Typ umysłu a częstość stosowania reguł heurystycznych
advertisement
Typ umysłu a częstość stosowania reguł heurystycznych Anna Słysz Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu 1. Wprowadzenie 2. Typy umysłu – podstawy teoretyczne 2.1. Percepcja i intuicja 2.2. Myślenie i uczucia 2.3. Cztery typy psychologiczne 2.4. Operacjonalizacje typologii umysłu 3. Relacja mózg – umysł, lokalizacja podstawowych funkcji 4. Stosowanie heurystyk w zależności od preferencji poznawczych 4.1. Podstawy teoretyczne 4. Stosowanie heurystyk w zależności od preferencji poznawczych 4.1. Podstawy teoretyczne 4.2. Przegląd badań empirycznych 5. Podsumowanie Słowa kluczowe: typ umysłu, preferencje poznawcze, heurystyki, półkule mózgu 1. Wprowadzenie W dziejach filozofii i psychologii powstało wiele definicji, typologii i modeli umysłu. Mimo to wciąż aktualne jest stwierdzenie Chlewińskiego (1999), iż „umysł jest konstruktem czysto teoretycznym, którego na obecnym poziomie nauki nie da się zdefiniować. Mamy jedynie pewne poznawcze intuicje dotyczące jego struktury i funkcjonowania” (Chlewiński, op. cit., s. 7). Co ciekawe, wiele z tych intuicyjnych założeń potwierdzono w toku późniejszych badań empirycznych. Typologię umysłu, która wydaję się aktualna w swych podstawowych założeniach i wciąż inspiruje do dalszych badań i refleksji, przedstawił Jung (1921/1997) w Typach psychologicznych. Książka ta była owocem „prawie dwudziestoletniej pracy w dziedzinie psychologii praktycznej”, a szczególnie psychiatrycznej i neurologicznej (Jung, op. cit., s. 11). Jungowska teoria typów umysłu jest traktowana jako holistyczna koncepcja psychiki (por. Nosal, 2002). Autor wprowadził szerokie pojęcie umysłu, wykraczając poza traktowanie go jako synonimu „systemu poznawczego”. Różnice indywidualne w zakresie charakterystyki umysłu człowieka pozwalają wyjaśnić wiele aspektów związanych z przebiegiem procesu myślenia i podejmowania decyzji. Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie związku między typem umysłu a jednym z aspektów funkcjonowania poznawczego - częstością stosowania reguł heurystycznych. Najpierw przedstawię typologię umysłu według Junga, opisując funkcje umysłu w kontekście ustaleń współczesnej neuronauki1. Następnie przedstawię rezultaty różnorodnych badań empirycznych potwierdzających hipotezę, że częstość stosowania reguł heurystycznych (szerzej ujmowana jako uleganie inklinacjom poznawczym) jest związana z preferowaniem konkretnego versus intuicyjnego stylu przetwarzania informacji. Co ciekawe, wyniki niektórych badań zaprzeczają obiegowej opinii, że „intuicjoniści” są bardziej podatni na tego typu inklinacje poznawcze niż „nieintuicjoniści”. Wnioski z badań wzbogacają wiedzę zarówno o podstawowych funkcjach umysłu, jak i o naturze heurystyk. 1 Na możliwość funkcjonalnej interpretacji sensu teorii typów umysłu na gruncie współczesnych badań nad mózgiem wskazuje m. in. Nosal (2002). 2. Typy umysłu – podstawy teoretyczne Typ jest pojęciem syndromatycznym, czyli strukturą łączącą dany zbór/konfigurację cech wyjściowych w jednostkę wyższego rzędu (konstelację) (Nowak, 1985; za: Kowalec, Nosal, 1989b). W niniejszym opracowaniu wykorzystuję głównie typologię umysłowości według Junga, ponieważ współczesna psychologia umysłu oraz badania z zakresu neuronauki w dużej mierze potwierdzają główne idee tej koncepcji (por. Nosal, 2001). Typologia Junga jest koncepcją dwuwymiarową (Nosal, 1989a, Sharp, 1998). Uwzględnia dwa aspekty czynności poznawczych: odbiór i wartościowanie informacji. Jednostka orientuje się w rzeczywistości w oparciu o cztery podstawowe funkcje psychiczne: percepcję (sensing), intuicję (intuition), myślenie (thinking), uczucie (feeling) (Jung, 1921/1997). Dwie pierwsze umożliwiają odbiór informacji, dwie ostatnie – wiążą się z wartościowaniem informacji. Jung (op. cit.) określił funkcję psychologiczną jako formę aktywności psychicznej. Założył, że poszczególnych funkcji nie da się zredukować jedna do drugiej. 2.1. Percepcja i intuicja Odbiór informacji może być realizowany dzięki percepcji (postrzeganie za pomocą świadomej funkcji zmysłowej; „konkretne” ujmowanie danych) lub intuicji (wnikanie w strukturę zjawisk; „całościowe” ujmowanie danych) (Jung, 1921/1997). Percepcja oznacza ukierunkowanie umysłu na fakty (w świecie zewnętrznym), przetwarzane w sposób sekwencyjny, skoncentrowany na pojedynczych elementach rzeczywistości (Nosal, 2001). Przejawem dominacji tej funkcji jest preferowanie drobiazgowej indukcji, częstych porównań i sprzężeń zwrotnych. Intuicja – w typologii Junga (1921/1997) – jest przeciwstawiana percepcji i oznacza nastawienie na poznawanie całości; ma ona charakter integrujący. Oznacza postrzeganie za pośrednictwem nieświadomości. Wskazuje, w jaki sposób i w jakim stopniu coś staje się ważne lub nieważne dla jednostki. Intuicja może przejawiać się w jednej z dwóch form: subiektywnej (postrzeżenie nieświadomych psychicznych stanów faktycznych) lub obiektywnej (postrzeżenie stanów faktycznych, na które składają się podprogowe postrzeżenia przedmiotu oraz będące ich konsekwencją uczucia i myśli) (Jung, op. cit.). Standardy poznawcze odnoszące się do intuicji są niejednorodne; polegają albo na reprezentowaniu struktury w formie subiektywnych przeświadczeń, aktów wglądu (czynności wyobrażeniowo-kontemplacyjne), albo na konstruowaniu struktury poprzez logiczny dyskurs i na analizowaniu cząstkowych atrybutów (myślenie formalno-logiczne) (Nosal, 1992). Myślenie intuicyjne jest oparte na wzorcach pochodzących z nieświadomych aspektów doświadczenia. Przewaga jednej z tych funkcji (percepcja versus intuicja) prowadzi do zasadniczych różnic w strategiach poznawczych; opierają się one na odmiennych kryteriach regulacji poznawania, a w konsekwencji – dane mogą być gromadzone w różnej postaci. Odbiór intuicyjny jest prawdopodobnie mniej podatny niż umysł z dominantą odbioru percepcyjnego na interferencje zachodzące pod wpływem różnych źródeł informacji (Nosal, op. cit.). 