdanie: Parytety wyborcze, z góry określające ś ące procentową p ilość kobiet w strukturach władzy są: są 53 Z powyższych szych danych wynika, iż i feministki muzułmańskie ńskie chętniej chę widziałyby wykorzystywanie dyskryminacji pozytywnej. Uważają Uwa ją za naturalnąą konsekwencję konsekwencj różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami. ężczyznami. Chcąc poznaćć pola problematyki, problematyki jakie są ważne ne dla obydwu grup feministek, zapytałam, z jakimi objawami dyskryminacji spotkają spotkaj się w swoim życiu. ż Najczęściej wskazywaną sferą dyskryminacji w obu grupach było podejście podej cie innych ludzi do ciała i seksualności respondentek, entek, najrzadziej zaś za obydwie grupy twierdziły, że są dyskryminowane w dostępie pie do edukacji. Muzułmanki rzadziej czuły się si dyskryminowane w kwestii wykonywania obowiązków ązków zków domowych. Generalnie rozkład odpowiedzi w grupach badawczych był do siebie bardzo zbliżony. zb Przyczyną tego stanu rzeczy może mo być fakt, iż dużą część muzułmanek biorących cych dział w projekcie była mieszkankami tych samych krajów co feministki świata wiata Zachodu. Okazało się, si żee ewentualna kulturowa czy religijna percepcja danej sfery nie wpływa zaa bardzo na postrzeganie jej w kategoriach dyskryminacji. Nieznaczna różnica nica pojawiła się dopiero podczas analizy odpowiedzi otwartych na pytanie o samodzielne wskazanie takich sfer. Powtarzającymi Powtarzaj się odpowiedziami feministek świata Zachodu był przede wszystkim ystkim obraz kobiety w mediach oraz grach komputerowych, przesiąknięty ty karykaturalnie przerysowaną przerysowan seksualnością, reżim im eksponującej eksponują seksualność mody, molestowanie seksualne oraz brak oferty sportowej dla kobiet. Żadna z muzułmanek nie udzieliła podobnej odpowiedzi. dpowiedzi. Pole w którym czują czuj się dyskryminowane okazało się si związane z ich religią. ą. Kobiety te pisały, iż i kłopotliwe jest bycie zarazem kobietą kobiet jak i muzułmanką z racji tego, iż zachodnie media postrzegają je jako nieinteligentne i uciemiężone. Wypowiedzii te udzielane były zwłaszcza przez kobiety mieszkające mieszkaj w krajach, gdzie większość mieszkańców ńców ców nie wyznaje islamu. Jedna z nich podsumowała problem pisząc, że ”Społeczeństwo ństwo dostrzega 3 kategorie muzułmanek: noszące noszące hidżab hid - uciskane, 54 dobrowolnie noszące - po praniu mózgu, nienoszące - wyemancypowane” (feministka muzułmańska, 34 lata, Belgia). Tabela nr 3. Prezentacja rozkład odpowiedzi na pytanie: W której z wymienionych dziedzin życia czujesz się źle traktowana ze względu na swoją płeć? feministki świata Zachodu Obowiązki domowe feministki muzułmańskie Zawsze Często Czasami Rzadko Wcale Zawsze Często Czasami Rzadko Wcale 16,21% 27,83% 22,94% 13,76% 19,27% 12,86% 21,43% 20,71% 13,57% 31,43% 2,45% 13,46% 17,74% 22,94% 43,43% 5,71% 13,57% 28,57% 14,29% 37,86% 4,89% 16,51% 23,24% 19,27% 36,09% 6,43% 14,29% 23,57% 17,86% 37,86% 2,14% 11,62% 24,77% 24,46% 37,00% 3,57% 10,71% 24,29% 16,43% 45,00% 15,29% 29,05% 17,74% 17,43% 20,49% 9,29% 19,29% 20,71% 13,57% 37,14% 1,53% 4,59% 14,68% 19,88% 59,33% 2,14% 1,43% 12,14% 16,43% 67,86% 5,50% 22,94% 29,66% 16,21% 25,69% 6,43% 17,86% 27,14% 17,14% 31,43% 7,95% 23,24% 25,69% 15,90% 27,22% 6,43% 15,00% 27,14% 17,86% 33,57% 8,87% 23,24% 25,69% 18,35% 23,85% 8,57% 7,86% 30,71% 19,29% 33,57% 19,88% 16,21% 11,62% 9,79% 42,51% 15,00% 12,14% 15,00% 13,57% 44,29% 28,44% 31,80% 17,74% 9,17% 12,84% 20,71% 22,86% 27,14% 10,00% 19,29% Decyzje podejmowane w związku Relacje z przełożonymi Relacje z kolegami i koleżankami w pracy Decyzje polityczne w moim kraju Dostęp do edukacji Dostęp do zawodu Dyskusje na ważne i trudne tematy Obecność w przestrzeni publicznej Pozycja w grupie wyznaniowej Podejście innych do mojego ciała, seksualności 55 Pomysły na to, jak pozbyć się problemów związanych z dyskryminacją dyskryminacj płciową, które dotykają respondentki bezpośrednio, różniły ró się od siebie w zależności ż ści od grupy badawczej w sposób znaczny. Feministki świata ś Zachodu, bardzo często sto wybierały rozwiązania, rozwi które pozostawały w oczywistej sprzeczności sprzeczno z założeniami ami feminizmu muzułmańskiego. muzułma Proponowały zmniejszenie znaczenia religii w polityce oraz życiu yciu społecznym i promocję swobody seksualnej. Muzułmanki natomiast upatrywały rozwiązania rozwi zania w promocji religii, religii oraz moralności z niej wynikającej. ącej. Obie grupy wysoko oceniły o zmianęę przepisów prawnych i treści edukacyjnych czy teżż prowadzenie odpowiednich kampanii społecznych. Wykres nr 7. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Poniżej Poni ej wymienione zostały różne ró sposoby walki z dyskryminacją płciową. Które wydają ci się najbardziej rdziej skuteczne dla rozwiązania zania problemów bezpośrednio bezpoś cię dotykających? 56 Ten moment badania w sposób najbardziej wyraźny ukazał rażące różnice pomiędzy obydwoma nurtami. Ciekawy wydaje się być fakt, iż odmienności pomiędzy grupami nie zostały tak jasno ukazane na poziomie problemów do rozwiązania, ale sposobów. Grupy respondentek poróżniła chęć manipulacji zmienną jaką jest religia w życiu społecznym. Jedna z grup uważała, że zmniejszenie znaczenia religii w polityce i życiu społecznym byłoby pomocne dla osiągnięcia celów feminizmu. Druga grupa zupełnie nie popierała takiego rozwiązania, a co więcej, proponowała zwiększenie wpływu religii na życie społeczne. Wypowiedzi feministek świata Zachodu były bezkompromisowe, tak jak np. „Nie pozwolić religijnym mężczyznom dyktować czegokolwiek czy decydować o czymkolwiek” (feministka świata Zachodu, 49 lat, USA) podczas gdy feministki muzułmańskie pisały, że rozwiązaniem było by „wzmocnienie wiary społeczeństwa i przynależności do islamu” (feministka muzułmańska, 31, USA). Rozumiejąc, iż feministki muzułmańskie oraz feministki świata Zachodu, nawet jeśli żyją w tym samym kraju, mogą borykać się z innymi problemami dyskryminacyjnymi, postanowiłam sprawdzić, jakie według nich są problemy dyskryminacyjne dotyczące kobiet całego świata i jakie narzędzie powinny być użyte aby im przeciwdziałać. Odpowiedzi na to pytanie mogłyby pomóc w znalezieniu narzędzi, których feministki obu nurtów mogłyby użyć współpracując ze sobą, mogłyby być też punktem wyjścia dla dialogu między nimi w celu rozwiązania problemów kobiet uważanych przez nie za globalne. Kobiety z obu grup oceniły bez wyjątku, że są mniej dyskryminowane niż ogół kobiet na całym świecie. Feministki świata Zachodu najczęściej wskazywały na dyskryminacje kobiet na świecie w sferach takich jak podejście do ich seksualności i ciała, pozycje w grupie wyznaniowej oraz obowiązki domowe, muzułmanki zaś na podejście do seksualności i ciała, następnie na obowiązki domowe oraz dostęp do zawodu. Tabela nr 4. Prezentacja rozkładu odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem kobiety na świecie są dyskryminowane w następujących dziedzinach życia? feministki świata Zachodu Obowiązki domowe feministki muzułmańskie Zawsze Często Czasami Rzadko Wcale Zawsze Często Czasami Rzadko Wcale 27,22% 59,94% 10,09% 1,22% 1,53% 30,71% 66,43% 18,57% 10,00% 2,86% 57 Decyzje podejmowane w 7,65% 55,05% 31,50% 4,28% 1,53% 11,43% 63,57% 40,00% 9,29% 4,29% 6,42% 60,55% 26,30% 5,81% 0,92% 11,43% 61,43% 44,29% 7,86% 3,57% 5,20% 42,81% 36,70% 12,54% 2,75% 8,57% 47,14% 47,14% 17,86% 7,86% 14,37% 56,27% 19,57% 7,65% 2,14% 16,43% 58,57% 34,29% 10,71% 8,57% 7,95% 55,66% 21,41% 9,79% 5,20% 12,86% 48,57% 42,86% 12,14% 12,14% 9,79% 61,77% 23,85% 3,67% 0,92% 15,71% 69,29% 34,29% 7,14% 2,14% 10,70% 60,55% 21,10% 5,81% 1,83% 15,71% 56,43% 37,86% 13,57% 5,00% 15,29% 51,68% 23,85% 6,73% 2,45% 13,57% 57,14% 41,43% 11,43% 5,00% 31,50% 45,87% 15,29% 5,50% 1,83% 22,86% 47,14% 37,86% 12,14% 8,57% 38,84% 47,40% 10,09% 2,45% 1,22% 39,29% 65,00% 14,29% 2,86% 7,14% związku Relacje z przełożonymi Relacje z kolegami i koleżankami w pracy Decyzje polityczne w kraju Dostęp do edukacji Dostęp do zawodu Dyskusje na ważne i trudne tematy Obecność w przestrzeni publicznej Pozycja w grupie wyznaniowej Podejście innych do mojego ciała, seksualności 58 Procentowy rozkład wyboru sposobów walki z dyskryminacją dotyczącą kobiet na całym świecie przedstawiał się identycznie jak wyborów sposobów walki z dyskryminacją dotykającą je bezpośrednio (wykres nr 7). Symbolem feminizmu dla feministek muzułmańskich jest hidżab, który jak wierzą, pozwala ochronić przed traktowaniem kobiety w pierwszej kolejności jako obiektu seksualnego i oceną jej wartości przede wszystkim przez pryzmat ciała. Symbol ten w szerszym dyskursie budzi jednak wiele kontrowersji. Często postrzegany jest przez świat Zachodu przeciwnie, bo jako uosobienie ucisku kobiety. Respondentkom przedstawione zostały dwa zdjęcia. Jedno z nich prezentowało kobiety ubrane zgodnie z obyczajowością muzułmańską, w strój zasłaniający całe ciało z wyjątkiem dłoni oraz twarzy, kolorowy, stanowiący dwukolorową tunikę, chustę oraz spodnie, zaś drugie kobietę z rozpuszczonymi włosami, ubraną w zachodni sposób - w letnią sukienkę kończącą się przed kolanem, odsłaniającą ramiona. Badane zostały poproszone o dopasowanie do każdej z fotografii przymiotników, które kojarzą im się z prezentowaną na nich postacią. Kobiety ubrane w hidżab określane były przez większość feministek muzułmańskich jak i feministek świata Zachodu przymiotnikami nacechowanymi pozytywnie, takimi jak: towarzyska, sympatyczna czy radosna. Feministki świata Zachodu o wiele częściej niż feministki muzułmańskie wybierały cechy takie jak: staroświecka, nieśmiała, zniewolona, zaściankowa, zaś feministki muzułmańskie o wiele częściej niż zachodnie nowoczesna, pewna siebie, kobieca, stylowa czy naturalna. Wykres nr 8. Rozkład przymiotników dopasowanych przez respondentki do zdjęcia prezentującego kobiety w stroju muzułmańskim. 59 Opisując drugąą fotografię fotografi feministki świata wiata Zachodu wskazywały najczęściej, najcz iż widniejąca ca na niej osoba jest nowoczesna, kobieca i swobodna. Mimo, iż i feministki muzułmańskie najczęściej ęściej także także wybierały z listy przymiotniki takie jak nowoczesna i kobieca, to następna w kolejność kolejno była niepewność,, rzadko wskazywana przez feministki zachodnie. W dużej ej dysproporcji pozostał też te rozkład wyborów takich słów jak zniewolona, zakompleksiona, słaba, zależna żna – o wiele częściej ciej wybieranych przez muzułmanki. Wykres nr 9. Rozkład przymiotników dopasowanych przez respondentki do zdjęcia zdj prezentującego kobietęę w stroju zachodnim. 60 Powyższe sze dane pokazują, pokazują iż żadna adna z grup nie posiada całkowicie krytycznego i pozbawionego zrozumienia czy relatywizmu nastawienia do przedstawianych modeli wyglądu. Widać jednak nieco inne spojrzenie na przedstawione wizerunki, zwłaszcza jeśli je weźmiemy pod uwagęę przymiotniki związane zwi z niezależnością. Powyższe ższe zadanie wykazało, iż czymś zupełnie odwrotnym objawia się si dla grup badanych zależność, zależ wolność, niepewność.. Dla muzułmanek kobieta eksponująca eksponuj ca swoja seksualność cechuje się niepewnością i zależnością, ż ś ą, co w połączeniu poł ze skupieniem się na swojej powierzchowności powierzchowno objawia się takżee zakompleksieniem. Jest słaba, choć cho kobieca. Tyle samo muzułmanek uważa, że cechuje ją wolność,, ile twierdzi, żee jest to kobieta zniewolona. Feministki Zachodu widzą w tej postaci cechy związane zwią z wolnością, pewnością siebie i naturalnością, naturalno a więc parametrami odwrotnymi do tych dostrzeganych przez muzułmanki. Kontynuując wątek ątek znaczenia hidżabu, hid respondentki zostały poproszone o ocenę ocen prawdziwości różnych nych stwierdzeń stwierdze na jego temat. Ten element badania wykazał bardzo duże du różnice nice w postrzeganiu tematu. Wyniki mojego badania potwierdziły, iż iż większość wię feministek świata Zachoduu postrzega hidżab hidżab jako symbol ucisku i zniewolenia kobiety. 22,3% 22,3 feministek zachodnich uznało, że stwierdzenie to jest zawsze prawdą, prawd 23,97%, że często, 32,88% że czasami. Zdecydowana większość ększość, bo ponad 70% feministek muzułmańskich ńskich stwierdziło, że zdaniee to nigdy nie jest prawdziwe. Wykres nr 10. Rozkład odpowiedzi na pytanie: pytanie Jak często sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab ab jest symbolem ucisku i zniewolenia kobiety. 61 Prawie 42% muzułmanek uznało, iż i zawsze hidżab ab jest symbolem honoru i dobrych obyczajów kobiety. Najczęstsz ęstszą odpowiedzią wskazywaną przez feministki świata Zachodu było uznanie, iż zdanie to nigdy nie jest prawdą. prawd . W ten sposób odpowiedziało aż a 30% feministek zachodnich. Trzeba jednak zaznaczyć, zaznaczy iż także całkiem duży ży odsetek tej grupy bo aż 28,52% uznał, iż czasami zdanie to może mo być prawdziwe. Wykres nr 11. