Cudowne krosna umysłu

HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II
MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, s. 201-204
Marta Pawelec
Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie
Recenzja książki:
Bożydar L. J. Kaczmarek Cudowne krosna umysłu,
Lublin 2012: Wydawnictwo Uniwersytetu
Marii Curie-Skłodowskiej
Książka „Cudowne krosna umysłu” Bożydara L. J. Kaczmarka jest zbiorem
rozważań ukazujących różne aspekty pracy mózgu i umysłu człowieka. W zamyśle Autora skierowana jest do zarówno do teoretyków, jak również studentów
oraz praktyków takich dziedzin, jak psychologia, pedagogika, logopedia, filozofia,
kognitywistyka i neuronauka. Recenzowana książka liczy 161 stron. Składa się
z ośmiu rozdziałów, z których każdy porusza odrębny obszar tematyczny, Słowa
wstępnego, Zakończenia i Literatury.
Ów zbiór rozważań tworzy fascynującą opowieść o układzie nerwowym,
głównie mózgu, a przede wszystkim o umyśle. Pojęcia „mózg” i „umysł” Autor
wyraźnie różnicuje. Nawiązuje tutaj do związku ciała i umysłu, czyli wielkiego
problemu psychofizycznego, który interesował ludzkość od bardzo dawna. Początkowo interesował przede wszystkim filozofów, później, z coraz większą nadzieją na znalezienie odpowiedzi na powyższy problem, badania i poszukiwania
prowadzili neuropsychologowie. W I rozdziale pracy przedstawiony jest przegląd
różnorodnych teorii dotyczących tego zagadnienia (s. 13-28).
W szerokim kontekście społeczno-polityczno-historycznym przedstawia Autor postać A. R. Łurii, zarówno jako człowieka, jak i wybitnego naukowca, tkwiącego w określonym systemie politycznym swego kraju. Przytacza przykłady z jego
życia świadczące o zachowaniu wewnętrznej autonomii i wierności własnej drodze dociekań naukowych przy jednoczesnym zewnętrznym podporządkowaniu
się wymaganiom władzy radzieckiej. Pokazuje także na istotę pracy naukowej Łurii, szczególnie jego procesu diagnostycznego i interpretacji uzyskanych wyników
w opozycji do tego, w jaki sposób jego dokonania bywają zniekształcane i rozpowszechniane w owej zniekształconej formie. Czytelnicy, którzy dotąd nie zetknęli
się z postacią Łurii, mają szansę zapoznać się z najważniejszymi aspektami jego
koncepcji i jej znaczenia w diagnostyce i terapii. Czytelnicy znający jego dorobek
naukowy mają możliwość spojrzeć na niego w sposób nowy, inny, wcześniej nieznany lub mało znany (Rozdział II s. 29-41).
Autor omawianej książki wskazuje na rozróżnienie we współczesnej psychologii między podejściem idiograficznym oraz nomotetycznym (inaczej: metody
kliniczne i eksperymentalne). Podkreśla, iż współcześnie częściej ceni się podej-
202
M. Pawelec, Recenzja książki: Bożydar L. J. Kaczmarek, Cudowne krosna umysłu, Lublin 2012:...
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
ście eksperymentalne. Z dużą wnikliwością analizuje wady i zalety każdego z tych
podejść, by wskazać jakie, korzyści dla konkretnego człowieka, szczególnie człowieka cierpiącego, płyną z podejścia klinicznego, uwzględniającego indywidualność każdej osoby i związane z ową indywidualnością różnice w funkcjonowaniu,
przeżywaniu, zaburzeniach oraz ich objawach i konsekwencjach. Profesor Kaczmarek przestrzega przed zaniedbaniem samego pacjenta, człowieka, jego uczuć
i potrzeb, gdy diagnosta dąży przede wszystkim do zachowania „naukowości”
i obiektywności samej metody badawczej (Rozdział III, s. 43-55).