2.2. Myślenie i uczucia Przewaga w parze funkcji psychicznych: myślenie (upraszczając, wartościowanie w kategoriach: „prawda – fałsz”) – uczucia2 (upraszczając, wartościowanie w kategoriach: „podoba mi się – nie podoba mi się”) decyduje o tym, jaki jest styl oceny/wartościowania informacji i podejmowania decyzji (Nosal, 1992). Myślenie stanowi funkcję poznawania intelektualnego i logicznego wnioskowania (Jung, 1921/1997). Według tego podziału nie należałoby przeciwstawiać myślenia intuicji, ponieważ może ono mieć również charakter intuicyjny. Intelekt (myślenie ukierunkowane) zostało określone przez Junga (op. cit.) jako myślenie racjonalne, polegające na porządkowaniu treści wyobrażeniowych i zaliczaniu ich do pojęć według normy racjonalnej, z której jednostka zdaje sobie sprawę. Z kolei intuicję intelektualną (myślenie nie ukierunkowane) określił mianem funkcji irracjonalnej, polegającej na osądzaniu i porządkowaniu treści wyobrażeniowych według normy, której jednostka sobie nie uświadamia. Nie oznacza to jednak, że w drugim przypadku intuicyjny akt osądu jest zawsze niezgodny z rozumem. Myślenie umożliwia obiektywną orientację w rzeczywistości przedmiotowej i pozaprzedmiotowej. Uczucie, przeciwstawiane myśleniu, to funkcja subiektywnego wartościowania (Jung, op. cit.). 2 Jung (1921/1997) pisząc o funkcjach umysłu posługuje się częściej terminem „czucie” niż „uczucie”; uczucie definiuje jako treść funkcji czucia. 2.3. Cztery typy psychologiczne Teoria Junga (1921/1997) charakteryzuje typy idealne. Określając typ umysłu danego człowieka należy pamiętać o różnicy między typami idealnymi a ich reprezentacjami empirycznymi, na co uwagę zwraca Nosal (1992). Teoria typów psychologicznych została oparta na założeniu, iż w funkcjonowaniu jednostki na plan pierwszy wysuwa się zwykle jedna funkcja lub dwie (świadome, zróżnicowane), a pozostałe - są niezróżnicowane (i nieświadome lub częściowo nieświadome) (Jung, 1021/1997). Innymi słowy, jednostka rozwija zwykle bardziej jedną funkcję psychiczną – tzw. „funkcję dominującą”, która określa jego typ funkcjonalny. Na przykład „intelektualista” może być świadomy swoich uczuć, ale nie przypisywać im żadnego znaczenia. Typologię3 umysłów przedstawiono poniżej: Typ I (ST) – dominujące funkcje: percepcja i myślenie Typ II (NT) – dominujące funkcje: intuicja i myślenie Typ III (SF) – dominujące funkcje: percepcja i uczucia Typ IV (NF) – dominujące funkcje: intuicja i uczucia Każdy człowiek wykorzystuje cztery podstawowe funkcje: dwie nieracjonalne spostrzegające funkcje i dwie racjonalne oceniające funkcje. Typ umysłu przejawia się w tym, z jaką częstością jednostka stosuje każdą z funkcji, w zależności od tego, którą z nich preferuje. W kontekście teorii Junga (1921/1997, za: Nosal, 1992) termin „preferencja” oznacza dominującą dyspozycję do określonych kierunków zachowania, ale nie w sensie potrzeby, tylko potencjalnych standardów poznawczych. Określone preferencje poznawcze są uwarunkowane różnicami w strukturze doświadczenia jednostki i właściwościach systemu regulacji poznawczej. Badania wskazują na występowanie większej korelacji funkcji percepcyjnej z myśleniem, a funkcji intuicyjnej – z uczuciem (Nosal, 2002). Świadomy rozwój pozostałych funkcji (dwóch pomocniczych oraz jednej „niższej”), m. in. poprzez kontakt z drugim człowiekiem, umożliwia ich pełniejsze wykorzystanie (Jung, 1921/1997). 3 W takiej formie teoria typów psychologicznych została przedstawiona przez Nosala (1992), w oparciu o teorię Junga (1921/1997). Zgodnie z koncepcją Junga (op. cit.) każdy z czterech typów funkcjonalnych może być „zintrowertyzowany” lub „zekstrawertyzowany”, w zależności od postawy ogólnej człowieka. 2.4. Operacjonalizacje typologii umysłu Model Jungowskiej typologii stanowił podstawę kwestionariuszy określających typ umysłu człowieka (Sharp, 1998), m. in.: MBTI - Myers-Briggs Type Indicator (McCaulley, 2000), Singer-Loomis Personality Profile oraz skala STU - Skala Typów Umysłu (Nosal, 1992). Autorki kwestionariusza MBTI wyodrębniły typy psychologiczne na podstawie „kombinacji” preferencji poznawczych, badanych w zakresie: pobudzenia (ekstrawersja i introwersja), uwagi (zmysły i intuicja), decydowania (myślenie i odczuwanie), życiowości (racjonalizm i percepcjonizm). Cztery (spośród ośmiu) preferencje przejawiają się w zachowaniu człowieka w sposób naturalny (Hirsh, Kummerow, 1997). Nosal (1992) dokonując operacjonalizacji teorii Junga skonstruował Skalę Typów Umysłu (STU), która umożliwia badanie czterech podstawowych preferencji poznawczych: konkretność - obiektywność, globalność – obiektywność, konkretność – subiektywność, globalność – subiektywność. Różnice w typach preferencji poznawczych zoperacjonalizowano za pomocą skali przymiotnikowej. Osoba badana dokonuje wyboru (wymuszonego) dwóch przymiotników z każdej grupy, najlepiej oraz najgorzej charakteryzujących jej umysł. Suma przymiotników ocenianych pozytywnie/negatywnie wskazuje na częstość pojawiania się określonych preferencji/awersji poznawczych oraz stopień zróżnicowania typu umysłu (ustalany na podstawie spójności wyborów pozytywnych i negatywnych). Na podstawie wyników można określić również dominujące orientacje poznawcze, odpowiadające skrajnym biegunom dwóch wymiarów: konkretność, globalność, obiektywność, subiektywność. Skala ta została zweryfikowana w kontekście MBTI i uzyskała korzystne wskaźniki psychometryczne (Nosal, 2002). 