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: pytanie Jak często sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? Hidżab dżab ab jest symbolem honoru i dobrych obyczajów kobiety. Ponad 77% feministek muzułmańskich muzułma uznało, iż hidżab ab nigdy nie jest wyrazem zaściankowości ci i zacofania. Przeszło 16% 16 z nich uznało to, iż stwierdzenie to jest rzadko prawdą.. Odpowiedzi feministek zachodnich zac na ten temat były dość ść podzielone. Największa Najwi grupa zachodnich respondentek, respondentek stanowiąca prawie 26% grupy uznała, że ż zdanie to jest czasami prawdą, prawie 22%,, że ż rzadko a przeszło 21%, że często. 62 Wykres nr 12. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często cz sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab jest wyrazem zaściankowości za ci i zacofania. Zdecydowana większość ększość feministek muzułmańskich h uznała, że zawsze - 40,15%lub często - 35,04%- hidżab żab jest wyrazem skromności skromno i powściągliwo ś ągliwości. Feministki zachodnie najchętniej tniej wskazywały, iż i opinia ta jest często - 23,27%- lub czasem - 36,73%prawdą. O 12,34% wyższy ższy szy był odsetek feministek zachodnich od muzułmańskich muzułma uważających, iż zdanie to rzadko jest prawdą, prawd oraz o 11,26% twierdzących, ących, że ż nigdy. Wykres nr 13. Wykres przedstawia rozkład odpowiedzi na pytanie: pytanie Jak często twoim zdaniem poniższe sze stwierdzenia są s prawdą? Hidżab ab jest wyrazem skromności skromno i powściągliwości. 63 Większość feministek zachodnich - 56,44% - uznała, iż hidżab żab czasami zakładany jest je wbrew woli kobiety, zaśś 18,18% 18,18 stwierdziło, iż jest to często ęsto prawda. Odpowiedzią Odpowiedzi najczęściej wybieranąą przez feministki muzułmańskie muzułma – 37,96 - było uznanie zdania za rzadko prawdziwe. Niewiele mniej bo 34,31% 34,31 wskazał, iż zdanie, że hidżab żab zakładany jest jes wbrew woli kobiety jest czasami prawdą. prawdą Wykres nr 14. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często cz sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab jest zakładany wbrew woli kobiety. Ponad połowa - 51,82% - respondentek muzułmańskich skich uznała, iż hidżab jest często osobistym wyborem kobiety. Odpowiedź Odpowied ta była również najczęściej ęściej wybierana przez zachodnie feministki. Udzieliło jej 43,01% 43,01 z nich. O prawdziwości ści tego zdania występującej wyst zawsze orzekło aż 28,47 muzułmanek, podczas gdy ponad jedna czwarta feministek zachodnich – 26,57% - stwierdziła, iż i zdanie to jest rzadko prawdą. Wykres nr 15. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab jest osobistym wyborem kobiety. 64 Feministki zachodnie najczęściej wskazywały, iż hidżab często ęsto zakładany jest z powodu nacisku społecznego. Odpowiedz tą t wybrało prawie aż 47% % badanych. 41% muzułmanek stwierdziło, iżż zdanie to jest prawdą prawd tylko czasami. Wykres nr 16. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często cz sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab ab jest zakładany z powodu nacisku społeczeństwa. społecze społeczeń Ponad 40,4% feministek zachodnich pytanych o to, czy wierzą, wierzą, iż hidżab zakładany jest z powodu miłości ci do Boga, było zdania, iż dzieje się tak czasami. 28,4% 28,4 zadeklarowało, iż ich zdaniem jest to często prawda. Odpowiedziami najczęściej najczęściej wybieranymi przez muzułmanki było uznanie zdania za prawdziwe zawsze – 37,41%, lub często ęsto 38,13%. Wykres nr 17. Rozkład ozkład odpowiedzi odpowiedz na pytanie: Jak często sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab jest zakładany z powodu miłości miło ci do Boga. 65 Często sto opinie mówiące o uciskającym uciskaj charakterze hidżaby żaby odrzucane są s przez muzułmanów argumentem o tym, iż i hidżab zwiększa bezpieczeństwo ństwo kobiety, która może mo funkcjonować w przestrzeni publicznej, nie eksponując eksponuj c swojej seksualności, seksualnoś przez co w mniejszym stopniu narażona żona jest na fizyczną fizyczn czy psychiczną przemoc seksualną. seksualn Z prawdziwością ś ą stwierdzenia o zwiększającej zwi bezpieczeństwo ństwo funkcji funkcj hidżabu zgadza się większość feministek muzułmańskich. muzułma 31,62% z nich uważa, że jest to zawsze prawda, 33,82%, że często. sto. Przeciwnego zdanie są s jednak feministki zachodnie. 38,72% 38,72 twierdzi, iż opinia ta nigdy nie jest prawdziwa, zaś za 22,58% zgodne jest co do tego, iż może być ona prawdziwa ale zdarza sięę tak rzadko. Wykres nr 18. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab sprawia, iż i kobiety są bezpieczniejsze. 66 Zdecydowana większość ększość muzułmanek nie zgodziła się z opiniąą odwrotną, odwrotn mówiącą o tym, iż hidżab sprawia, iżż kobiety są s krzywdzone. 54,62% respondentek muzułmańskich muzułma uznało, iż zdanie to nigdy nie jest prawdą, prawd zaś 29,23% przyznało, iżż prawdą może być rzadko. Feministki zachodnie uznały, iż opinia ta jest prawdziwa często ęsto w 36,8% 36,8 przypadkach odpowiedzi, lecz jednocześnie śnie prawie jedna czwarta pytanych uznała, iż iż opinia ta jest rzadko prawdziwa. Wykres nr 19. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab sprawia, że kobiety są krzywdzone. Badane muzułmanki, potwierdziły opini opinię charakterystyczną dla feminizmu muzułmańskiego, mówiącego ącego o tym, iż i hidżab ab ułatwia kobiecie funkcjonowanie w społeczeństwie, a poza funkcją wzmacniająca jej bezpieczeństwo, stwo, pozwala na zmniejszenie postrzegania kobiety w pierwszej kolejności kolejno ci w kategoriach jej ciała. 36,51% 36,51 zapytanych 67 muzułmanek stwierdziło, iżż hidżab hidż czasami ułatwia życie w społeczeństwie. ństwie. 27,78% 27,78 uznało to stwierdzenie często sto jest prawdą prawd zaś 18,25% wierzy, iż zdanie jest prawdziwe zawsze. Odwrotnego zdania sąą feministki zachodnie. Aż A 41, 86% z nich wierzy, iż opinia ta nigdy nie jest prawdziwa. Wykres nr 20. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim woim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab ab ułatwia kobiecie funkcjonowanie w społeczeństwie. społecze społeczeń Podczas gdy prawie co trzecia feministka zachodnia, uważa, uważ że hidżab hid sprawia, iż relacje w społeczeństwie sąą niezdrowe, zaś za prawie co czwarta uważa, iż dzieje się si tak często, aż 60% muzułmanek twierdzi, iż opinia ta nigdy nie jest prawdą. Wykres nr 21. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często sto twoim zdaniem poniższe poni stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab sprawia, iż i relacje w społeczeństwie sąą niezdrowe. 68 Nawiązującc do programowego założenia zało feminizmu muzułmańskiego ńskiego o feministycznej symbolice i funkcji hidżabu żabu oraz częstej cz stej opinii feministek zachodnich o tym, iż i hidżab jest niczym innym jak wytworem systemu patriarchalnego, poprosiłam badane o ustosunkowanie się do tych stwierdzeń. ń.. Odpowiedzi badanych potwierdziły opinie przypisywane obu nurtom. Feministki muzułmańskie ńskie zdecydowanie sprzeciwiły się si prawdziwości ści tezy o patriarchalnym pochodzeniu hidżabu – ażż 61,83% 61,83 z nich odpowiedziała, iżż zdanie to nigdy nie jest j prawdziwe. Prawie 70% z ich uważało, uwa iż hidżab ab jest zawsze (31,62%) lub często cz (36,03%) wyrazem kobiecości ci i feminizmu. Najczęstszą Najcz odpowiedzią feministek zachodnich była zgoda z opinią, iż hidżab ab jest wytworem patriarchatu. Aż A 38,65% respondentek z tej te grupy wierzy, iż zdanie to zawsze jest prawdziwe, a 27,66%, 27,66 że często. Choć najczęściej ęściej wybieraną wybieran przez nie opcją jest uznanie, iżż hidżab hid ab nigdy nie jest wyrazem kobiecości i feminizmu – odpowiedziało tak 32,10% grupy badanych, rozkład odpowiedzi na to pytanie nie był już ju tak radykalny, ponieważż blisko co 3 feministka zachodnia uznała, iż iż czasami hidżab hid może być wyrazem feminizmu i kobiecości. kobiecoś Wykres nr 22. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często sto twoim zdaniem zdanie poniższe stwierdzenia są prawdą? ą? Hidżab ab jest nienaturalnym wytworem patriarchatu. Hidżab Hid może być wyrazem kobiecości ci i feminizmu. 69 70 Rozdział II. C. Wyniki badania – stosunek przedstawicielek feminizmu świata Zachodu i feminizmu muzułmańskiego muzułmań do siebie nawzajem Większość feministek świata ś Zachodu zapytana, czy kiedykolwiek słyszała termin „feminizm muzułmański” ński” zadeklarowała, iż i nazwa tego odłamu jest im znana, ale nie wiedzą wiedz do końca co oznacza. Wykres nr 23. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy słyszałaśś kiedykolwiek o pojęciu poj „feminizm muzułmański”? Kiedy kobiety poproszone zostały o zdefiniowanie zjawiska, okazało się, si iż co czwarta feministka zachodnia potrafi wskazać wskaza na najważniejsze niejsze parametry opisu feminizmu muzułmańskiego skiego takie jak: czerpanie czerpanie wiedzy i mandatu do głoszenia równości równo kobiet i mężczyzn z Koranu. Wykres nr 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie o definicj definicję feminizmu muzułmańskiego. 71 Wśród ród odpowiedzi niepoprawnych najczęściej najcz powtarzającym ącym się si błędem było przekonanie, iż feminizm muzułmański mu sprzeciwia się religii. Częstą ę ą odpowiedzią odpowiedzi było też wskazanie na paradoksalność ść terminu. Jedna z respondentek stwierdziła, że ż najwłaściwszą definicją feminizmu muzułmańskiego muzułmań jest „samooszukiwanie się”. ”. Dodała, że ż „Feminizm nie może funkcjonować jednocześnie jednocześ akceptującc patriarchalne religie, takie jak islam, chrześcijaństwo, stwo, czy cokolwiek innego. Powstanie tego nurtu ziściło ziściło się tylko dlatego, że muzułmanie poczuli potrzebę zaspokojenia swojego dysonansu poznawczego. Jest to zjawisko nieefektywne i ogólnie szkodliwe dla sprawy feminizmu.” (feministka świata Zachodu, 26lat, Rumunka zamieszkała w Wielkiej Brytanii). Blisko co trzecia feministka zachodnia odpowiadała na to pytanie wypowiedzą wypowiedz o podobnym wydźwięku źwięku np.”Feminizm i islam? To niemożliwe”(feministka ministka świata wiata Zachodu, 36 lat, Kanada), „Trudno „ nazwać muzułmanki feministkami, gdyż pojecie feminizmu jest w wielu aspektach sprzeczne z tą t religią” (feministka świata wiata Zachodu, 27 lat, Polska), „Feminizm muzułmański muzułma to totalna dyskryminacja kobiet pod przykrywka p feminizmu” (feministka świata Zachodu, 25 lat, Polska). Pomimo takich wypowiedzi, ponad 65% badanych feministek zachodnich uznała za zawsze lub często sto prawdziwe zdanie, iż i feministki świata wiata Zachodu nie powinny orzekać orzeka o sytuacji społecznej muzułmanek, anek, ponieważ poniewa nie posiadają wystarczającej ącej wiedzy. Z opinią opini tą zgodził się bardzo podobny odsetek badanej grupy feministek muzułmańskich. muzułma muzułmań Ponad 70% muzułmanek uznało, iżż nigdy lub rzadko prawdą prawd jest zdanie, iżż feministki świata Zachodu powinny orzekać o sytuacji ytuacji muzułmanek ponieważ poniewa posiadają one dłuższe dłuż doświadczenie emancypacyjne. Głosy feministek zachodnich w tej sprawie były bardzo podzielone. Ponad co trzecia z nich uznała, iżż stwierdzenie to jest często cz sto prawdziwe. Podobna liczba z nich – 16,73% uznała to zdanie za zawsze prawdziwe, co za nigdy prawdziwe – 17,44%. 72 Wykres nr 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie o częstotliwość ęstotliwość prawdziwości stwierdzenia, iż feministki świata ś Zachodu powinny orzekaćć o sytuacji muzułmanek ponieważ posiadają dłuższe ższe doświadczenie doś emancypacyjne. Feministki zachodnie są przekonane, iż powinny pomóc muzułmankom w walce o respektowanie ich praw. Za bezwzględną bezwzgl prawdziwością tej tezy opowiedziało się, si aż 47,06% feministek zachodnich, a ponad 20% z nich uznała, iż i jest to często prawda. Największy Najwi odsetek respondentek muzułmańskich muzułmań – 33,08% z nich stwierdził, iżż zdanie jest prawdziwe tylko czasami. Mimo, tego nie można mo nie zwrócić uwagi na to, iżż ponad ¼ muzułmanek uznała, iż zdanie to jest zawsze prawdziwe. Jednocześnie Jednocze nie ponad 40% 40 feministek muzułmańskich uznało, iżż często prawdą prawd jest, żee muzułmanki nie potrzebują żadnego udziału świata wiata Zachodu w walce o prawa kobiet. Niewiele mniej bo 35,29% przyznało jednak, że zdanie to jest czasami prawdą. prawdą. Muzułmanki do zdania ustosunkowały się w sposób bardzo różny. ny. Ponad ¼ z nich zgada się, się iż teza ta jest często sto prawdziwa, ponad 29%, 29 że czasem. Wykres nr 25. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie o częstość cz prawdziwoś zdań: Kobiety prawdziwości świata wiata Zachodu powinny pomóc muzułmankom walczyć walczy o respektowanie praw p kobiet. Muzułmanki nie potrzebująą żadnego adnego udziału kobiet Zachodu w walce o prawa kobiet 73 „Kobiety świata wiata Zachodu powinny walczyć walczy o prawa kobiet należne żne muzułmankom” to zdanie za zawsze prawdziwe uznało prawie 40% feministek zachodnich. Co trzecia badana feministka muzułmańska ńska uznała, żee jest to czasami prawda, lecz prawie ¼ muzułmanek osądziła żee zdanie to nigdy nie jest prawdziwe. Wykres nr 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie o częstość ść prawdziwości prawdziwo zdania: Kobiety świata wiata Zachodu powinny walczyć walczy o prawa kobiet należne ne muzułmankom. Chociaż feministki zachodnie odnoszą odnosz się do pomysłu jednoczenia nia obu nurtów w celu walki o prawda kobiet na całym świecie wiecie nieco bardziej optymistycznie, optymistycznie niż muzułmanki, największy kszy odsetek respondentek w obu grupach uznał, żee zdanie to jest zawsze prawdą. prawd Wykres nr 27. Rozkład odpowiedzi na pytanie o potrzebę potrzebę jednoczenia jednoc obu nurtów feminizmu w celu walki o prawa kobiet na całym świecie. 74 Według feministek zachodnich mogłyby one pomóc muzułmankom w sposób najlepszy, zwracając uwagęę opinii międzynarodowej mi na sytuacjęę kobiet w danym kraju muzułmańskim skim (79,51%) oraz poprzez poprzez protesty przeciwko łamaniu praw kobiet w społecznościach muzułmańskich ńskich skich (74,62%). Odpowiedzi te były również równie najczęściej wybieranymi przez muzułmanki. Przeszło co czwarta feministka zachodnia odpowiedziała, iż i pomocne było by promowanie wyzwolenia seksualnego se oraz świeckości ści wśród wś muzułmanek. Z tą opinią zgodziła sięę tylko prawie co 16 feministka muzułmanka. Wykres nr 28. Rozkład odpowiedzi na pytanie o najlepszy sposób na pomoc muzułmankom przez feministki świata ś Zachodu. 75 Co trzecia feministka muzułmańska ska poza wskazaniem odpowiedzi z przygotowanej przeze mnie kafeterii uzupełniła pole w którym poproszona była o wpisanie samodzielnie wymyślonej lonej metody jaka według niej powinna być by użyta yta przez zachodnie feministki w celu pomocy muzułmankom. Odpowiedzi Odpowie przez nie udzielone można na podzielić na prawie równe dwie grupy. Pierwsza z nich wskazywała, iż i działaczki, które chciałyby wspomóc kobiety muzułmańskie skie w walce o ich prawa powinny zdobyć zdoby solidną wiedzęę o temat ich religii, kultury oraz potrzeb. Druga z nich uznała, iż najlepszym sposobem pomocy było by wstrzymanie się od jakichkolwiek działań działa i zabierania głosu w ich sprawie. Feministki muzułmańskie skie odpowiadały, że że feministki zachodnie najlepiej zrobiły by „nie robiąc robi absolutnie nic. Jak tylko europejskie europejsk kobiety zaczną mówićć co mamy robić, robi nasze społeczeństwo użyje yje tego przeciwko nam. Poza tym większość wi europejskich feministek nie jest wystarczająco mądra, aby zrozumieć zrozumie to czego my szukamy. Nie szukamy wolności wolno do malowania sobie paznokci albo do noszenia noszenia obcisłych jeansów w miejscach publicznych. Nawet jeśli dostaniemy to, co zachodnie feministki określają okre jako równouprawnienie, wciąż wci będziemy ubierać sięę tak jak my chcemy się si ubierać,, a nie tak jak one chcą” chc (feministka muzułmańska, ska, 35 lat, Afryka Południowa). Połu Inna kobieta uznała, że Europejki pomogą pomog muzułmankom „zajmując ąc się własnym interesem. Nasze koncepcje wolności wolno są zbyt różne” wolnoś 76 (feministka muzułmańska, ńska, ska, 47 lat, Wielka Brytania). Prawie 19% grupy feministek zachodnich zdecydowało się projektować swoje propozycje działań,, które mogłyby pomóc muzułmankom. Najczęściej ęściej wskazywały one na potrzebę potrzeb zrozumienia kultury i systemu wartości ci muzułmanek przed podjęciem podj jakichkolwiek działań oraz współpracy i pełnego pokoju i empatii dialogu z muzułmankami oraz na wsparcie edukacji kobiet mieszkających mieszkaj na Bliskim Wschodzie i w Północnej Afryce. Ponad połowa wszystkich badanych kobiet stwierdziła, że poza płcią płci biologiczną kobiety na całym świecie wiecie łączy dyskryminacja ze względu wzgl na nią. ą Ażż 17,27% 17,27 niższy był odsetek feministek zachodnich od muzułmańskich, muzułma które uważały, żały, iż łączy łą je podobna pozycja w rodzinie. Feministki muzułmańskie muzułma częściej niż zachodnie dostrzegały sfery mogące być wspólnym mianownikiem dla kobiet na całym świecie. Wykres nr 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie o to co łączy czy kobiety na całym świecie. „Powinnyśmy my działać razem, aby zapewnić wszystkim kobietom równość” równo (feministka świata wiata Zachodu, 20 lat, USA), oraz „Myślę, żee wszystkie kobiety na całym świecie wiecie powinny razem przeciwstawić przeciwstawi się temu” (feministka muzułmańska, muzułmań 49, USA) – wypowiadały się kobiety. Poza ogólnymi stwierdzeniami o równości, równości, obydwie grupy poruszały tematy związane ązane z edukacją edukacj i przeciwstawieniem się przemocy seksualnej, jako te na rzecz których kobiety na całym świecie powinny zjednoczyć swoje siły. Feministki świata wiata Zachodu, Zachodu komentując zdjęcie cie nagiej aktywistki organizacji FEMEN trzymającej w dłoniach transparent z napisem „muzułmanki rozbierzcie się” si pokazały jak różne ne zdanie na temat tej organizacji posiadają. posiadaj 40% badanych feministek zachodnich opisało ideę akcji przedstawionej na zdjęciu zdję przymiotnikami oceniającymi jąą pozytywnie, jako dobrą, dobr słuszną, odważną,, potrzebną, potrzebną wolnościową itp. 44% badanych opisało ją j słowami o 77 charakterze neutralnym, takimi jak np. zwyczajną, kontrowersyjną, jakąś, lecz tylko 16% z nich opisały ją negatywnie jako np. kretyńską, głupią, bezsensowną. Tylko 5% feministek muzułmańskich opisało ideę kampanii przymiotnikami, które można rozumieć jako pozytywne tj. interesująca, ciekawa, intrygująca. 14% z nich oceniło ją wyrażeniem neutralnym jako typowo zachodnią. Aż 81% respondentek z tej grupy zakwalifikowało zobrazowaną ideę w sposób negatywny, jako m.in. płytką, głupią, obraźliwą, antywolnościową, dyskryminującą, niemoralną czy też obrzydliwą. Metoda skonfrontowania nagości demonstrantki z nakazującym zakrywać ciało szariatem było dla co piątej pytanej przeze mnie feministki świata Zachodu metodą właściwą, co nazywano słowami takimi jak np. trafiona, słuszna czy mądra. 39% z nich opisało metodę przymiotnikami neutralnymi takimi jak np. przykuwająca uwagę, liberalna, zaś 42%wyrażeniami negatywnymi, jak np. niepotrzebna, niemądra, pozbawiająca szacunku. Tylko 2% grupy badanych feministek muzułmańskich metodę nazwało w sposób pozytywny, np. jako ciekawą, interesującą, zaś 98% w sposób negatywny. Według nich połączenie nagości kobiety z nakazującym zakrywać ciało prawem islamu jest niewłaściwym, prowokującym, egocentrycznym brakiem zrozumienia, który działa na korzyść patriarchatu. Część z nich zwróciła uwagę, iż działania FEMEN-u sprzyjają pogłębianiu się przepaści w dialogu międzykulturowym. Jedna z muzułmanek stwierdziła, że sposób w jaki działa FEMEN jest „bardzo słabo trafiony. Pogłębia on tylko problem i sprawia, że sprawy będą toczyły się jeszcze gorzej. Sprawia, że ludzie żyjący w krajach muzułmańskich myślą, że feministki, białe kobiety i kobiety, które nie są muzułmankami są głupie i puszczalskie. Ta akcja wzmacnia stereotypowe postrzeganie białych, zachodnich kobiet oraz generalnie feministek” (feministka muzułmańska, 37 lat, USA). Respondentki muzułmańskie wyznały, iż ten sposób protestu obraża je i poniża. Kobieta przedstawiona na fotografii opisywana była przez muzułmanki jako poniżająca siebie i wszystkie kobiety na świecie. Jedna z feministek muzułmańskich opisała ją jako „uwłaczającą wszystkim kobietom poprzez poniżanie samej siebie i zdegradowanie siebie do tak niskiej pozycji. To naprawdę wstyd. Ta kobieta pokazuje brak wiedzy i szacunku dla siebie i innych” (feministka muzułmańska, 46 lat, Kanada). Opisując fotografię muzułmanki wielokrotnie używały zwrotów takich jak „świat zachodu”, „zachodnie feministki”, „zachodni egocentryzm” co może świadczyć o tym, iż akcje FEMEN-u utożsamiają w całości ze stosunkiem feministek świata Zachodu do muzułmanek. Twierdziły, że metoda przedstawiona na zdjęciu jest „nie do zaakceptowania i pokazuje zachodnią nietolerancję. Hidżab jest wyborem dla wielu kobiet. Tam, gdzie nie jest praktykowany, kobiety i tak ubierają się ostrożnie i bez konieczności noszenia zasłony. Konfrontowanie hidżabu z nagością jest po 78 prostu wyrazem reżimowości ogłupiających stylów życia jaki chcą nam narzucić feministki zachodnie.” (feministka muzułmańska, 41 lat, Afryka Południowa). Inna muzułmanka sposób przeprowadzenia kampanii nazwała ”niedorzecznym, infantylnym, ukazującym syndrom “białego rycerza”, który wierzy, że każdy kto jest inny niż on sam potrzebuje ratunku. Ta kobieta niewątpliwie nigdy w życiu nie rozmawiała z żadną muzułmanką” (feministka muzułmańska, 39 lat, USA). Hasło „Muzułmanki rozbierzcie się” trzymane przez działaczkę FEMEN-u w dłoniach podobało się blisko co 4 feministce świata Zachodu. Twierdziły często, iż jest ono inspirujące, proste i efektywne, odważne i mądre. Slogan oceniany był pozytywnie jako „optymistyczną próbę pokazania muzułmankom ich własnego ciała, bez konieczności obawy przed traktowaniem ich w seksistowski sposób” (feministka świata Zachodu, 25 lat, Rumunia) czy też „niedelikatną próbę wstrząśnięcia muzułmankami w dobrym celu. Jest to walka o otwarcie oczu kobietom, które partycypują w patriarchalnej indoktrynacji religijnego prawa pełnego opresji i zaproszenie do poskromienia go” (feministka zachodnia, 55 lat, Kanada). Duża ilość kobiet wyrażała wręcz podziw dla hasła i działaczek FEMEN-u, które z własnej woli poświęcają swój czas i narażają bezpieczeństwo dla kobiet z innych części świata. „To miło widzieć zachodnią kobietę skoncentrowaną na prawach muzułmańskich kobiet. Solidarność! (feministka świata Zachodu, 29 lat, USA), “To pokazuje, że kobiety na całym świecie są zorientowane w problemach jakim stawiać czoła muszą inne kobiety. To pokazuje solidarność!” (feministka świata Zachodu, 40 lat USA), „Ona ponosi duże ryzyko, wykonując duży krok w stronę ogólnoświatowej wolności” (feministka świata Zachodu, 46 lat, USA). Jednak aż 49% badanych feministek zachodnich oceniło hasło kampanii w sposób negatywny. Większość z nich uznała sam cel akcji za słuszny, jednak jej hasło za niezbyt trafione. „Nie wydaje mi się, żeby metoda i hasło były efektywne dla tego protestu. Wszyscy skupią się na biuście demonstrantek i prowokującym haśle, a nie na szczytnym celu” (feministka świata Zachodu, 55 lat, USA), „Nie wydaje mi się, aby to była właściwa droga do zarysowania tak poważnego problemu związanego z płciową dyskryminacją” (feministka świata Zachodu, 56 lat, USA) – twierdziły respondentki. Blisko jedna trzecia oceniających hasło negatywnie wskazywała na potrzebę dostosowania haseł tego typu protestów do kontekstu kulturowego, w jakim żyją muzułmanki oraz wzięcia pod uwagę ich zdania w tej sprawie. „Hasło to pokazuje, jak ignorancja trzyma kobiety z daleka od współdziałania” (feministka świata Zachodu, 25 lat, amerykanka zamieszkała na Dominikanie). Co więcej, pisały, iż slogan towarzyszący protestantce jest nietolerancyjny i oparty na braku wiedzy o realiach i priorytetach życiowych wyznawczyń islamu. Prawie 15% wypowiedzi negatywnie oceniających hasło zawierały w sobie krytykę używania nagości jako symbolu wolności, a co 79 więcej zaznaczały, iż epatująca nagością kampania jest zaprzeczeniem feministycznych ideałów oraz jest esencją wytworów patriarchatu, który w zachodnim wydaniu chętnie widziałby kobietę rozebraną. Świadczyły o tym wypowiedzi w stylu: „Obie z tych opcji mają takie samo znaczenie. Obie te sytuacje pokazują traktowanie kobiet na całym świecie jak obiekty seksualne, tylko, że wyraża się to w różny sposób” (feministka świata Zachodu, 21 lat, Rumunia), „Nie myślę, że bycie „sexy” jest szokujące czy rewolucyjne. To jest właśnie patriarchalna opresja taka sama jak nakaz zakrywania ciała” (feministka świata Zachodu, 32 lata, USA), „Nie powinnyśmy używać naszych ciał. Powinnyśmy używać naszych głów do walki z patriarchatem” (feministka świata Zachodu, 31 lat, Wielka Brytania) czy też „To jest dopiero produkt patriarchatu: kobieta musi się rozebrać aby jej opinia została usłyszana” (feministka świata Zachodu, 24 lata, Rumunia). 