Niezwykle interesującym zagadnieniem, które Autor podejmuje jest plastyczność mózgu, czyli zdolność do ulegania transformacji, zmianom w funkcjonowaniu jego poszczególnych obszarów. Dzięki tej właściwości możliwe jest przynajmniej częściowe odzyskanie utraconych funkcji poprzez ich przejęcie przez
nieuszkodzone obszary kory mózgowej, ale jednocześnie istnieje większa podatność na uleganie różnego rodzaju zakłóceniom (s. 58). W kontekście współczesnych teorii neuropsychologicznych, zaprezentowanych w Rozdziale I, opisuje
różne typy plastyczności mózgu – kompensacyjną, rozwojową, kompetencyjną
i półkulową. Prezentuje zjawisko mieszania języków oraz kształtowania się asymetrii półkulowej. Zjawisko plastyczności mózgu stanowi podstawę programów
stymulujących rozwój oraz programów terapeutycznych w różnego typu zaburzeniach. W odniesieniu do zjawiska plastyczności Autor pisze także o sporze pomiędzy zwolennikami wrodzonych zdolności i zwolennikami nabywania umiejętności. Wyraźnie określa, iż kwestią dziedziczenia jest określony mózg i zdolności, ale
warunki środowiskowe i aktywność własna wpływają na to, które potencjalności
dany człowiek rozwinie, które utraci. Mózg wykorzystuje swe możliwości stosownie do zaistniałych potrzeb (Rozdział IV, s. 57-75).
W omawianej książce Profesor Kaczmarek porusza kwestię porównywania
ludzkiego mózgu do komputera. Zwraca uwagę na fakt, że program komputerowy
jest ściśle określony, działa w oparciu o algorytmy, ma charakter zamknięty. Umysł
działa raczej w oparciu o heurystyki, ma charakter otwarty. Co prawda klasyczny
pogląd na umysł człowieka mówił, że umysł człowieka jest tworem skończonym
i przy tym podejściu metafora komputerowa jest uzasadniona. Współcześnie odchodzi się od tej koncepcji i w związku z tym innego znaczenia nabiera metafora
komputerowa. Autor odnosi się także do zagadnienia specyfiki działania mózgu
uwarunkowanej zdolnością posługiwania się językiem człowieka. Zwraca uwagę
na figuratywny charakter języka oraz zasady logiki stosowane w rozumowaniu
i mowie, a także konsekwencje tego, m.in. fakt, że samo mówienie nie świadczy
o umiejętności myślenia. Rozumienie poszczególnych wypowiedzi jest zależne od
kodu orientacyjnego człowieka, jego stanu emocjonalnego i wielu innych zmiennych (Rozdział V, s. 77-92).
Sporo uwagi Autor poświęca płatom czołowym mózgu, najbardziej „ludzkiej”
i najbardziej zagadkowej okolicy (s. 93), głównie okolicy przedczołowej. Osoby
z uszkodzeniami omawianej okolicy, mimo braku objawów neurologicznych,
M. Pawelec, Recenzja książki: Bożydar L. J. Kaczmarek, Cudowne krosna umysłu, Lublin 2012:...
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
203
przejawiają znaczne zakłócenia w funkcjonowaniu społecznym, psychicznym,
osobowościowym i emocjonalno-motywacyjnym. Okolica przedczołowa ma liczne połączenia z innymi częściami mózgu i jej uszkodzenie prowadzi do zakłóceń
w przebiegu wielu czynności psychicznych. Najczęściej są to zaburzenia uwagi,
pamięci świeżej, orientacji w czasie i otoczeniu, świadomości. W kontekście tego
obszaru mózgu Autor wskazuje jak duże znaczenie ma podbudowa teoretyczna
i nastawienie diagnosty w przypisywaniu znaczenia uszkodzeniom różnych obszarów mózgu oraz różnorodnym objawom. Jest to bardzo cenne i oryginalne podejście do diagnostyki i terapii uszkodzeń mózgu (Rozdział VI, s. 93-109).