3. Relacja mózg – umysł, lokalizacja podstawowych funkcji Jung stworzył swą teorię w oparciu o własną intuicję i fragmentaryczny materiał kliniczny, empiryczny (Nosal, 2002). Powstaje pytanie, na ile neuronauka (neuroscience) ujawnia fizyczne i biologiczne mechanizmy funkcji umysłowych. Neuronauka i psychologia są ze sobą powiązane; domeną pierwszej są sieci neuronowe i obszary mózgu, a drugiej – zachowanie i procesy psychiczne. Na podstawie obserwacji (przy wykorzystaniu różnorodnych technik neuroobrazowania) uszkodzeń mózgu lekarze ustalili niektóre powiązania między konkretnymi okolicami mózgu a działaniem poszczególnych funkcji umysłowych. Ponadto zaobserwowano, iż niektóre obszary mózgu wykazują podwyższoną bądź obniżoną aktywność, w zależności od rodzaju aktywności mentalnej osób badanych (np. rozpoznawanie twarzy, bodźców dotykowych, słuchanie muzyki). Wyniki badań tego typu stanowią dla badaczy podstawę do wnioskowania o połączeniu danej funkcji psychicznej z określonym obszarem mózgu. Niektóre badania neurospychologiczne potwierdziły koncepcję struktury świadomości sformułowaną przez Junga (por. Nosal, 2002). Funkcja emocji jest wiązana się ze starszymi filogenetycznie strukturami mózgu (stara kora - paleocortex). A myślenie jest funkcją nowej kory (neocortex) (Nosal, 2002). Opisane przez Junga występowanie preferencji można także łączyć ze specjalizację półkul w określonych funkcjach poznawczych (Nosal, 1992). Zjawisko asymetrii półkul mózgowych polega na zróżnicowaniu funkcji prawej i lewej półkuli mózgu (Tomalski, 2006). Podstawą do postawienia wielu hipotez na ten temat były badania osób, którym chirurgicznie przecięto spoidło wielkie łączące obie półkule. Lewej półkuli mózgu przypisuje się następujące cechy (dotyczące przetwarzania informacji): werbalne, sekwencyjne, logiczne, analityczne, racjonalne; prawej zaś, odwrotnie: niewerbalne, równoczesne, całościowe, syntetyczne, intuicyjne (por. tab. 1). Prawa półkula wiąże się z intuicją, która z kolei jest uznawana za czynnik kreatywności (Springer, Deutsch, 1998). Różnice między półkulami mózgu w zakresie przetwarzania informacji zostały potwierdzone przez część badań empirycznych dotyczących asymetrii funkcjonalnej półkul mózgowych. <<tu wstawić tabelę 1>> Warto jednak podkreślić, iż u osób leworęcznych asymetria ma mniejszy zakres, a na przykład mowa może być reprezentowana w obu półkulach (Grabowska, 2000, za: Tomalski, 2006). Ponadto współczesne badania potwierdziły hipotezę, iż mózgowa regulacja emocji opiera się na współdziałaniu obu półkul; polega na blokowaniu aktywności jednej półkuli przez drugą. Przykładowo, badania pacjentów ze stronnie zlokalizowanym ogniskiem padaczkowym wykazały, że uszkodzenie lewej półkuli zakłóca równowagę w kontroli funkcji między półkulami, zaburzając blokowanie aktywności prawej półkuli przez lewą. Nasuwa się wniosek, iż regulacja emocji zależy od zdrowego funkcjonowania obu półkul (Herzyk, 2003). Preferencje do przetwarzania analitycznego (percepcja) versus globalnego (intuicja) mają swoją bazę neuropsychologiczną – por. asymetria funkcjonalna półkul mózgowych (Nosal, 2002). Dominacja intuicji może być zdeterminowana m. in. przewagą prawej półkuli nad lewą (Nosal, 2001). Badania Wilson (1991, za: Nosal, 1992) wskazują na różną lokalizacja potencjałów w poszczególnych rejonach mózgu, podczas rozwiązywania tego samego prostego zadania, u reprezentantów różnych typów umysłu (do pomiaru wykorzystano kwestionariusz MBTI). U „percepcjonistów” zaobserwowano bardziej aktywne przetwarzanie skoncentrowane w lewej półkuli, w ośrodkach związanych z programowaniem analitycznego aspektu języka oraz słabszą podatność na interferencje zachodzące na przykład pod wpływem różnych kodów informacyjnych; u „intuicjonistów” – bardziej aktywne były obszary prawej półkuli, związane z przetwarzaniem reprezentacji przestrzennych, stwierdzono wolniejszy odbiór informacji i większą podatność na interferencje. Osoby, u których dominuje prawa półkula, mogą mieć wrodzone obwody neuronalne, które zapewniają szybką orientację w otoczeniu (Nosal, 1993). Zrozumienie intuicyjne różni się od czysto intelektualnego (funkcja czysto poznawcza, lewej półkuli mózgu). Wydaje się pełne, może stanowić funkcję całego mózgu (funkcja poznawczo-afektywna) (Duch, 2006). Jest oparte na pamięci, reakcjach emocjonalnych, doświadczeniu i postrzeganiu całości. Prawa półkula jest lepiej zintegrowana z układem emocji. Koresponduje to z tym, co pisał Jung (1921/1997) i co wynika z badań dotyczących typów umysłu: intuicja częściej jest związana z funkcją „emocje” (por. Nosal, 1992). W tym miejscu warto podkreślić złożoność funkcji; asymetria funkcjonalna półkul mózgowych nie jest absolutna, nie ma pełnej odpowiedniości: prawa półkula – intuicja, a lewa – myślenie. W opozycji do klasycznego lokalizacjonizmu, w ujęciu sieciowym mózg jest opisywany jako system, w którym za daną funkcję odpowiadają nie tylko pojedyncze, obserwowalne struktury, ale stan wielu powiązanych ze sobą elementów, wzajemnie na siebie oddziaływujących (Tomalski, 2006). Optymalne wykonanie złożonej funkcji wymaga współdziałania obu półkul - dwa sprzężone układy stanowią całość (Duch, 2006). Co więcej, relację umysł – mózg można rozumieć jako dynamiczną sieć neuronową, której fizyczne właściwości określają wykonywane funkcje psychiczne, a z drugiej strony – są przez te funkcje określane (Herzyk, 2003). 