98% feministek muzułmańskich oceniło negatywnie hasło kampanii. Opinie na jego temat można podzielić na te, które zwracają uwagę na brak zbieżności w potrzebach i woli muzułmanek z tym, do czego nawołuje hasło, brak zrozumienia kultury islamu oraz na to iż używanie nagości sprzyja patriarchalnemu systemowi i szkodzi założeniom feminizmu. „To hasło jest antywolnościowe i antyfeministyczne” (feministka muzułmańska, 33 lata, Somalijka zamieszkała w Wielkiej Brytanii), „Myślę, że kobieta powinna szanować siebie i swoje ciało. To jest klucz do feminizmu” (feministka muzułmańska, 24 lata, Turczynka zamieszkała w Szwecji), „Nie podoba mi się to co dzieje się na tym zdjęciu. Ta kobieta postulując hasło trzymane w dłoniach, generalizuje ignoranckie założenia na temat tego kim są i czego pragną muzułmanki. To co robi jest dziecinne, nieuprzejme, zawstydzająca dla patrzącego, a co więcej, obrażające innych ludzi, ich wierzenia, które mają prawo być inne od jej. Myślę tak jako muzułmanka i feministka. Każda wykształcona i tolerancyjna kobieta myśli chyba tak jak ja w odniesieniu do każdej między religijnej czy miedzy kulturowej debaty. Znajduję także wiele ironii w sposobie w jaki ta dziewczyna zawstydza samą siebie. Bycie nagą nigdy nie jest akceptowalne, a już na pewno nie budzi szacunku w społeczeństwie. Ona nie szanuje samej siebie więc to uświadamia mi jak bardzo zniewolona, nieszanowana jest w swoim własnym społeczeństwie. Jej koncepcja wolności związana z nagością i eksponowaniem seksualności wspiera seksizm i powszechne zniewolenie kobiet w miejscach pracy, w polityce, w związkach, w systemie finansowym, w społecznym nastawieniu do kobiet.” (feministka muzułmańska, 25 lat, Wielka Brytania). Respondentki obu grup zostały poproszone o ustosunkowanie się do znanego w Internecie rysunku przedstawiającego kobiety, z których jedna ubrana jest w czarny nikab a druga w kostium kąpielowy typu bikini oraz duże przeciwsłoneczne okulary. Myśli kobiety w 80 czadorze na temat przechodzącej przechodzą obok niej plażowiczki brzmią „Wszystko odkryte poza jej oczami, co za okrutna kultura męskiej m dominacji”. Myśli li kobiety w bikini to „Wszystko zakryte poza jej oczami, co za okrutna kultura męskiej m dominacji”. Ponad połowa – 54% % feministek muzułmańskich utożsamiała żsamiała swoje poglądy pogl z myślami lami kobiety w czadorze, przy czym dość do duży odsetek tej grupy – 42,86% 42,86 nie zgadzał się z myślami żadnej adnej z kobiet przedstawionych na rysunku. Zdecydowana większość wi wię feministek świata Zachodu – aż 69,42% nie zgodziło się si ze zdaniem żadnych adnych z nich, 22, 63% 63 z myślami kobiety w bikini, zaśś 7,95 kobiety w czadorze. Wykres nr 30. Rozkład ozkład odpowiedzi na pytanie o zgodność zgodność poglądów ądów respondentek z myślami lami kobiet przedstawionymi na rysunku. Feministki zachodnie chwaliły rysunek z powodu inteligentnego zilustrowania na nim odmiennych perspektyw, powodu trudności trudno w komunikacji pomiędzy muzułmankami i nie muzułmankami, zmuszenia odbiorcy do relatywnego spojrzenia na kwestię kwesti ubioru i moralności. ci. Prawie co 4 opinia zawierała w sobie refleksję refleksj nad patriarchalnym systemem którego produktem sąą oba modele ubioru. Jedna z feministek powiedziała „Mogę zidentyfikować się z obydwie iema stronami tego konfliktu, bo czuję, ę że obie mają maj rację. W zwesternizowanych krajach kobiety są s seksualnymi obiektami i obywatelami drugiej klasy. W krajach muzułmańskich sąą własnością własno mężczyzn czyzn i obywatelkami drugiej klasy. klas Obie te kultury są kulturami męskiej ęskiej dominacji” (feministka świata wiata Zachodu, 19 lat, USA). Co piąta pi respondentka wskazywała na opresję opresj kobiety muzułmańskiej i jej błędne ędne przekonanie, które zdaniem tych respondentek eksponuje rysunek. Pisały, że „rysunek uświadamia uś różność perspektyw i opinii. Jednak pokazuje też te opresję kobiet muzułmańskich, ńskich, które pod wpływem prania mózgu nie dostrzegają jej” (feministka świata wiata Zachodu, 30, USA). Muzułmanki doceniły wartość rysunku z powodu trafnego zilustrowania mnogości mnogo perspektyw, bijącego bij z niego apelu o relatywizm i zgłębianie zgłębianie punktu widzenia drugiej strony przy próbach dialogu międzykulturowego dzykulturowego oraz przedstawienia błędnych bł przekonań kobiet Zachodu o swojej wolności i bezpieczeństwie. ństwie. Muzułmanki pisały np. „Rysunek pokazuje pokazuje która z nich ma lepiej i która z nich jest bezpieczniejsza i lepiej chroniona. Oczywistym jest, że ta zakryta jest pod większą ochroną niż ta, która pokazuje niemal wszystkie ze swoich partii ciała” (feministka muzułmańska, ska, 22 lata, Malezja). 81 Wśród opinii obu grup pojawiło się też kilkanaście refleksji na temat faktu, iż prawdą jest, że muzułmanki i nie muzułmanki często myślą o sobie właśnie w taki jak to przedstawiono na rysunku sposób, co pozwala obu grupom podnieść własne poczucie wartości. Taki wynik badania rozszerza tezę indyjskiej aktywistki Chandry Talpade Mohanty o tym, iż feministki zachodu wykorzystują stereotypowy wizerunek „zawsze cnotliwej dziewicy” – muzułmanki do wzmocnienia własnej autoprezentacji, jako przeciwwagi131. Wydawać może się, iż muzułmanki również używają stereotypowego modelu nie muzlmanki pochodzącej z krajów Zachodu do podkreślenia swojej tożsamości i opisu. Brak na swój sposób przeciwnej grupy odniesienia nie pozwoliłby muzułmankom na przedstawianie się jako osób skromnych, honorowych, uduchowionych i pełnych wartości, zaś kobietom świata Zachodu jako wyzwolonych, świadomych, pewnych siebie, sprawujących całkowitą kontrolę nad własnym życiem. Zapytane o to, co nie podoba im się w ilustracji, feministki zachodnie uznały, iż przedstawia ona pewne ekstremum poglądów, gdzie z żadnym nie sposób się utożsamić. Co więcej, obie kobiety przedstawione na rysunku są esencją stereotypowego myślenia obu grup o sobie, podczas gdy nie wszystkie kobiety Zachodu są „rozebrane”, „słodkie”, „infantylne” i nie wszystkie muzułmanki ubrane są w bezkształtne czadory. „Nie wszystkie zachodnie kobiety myślą i wyglądają w ten sposób i nie wszystkie muzułmanki myślą i wyglądają w ten sposób. Nie jestem pewna czy którekolwiek z nich tak myśli” (feministka świata Zachodu, 19 lat, USA). Co trzecia respondentka uznała, że rysunek ten utrwala międzykulturowe stereotypy. Zdanie muzułmanek okazało się dość podobne. Również zwróciły uwagę, iż rysunek posługuje się mową stereotypów i nienaturalnych kontrastów. Jednak część z nich stwierdziła, iż rysunek nie przedstawia sytuacji do końca równoważnej, ponieważ kobieta w bikini ubrana jest w taki sposób, aby zadowolić mężczyznę, podczas gdy kobieta w czadorze ubrana jest w niego aby zadowolić Boga. Co 4 feministka muzułmańska uznała, że właśnie dlatego nie powinno się ich porównywać. Większość zachodnich feministek opisało kobietę w hidżabie słowami o negatywnej wartości. Najczęściej definiowały ją jako uciśnioną, poddaną, nieciekawą, bardzo religijną, radykalną, słabą, nieśmiałą, skromną, tradycyjną, uprzedmiotowioną, roztrzęsioną, cichą, niezadowoloną, niewidzialną, smutną, zszokowaną widokiem drugiej, wystraszoną, zazdrosną, zaściankową, tajemniczą, ubraną w sposób niewygodny i niebezpieczny dla jej 131 Chandra Talpade Mohanty, W oczach Zachodu: nauka feministyczna a dyskursy kolonialne[w:] pod red. Nalini Visvanathan, Lynn Duggan, Nan Wiegersma i Laurie Nisonoff, Kobiety, gender i globalny rozwój, wybór tekstów, Polska Akcja Humanitarna, Warszawa 2012, str. 111-117. 82 zdrowia. Co dziesiąta respondentka opisywała kobietę jednym słowem – „muzułmanka”. Niektóre z feministek zachodnich porównywały przedstawioną muzułmankę do postaci śmierci, worka na śmieci, stosu szmat, bezosobowego i bezkształtnego stworzenia. Pojawiło się kilka głosów mówiących, iż widok takiej kobiety budzi w obserwatorach brak komfortu, np. „wygląda na niesamowicie spoconą. W rękawiczkach? Jest niewątpliwie wystarczająco gorąco, aby założyć kostium kąpielowy. Ona musi się gotować. To sprawia, że ja czuję się niekomfortowo. Czuję się zakłopotana” (feministka świata Zachodu, 29 lat, USA). Feministki muzułmańskie opisały kobietę w nikabie w sposób zupełnie inny niż grupa pierwsza. Według nich kobieta po prawej stronie rysunku jest skromna, bezpieczna, asekurująca się, religijna, poprawna, zapobiegliwa, inteligentna, interesująca, pewna siebie, pełna honoru i szacunku, dumna, chroniąca swoje piękno tylko dla swojego męża, wolna, kontrolująca samą siebie, szczęśliwa, niezależna, zdyscyplinowana, cnotliwa, elegancka. Tylko jedna z feministek muzułmańskich dopuściła możliwość, iż kobieta ta być może jest ubrana niezgodnie z własną wolą, a jedna wyraziła swój nieprzychylny stosunek do stroju, opisując go jako przesadzony, zaznaczając przy tym, iż sama zasłania swoje włosy. Kobietę ubraną w bikini feministki zachodnie opisały głównie jako słodką, atrakcyjną seksualnie, pewną siebie, miłą, przebojową, odważną, piękną, wyluzowaną, wolną, szczęśliwą, rozrywkową, aktywną, wyzwoloną, bardziej wyedukowaną od muzułmanki, otwartą, zaś jej myśli świadczące iż jest zatroskana o sprawy innych kobiet i empatyczna. Co 10 kobieta z tej grupy respondentek nazwała postać w bikini słowami nacechowanymi negatywnie. Były nimi najczęściej: płytka, puszczalska, impertynencka, cyniczna, narcystyczna, głupia, materialistyczna. Muzułmanki tę samą postać oceniały najczęściej jako tanią, bezrefleksyjną, niezapobiegliwą, szukającą kłopotów, materialistyczną, skupioną na sobie, nagą, kochającą spojrzenia mężczyzn, uprzedmiotowioną, egocentryczną, rozrywkową, naiwną, wulgarną, słabą, zakompleksioną, zdominowaną przez seks. Tylko kilka muzułmanek określiło ją w sposób neutralny jako „normalną dla zachodniej kultury” i kilka w sposób pozytywny jako „sympatyczną”. Można zauważyć, iż obydwie grupy opisały przedstawione na rysunku kobiety w dużej liczbie przypadków na zasadzie słów będących przeciwieństwami do tych, których użyła druga grupa respondentek. Większość feministek świata Zachodu nie wprowadziłaby do własnej kultury żadnego z elementów kultury muzułmańskiej. Większość z nich dodała jednak, że nie zna zbyt dobrze kultury muzułmańskiej więc nie wie, czy jest w niej coś co mogłoby się podobać. Blisko co 3 respondentka tej grupy uznała, iż jest przeciwko każdej kulturze, która związana jest z religią a tym bardziej religią tak bardzo patriarchalną. Odpowiedzi te były dość kategoryczne, takie 83 jak np. „Absolutnie żadnego. Szczerze gardzę islamem i muzułmańską kulturą. Gardzę każdą zorganizowaną religią i patriarchalną kulturą” (feministka świata Zachodu, 23 lata, Wielka Brytania). Blisko co 7 respondentka przyznała, iż chętnie widziała by w swojej kulturze charakterystyczną dla muzułmanów lojalność w stosunku do rodziny, szacunek do rodziców oraz gościnność. Dość często powtarzała się również odpowiedź nawiązująca do przeciwstawienia się zachodniemu reżimowi mierzenia wartości kobiety przede wszystkim przez pryzmat jej atrakcyjności seksualnej oraz wszechobecnego gołego ciała. Prawie co 6 feministka świata Zachodu wypowiadała się na ten temat w podobny do tego sposób: ”Myślę, że skromność jest dobra. Amerykańska kultura jest przeseksualizowana. Nasze młode dziewczynki są bombardowane wiadomościami w stylu seksowna = piękna. A takie piękno jest zewnętrzne i płytkie. Lubię koncepcję muzułmańskich kobiet, skromność, nie pokazywanie całemu światu swojego sex-appeal’u jako najważniejszej rzeczy” (feministka świata Zachodu, 60 lat, USA), „Nie afiszowanie się z ze swoją seksualnością, która w kulturze zachodniej wylewa się z każdego miejsca, jednocześnie dyskryminując kobiety "jeśli nie jesteś piękna, to znaczy że jesteś gorsza". Można to nazwać równouprawnieniem wśród kobiet.” (feministka świata Zachodu, 23 lata, Polska). Zapytanie feministek muzułmańskich o elementy kultury świata Zachodu, które chciałyby wprowadzić do własnej okazało się niezbyt trafione. Aż 58% tej grupy respondentek mieszkało w krajach szeroko rozumianego Zachodu, a więc na co dzień funkcjonowało w jego kulturze. Muzułmanki te wyznawały, iż nie utożsamiają się z ogólnymi trendami tego systemu kulturowego, ale mieszkanie w krajach zachodnich daje im swobodę wyboru odpowiednich dla siebie elementów z jednej i drugiej kultury. Pisały, że np. „jestem częściowo kobietą Zachodu, ale chciałabym wprowadzić tu trochę kultury typowo muzułmańskiej, takiej jak mocna etyka, odpowiedzialność, braterstwo i siostrzaność. We własnym życiu wybieram to, co lubię z jednej i z drugiej kultury” (feministka muzułmańska, 33 lata, Somalijka zamieszkała w Wielkiej Brytanii), „Jestem mieszanką kultury azjatyckiej, arabskiej, muzułmańskiej i zachodniej. Fakt, iż posiadam w sobie wartości charakterystyczne dla jednej z nich, np. przywiązanie do niezależności, która jest zachodnia i drugiej, np. wartości religijne i rodzinne, nie jest sprzeczny wewnętrznie. Moja kultura jest zupełnym miksem. Od urodzenia dobieram sobie aspekty obu tych kultur. Biorę to co lubię najbardziej z obu!” (feministka muzułmańska, 28 lat, Wielka Brytania). Muzułmanki mieszkające na Zachodzie jako najbardziej cenione wartości zachodnie wskazały wolność wyboru, szczególnie w odniesieniu do ścieżki życiowej. Zwracały uwagę, że to właśnie zachodnia wolność umożliwiła im adaptację tylko częściowo zachowań typowo zachodnich i 84 praktykowanie wartości muzułmańskich jednocześnie. Podkreślały równość kobiet i mężczyzn w systemie edukacyjnym oraz swobodę w wyborze zawodu. Kobiety urodzone i żyjące w krajach z większością społeczeństwa wyznającą islam najczęściej twierdziły, iż chętnie widziałyby jak kultura ich krajów przyswaja z Zachodu wolność słowa i wyboru, równe możliwości dla obydwu płci, w szczególności równy dostęp do edukacji, partykularyzm, większy udział mężczyzn w obowiązkach domowych, większą niezależność kobiet od mężczyzn. Trudno powstrzymać się od refleksji, iż kwestie, które poruszyły są celami działań feministycznych i uznawane są na Zachodzie za zdobycze feminizmu. 