Kolejne zagadnienie, które zostało podjęte w książce to zaburzenia afatyczne
i dysgraficzne, które stanowią przejaw zaburzeń językowych. Profesor Kaczmarek opisuje dwa typy afazji: syntagmatyczną – zaburzenia w łączeniu elementów
języka w sensowne całości oraz paradygmatyczną – zaburzenia w wyborze symboli językowych. Wśród nich wyróżnia liczne postaci afazji. Wskazuje także na
nieafatyczne błędy pisania. Poza opisem wymienionych zjawisk, Autor dzieli się
ciekawą refleksją dotyczącą następstw porozumiewania się przy pomocy programów typu Gadu-Gadu i SMS-ów, czyli językiem Internetu i telefonii komórkowej,
które mają cechy kodu ograniczonego. Posługiwanie się takim kodem ma wpływ
na sposób myślenia. Osoby posługujące się głównie takim kodem charakteryzuje
konkretność myślenia, brak wglądu, uproszczony obraz świata, nadmierna pewność siebie, podatność na manipulację, wiara w jedną prawdę i zewnętrzną moralność (Rozdział VII, s. 111-127).
Ostatnim z zagadnień analizowanych przez Autora jest obraz rzeczywistości w umyśle człowieka. Na skutek odbioru danych pochodzących ze zmysłów
powstają wrażenia, które ulegają dalszemu przetworzeniu w ciąg impulsów nerwowych. Owe impulsy stanowią podstawę do tworzenia określonych informacji
w oparciu o posiadaną wiedzę i doświadczenie. W wyniku tego w umysłach ludzi powstaje nie tyle odbicie rzeczywistości, co jej uproszczony model (s. 129).
W związku z tym dokonywane przez człowieka oceny mają charakter ogólny, co
umożliwia podejmowanie decyzji w sytuacji niepełnych danych – takie dominują
w życiu człowieka. Stanowi to jednocześnie przyczynę niedoskonałości w działaniu umysłu. W percepcji i ocenie zjawisk pojawiają się zniekształcenia i przekłamania. Przykładem zniekształcenia obrazu świata, koncentracji na jednym jego
aspekcie, jest, według Autora fundamentalizm. Natomiast jako przykład uproszczenia, związanego z wiarą w skuteczność określonego działania, podaje przypadki różnych szkół terapeutycznych i poradników skutecznego działania (Rozdział
VIII, s. 129-146).
Atutem recenzowanej książki jest przystępny język, który nie ma w sobie nic
z naukowego ”nadęcia” i nagromadzenia zwrotów trudno zrozumiałych dla mało
zorientowanego w danej dziedzinie czytelnika. Sposób narracji omawianej pracy
sprawia, iż prezentowane zagadnienia są zrozumiałe nie tylko dla specjalistów, ale
także dla studentów oraz osób zainteresowanych daną problematyką. Dodatkowo,
204
B. Kaczmarek, Recenzja książki: Jason Brown, Neuropsychological Foundations of Conscious...
HORYZONTY PSYCHOLOGII, 2012, TOM II – MATERIAŁY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA
poczucie humoru Autora i przytaczane anegdoty, sprawiają, iż trudne niekiedy
informacje łatwiej zrozumieć i zapamiętać.
Niezwykle cenne jest, że Autor zamieszcza wiele danych oraz interesujących
wniosków pochodzących z najnowszych badań i analiz, mało jeszcze spopularyzowanych i często sprzecznych z rozpowszechnionymi „prawdami”. Poza podaniem licznych informacji uczy czytelnika zdrowego krytycyzmu wobec doniesień
z badań oraz dystansu wobec popularnych poglądów a zaintrygowania doniesieniami, które wydają się sprzeczne z dotychczasowymi osiągnięciami nauki.
„Cudowne krosna umysłu” to książka, którą warto rekomendować wszystkim
zainteresowanym zagadnieniami związanymi z mózgiem i umysłem człowieka,
szczególne studentom psychologii, jako lekturę w ramach przedmiotu Biologiczne podstawy zachowania.