4. Stosowanie heurystyk w zależności od preferencji poznawczych 4.1. Podstawy teoretyczne Źródłosłów terminu „heurystyka” (z gr. eurisko – służący dowiedzeniu się lub odkryciu czegoś) (Gemoll, 1991, za: Zdrahal – Urbanek, 2004), wskazuje na praktyczne zastosowanie heurystyk w procesie poszukiwania odpowiedzi na postawione pytania. Mówiąc ogólnie, heurystyki stanowią zespół praktycznie udowodnionych (ale niekoniecznie zgodnych z wiedzą teoretyczną) zależności pomiędzy aspektami rzeczywistości, tworzonych zwykle na własny użytek człowieka. Poszczególne definicje heurystyk, przytoczone poniżej, akcentują różne aspekty tego pojęcia. Heurystyka to praktyczna reguła postępowania (rules of thumb), oparta na doświadczeniu, wykorzystywana przy podejmowaniu decyzji, regulująca proces oceniania (judgment) albo rozwiązywania problemów, bez stosowania algorytmu albo gruntownego porównania wszystkich dostępnych opcji (Colman, 2001). Pierwsze znaczenie terminu „heurystyka” jest związane z podziałem na algorytmiczne i heurystyczne metody myślenia; oznacza metodę różną od algorytmu. Algorytm to dokładny przepis na rozwiązanie zadania. Natomiast heurystyka to na ogół tylko użyteczna wskazówka, niedookreślona (ill-defined) reguła (Newell, Simon, 1972; za: Nosal, 1989b). Z tego powodu heurystyki są regułami zawodnymi, nie dającymi gwarancji otrzymania poprawnych albo optymalnych wyników i mogą stanowić źródło odchyleń od rozwiązań poprawnych, racjonalnych (Kahneman, Tversky, 1974; za: Kolańczyk i in., 2004). Heurystyki są strategiami opartymi w dużej mierze na intuicyjnej ocenie rzeczywistości (por. Cieślak, 2003; Cioffi, 1997, za: Buckingham, Adams, 2000). Skoro określa się heurystyki jako intuicje płynąca z praktyki, można by przyjąć za kryterium uznawania danej reguły za heurystykę pochodzenie z doświadczenia, a nie wiedzy (teoretycznej). Wówczas wpływ doświadczenia (życiowego czy zawodowego) byłby niemal założony. Jednak kwestia udziału doświadczenia w kształtowaniu heurystycznego myślenia pozostaje otwarta. Zdaniem De Bono (za: Lasoń, 2000) heurystyki mogą być wrodzone lub wyuczone (we wczesnych etapach rozwoju lub później, w efekcie treningu twórczości). Heurystyki to „skróty” (umysłowe) w rozumowaniu (shortcut), w rozwiązywaniu złożonych zadań na wnioskowanie (Redelmeler, 2005, Marsh, 2002), służące redukowaniu złożoności podejmowanych ocen (judgments) (Gerrig, Zimbardo, 2002, za: Zdrahal-Urbanek, 2004). Głównymi przykładami tak rozumianych „klasycznych”4 heurystyk, odkrytych i opisanych przez Tversky`ego i Kahnemana (1974), są heurystyki opisane poniżej: Heurystyka dostępności (availability heuristic), czyli szacowanie prawdopodobieństwa lub częstości zdarzeń w oparciu o osobiste doświadczenie jednostki. Polega na tym, że zdarzenia łatwiej dostępne poznawczo są oceniane jako bardziej prawdopodobne lub częściej występujące. Zaawansowaną wersją tej heurystyki jest „take the best” (Gigerenzer, 1996, 1999, za: Lasoń, 2000). Heurystyka reprezentatywności (representativeness heuristic), czyli przypisywanie czegoś do danej kategorii na podstawie kilku cech uważanych za reprezentatywne dla tej kategorii. Szacowanie prawdopodobieństwa opiera się w tym przypadku na reprezentatywności, a nie na faktycznym prawdopodobieństwie (Dawes, 1986, Tversky, Kahneman, 1974, 1983; za: Rabinowitz, Efron, 1997). Innymi słowy, w trakcie szacowania prawdopodobieństwa, że jakieś zdarzenie/obiekt pochodzi z określonej próby, ludzie kierują się tym, w jakim stopniu to zdarzenie jest reprezentatywne dla tej próby, tzn. na ile ma zbliżone do niej cechy. Heurystyka zakotwiczenia (anchoring heuristic) – polega na tym, że ludzie zmieniają swoje szacowania nieznanych wartości w zależności od tego, jakie podano im właściwości wyjściowe. Różne prace badawcze potwierdzają występowanie efektu zakotwiczenia także wśród ekspertów (np. agentów nieruchomości) (za: Cieślak, 2003, s. 63). Heurystyki były traktowane przez Tversky`ego i Kahnemana (1974, za: Buckingham, Adams, 2000) jako metody upraszczania skomplikowanych sądów na temat prawdopodobieństwa różnych wyników. Zmodyfikowana definicja heurystyki brzmi następująco: „W ocenianiu pośredniczy heurystyka, jeśli człowiek oszacowuje docelowy atrybut obiektu poddawanego ocenianiu przez zastępowanie go heurystycznym atrybutem, który się nasuwa szybciej” (Kahneman, 2003, za: Kolańczyk, 2004, s. 45). Do tak rozumianych heurystyk decyzyjnych zalicza się dodatkowo heurystyki afektywne (affect heuristic). Pojęcie to wprowadził i opisał Slovic (2002, za: Garb, 2005), wskazując na wpływ afektu na oceny i decyzje. Heurystyka afektywna została zdefiniowana jako poleganie na uświadomionych lub nieuświadomionych odczuciach o różnym znaku, oddzielających bodźce pozytywne od negatywnych (Slovic i in., 2002, za: Kolańczyk i in., 2004). Według 4 W odniesieniu do trzech heurystyk (dostępności, reprezentatywności