85 Rozdział III.D. Podsumowanie i wnioski wynikające z analizy materiału empirycznego. Badanie wykazało, iż poglądy kobiet, które utożsamiają się ze stosunkowo nowym nurtem feminizmu muzułmańskiego pokrywają się z definicjami i programowymi założeniami liderek ruchu. Wierzą one, że źródłem równości kobiet i mężczyzn jest przesłanie Koranu, a właściwie praktykowana religia daje im poczucie godności i praw. Podczas gdy feministki zachodnie w hidżabie widzą produkt ucisku kobiet przez mężczyzn, feministki muzułmańskie uznają, iż jest on uosobieniem feministycznego podejścia do życia. Jest symbolem samego feminizmu, a co więcej daje poczucie bezpieczeństwa i realną ochronę przed niebezpieczeństwami jakie mogą grozić im ze strony systemu patriarchalnego. Częściej niż zachodnie feministki wierzą w determinizm biologiczny charakteru i osobowości człowieka. Pod pojęciem równouprawnienia postulują uznanie, że i kobiety i mężczyźni wraz z związanymi w dużym stopniu ze płcią charakterami, modelami zachowań i rolami społecznymi są tak samo potrzebni i ważni w społeczeństwie. Są zdania iż równouprawnienie nie powinno oznaczać traktowania kobiet i mężczyzn w sposób jednakowy, lecz przede wszystkim jako tak samo istotnych. Dużo pozytywniej niż feministki świata Zachodu ustosunkowują się do rozwiązań dyskryminacji pozytywnej. Okazało się iż feministki muzułmańskie borykają się z podobnymi problemami dyskryminacyjnymi, jak zachodnie. Największym kłopotem jednych i drugich wydaje się być przemoc seksualna tak fizyczna, jak i symboliczna. Feministki muzułmańskie czują się dyskryminowane przez zachodnie media ze względu na swoją płeć i wyznanie. Twierdzą, iż są przedstawiane głównie jako uciemiężone, słabe i mało inteligentne. Przedstawicielki obu nurtów wierzą, iż to co łączy kobiety na całym świecie to problem dyskryminacji ze względu na płeć. Pomimo, iż wyniki badania pokazały, iż problemy feministek świata Zachodu i muzułmańskich są do siebie podobne, obie grupy zupełnie inaczej pragnęłyby je rozwiązać. Dla feministek świata Zachodu najskuteczniejszą metodą wydaje się obniżenie poziomu istotności religii w życiu społecznym, zaś feministki muzułmańskie uważają, iż zwiększenie religijności społecznej poprawiło by sytuację kobiet. Co czwarta feministka świata Zachodu potrafi poprawnie zdefiniować feminizm muzułmański. Ponad połowa reprezentantek obydwu nurtów uważa, że mieszkanki Zachodu posiadają zbyt mało wiedzy aby móc orzekać o sytuacji społecznej muzułmanek. Pomimo 86 tego większość feministek zachodnich jest przekonana, iż muzułmanki potrzebują ich ratunku przed dyskryminacją płciową. Większość feministek świata Zachodu pozytywnie ocenia akcje FEMEN-u adresowane do muzułmanek, nie będąc przy tym jednak zupełnie bezkrytycznymi. Chwalą raczej cel i ideę ich działań, ale nie sposób jej przeprowadzenia. Feministki muzułmańskie są zdecydowanie oburzone kampanią i nie zgadzały się z ani z metodą, ani z celem, ani z ideą projektu. Feministki świata Zachodu oraz feministki muzułmańskie używają siebie nawzajem jako grup odniesienia do opisu przedstawicielek swojej kultury. Chętnie porównują się z drugą grupą a przedstawiając siebie oraz przedstawicielki drugiej kultury używają słów będących przeciwnościami np. dla feministek muzułmańskich one same są skromne, podczas gdy kobiety kultury Zachodu narcystyczne, zaś dla feministek zachodnich muzułmanki są zależne podczas gdy one same są wolne. Feministki muzułmańskie chciałyby zaadaptować ze świata Zachodu wolność wyboru oraz większy wachlarz możliwości życiowych. Feministki zachodnie uważają, iż od muzułmanek można by uczyć się wartości rodzinnych oraz stosunku do własnego ciała. Uważają iż przyswojenie od muzułmanek pewnych elementów traktowania cielesności kobiety mogłoby pomóc w walce z postrzeganiem kobiet na Zachodnie w pierwszej kolejności przez pryzmat ich walorów seksualnych. Moje badanie pokazało, iż szansa na możliwość dialogu pomiędzy nurtami mogłaby się pojawić dzięki podobnym problemom, z jakimi spotkają się kobiety obu światów. Punktem najbardziej spornym dla nawiązania współpracy jest temat religii. Feministki muzułmańskie nie tylko wyciągają z Koranu mandat do orzekania o równości płci, ale chciałyby używać religii jako narzędzia do naprawienia sytuacji kobiet, co nie zgadza się ze światopoglądem większości feministek świata Zachodu. Nie należy zapominać o tym, iż feminizm muzułmański nie istnieje bez kontekstu religii islamu, co sprawia, iż osobami utożsamiającymi się z nurtem mogą być praktycznie tylko muzułmanie. Jedna z respondentek zauważyła ten problem, mówiąc: „Feministki muzułmańskie wydają się rozumieć, że problemem w nawiązaniu dialogu pomiędzy stronami jest argumentowanie feminizmu muzułmańskiego naukami islamu, przez co nie może być on rozumiany przez osoby nie będących muzułmanami. Podczas prób współpracy powinnyśmy oddzielić od religii zwyczajne cele, które wszystkie kobiety chcą osiągnąć. Musimy sobie uświadomić, że cele mogą być niezależne od religijnej ideologii. Jeśli nawet nie lubisz mojej wiary, wciąż możemy współpracować w celu osiągnięcia celu.” (feministka muzułmańska, 27 lat, USA). 87 Niewątpliwie więc aby dialog pomiędzy ruchami był możliwy, przedstawicielki obydwu stron powinny wykazać się dużą dawką relatywizmu i zrozumienia dla inności perspektyw jakimi się charakteryzują. Feministki świata Zachodu powinny zatem zrozumieć, iż wolność czy równość o jaką walczą feministki muzułmańskie nie jest identyczna z ich definicją zaś feministki muzułmańskie, że aby współpracować z kobietami nie wyznającymi islamu, trzeba wyjść poza jego kontekst. Znamienity dla badania okazał się, fakt, iż aż 58% respondentek utożsamiających się z nurtem feminizmu muzułmańskiego było mieszkankami szeroko rozumianego Zachodu. Mój projekt był zbyt ograniczony w swojej formie, aby na podstawie powyższych danych orzec, iż większość feministek muzułmańskich mieszka na Zachodzie. Można jednak z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, iż mieszka tam znacząca ich część. Ten fakt rodzi pytanie o słuszność wprowadzonego przeze mnie nazewnictwa rozróżniającego dwie grupy respondentek na „feministki muzułmańskie” i „feministki świata Zachodu”. Okazało się bowiem, iż wiele feministek należących niewątpliwie do świata Zachodu jest feministkami muzułmańskimi. Można więc uznać, iż feminizm muzułmański funkcjonuje jako jeden z elementów różnorodnej mozaiki tworzącej dzisiejszy feminizm świata Zachodu. Potwierdza to teorię o rozczłonkowaniu obecnego feminizmu świata Zachodu na wiele często przeczących sobie nawzajem nurtów. Z drugiej strony nie należy zapominać o tym, iż feminizm muzułmański daleko wykracza poza kontekst Zachodu. Respondentki z grupy badawczej stanowiącej feministki muzułmańskie pochodziły z wszystkich sześciu kontynentów naszej planety. Teoretycznie globalizacja obecnego świata związana jest z pojęciem westernizacji, która polega między innymi na adaptowaniu przez cały świat wzorców kulturowych z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych132. Coraz częściej mówi się jednak o tym, iż dzisiejsza globalizacja nie posiada tylko jednego ośrodka transferującego swoje modelu kultury, ale co najmniej dwa lub trzy. Książka Many Globalisations autorstwa Petera L. Bergera i Samuela P. Huntingtona już w roku 2002 przekonuje czytelnika iż globalizacja nie będzie tylko prostym zdominowaniem świata przez zachodni wzorzec życia. Autorzy twierdzą, iż w przyszłości zdarzyć się może tak, że poza ośrodkiem zachodnim promującym skrajny materializm, konsumpcjonizm i nowoczesność znajdzie się także ośrodek wschodni będący źródłem powrotu wartości, 132 Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo www.sjp.pwn.pl/slownik/2579747/westernizacja - data odczytu 29.05.2013. Naukowe PWN, 88 duchowości i idei133. Na przykładzie feminizmu można stwierdzić iż proces ten już się realizuje. Poglądy feministek świata Zachodu poza samym Zachodem spotkać można w różnych miejscach świata. Przykładem takiego przypadku jest Amina Tyler, mieszkanka kraju muzułmańskiego, wyznająca wartości zachodnie i praktykująca swój feminizm na modłę zachodnią. Z drugiej strony w krajach Zachodu mieszkają feministki muzułmańskie, które swój feminizm opierają na wartościach religii muzułmańskiej, związanej raczej ze wschodnią niż zachodnią częścią świata. 133 Peter L. Berger, Introdaction. Culture dynamics of globalization [w:] Peter L. Berger , Samuel P. Huntington, Many Globalisations, Oxford University Press, New York 2002, str. 1-17. 89 Zakończenie Analiza źródeł zastanych oraz wyników materiału empirycznego zebranego w czasie realizacji projektu pozwoliły na scharakteryzowanie zjawiska feminizmu muzułmańskiego oraz jego zależności i dialogu z feminizmem świata Zachodu. Przewiduję, iż rosnąca w szybkim tempie liczba muzułmanów134 w krajach islamu, jak i w krajach, w których muzułmanie stanowią mniejszość wyznaniową, w połączeniu z rosnącą ilością kampanii podobnych do „Topless dżihadu” oraz nasileniem islamofobii prowadzić będzie do zwiększania się aktywizacji ruchu feminizmu muzułmańskiego. Wydarzenia ostatnich miesięcy, związane z aktywnością organizacji FEMEN pokazały, że muzułmanki coraz mniej obawiają się określenia „feministka” i coraz chętniej protestują przeciwko wypowiadaniu się feministek świata Zachodu w ich imieniu. Zachodnie akcje adresowane do muzułmanek tylko potęgują zjawisko reakcji zwrotnej. Można więc powiedzieć, że to oburzające muzułmanki zachodnie kampanie na rzecz walki z opresją kobiet w świecie islamu, pomogły w formowaniu się feminizmu muzułmańskiego jako globalnego ruchu społecznego. Potencjał rozrastania się grupy kobiet utożsamiającej się z ruchem wspomagany jest przez proces globalizacji, a zwłaszcza poprzez rosnącą ilość użytkowników Internetu na całym świecie. Trudno przewidywać jak potoczą się losy dialogu pomiędzy feministkami zachodnimi a muzułmańskimi. Najprawdopodobniej zależne będzie to głównie od sposobu, w jaki feminizm amerykański i europejski poradzi sobie z kryzysem, przez który właśnie przechodzi oraz jak feminizm muzułmański wykorzysta swój obecny rozkwit. 134 Piotr Kowalczuk, Katarzyna Zuchowicz, Muzułmanie przed katolikami, www.rp.pl/artykul/114443.html. data odczytu 29.05.2013. 90 Bibliografia I. Publikacje drukowane: 1. Brettfeld Katrin, Peter Wetzels, Muslime in Deutschland. Integration, Integrationbarrieren, Religion und EinstellungenzuDemokratie, Rechtsstaat und politisch- religiösmotivierterGewalt. Ergebnisse von Befragungen in RahmeneinermultizentrischenStudie in städtischenLebensräumen.,Bundesministerium des Innern, Hamburg 2007. 2. Buchowski Michał, Antropologiczne kłopoty z multikulturalizmem [w:] H. Mamzer (red.), Czy klęska wielokulturowości?, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2008. 3. Buras Piotr, Muzułmanie i inni Niemcy. Republika Berlińska wymyśla się na nowo., Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2011. 4. Dastan Funda, Die Geschichte der Gastarbeiter. Migration in Deutschland am Beispiel von türkischen Arbeitsmigrantinnen und Arbeitsmigranten.,Wydawnictwo GRIN, Norderstedt 2009. 5. Die Beauftragte der Bundesregierung für Migration, Flüchtlinge und Integration, Wege zur Einbürgerung. Wie werde ich Deustche- wie werde ich Deustcher?,Berlin 2008. 6. Hunn Karin, Arbeitsplatz Deutschland, Heimat Türkei? Die Anwerbung von Arbeitskräften aus der Türkei im Kontext der bundesdeustchenAusländerbeschäftigungspolitik.,Bertelsmann Stiftung, Gütersloch 2011. 7. Hunn Karin, Nächstes Jahr kehren wir zurück… Die Geschichte der türkischen Gastarbeiter in der Bundesrepublik.,Wallstein Verlag, Göttingen 2005. 8. Jackowska Natalia, Niemiecka Konferencja ds. Islamu jako przykład instytucjonalizacji dialogu państwa z muzułmanami w Republice Federalnej Niemiec. [w:] Biuletyn Instytutu Zachodniego nr 45, Poznań 2010. 9. Küpper Beate, Andreas Zick, Meinungenzum Islam und Muslimen in Deutschland und Europa. AusgewählteErgebnisse der UmfrageGruppenbezogeneMenschenfeindlichkeit in Europa.,Universität Bielefeld 2009. 10. Kułakowska Małgorzata, Wieloznaczność wielokulturowości.