i zakotwiczenia) będę posługiwała się terminem „klasyczne heurystyki”. W literaturze przedmiotu określa się je również przymiotnikiem „old” (dawny, stary) (por. Zdrahal-Urbanek, 2004). Kahnemana5 (2003, za: Kolańczyk i in., op. cit.) heurystyki afektywne należy wiązać również z dostępnością i reprezentatywnością. Zostały one umieszczone w ramach systemu doświadczeniowego (experiental system) - opisanego przez Epsteina6 (1994, 1996) - który charakteryzuje się szybkim (ukierunkowanym na natychmiastowe działanie), całościowym, intuicyjnym, równoległym, asocjacyjnym i bezwysiłkowym przetwarzaniem informacji. Sytuacje wymagające szybkiego podjęcia decyzji bardziej sprzyjają uruchomieniu się tego filogenetycznie starszego systemu niż systemu racjonalnego (rational system), regulującego sekwencyjne myślenie racjonalne. W literaturze przedmiotu system doświadczeniowy jest wiązany z oceną heurystyczną (por. Shiloh, Shenhav-Sheffer, 2004). Heurystyki to strategie (poznawcze), które kierują poszukiwaniem informacji i modyfikują reprezentację problemu, a tym samym są pomocne przy ich rozwiązywaniu (Simon, 1955, za: Zdrahal-Urbanek, 2004). Pozwalają na radzenie sobie w nowych sytuacjach (Maruszewski, 2002), redukują trudność zadania i wysiłek poznawczy. Jest to najszersze znaczenie terminu heurystyka i obejmuje swym zakresem również „nieklasyczne” heurystyki. Jako przykłady przytoczę wybrane pozycje z inwentarza reguł heurystycznych dotyczących myślenia twórczego (Kowalec, Nosal, 1989b): Dążę do szybkiego skonkretyzowania problemu; Formułuję problem w kilku wersjach; Szukam odrębnych szczegółowych kryteriów dla oceny swoich pomysłów; Sprawdzam, czy na temat mojego pomysłu istnieje już jakaś informacja. Heurystyki opierają się na regułach, które są często ściśle związane z dziedziną, z której pochodzi problem. Mogą być nawet czysto empiryczne lub intuicyjne. Reasumując, wspólnymi cechami heurystyk są: niedookreśloność (nie obejmują jednoznacznej procedury postępowania), zawodność (nie prowadzą do uzyskania jednoznacznych rezultatów) i skrótowość. Spełniają one dwie zasadnicze funkcje: regulacyjną (kierują poszukiwaniem informacji i podejmowaniem decyzji) oraz redukującą (zmniejszają złożoność problemu i minimalizują wysiłek poznawczy). Reguły (strategie) heurystyczne mają szczególne znaczenie w czasie rozwiązywania zadań złożonych i twórczych, na przykład nie ma algorytmu formułowania hipotez naukowych (Kozielecki, 1977/1997, Nosal, 1989b, Lindsay, Norman, 1984) czy diagnostycznych. Konieczność stosowania heurystyk (zamiast gotowych algorytmów lub 5 Zdaniem Kahnemana (2002) sformułowanie pojęcia afektywnej heurystyki jest prawdopodobnie najważniejszym odkryciem w badaniach nad heurystykami decyzyjnymi w ciągu ostatnich dziesięcioleci. 6 Teoria Epsteina (1994, 1996) miała stworzyć wspólne ramy dla ustaleń psychologii poznawczej i paradygmatu psychodynamicznego. Teorie w psychologii poznawczej opisują dwa różne sposoby przetwarzania informacji: 1) heurystyczne, automatyczne, intuicyjne, schematyczne, prototypowe, narracyjne, utajone, wyobrażeniowe-niewerbalne; 2) pojęciowo-logiczne, dyskursywne, intencjonalne, wymagające wysiłku, jawne, racjonalne. schematów myślenia hipotetyczno-dedukcyjnego) wynika z jednej strony z właściwości podmiotowych człowieka (takich jak: ograniczenia pamięci i zdolności do przetwarzania dużej ilości informacji, ograniczona wiedza na dany temat – co dotyczy raczej „niedoświadczonych” diagnostów, indywidualne zdolności poznawcze jednostki.), z drugiej strony - z wymagań sytuacyjnych (np. sytuacji, w której nie jest możliwe zebranie części ważnych informacji). Zdaniem Tversky’ego i Kahnemana (1974, za: Cieślak, 2003) stosowanie heurystyk jest determinowane dwiema cechami sytuacji decyzyjnej: 1. presja czasu (ograniczenia czasowe podjęcia decyzji), 2. złożoność informacji (w połączeniu z ich nadmiarem). Heurystyki są zatem szczególnie przydatne w sytuacjach, w których czas i zasób informacji są ograniczone (Zdrahal-Urbanek, 2004). Biorąc pod uwagę tak scharakteryzowane heurystyki, można postawić hipotezę: heurystyki (zwłaszcza afektywne) są najczęściej stosowane przez emocjonalny i intuicyjny typ umysłu. „Intuicja przekazuje przede wszystkim obrazy czy oglądy związków i stosunków, do których nie dałoby się dojść za pomocą innych funkcji, a gdyby nawet było to możliwe, to jedynie przy nałożeniu szmatu drogi” (Jung, 1921/1997, s. 409). Zdaniem Junga (op. cit.) osoby o intuicyjnym typie umysłu częściej posługują się „drogą na skróty” niż osoby o typie konkretnym. Podstawową przyczyną odstępstw od logiki wnioskowań (probabilistycznych), w postaci heurystyk formułowania ocen, może być posługiwanie się spontanicznymi ocenami intuicyjnymi (Nosal, 1995). Intuicja jest ujmowana jako szeroki kanał informacji pochodzących z różnych nurtów doświadczenia, wzbudzanych poprzez podobieństwo do informacji aktualnych (np. dostrzegane analogie) lub poprzez związki emocjonalne (Nosal, 2002). Skoro dostrzeganie analogii jest częścią składową stosowania heurystyki reprezentatywności, a odwoływanie się do wcześniejszych doświadczeń – heurystyki dostępności, to przedstawiona konceptualizacja sprzyja postawieniu hipotezy: dominująca funkcja „intuicji” jest związana z częstszym stosowaniem „klasycznych” reguł heurystycznych. 4.2. Przegląd badań empirycznych Kowalec i Nosal (1989b), badając zależność między typem intelektu a częstością stosowania reguł heurystycznych, odwołali się do typologii umysłu, opartej na klasycznej teorii Junga (1921/1997). Autorzy oparli się na założeniu, iż osoby reprezentujące różne typy umysłu przejawiają jakościowe różnice w zakresie potrzeb informacyjnych i sposobów ich zaspokajania (Kowalec, Nosal, 1989a). Podjęli próbę określenia umysłowych determinant stosowania heurystyk. Ich zdaniem reguły heurystyczne, rozumiane jako reguły sterowania przebiegiem myślenia zależne od przyjętych standardów poznawczych, pełnią funkcję regulacyjną. Aby zweryfikować postawione hipotezy, zbadali grupę 169 twórczych inżynierów (wynalazców i konstruktorów z różnych dziedzin twórczości technicznej) (Kowalec, Nosal, 1989b). Wykorzystali następujące narzędzia badawcze: Skala Typów Umysłu - STU oraz inwentarz reguł heurystycznych7 (złożony z 45 pozycji, odpowiadających regułom stosowanym w poszczególnych fazach myślenia twórczego: geneza problemu, analiza struktury problemu, generacja i ewaluacja pomysłów, weryfikacja rozwiązania. Hipotezy dotyczące zależności między typem umysłu a częstością stosowania heurystyk zostały potwierdzone częściowo. Przykładowo, w fazie genezy problemu stwierdzono istotne różnice, między osobami reprezentującymi poszczególne typy intelektu, w zakresie częstości stosowania kilku reguł heurystycznych. Osoby o II typie intelektu (dominujące funkcje: myślenie i intuicja) częściej niż typ I (dominujące funkcje: percepcja i myślenie) i IV (dominujące funkcje: intuicja i uczucia) posługują się regułą elastyczności (formułuję problem w kilku wersjach; oznacza stosowanie różnorodnych sposobów wyrażania sprzeczności powodującej powstanie problemu, związane z oczekiwaniem, iż ujawni to aspekty niewidoczne przy wersji pierwotnej) oraz regułę dociekliwości poznawczej, czyli poszukiwanie przyczyn powstania tych sprzeczności, dążenie do samodzielnego odkrywania źródeł powstania problemu (zastanawiam się, skąd wziął się problem). Preferowanie globalności (intuicja) i obiektywności (myślenie) wiąże się więc z „przeciąganiem” fazy genezy problemu. Z kolei w fazie analizy problemu, osoby z przewagą I typu intelektu (dominujące funkcje: percepcja i myślenie) częściej koncentrują się na pierwszym dostrzeżonym problemie. Rezultaty sprzeczne z hipotezami (np. związek między II typem umysłu a regułą doświadczalnego sprawdzania pomysłów) można wyjaśnić wpływem standardów poznawczych (wiedzy fachowej), nabytych w procesie kształcenia (Kowalec, Nosal, op. cit.). Jest to zgodne z koncepcją, iż wpływ typu umysłu na zachowania informacyjne ujawnia się bardziej w sytuacjach otwartych, o dużej swobodzie wyboru sposobu zachowania, niż w 7 Przedmiotem tych badań były reguły heurystyczne, które określam mianem „nieklasycznych” heurystyk. Wprawdzie wskazują one sposób postępowania w danej sytuacji, jednak nie jest to typowa „droga na skróty”, związana z oszczędnością czasu i redukcją informacji jak w przypadku reguł „klasycznych”. sytuacjach typowych (standardowych) (Nosal, 2001). W sytuacjach typowych, wymagających posłużenia się przede wszystkim wiedzą profesjonalną z danej dyscypliny lub utrwalonymi schematami, typ umysłu będzie prawdopodobnie odgrywał znacznie mniejszą rolę. W innych badaniach Nosal (1995) testował hipotezę, że częstość stosowania „klasycznych” reguł heurystycznych istotnie zależy od preferencji ukierunkowujących działanie umysłu. Przebadano 80 studentów (43 kobiety i 37 mężczyzn); w grupie osób badanych było 35 „humanistów” i 45 – „statystyków”. Do pomiaru łatwości ulegania inklinacjom poznawczym wykorzystano 14 zadań dotyczących heurystyk: reprezentatywności, dostępności i zakotwiczenia, zaczerpniętych z prac Tversky’ego i Kahnemana. Badania wykazały, iż częstsze stosowanie „klasycznych” heurystyk najsilniej koreluje z parą preferencji: percepcja – myślenie. „Intuicjoniści” rzadziej stosowali poszczególne heurystyki. Na podstawie modelu regresji wielokrotnej stwierdzono dodatkowo, że tylko w grupie „statystyków” (posiadających specyficzną wiedzę) potwierdziła się hipoteza, iż typ umysłu intuicja – uczucia (IV typ umysłu) zwiększa odporność na inklinacje związane ze stosowaniem heurystyk. Rezultaty badań Nosala (op. cit.) nie potwierdzają poglądu Epsteina (1994, 1996), iż szybkie odpowiadanie na pytania (zadania zaczerpnięte z pracy Tversky`ego i Kahnemana, dotyczące heurystyk: reprezentatywności, zakotwiczenia i dostępności) prowadzi do błędnych, nieracjnonalnych ocen. Ponadto fakt, iż preferowanie konkretności w odbiorze informacji sprzyjało łatwiejszemu uleganiu inklinacjom poznawczym jest sprzeczne nie tylko z potocznymi opiniami na ten temat, ale także z niektórymi założeniami teoretycznymi (biegun związany z funkcją „intuicja” sprzyja stosowaniu reguł heurystycznych). Nosal (1995) przytacza argumenty na rzecz tezy, iż konkretność może sprzyjać stosowaniu reguł heurystycznych. Preferowanie konkretności może być źródłem inklinacji ze względu na koncentrowanie uwagi na przypadkowo wyróżnionym elemencie sytuacji. Osoby reprezentujące intuicyjny styl przetwarzania informacji, dzięki rozwiniętej intuicji, szybko obejmują całość sytuacji i aktualizują związany z nią kompleks doświadczeń. „Klasyczne” i „nieklasyczne” heurystyki są na tyle odmienne, że trudno dokonywać porównań między wynikami dwóch powyższych badań. Można jednak zauważyć, iż bliższa „klasycznym” heurystykom - ze względu na oszczędność czasu - „reguła