[w:] D. MikuckaWójtowicz, R. Kopeć(red.), Kwestie narodowościowe w świetle procesów 91 integracyjnych w Europie.,Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 2009. 11. Nalborczyk Agata S., Muzułmanie w Niemczech- wielka społeczność religijna nieuznana przez państwo.[w:] pod red. Anny Parzymies, Muzułmanie w Europie.,Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2005. 12. Piętak Arkadiusz, Turcy jako Gastarbeiterzy w Niemczech w latach 19612000.,Wydawnictwo Akademii Polonijnej Educator, Częstochowa 2005. 13. Pędziwiatr Konrad, Od islamu imigrantów do islamu obywateli: muzułmanie w krajach Europy Zachodniej.,Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2005. 14. Sarazzin Thilo, Deustchland schafft sich ab.Wie wir unser Land aufs Spiel setzen.,Deustche Verlags- Anstalt, München 2012. 15. Ulfkotte Udo, Kein Schwarz. Kein Rot. Kein Gold. Armut für allle in „Lustigen Migrantenstadl”,Kopp Verlag, Rottenburg 2010. 16. Wilamowitz-MoellendorffUlrich von, Was halten die Deutschenvom Islam. ErgebnisseeinerUmfrage.,Konrad- Adenauer- Stiftung nr. 109, Sankt Augustin 05. 2003. 17. Vopel Stephan, Religionsmonitor 2013. Verstehen was verbindet. Religion und Zusammenhalt in Deutschland. Die wichtigsteErgebnisseimÜberblick,Gütersloh 2013. II. Źródła internetowe 1. Al Tal'ei Rafi'ah, Where are the women in Middle East politics? [w:] Common Ground News Service, www.commongroundnews.org/article.php?id=22139. 2. Armstrong Nye, Feminism vs Islam, www.youtube.com/watch?v=4EFISeHIlY4 3. Barburska Olga, Czynniki determinujące udział kobiet w sprawowaniu władzy politycznej, www.ce.uw.edu.pl/pliki/pw/2-2002_Barburska.pdf 4. Badran Margot Islamic feminism: what's in a name? [w:] Al-Ahram Weekly, 17 - 23 January 2002, Numer 569, http://weekly.ahram.org.eg/2002/569/cu1.htm. 5. Barlas Asma, The Qur’an, Sexual Equality, and Feminism, University of Toronto, January 12, 2004, www.asmabarlas.com/TALKS/20040112_UToronto.pdf. 6. Dewsbury Rick, Belgian politician risks Muslim backlash after using teenage daughter dressed in burka and bikini for campaign against Islam, www.dailymail.co.uk/news/article-2095862/Belgian-Vlaams-Belang-risks-Muslimbacklash-picture-daughter-burka-bikini.html. 92 7. Geller Pamela, Muslim women who enable sisters' oppression, www.wnd.com/2013/04/muslim-women-who-enable-sisters-oppression/ 8. Habib Shahanaaz, Group: We will not accept use of religion to discriminate, thestar.com.my/news/story.asp?file=/2009/2/15/nation/3273173&sec=nation#1345376 14356774&if_height=175 9. IntlHijabiPosse, I am a Muslim Woman, www.youtube.com/watch?v=F9VF6jRsHtg. 10. Koraszewski Andrzej, Kto się boi Ayaan Hirsi Ali? www.racjonalista.pl/kk.php/s, 11. Kowalczuk Piotr, Zuchowicz Katarzyna, Muzułmanie przed katolikami, www.rp.pl/artykul/114443.html 12. Kudat Ayse, Ataturks impact of the status of Turkish woman, speech prepareid for Georgetown University, 1991, www.socialassessment.com/documents/KudatWorks/1991/Ataturks%20Impact%20on%20the%20Status%20of%20Turkish%20Women.pdf 13. Lee Diana, Androgyny becoming global?, www.uniorb.com/RCHECK/RAndrogyny. 14. Mirza Qudsia, Islamic Feminism &Gender Equality [w:] ISIM REVIEW 2 1 / SPRING 2 0 0 8, openaccess.leidenuniv.nl/bitstream/handle/1887/17220/ISIM_21_Islamic_Feminism_a nd_Gender_Equality.pdf?sequence=1 15. Pepicelli Renata, Can we do it together?, www.juragentium.org/topics/med/forum/en/pepicell/canwe. 16. Sharif Abdel Azeem, Kobieta w tradycji Islamskiej i Judeochrześcijańskiej, www.wayto allah.com/pol/documents/Women_in_Islam_vs_jd_ch_Tradition_pol.pdf . 17. Verhofstadt Dirk, Manji, Irshad Muzułmanie potrzebują krytycznego myślenia [w:] http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4179/q,Muzulmanie.potrzebuja.krytycznego.mysle nia. 18. Gender and Development in the Middle East and North Africa. Women in the Public Sphere, MENA Development Report, Bank Światowy 2004 [w:] www.kangur.uek.krakow.pl/library/bank/karta_kat.php?nr=589. 19. International Congress of Islamic Feminism,www.feminismeislamic.org/2congres 20. Rights at Home, www.rightsathome.org/about.html. 21. Słownik Języka Polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, www.sjp.pwn.pl/slownik/2579747/westernizacja. 22. Muslim feminism, www.pbs.org/independentlens/shadya/muslimfeminism.html. 23. MWLUSA, www.mwlusa.org/about/about.html. 93 24. Topless FEMEN activists detained, www.dailymail.co.uk/news/article- 2182630/London-Olympics-2012-Topless-Ukrainian-feminists-stage-protest-LondonsTower-Bridge.html. 25. 26. Topless FEMEN activists detained at Hagia Sophia in Istanbul , www.allvoices.com What do we mean by 'sex' and 'gender'? , www.who.int/gender/whatisgender/en/index.html. 27. Women's Suffrage, docs.google.com/spreadsheet/ccc?key=0AmQfZjKOj5KxdDh6TXV2WGxUMktxa1M 0cjBfTG85NVE&hl=en_GB#gid=2. 28. Women in Saudi Arabia 'to vote and run in elections, BBC News (London). September 25, 2011. Retrieved September 25, 2011. 29. www.prb.org/pdf/EmpoweringWomeninMENA.pdf. 30. www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/pdf/Indonesia.pdf. 31. www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/pdf/Indonesia.pdf. 32. www.unicef.org/indonesia/girls_education_fact_sheet_final_ENG_1_.pdf. 33. www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/ED/pdf/Indonesia.pdf. 34. www.unicef.org/turkey/gr/ge21ja.html. 35. www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?language=PL&type=IMPRESS&reference=20090106FCS45491#title2. 36. www.assabahnews.tn/details.php?ID_art=19910&ID_rub=1. 37. www.youtube.com/watch?v=H0MDEpGpMAE. 38. www.dailymotion.com/video/xyrofa_fire-of-revolution_news. 39. www.s0.wp.com/imgpress?url=http%3A%2F%2Fwww.anorak.co.uk%2Fwpcontent%2Fgallery%2Ffemens-topless-jihad%2Ftopless-jihad-3.jpg&w=640. 40. www.facebook.com/MuslimWomenAgainstFemen?fref=ts. 41. www.m.ak.fbcdn.net/sphotos-d.ak/hphotos-akash3/944442_519313601459489_652425303_n.jpg. 42. www.encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTtw4y8fpJH1Hi2twBHj05bW dygmEq2PM8hazFHR77CuPyXDSeI. 43. www.facebook.com/intifadat.almar2a/info?ref=ts. 44. www.uprisingofwomeninthearabworld.org/en/?page_id=1392. 45. www.siecrownosci.gov.pl/slownik-pojec/art,27,dyskryminacja-pozytywna.html. 46. www.facebook.com/groups/408107599288286/?fref=ts. 47. www.facebook.com/intifadat.almar2a?fref=ts. 94 48. www.facebook.com/groups/119003422985/. 49. www.facebook.com/agirlsguidetotakingovertheworld?ref=stream&hc_location=stream. III. Inne: 1. Woźniak Marta, Kobiety w świecie islamu: konteksty feministyczne, wykład wygłoszony 9.10.2012, Łódź – Świetlica Krytyki Politycznej. 95 Spis tabel: Tabela nr 1. Rozkład geograficzny respondentek z grupy feministek muzułmańskich str.45 Tabela nr 2. Rozkład geograficzny respondentek reprezentujących feminizm świata Zachodu. str.48 Tabela nr 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie: W której z wymienionych dziedzin życia czujesz się źle traktowana ze względu na swoją płeć? str. 56 Tabela nr 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie:: Jak często twoim zdaniem kobiety na świecie są dyskryminowane w następujących dziedzinach życia? str. 58 96 Spis wykresów: Wykres nr 1. Charakterystyka badanej grupy pod względem wyznawanej Str.47 wiary. Wykres nr 2. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Co byłoby dla ciebie Str. 50 największym sukcesem życiowym? Wykres nr 3. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak dokończyłabyś następujące Str. 51 zdanie? Płeć człowieka przesądza o jego charakterze... Wykres nr 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak dokończyłabyś poniższe Str.53 zdanie? Równouprawnienie kobiet i mężczyzn, powinno oznaczać: Wykres nr 5. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak dokończyłabyś następujące Str. 54 zdanie? Inne wymagania w stosunku do kobiet żołnierek niż do mężczyzn żołnierzy są: Wykres nr 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Dokończ następujące zdanie: Str. 54 Parytety wyborcze, z góry określające procentową ilość kobiet w strukturach władzy są: Wykres nr 7. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Poniżej wymienione zostały Str. 57 różne sposoby walki z dyskryminacją płciową. Które wydają ci się najbardziej skuteczne dla rozwiązania problemów bezpośrednio cię dotykających? Wykres nr 8. Rozkład przymiotników dopasowanych przez respondentki do Str. 60 zdjęcia prezentującego kobiety w stroju muzułmańskim. Wykres nr 9. Rozkład przymiotników dopasowanych przez respondentki do Str.61 zdjęcia prezentującego kobietę w stroju zachodnim. Wykres nr 10. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem Str. 62 poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest symbolem ucisku i zniewolenia kobiety. Wykres nr 11. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem Str.62 poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest symbolem honoru i dobrych obyczajów kobiety. 97 Wykres nr 12. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest wyrazem zaściankowości i zacofania. Wykres nr 13. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest wyrazem skromności i powściągliwości. Wykres nr 14. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest zakładany wbrew woli kobiety. Wykres nr 15. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest osobistym wyborem kobiety. Wykres nr 16. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest zakładany z powodu nacisku społeczeństwa. Wykres nr 17. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest zakładany z powodu miłości do Boga. Wykres nr 18. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab sprawia, iż kobiety są bezpieczniejsze. Wykres nr 19. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab sprawia, że kobiety są krzywdzone. Wykres nr 20. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab ułatwia kobiecie funkcjonowanie w społeczeństwie. Wykres nr 21. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab sprawia, iż relacje w społeczeństwie są niezdrowe. Wykres nr 22. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak często twoim zdaniem poniższe stwierdzenia są prawdą? Hidżab jest nienaturalnym wytworem patriarchatu. Hidżab może być wyrazem kobiecości i feminizmu. Wykres nr 23. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy słyszałaś kiedykolwiek o pojęciu „feminizm muzułmański”? Wykres nr 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie o definicję feminizmu muzułmańskiego. Wykres nr 24. Rozkład odpowiedzi na pytanie o częstotliwość prawdziwości stwierdzenia, iż feministki świata Zachodu powinny orzekać o sytuacji muzułmanek ponieważ posiadają dłuższe doświadczenie emancypacyjne. Wykres nr 25. Rozkład odpowiedzi na pytanie o częstość prawdziwości zdań: Kobiety świata Zachodu powinny pomóc muzułmankom walczyć o respektowanie praw kobiet. Muzułmanki nie potrzebują żadnego udziału kobiet Zachodu w walce o prawa kobiet. Wykres nr 26. Rozkład odpowiedzi na pytanie o częstość prawdziwości zdania: Kobiety świata Zachodu powinny walczyć o prawa kobiet należne muzułmankom. Str. 63 Str. 63 Str. 64 Str. 65 Str. 65 Str. 66 Str. 66 Str. 67 Str. 68 Str.68 Str. 69 Str. 70 Str. 70 Str. 72 Str. 73 Str. 73 98 Wykres nr 27. Rozkład odpowiedzi na pytanie o potrzebę jednoczenia obu Str. 74 nurtów feminizmu w celu walki o prawa kobiet na całym świecie. Wykres nr 28. Rozkład odpowiedzi na pytanie o najlepszy sposób na pomoc Str. 74 muzułmankom przez feministki świata Zachodu. Wykres nr 29. Rozkład odpowiedzi na pytanie o to co łączy kobiety na całym Str. 76 świecie. Wykres nr 30. Rozkład odpowiedzi na pytanie o zgodność poglądów Str.80 respondentek z myślami kobiet przedstawionymi na rysunku. 