spontaniczności”, jest także związana z preferowaniem konkretności (percepcja), a nie globalności (intuicja). Na uwagę zasługują badania Shiloh i in. (2002) dotyczące związku między sposobem dokonywania oceny (judgment) (statystyczny versus heurystyczny) a stylem myślenia (analityczno-racjonalny versus intuicyjno-doświadczeniowy). Przebadano 128 studentów (w tym 111 kobiet) nauk społecznych, w wieku od 18 do 50 lat (średnia wieku: 27,46). Wykorzystano następujące metody badawcze: 1) The Rational Experiental Inventory (REI) – kwestionariusz służący do pomiaru stylu myślenia (skala NFC – analityczno-racjonalny styl myślenia; skala FI – intuicyjno-doświadczeniowy styl myślenia), oparty na teorii Epsteina (1990, za: Shiloh i in., 2002); 2) Chances Assessment Questionnaire (CAQ) – narzędzie służące do pomiaru heurystycznej versus normatywnej oceny prawdopodobieństwa wystąpienia niezależnych wydarzeń; badani szacowali możliwość wystąpienia różnych wydarzeń (mieli do dyspozycji 100 punktów). Stwierdzono dodatnią korelację między normatywną (statystyczną) oceną prawdopodobieństwa a racjonalnym stylem myślenia (r = 0,35) oraz ujemną korelację między normatywną (statystyczną) oceną a intuicyjnym stylem myślenia (r = - 0,23); p < 0,01. Zatem osoby, u których dominuje funkcja „intuicji” rzadziej stosują strategie statystyczne. Nie stwierdzono istotnego statystycznie związku między heurystyczną oceną prawdopodobieństwa a stylami myślenia. Uogólnione wnioski z badań są następujące: system doznaniowy wiąże się z szybkim i holistycznym przetwarzaniem informacji; system racjonalny – jest wolniejszy, działa zgodnie z zasadą abstrakcji i analizy stosunków logicznych. Wyniki są zgodne z założeniem Epsteina, iż doznaniowy styl myślenia powinien sprzyjać pojawieniu się odchyleń od standardów logicznych. Wbrew pozorom, wyniki tych badań nie są sprzeczne z poglądem Nosala (1995), iż inklinacjom poznawczym bardziej ulegają osoby preferujące konkretność niż osoby o stylu intuicyjno-emocjonalnym, ponieważ w koncepcji Epsteina (1994, za: Nosal, 1995) konkretność stanowi aspekt intuicyjno-holistycznego stylu przetwarzania informacji (por. Nosal, op. cit.). Badane wymiary: racjonalny versus doświadczeniowy styl przetwarzanie informacji wydają się zbyt ogólne. Ważne byłoby określenie każdorazowo rodzaju intuicyjnego przetwarzania informacji: powiązane z funkcją myślenia lub z funkcją uczucia. Podobnie, racjonalny styl myślenia w teorii Epsteina stanowi bardzo złożony konstrukt teoretyczny. 5. Podsumowanie Walorem koncepcji Junga, podkreślanym przez Nosala (2002), jest niewątpliwie integrowanie w jedną całość procesów poznawczych i emocjonalnych, przetwarzania świadomego i nieświadomego. Analiza teorii oraz wyników badań empirycznych wskazuje na związek między typem umysłu a częstością stosowania reguł heurystycznych. Wiedza o różnicach indywidualnych w zakresie typów umysłu oraz heurystyk decyzyjnych może być wykorzystywana m. in. w doborze i kształceniu menedżerów, nauczycieli, lekarzy diagnostów oraz psychologów diagnostów. Typy umysłu warunkują także style kierowania ludźmi, poszukiwania informacji oraz oceny sytuacji (Nosal, 1990, 1999). To, co Simon (1987, za: Nosal, 2001) pisze o myśleniu dobrego menedżera, można by odnieść do wielu różnych profesji i obszarów praktyki: „Sprawny menedżer nie może sobie pozwolić na luksus wybierania między „analitycznym” i „intuicyjnym” podejściu do problemu. Postępowanie właściwe oznacza opanowanie całego zakresu umiejętności wchodzących w skład zarządzania i stosowanie każdej z tych umiejętności w odpowiednim momencie” (Simon, 1987, za: op. cit., s. 272). Trzymanie się jednej strategii psychologicznej jest niekorzystne z punktu widzenia całościowego rozwoju człowieka. Ważne jest wykorzystanie informacji dostępnych nie tylko zmysłowo, ale i intuicyjnie. Zwłaszcza, że - jak zauważa Ornstein (za: Springer, Deutsch, 1998) - naciski wywierane przez kulturę Zachodu na rozwój zdolności językowych i myślenia logicznego, zapewniają rozwój szczególnie lewej półkuli mózgu. Na zakończenie chciałabym podkreślić, iż uwarunkowania stosowania heurystyk formułowania ocen są wielorakie: wiedza dotycząca zadania, głębokość powstawania dostępnych informacji, poziom inteligencji, cel działania, ocena ryzyka, presja czasu, a także procesualne ograniczenia umysłu. Preferencje poznawcze są tylko jedną z wielu zmiennych poznawczych, ukierunkowujących umysł (Nosal, 1995). Wyniki badań empirycznych wskazują na wiele „zewnętrznych”, sytuacyjnych determinant przebiegu procesów decyzyjnych. Jest to obszar wymagający dalszej eksploracji. Literatura: Buckingham, Ch., Adams, A. (2000). Classifying clinical decision making: interpreting nursing intuition heuristics and medical diagnosis. Journal of Advanced Nursing, 32 (4), s. 990-998. Chlewiński, Z. (1999). Umysł – dynamiczna organizacja pojęć. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Cieślak, A. (2003). Behawioralna ekonomia finansowa. Modyfikacja paradygmatów funkcjonujących w nowoczesnej teorii finansów. Materiały i Studia, 65. Uzyskano 10.10.2006 z sieci WWW:http://www.nbp.pl Colman, A. Dictionary of Psychology. Oxford. Duch, W. (2006). Umysł, świadomość i działania twórcze. Uzyskano 12.11.2006 z sieci WWW:http://www.kognitywistyka.net/artykuly/wd-ust.pdf Duch, W. (2006). Mózg, umysł i zachowanie. Uzyskano 18.09.2006 z sieci WWW:http://www.fizyka.umk.pl/~duch/Wyklady/kog-m/02.htm Epstein, S. (1994). Integration of the Cognitive and the Psychodynamic Unconscious. American Psychologist, 49, 8. Epstein, S., Pacini, R., Denes-Raj, V., Heier, H. (1996). Individual differences in intuitive-experiential and analyticalrational tyles. Journal of Personality and Social Psychology, 71(2), 390-405. Garb, H. N. (2005). Clinical Judgment and Decision Making. Annual Review of Clinical Psychology, 1, 67-89. Herzyk, A. (2003). Mózg. Emocje. Uczucia. Analiza neuropsychologiczna. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej. Hirsh, S., Kummerow, J. (1997). Psychologia. Typy życiowe. Osobowość, charakter i predyspozycje zawodowe. Wrocław: Wydawnictwo ASTRUM. Jung, K. (1921/1997). Typy psychologiczne. Warszawa: Wrota KR. Kahneman, D. (2002). Maps of bounded rationality: a perspective on intuitive judgment and choice. Princeton: Princeton University (Prize Lecture). Uzyskano 14.04.2006 z sieci WWW: http://neuroeconomics- summerschool.stanford.edu/pdf/KAHNEMAN1.pdf Kolańczyk, A., Fila-Jankowska, A., Pawłowska-Fusiara, M., Sterczyński, K. (2004). Serce w rozumie. Afektywne podstawy orientacji w otoczeniu. Gdańsk: GWP. Kowalec, M., Nosal, Cz. (1989a). Typ intelektu a reguły myślenia i poszukiwania informacji. Zagadnienia Naukoznawstwa, 1 (97), 47-71. Kowalec, M., Nosal, Cz. (1989b). Wpływ typu intelektu na częstość stosowania reguł heurystycznych. Zagadnienia Naukoznawstwa, 3-4 (99-100), 500-518. Kozielecki, J. (1977/1997). Psychologiczna teoria decyzji. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Lasoń, P. (2002). Rola inklinacji poznawczych w podejmowaniu decyzji konsumenckich. Wrocław: Politechnika Wrocławska (niepublikowany maszynopis pracy magisterskiej). Lindsay, P., Norman, D. (1984). Procesy przetwarzania informacji u człowieka. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Marsh, B. (2002). Heuristics as social tools. New Ideas in Psychology, 20, 49-57. Maruszewski, T. (2002). Psychologia poznania. Gdańsk: GWP. McCaulley, M. (2000). Myers-Briggs Type Indicator: A Bridge Between Counseling and Consulting. Consulting Psychology Journal, 52 (2). Nosal, Cz. (2001). Psychologia myślenia i działania menedżera. Rozwiązywanie problemów. Podejmowanie decyzji. Kreowanie strategii. Wrocław: Wydawnictwo AKADE. Nosal, Cz. (1990). Psychologiczne modele umysłu. Warszawa: PWN. Nosal, Cz. (1999). Psychologia decyzji kadrowych. Kraków: WPSB. Nosal, Cz. (1995). Różnice indywidualne w uleganiu inklinacjom poznawczym – wpływ wiedzy, inteligencji i typu umysłu (s. 249-267). W: A. Biela, J. Brzeziński, T. Marek (red.), Społeczne, eksperymentalne i metodologiczne konteksty procesów poznawczych człowieka. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Nosal, Cz. (1992). Diagnoza typów umysłu: rozwinięcie i zastosowanie teorii Junga. Warszawa: PWN. Nosal, Cz. (2002). Czas i typy psychologiczne – próba rekonstrukcji (s. 116-124). W: K. Maurin, A. Motycka (red.), Na tropach myśli Junga. Warszawa: Eneteia Wydawnictwo Psychologii i Kultury. Rabinowitz, J., Efron, N., (1997). Diagnosis, dogmatism and rationality. Journal of Mental Health Counseling, 19 (1). Redelmeier, D. (2005). The Cognitive Psychology of Missed Diagnoses. Annals of Internal Medicine, 142 (2), 115-120. Sharp, D. (1998). Leksykon pojęć i idei Junga. Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskie. Shiloh, S., Shenhav-Sheffer, M. (2004). Structure of difficulties in mate-selection decisions and its relationship to rational and intitive cognitive styles. Personality and Individual Differences, 37, 259-273. Springer, S. P., Deutsch, G. (1998). Lewy mózg, prawy mózg – z perspektywy neurobiologii poznawczej. Warszawa: Prószyński i S-ka. Tomalski, P. (2006). Cognitive neuroscience: Nic nie jest już proste. Kilka uwag o badaniach interakcji ciała i umysłu. Uzyskano 16.06.2006 z sieci WWW:http://kf.mish.uw.edu.pl/kog/kog_prz.pdf Zdrahal-Urbanek, J. (2004). The recognition heuristic: the role of cues, contradiction and reliability, and its applicability in non-size non-dominance settings.Vienna: Unpublished Doctoral Thesis. Tab. 1. Cechy prawej i lewej półkuli mózgu. Lewa półkula Prawa półkula Preferuje logiczne rozwiązywanie problemów. Przetwarza analitycznie, sekwencyjnie i stosunkowo powoli. Preferuje intuicyjne rozwiązywanie problemów. Jest związana z logicznym, racjonalnym myśleniem i wyodrębnianiem relacji przyczynowo-skutkowych oraz tworzeniem opisów, narracji. Jest bardziej zaangażowana w kontrolowanie czynności werbalnych, odpowiada za pamięć słów, liczb, ale także za uczucia lęku i negatywne emocje. Ma przewagę nad prawą półkulą w różnego rodzaju zadaniach wymagających przetwarzania pojęć, rozumienia symboli, porządkowania, np. przy rozwiązywaniu zadań matematycznych i rozumieniu problemów technicznych. Przetwarza holistycznie i równolegle. Jest związana z szybkim reagowaniem o charakterze emocjonalnym i globalnym wartościowaniem obiektów (”pozytywny lub negatywny”). Jest związana z operacjami przestrzenno-wizualnymi. Pośredniczy w procesach emocjonalnych: postrzeganie i wyrażanie emocji. Charakterystyczne dla prawej półkuli jest myślenie intuicyjne, trudne do zwerbalizowania. Umożliwia rozpoznawanie twarzy, pamięć kształtów i muzyki oraz odczuwanie pozytywnych emocji. Dominuje w testach geometrycznych, oceny położenia, głębi, zniekształconych kształtów lub dźwięków mowy. Opracowano na podstawie: Duch, W. (2006); Springer, S. P., Deutsch, G. (1998).