99 Aneks. Narzędzie nr 1.Ankieta skierowana do feministek świata Zachodu Narzędzie nr 2.Ankieta skierowana do feministek muzułmańskich 100 Narzędzie nr 1 Ankieta skierowana do respondentek z grupy feministek świata Zachodu CZĘŚĆ I 1. Poniżej przedstawione zostały 63 cechy określające człowieka. Które z nich są według ciebie typowe dla kobiet, które typowe dla mężczyzn, a które w ogóle nie mają związku z płcią? Cecha kobieca męska niezwiązana z płcią Samodzielność Ustępliwość Pomocność Siła w bronieniu własnych przekonań Pogodność Kapryśność Niezależność Nieśmiałość Sumienność Wysportowanie Tkliwość Teatralność Asertywność Pochlebność Szczęśliwość Silna osobowość Lojalność Nieprzewidywalność Siła Rzetelność 101 Analityczność Empatia Zazdrość Zdolności przywódcze Wrażliwość na potrzeby innych Szczerość Ryzykowność Wyrozumiałość Skrytość Łatwość podejmowania decyzji Litość uczciwość Samowystarczalność Pragnienie uspokajania zranionych uczuć Zarozumiałość Dominacja Delikatność w wysławianiu się Uprzejmość Ciepło Powaga stabilności do dążenie osiągnięcia stanowiska, władzy Czułość Przyjacielskość Agresywność 102 Łatwowierność Nieefektywność Władczość Dziecinność Zdolności adaptacyjne Indywidualność Nieużywanie szorstkiego języka Niesystematyczność Wspólzawodnictwo Miłość do dzieci Taktowność Ambicja Delikatność Konwencjonalność 2. Jak dokończyłabyś następujące zdanie? Płeć człowieka przesądza o jego charakterze a. Zawsze b. Prawie zawsze c. Często d. Tylko w niektórych przypadkach e. Rzadko f. Nigdy 3. Które z wymienionych poniżej cech charakteru sprawiają, że człowiek jest ceniony w społeczeństwie? Cecha Ceniona przez Nieceniona przez społeczeństwo społeczeństwo Samodzielność Ustępliwość 103 Pomocność Siła w bronieniu własnych przekonań Pogodność Kapryśność Niezależność Nieśmiałość Konsekwencja Wysportowanie Tkliwość Teatralność Asertywność Pochlebność Szczęśliwość Silna osobowość Lojalność Nieobliczalność Gwałtowność Rzetelność Analityczność Sympatyczność Zazdrość Zdolności przywódcze Wrażliwość na potrzeby innych Szczerość Ryzykowność Wyrozumiałość Skrytość Łatwość podejmowania decyzji 104 Litościwość Oddanie Samowystarczalność Pragnienie uspokajania zranionych uczuć Zarozumiałość Dominacja Delikatność w wysławianiu się Uprzejmość Ciepło Powaga Dążenie do stabilności Czułość Przyjacielskość Agresywność Łatwowierność Nieudolność Władczość Dziecinność Zdolności adaptacyjne Indywidualność Nieużywanie szorstkiego języka Niesystematyczność Kompetencja Miłość do dzieci Taktowność Ambicja 105 Delikatność Konwencjonalność 4. Jak dokończyłbyś poniższe zdania? 4.1. Równouprawnienie kobiet i mężczyzn, powinno oznaczać: a. Równość kobiet i mężczyzn w systemie prawnym b. Takie same obowiązki kobiet i mężczyzn w społeczeństwie c. Takie samo znaczenie kobiet i mężczyzn w społeczeństwie d. Takie same możliwości dla kobiet i mężczyzn w społeczeństwie e. Możliwość podejmowania takich samych wyborów dla kobiet i mężczyzn w społeczeństwie f.Zlikwidowanie zjawiska dyskryminacji płciowej g. Możliwość korzystania z jednakowych praw h. Promocja pluralizmu i demokracji i. Uznanie za tak samo ważną i potrzebną obecność kobiet jak i mężczyzn w społeczeństwie 4.2 Inne wymagania w stosunku do kobiet żołnierek niż do mężczyzn żołnierzy są: a. szkodliwe dla armii b. dyskryminujące c. wspomagające równouprawnienie d. naturalne e. niesprawiedliwe 4.3. Parytety wyborcze, z góry określające procentową ilość kobiet w strukturach władzy są: a. Szkodliwe dla państwa b. Dyskryminujące c. Wspomagające równouprawnienie d. Naturalne e. Niesprawiedliwe 5. W której z wymienionych dziedzin życia czujesz się źle traktowana ze względu na swoją płeć zawsze, często, czasami, rzadko lub wcale, rysując krzyżyk w odpowiedniej kolumnie. 106 Dziedzina życia zawsze czasami często rzadko wcale Obowiązki domowe Decyzje podejmowane w związku Relacje z przełożonymi Relacje z kolegami i koleżankami w pracy Decyzje polityczne w moim kraju Dostęp do edukacji Dostęp do zawodu Dyskusje na ważne i trudne tematy Obecność w przestrzeni publicznej Pozycja w grupie wyznaniowej Podejście innych do mojego ciała, seksualności 6. Czy istnieją inne dziedziny w której czujesz się dyskryminowana ze względu na to, że jesteś kobietą, lecz nie zostały one wymienione w tabeli powyżej? Jakie to dziedziny? ……………………………………………………………………………………………… …………………………………… 7. Poniżej wymienione zostały różne sposoby walki z dyskryminacją ze względu na płeć. Które wydają ci się najbardziej skuteczne dla problemów, które dotykają ciebie bezpośrednio? a. Zmiana zapisów prawnych b. Zmiana treści edukacyjnej dla dzieci c. Kampanie społeczne 107 d. Zmniejszanie znaczenia religii w polityce e. Zmniejszenie znaczenia religii w życiu społecznym f. Zwiększenie wolności słowa g. Zwiększenie swobody seksualnej h. Działania na rzecz pluralizmu i. Działania na rzecz demokracji j. Inne (napisz jakie): ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………… 8. Jak często twoim zdaniem kobiety na świecie są dyskryminowane w następujących dziedzinach życia? Dziedzina Zawsze Często Czasami Rzadko Wcale życia Obowiązki domowe Decyzje podejmowane w związku Relacje z przełożonymi Relacje z kolegami i koleżankami w pracy Decyzje polityczne w kraju Dostęp do edukacji Dostęp do zawodu Dyskusje na 108 ważne i trudne tematy Obecność w przestrzeni publicznej Pozycja w grupie wyznaniowej Podejście innych do mojego ciała, seksualności 9. Poniżej wymienione zostały różne sposoby walki z dyskryminacją płciową. Które wydają ci się najbardziej skuteczne? a. Zmiana zapisów prawnych b. Zmiana treści edukacyjnej dla dzieci c. Kampanie społeczne d. Zmniejszanie znaczenia religii w życiu politycznym e. Zmniejszenie znaczenia religii w życiu społecznym f. Zwiększenie wolności słowa g. Zwiększenie swobody seksualnej h. Działania na rzecz pluralizmu i. Działania na rzecz demokracji j. Inne (napisz jakie) ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… …………………… 10. Poniżej przedstawione zostały zdjęcia kobiet w różnych strojach. Które z wymienionych obok nich cech wydają ci się adekwatne do przedstawionego wizerunku kobiety. 109 10.1. Zdjęcie nr 1135 a. Skromna b. Zależna c. Słaba d. Odważna e. Tchórzliwa f. Kobieca g. Zakompleksiona h. Wolna i. Niepewna siebie j. Radosna k. Nieśmiała l. Zniewolona m. Staroświecka 135 www.sungaiara.olx.com.my/e-muslimah-boutique-iid-106850929 110 n. Towarzyska o. Zaściankowa p. Swobodna r. Sympatyczna s. Naturalna t. Stylowa u. Pewna siebie v. Nowoczesna 10.2. Zdjęcie nr 2136 136 www.2.bp.blogspot.com/-iuBgFvrWYyA/UEe-WaesjGI/AAAAAAAAJFA/gJxVmsU3LOI/s1600/f.jpg 111 a. Skromna b. Zależna c. Słaba d. Odważna e. Tchórzliwa f. Kobieca g. Zakompleksiona h. Wolna i. Niepewna siebie j. Naturalna k. Radosna l. Nieśmiała m. Zniewolona n. Staroświecka o. Towarzyska p. Zaściankowa q. Swobodna r. Sympatyczna s. Stylowa t. Pewna siebie u. Nowoczesna 11. Muzułmanka przebywająca w towarzystwie mężczyzn innych niż jej mąż lub mężczyzna blisko z nią spokrewniony, powinna zakrywać całe swoje ciało z wyjątkiem twarzy i dłoni. Muzułmański sposób ubierania się określany jest mianem hidżabu. W poniższej tabelce przytoczono różne opinie na temat zasad ubioru muzułmanek. Zaznacz w odpowiedniej kolumnie jak często twoim zdaniem podane stwierdzenie jest prawdą. 112 Poniższe stwierdzenie Zawsze Czasami Często Trudno Rzadko Nigdy jest prawdą prawdą prawdą powiedzieć, prawdą prawdą czy prawdą Hidżab jest symbolem ucisku i zniewolenia kobiety Hidżab jest symbolem honoru i dobrych obyczajów kobiety Hidżab jest wyrazem zaściankowości i zacofania Hidżab jest wyrazem skromności i powściągliwości Hidżab jest zakładany wbrew woli kobiety Hidżab jest osobistym wyborem kobiety Hidżab jest zakładany z powodu nacisku społeczeństwa Hidżab jest zakładany z powodu miłości do Boga Hidżab sprawia, iż kobiety są bezpieczniejsze Hidżab sprawia, iż kobiety są krzywdzone Hidżab ułatwia kobiecie funkcjonowanie w społeczeństwie Hidżab sprawia, iż relacje w społeczeństwie są 113 niezdrowe Hidżab może być wyrazem kobiecości i feminizmu Hidżab jest nienaturalnym wytworem patriarchatu 12. Poniżej wymienionych zostało 10 wartości życiowych. Uszereguj je w kolejności od tej, która jest dla ciebie najbardziej ważna , do tej która ważna jest najmniej. Wartość Numer Miłość Rodzina Kariera Wiedza Pieniądze Przyjaźń Uroda Zdrowie Religia Rozrywka 13. W wykropkowanej przestrzeni poniżej, napisz krótko co byłoby dla ciebie największym życiowym sukcesem. ………………………………………………………………....................................................... .................................................................... CZĘŚĆ II 1. Czy słyszałaś kiedyś o pojęciu „feminizm muzułmański”? Podkreśl jedną odpowiedz. a. Tak, wiem co oznacza b. Tak, ale nie jestem pewna co oznacza c. Nie, nigdy o nim nie słyszałam 114 Jeśli wybrałaś odpowiedź a lub b przejdź do pytania nr 2, jeśli odpowiedz c przejdź do pytania nr 3. 2. Co według twojej wiedzy oznacza termin „feminizm muzułmański”? ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………… …………………… 3. Poniżej przedstawiono kilka stwierdzeń. Oceń, stawiając w odpowiedniej kolumnie krzyżyk, czy dana opinia jest zawsze prawdziwa, często prawdziwa, czasami prawdziwa, trudno powiedzieć, czy prawdziwa, rzadko prawdziwa, nigdy prawdziwa. Poniższa opinia jest prawdziwa Zawsze Często Czasami Trudno Rzadko Nigdy powiedzieć Kobiety świata Zachodu nie powinny orzekać o sytuacji społecznej muzułmanek, ponieważ nie posiadają wystarczającej wiedzy Kobiety świata Zachodu powinny orzekać o sytuacji społecznej muzułmanek ponieważ mają dłuższe doświadczenie w walce o 115 równouprawnieni e Kobiety świata Zachodu powinny pomóc muzułmankom walczyć o respektowanie praw kobiet Muzułmanki nie potrzebują żadnego udziału kobiet świata Zachodu w walce o prawda kobiet Kobiety świata Zachodu powinny walczyć o prawa kobiet należne muzułmankom Kobiety świata Zachodu oraz muzułmanki powinny jednoczyć się w walce o prawa kobiet na całym świecie 116 4. W jaki sposób feministki świata Zachodu mogłyby pomóc muzułmankom? Podkreśl maksimum 3 odpowiedzi, które wydają ci się najsłuszniejsze. a. Poprzez protesty przeciwko funkcjonowaniu szariatu w poszczególnych krajach b. Poprzez protesty przeciwko łamaniu praw kobiet w społecznościach muzułmańskich c. Poprzez promocję zachodniego stylu życia wśród muzułmanek d. Poprzez promocję świeckości wśród muzułmanek e. Poprzez zwrócenie uwagi opinii międzynarodowej na sytuację kobiet w danym kraju muzułmańskim f. Poprzez promocję wyzwolenia seksualnego wśród muzułmanek g. Poprzez zakaz noszenia chust w krajach Zachodu h. Poprzez pisanie listów proszących o ułaskawienie skazanych kobiet i. Inny (napisz jaki?) ………………………………………………………… 5. Wymień na rzecz rozwiązania jakich problemów, kobiety całego świata powinny współpracować: ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… 6. Zaznacz maksimum 3 parametry łączące kobiety na całym świecie. a. Płeć biologiczna b. Podobne cechy charakteru i osobowości c. Podobne zainteresowania d. Podobne życiowe priorytety e. Podobne pozycja w rodzinie f. Podobna pozycja w społeczeństwie g. Podobny poziom inteligencji h. Dyskryminacja ze względu na płeć i. Inna odpowiedz:……………………………………….. 7. Poniżej przedstawione jest zdjęcie137 ukraińskiej aktywistki feministycznej organizacji FEMEN, demonstrującej w Paryżu przeciwko prawu szariatu138 oraz 137 138 http://3.bp.blogspot.com/-3I0-jBsK5Us/T3evRuaDS_I/AAAAAAAACss/8vG83DG2J8U/s1600/FatwaPost4.png Szariat – zespół zasad moralnych i praw religijnych w islamie 117 pozycji kobiety w praktyce islamu. W dłoni trzyma kartkęę z napisem „muzułmanki, rozbierzcie się”. si 7.1..Uzupełnij przymiotnikami tekst znajdujący znajduj się poniżej ej fotografii. Przedstawiona na zdjęciu zdj akcja posiada ………………………….. ideę. ę. Metoda skontfronotowania nagości nago demonstrantki z nakazują nakazującym zakrywać ciało szariatem jest………………. oraz …………………….. Hasło, które przeczytać trzymanej przez kobiet kobietę mo możemy na kartce jest…………………………….. oraz …………………………… . 7.2. Uzupełnij jedno lub dwa z przedstawionych poniżej poni zdań: a. Ukazana na fotografii akcja podoba mi się ponieważ …………………………………………………………… b. Ukazana na fotografii akcja nie podoba mi się si ponieważ …………………………………………………………… 8. Poniżej ej przedstawiono popularny w Internecie rysunek. Dymek prezentujący prezentuj prezentują myśli kobiety narysowanej po lewej stronie zawiera zdanie: „Wszystko zakryte poza jej oczami, co za okrutna kultura męskiej ęskiej dominacji”, zaś przedstawionej po prawo „Wszystko odkryte poza jej oczami, co za okrutna kultura m męskiej dominacji”. 118 8.1. Z opinią której z kobiet przedstawionych na rysunku zgadasz się bardziej? a. kobiety po lewej b . kobiety po prawej c. z żadną z nich 8.2.Uzupełnij jedno lub dwa z przedstawionych poniżej zdań: a. Rysunek podoba mi się ponieważ ……………………………………………………………… b. Rysunek nie podoba mi się ponieważ ……………………………………………………………… 8.3. Uzupełnij poniższy tekst dowolnymi przymiotnikami. Kobieta przedstawiona po prawej stronie rysunku wygląda ………………………………. oraz …………………………. Wydaje mi się, że jej osobowość cechuje ………………… , ………………… a być może ……………………… Zaś kobieta przedstawiona po prawej stronie wygląda ……………… i …………………….., zaś jej osobowość wydaje mi się ……………………..., ………………….……….. oraz …………………….. . 7. Czy istnieją jakieś aspekty kultury muzułmańskiej, chętnie widziałabyś jako elementy własnej? Jeśli tak, napisz jakie. ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ……………… CZĘŚĆ III 1. Rok urodzenia: 2. Kraj urodzenia: 3. Kraj zamieszkania: 119 4. Wykształcenie: 5. Zajęcie/zawód: 6. Wyznanie: 120 Narzędzie nr 2 Ankieta skierowana do grupy feministek muzułmańskich CZĘŚĆ II 1. Poniżej przedstawione zostały 63 cechy określające człowieka. Które z nich są według ciebie typowe dla kobiet, które typowe dla mężczyzn, a które w ogóle nie mają związku z płcią? Cecha kobieca męska niezwiązana z płcią Samodzielność Ustępliwość Pomocność Siła w bronieniu własnych przekonań Pogodność Kapryśność Niezależność Nieśmiałość Sumienność Wysportowanie Tkliwość Teatralność Asertywność Pochlebność Szczęśliwość Silna osobowość Lojalność Nieprzewidywalność Siła Rzetelność 121 Analityczność Empatia Zazdrość Zdolności przywódcze Wrażliwość na potrzeby innych Szczerość Ryzykowność Wyrozumiałość Skrytość Łatwość podejmowania decyzji Litość uczciwość Samowystarczalność Pragnienie uspokajania zranionych uczuć Zarozumiałość Dominacja Delikatność w wysławianiu się Uprzejmość Ciepło Powaga stabilności do dążenie osiągnięcia stanowiska, władzy Czułość Przyjacielskość Agresywność 122 Łatwowierność Nieefektywność Władczość Dziecinność Zdolności adaptacyjne Indywidualność Nieużywanie szorstkiego języka Niesystematyczność Wspólzawodnictwo Miłość do dzieci Taktowność Ambicja Delikatność Konwencjonalność 2. Jak dokończyłabyś następujące zdanie? Płeć człowieka przesądza o jego charakterze a. Zawsze b. Prawie zawsze c. Często d. Tylko w niektórych przypadkach e. Rzadko f. Nigdy 3. Które z wymienionych poniżej cech charakteru sprawiają, że człowiek jest ceniony w społeczeństwie? Cecha Ceniona przez Nieceniona przez społeczeństwo społeczeństwo Samodzielność Ustępliwość 123 Pomocność Siła w bronieniu własnych przekonań Pogodność Kapryśność Niezależność Nieśmiałość Konsekwencja Wysportowanie Tkliwość Teatralność Asertywność Pochlebność Szczęśliwość Silna osobowość Lojalność Nieobliczalność Gwałtowność Rzetelność Analityczność Sympatyczność Zazdrość Zdolności przywódcze Wrażliwość na potrzeby innych Szczerość Ryzykowność Wyrozumiałość Skrytość Łatwość podejmowania decyzji 124 Litościwość Oddanie Samowystarczalność Pragnienie uspokajania zranionych uczuć Zarozumiałość Dominacja Delikatność w wysławianiu się Uprzejmość Ciepło Powaga Dążenie do stabilności Czułość Przyjacielskość Agresywność Łatwowierność Nieudolność Władczość Dziecinność Zdolności adaptacyjne Indywidualność Nieużywanie szorstkiego języka Niesystematyczność Kompetencja Miłość do dzieci Taktowność Ambicja 125 Delikatność Konwencjonalność 4. Jak dokończyłbyś poniższe zdania? 4.1. Równouprawnienie kobiet i mężczyzn, powinno oznaczać: a. Równość kobiet i mężczyzn w systemie prawnym b. Takie same obowiązki kobiet i mężczyzn w społeczeństwie c. Takie samo znaczenie kobiet i mężczyzn w społeczeństwie d. Takie same możliwości dla kobiet i mężczyzn w społeczeństwie e. Możliwość podejmowania takich samych wyborów dla kobiet i mężczyzn w społeczeństwie f. Zlikwidowanie zjawiska dyskryminacji płciowej g. Możliwość korzystania z jednakowych praw h. Promocja pluralizmu i demokracji i. Uznanie za tak samo ważną i potrzebną obecność kobiet jak i mężczyzn w społeczeństwie 4.2 Inne wymagania w stosunku do kobiet żołnierek niż do mężczyzn żołnierzy są: a. szkodliwe dla armii b. dyskryminujące c. wspomagające równouprawnienie d. naturalne e/ niesprawiedliwe 4.3.Parytety wyborcze, z góry określające procentową ilość kobiet w strukturach władzy są: a. Szkodliwe dla państwa b. Dyskryminujące c. Wspomagające równouprawnienie d. Naturalne e. Niesprawiedliwe 126 5. W której z wymienionych dziedzin życia czujesz się źle traktowana ze względu na swoją płeć zawsze, często, czasami, rzadko lub wcale, rysując krzyżyk w odpowiedniej kolumnie. Dziedzina życia zawsze czasami często rzadko wcale Obowiązki domowe Decyzje podejmowane w związku Relacje z przełożonymi Relacje z kolegami i koleżankami w pracy Decyzje polityczne w moim kraju Dostęp do edukacji Dostęp do zawodu Dyskusje na ważne i trudne tematy Obecność w przestrzeni publicznej Pozycja w grupie wyznaniowej Podejście innych do mojego ciała, seksualności 6. Czy istnieją inne dziedziny w której czujesz się dyskryminowana ze względu na to, że jesteś kobietą, lecz nie zostały one wymienione w tabeli powyżej? Jakie to dziedziny? ……………………………………………………………………………………………… …………………………………… 7. Poniżej wymienione zostały różne sposoby walki z dyskryminacją ze względu na płeć. Które wydają ci się najbardziej skuteczne dla problemów, które dotykają ciebie bezpośrednio? 127 a. Zmiana zapisów prawnych b. Zmiana treści edukacyjnej dla dzieci c. Kampanie społeczne d. Zmniejszanie znaczenia religii w polityce e. Zmniejszenie znaczenia religii w życiu społecznym f. Zwiększenie wolności słowa g. Zwiększenie swobody seksualnej h. Działania na rzecz pluralizmu i. Działania na rzecz demokracji j. Inne (napisz jakie): ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………… 8. Jak często twoim zdaniem kobiety na świecie są dyskryminowane w następujących dziedzinach życia? Dziedzina Zawsze Często Czasami Rzadko Wcale życia Obowiązki domowe Decyzje podejmowane w związku Relacje z przełożonymi Relacje z kolegami i koleżankami w pracy Decyzje polityczne w kraju Dostęp do edukacji 128 Dostęp do zawodu Dyskusje na ważne i trudne tematy Obecność w przestrzeni publicznej Pozycja w grupie wyznaniowej Podejście innych do mojego ciała, seksualności 9. Poniżej wymienione zostały różne sposoby walki z dyskryminacją płciową. Które wydają ci się najbardziej skuteczne? a. Zmiana zapisów prawnych b. Zmiana treści edukacyjnej dla dzieci c. Kampanie społeczne d. Zmniejszanie znaczenia religii w życiu politycznym e. Zmniejszenie znaczenia religii w życiu społecznym f. Zwiększenie wolności słowa g. Zwiększenie swobody seksualnej h. Działania na rzecz pluralizmu i. Działania na rzecz demokracji j. Inne (napisz jakie) ……………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… …………………… 10. Poniżej przedstawione zostały zdjęcia kobiet w różnych strojach. Które z wymienionych obok nich cech wydają ci się adekwatne do przedstawionego wizerunku kobiety. 129 10.1. Zdjęcie nr 1139 a. Skromna b.Zależna c. Słaba d.Odważna e. Tchórzliwa f. Kobieca g.Zakompleksiona h.Wolna i. Niepewna siebie j. Radosna 139 www.sungaiara.olx.com.my/e-muslimah-boutique-iid-106850929 130 k.Nieśmiała l. Zniewolona m. Staroświecka n.Towarzyska o.Zaściankowa p.Swobodna q.Sympatyczna r. Naturalna s. Stylowa t. Pewna siebie u.Nowoczesna 10.2. Zdjęcie nr 2140 140 www.2.bp.blogspot.com/-iuBgFvrWYyA/UEe-WaesjGI/AAAAAAAAJFA/gJxVmsU3LOI/s1600/f.jpg 131 a. Skromna b. Zależna c. Słaba d. Odważna e. Tchórzliwa f. Kobieca g. Zakompleksiona h. Wolna i. Niepewna siebie j. Naturalna k. Radosna l. Nieśmiała m. Zniewolona n. Staroświecka o. Towarzyska p. Zaściankowa q. Swobodna r. Sympatyczna s. Stylowa t. Pewna siebie u. Nowoczesna 11. Muzułmanka przebywająca w towarzystwie mężczyzn innych niż jej mąż lub mężczyzna blisko z nią spokrewniony, powinna zakrywać całe swoje ciało z wyjątkiem twarzy i dłoni. Muzułmański sposób ubierania się określany jest mianem hidżabu. W poniższej tabelce przytoczono różne opinie na temat zasad ubioru muzułmanek. Zaznacz w odpowiedniej kolumnie jak często twoim zdaniem podane stwierdzenie jest prawdą. 132 Poniższe stwierdzenie Zawsze Czasami Często Trudno Rzadko Nigdy jest prawdą prawdą prawdą powiedzieć, prawdą prawdą czy prawdą Hidżab jest symbolem ucisku i zniewolenia kobiety Hidżab jest symbolem honoru i dobrych obyczajów kobiety Hidżab jest wyrazem zaściankowości i zacofania Hidżab jest wyrazem skromności i powściągliwości Hidżab jest zakładany wbrew woli kobiety Hidżab jest osobistym wyborem kobiety Hidżab jest zakładany z powodu nacisku społeczeństwa Hidżab jest zakładany z powodu miłości do Boga Hidżab sprawia, iż kobiety są bezpieczniejsze Hidżab sprawia, iż kobiety są krzywdzone Hidżab ułatwia kobiecie funkcjonowanie w społeczeństwie Hidżab sprawia, iż relacje w społeczeństwie są 133 niezdrowe Hidżab może być wyrazem kobiecości i feminizmu Hidżab jest nienaturalnym wytworem patriarchatu 12. Poniżej wymienionych zostało 10 wartości życiowych. Uszereguj je w kolejności od tej, która jest dla ciebie najbardziej ważna , do tej która ważna jest najmniej. Wartość Numer Miłość Rodzina Kariera Wiedza Pieniądze Przyjaźń Uroda Zdrowie Religia Rozrywka 13.W wykropkowanej przestrzeni poniżej, napisz krótko co byłoby dla ciebie największym życiowym sukcesem. ………………………………………………………………....................................................... .................................................................... CZĘŚĆ II 1. Poniżej przedstawiono kilka stwierdzeń. Oceń, stawiając w odpowiedniej kolumnie krzyżyk, czy dana opinia jest zawsze prawdziwa, często prawdziwa, czasami prawdziwa, trudno powiedzieć, czy prawdziwa, rzadko prawdziwa, nigdy prawdziwa. 134 Poniższa opinia jest prawdziwa Zawsze Często Czasami Trudno Rzadko Nigdy powiedzieć Kobiety świata Zachodu nie powinny orzekać o sytuacji społecznej muzułmanek, ponieważ nie posiadają wystarczającej wiedzy Kobiety świata Zachodu powinny orzekać o sytuacji społecznej muzułmanek ponieważ mają dłuższe doświadczenie w walce o równouprawnieni e Kobiety świata Zachodu powinny pomóc muzułmankom walczyć o respektowanie praw kobiet Muzułmanki nie potrzebują 135 żadnego udziału kobiet świata Zachodu w walce o prawda kobiet Kobiety świata Zachodu powinny walczyć o prawa kobiet należne muzułmankom Kobiety świata Zachodu oraz muzułmanki powinny jednoczyć się w walce o prawa kobiet na całym świecie 136 2. W jaki sposób feministki świata Zachodu mogłyby pomóc muzułmankom? Podkreśl maksimum 3 odpowiedzi, które wydają ci się najsłuszniejsze. a. Poprzez protesty przeciwko funkcjonowaniu szariatu w poszczególnych krajach b. Poprzez protesty przeciwko łamaniu praw kobiet w społecznościach muzułmańskich c. Poprzez promocję zachodniego stylu życia wśród muzułmanek d. Poprzez promocję świeckości wśród muzułmanek e. Poprzez zwrócenie uwagi opinii międzynarodowej na sytuację kobiet w danym kraju muzułmańskim 3. f. Poprzez promocję wyzwolenia seksualnego wśród muzułmanek g. Poprzez zakaz noszenia chust w krajach Zachodu h. Poprzez pisanie listów proszących o ułaskawienie skazanych kobiet i. Inny (napisz jaki?) ………………………………………………………… Wymień na rzecz rozwiązania jakich problemów, kobiety całego świata powinny współpracować: ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… 4. Zaznacz maksimum 3 parametry łączące kobiety na całym świecie. a. Płeć biologiczna b. Podobne cechy charakteru i osobowości c. Podobne zainteresowania d. Podobne życiowe priorytety e. Podobne pozycja w rodzinie f. Podobna pozycja w społeczeństwie g. Podobny poziom inteligencji h. Dyskryminacja ze względu na płeć i. Inna odpowiedz:……………………………………….. 5. Poniżej przedstawione jest zdjęcie141 ukraińskiej aktywistki feministycznej organizacji FEMEN, demonstrującej w Paryżu przeciwko prawu szariatu142 oraz pozycji kobiety w praktyce islamu. W dłoni trzyma kartkę z napisem „muzułmanki, rozbierzcie się”. 6.1..Uzupełnij przymiotnikami tekst znajdujący się poniżej fotografii. 141 142 http://3.bp.blogspot.com/-3I0-jBsK5Us/T3evRuaDS_I/AAAAAAAACss/8vG83DG2J8U/s1600/FatwaPost4.png Szariat – zespół zasad moralnych i praw religijnych w islamie 137 Przedstawiona na zdjęciu zdj akcja posiada ………………………….. ideę. ę. Metoda skontfronotowania nagości nago demonstrantki z nakazują nakazującym zakrywać ciało szariatem jest………… jest………………. oraz …………………….. Hasło, które przeczytać trzymanej przez kobiet kobietę mo możemy na jest…………………………….. kartce oraz …………………………… . 6.2. .2. Uzupełnij jedno lub dwa z przedstawionych poniżej poni zdań: a. Ukazana na fotografii akcja podoba mi się si ponieważ ……………………………………………… …………………………………………………………… b. Ukazana na fotografii akcja nie podoba mi się si ponieważ …………………………………………………………… 7. Poniżej ej przedstawiono popularny w Internecie rysunek. Dymek prezentujący prezentuj myśli li kobiety narysowanej po lewej stronie zawiera zdanie: „Wszystko zakryte poza jej oczami, ocza co za okrutna kultura męskiej ęskiej dominacji”, za zaś przedstawionej po prawo „Wszystko odkryte poza jej oczami, co za okrutna kultura męskiej skiej dominacji”. 8.1. Z opinią której z kobiet przedstawionych na rysunku zgadasz się się bardziej? a. kobiety po lewej 138 b . kobiety po prawej c. z żadną z nich 8.2.Uzupełnij jedno lub dwa z przedstawionych poniżej zdań: a. Rysunek podoba mi się ponieważ ……………………………………………………………… b. Rysunek nie podoba mi się ponieważ ……………………………………………………………… 8.3. Uzupełnij poniższy tekst dowolnymi przymiotnikami. Kobieta przedstawiona po prawej stronie rysunku wygląda ………………………………. oraz …………………………. Wydaje mi się, że jej osobowość cechuje ………………… , ………………… a być może ……………………… Zaś kobieta przedstawiona po prawej stronie wygląda ……………… i …………………….., zaś jej osobowość wydaje mi się ……………………..., ………………….……….. oraz …………………….. . 9.Czy istnieją jakieś aspekty kultury zachodniej, chętnie widziałabyś jako elementy własnej? Jeśli tak, napisz jakie. ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………… CZĘŚĆ III a. Rok urodzenia: b. Kraj urodzenia: c. Kraj zamieszkania: d. Wykształcenie: e. Zajęcie/zawód: f. Wyznanie: 139 140
