MAKROEKONOMIA • MAKROEKONOMIA - nauka o gospodarce traktowanej jako całość. Makroekonomiści starają się wyjaśnić, w jaki sposób wzajemne oddziaływania w gospodarce prowadzą do określonych zjawisk, np. bezrobocia, inflacji, globalnych inwestycji, wzrostu gospodarczego. RACHUNEK DOCHODU NARODOWEGO PRODUKT KRAJOWY BRUTTO • PKB - suma wszystkich finalnych dóbr i usług wytworzonych w kraju w danym okresie (1 rok) oraz dóbr, które nie zostały poddane dalszemu przetworzeniu. • W skład PKB wchodzą więc wyroby finalne (samochody, stoły, garnitury, budynki, mosty, autostrady) oraz niefinalne, które w danym okresie nie ulegały dalszemu przetworzeniu chociaż przeznaczone są do dalszej obróbki (zapasy, surowce, półprodukty, części zamienne, obiekty w budowie • PKB = C + I + G + X (konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport netto) Produkt krajowy netto • W PKB nie bierze się pod uwagę tego, że maszyny i urządzenia wykorzystywane w procesie produkcji zużywają się. Część dóbr wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie zużytego kapitału (amortyzacja). • PKN = PKB - amortyzacja Produkt narodowy brutto • Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą łącznych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB = PKB + dochody netto z tytułu własności za granicą • Dochody netto należy rozumieć jako nadwyżkę napływu dochodów z tytułu świadczenia usług czynników produkcji za granicą nad odpływem dochodów powstałych w wyniku świadczenia przez cudzoziemców usług czynników produkcji w kraju. Produkt narodowy netto PNN= PNB – amortyzacja • Te cztery kategorie (PKB, PKN, PNB, PNN) są podane w cenach rynkowych. Żeby przedstawić je w cenach czynników produkcji należy odjąć podatki pośrednie i dodać subsydia. Np.: PKB w cenach czynników prod. = PKB w cenach rynkowych – podatki pośrednie + subsydia Dochód narodowy Y Y= PNN w cenach czynników produkcji = PNB w cenach czynników produkcji – amortyzacja RYNEK FINANSOWY • miejsce, gdzie dokonuje się transakcji środkami pieniężnymi. Przedmiotem rynku finansowego są walory finansowe występujące w postaci zmaterializowanej lub zdematerializowanej. Podmioty na rynku finansowym • Skarb Państwa • instytucje Samorządowe • instytucje ubezpieczeniowe • fundusze emerytalne • fundusze inwestycyjne • przedsiębiorstwa • osoby fizyczne • podmioty zagraniczne Struktura rynku finansowego • rynek walutowy • rynek pieniężny • rynek kapitałowy • rynek instrumentów pochodnych (derywatów) • rynek kredytowy Rynek walutowy • rynek, na którym handluje się walutami (ew. dewizami). • Dewizy – według polskiego prawa są to papiery wartościowe i inne dokumenty pełniące funkcję środka płatniczego, wystawione w walutach obcych. Rynek pieniężny • segment rynku finansowego, na którym dokonywane są transakcje o okresie zapadalności do jednego roku. Rynek pieniężny można podzielić na: • Rynek międzybankowy depozytów i lokat • Rynek zbywalnych papierów wartościowych Rynek międzybankowy depozytów i lokat • Do instrumentów rynku pieniężnego w Polsce zalicza się przede wszystkim 13 i 52 tygodniowe bony skarbowe, krótkoterminowe papiery dłużne przedsiębiorstw oraz pożyczki i depozyty na międzybankowym rynku pieniężnym o różnym terminie zapadalności od natychmiastowych O/N (na noc) do 1Y (jednoroczne). Rynek zbywalnych papierów wartościowych • Instrumentami rynku zbywalnych papierów wartościowych są instrumenty dyskontowe – bony skarbowe, pieniężne, papiery komercyjne oraz certyfikaty depozytowe. Rynek kapitałowy • segment rynku finansowego, na którym dokonywane są emisje średnio- i długoterminowych instrumentów finansowych takich jak akcje i obligacje, przeznaczone na finansowanie inwestycji. Akcja Akcja jest udziałowym instrumentem finansowym oraz papierem wartościowym. Oprócz prawa własności, kupujący akcje nabywa kilka innych praw: • prawo głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, • prawo do dywidendy, czyli do udziału w zyskach spółki, • prawo poboru, czyli prawo do zakupu akcji nowej emisji, • prawo do udziału w masie likwidacyjnej, • prawo do kontroli zarządzania spółką. Oprócz omawianych akcji zwykłych mogą istnieć także akcje uprzywilejowane. Obligacja Obligacja jest dłużnym instrumentem finansowym oraz papierem wartościowym, którego emitent jest dłużnikiem obligatariusza (właściciela obligacji) i zobowiązuje się do wykupu obligacji wraz z odsetkami. W zależności od tego kto jest emitentem obligacje można podzielić na: • skarbowe- emitentem jest Skarb Państwa, • gminne- emitentem są gminy lub związki gmin, • przedsiębiorstw (korporacyjne). Cechy obligacji to: wartość nominalna, termin wykupu, oprocentowanie, terminy płacenia odsetek. Rynek instrumentów pochodnych (derywatów), • zwany inaczej rynkiem kontroli ryzyka to ta część rynku finansowego, na którym wykorzystywane są instrumenty pochodne. Instrumenty pochodne: bazują na innych instrumentach finansowych realizacja umowy odbywa się w przyszłości Rodzaje instrumentów pochodnych: kontrakty terminowe opcje swapy Kontrakt terminowy Kontrakt terminowy jest to zobowiązanie dwóch stron do rozliczenia pieniężnego w ustalonym okresie różnicy między ceną kontraktu, a wartością instrumentu bazowego. Dla kontraktów terminowych występujących na giełdzie stosowana jest również nazwa kontrakty terminowe typu futures. Opcja Opcja kupna jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej zależnej od różnicy między wartością instrumentu bazowego, a ceną wykonania. Opcja sprzedaży jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej zależnej od różnicy między ceną wykonania, a wartością instrumentu bazowego. Opcja to instrument pochodny będący prawem i może choć nie musi być wykonana. Cena wykonania (realizacji) opcji, to cena po jakiej ma prawo być dokonana transakcja. Ponieważ posiadacz opcji ma prawo, a wystawca opcji przyjmuje zobowiązanie, to za opcję posiadacz musi zapłacić wystawcy cenę opcji nazywaną jest premią. Występują opcje amerykańskie (mogą być wykonane w dowolnym dniu) i europejskie (mogą być wykonane tylko w dniu wygaśnięcia). Swapy umowa pomiędzy dwoma podmiotami na wymianę przyszłych przepływów pieniężnych. Umowa ta określa jak ma wyglądać rozliczenie oraz kiedy przepływy mają nastąpić. Rynek kredytowy • – rynek, którego instrumentem finansowym jest kredyt bankowy. Dla pożyczkobiorców, którzy nie mają dostępu do rynku pieniężnego i kapitałowego, rynek kredytowy jest miejscem, gdzie pozyskują fundusze potrzebne na cele inwestycyjne i obrotowe. Banki Bank centralny (bank emisyjny lub bank banków) ma pozycję nadrzędną w stosunku do pozostałych banków, wpływa na ich działalność oraz jest odpowiedzialny za prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej państwa. Funkcje banku centralnego: 1. posiada monopol na emisję pieniądza gotówkowego, 2. pełni funkcję banku banków, tzn. zaopatruje banki komercyjne w pieniądz gotówkowy, reguluje rezerwy tych banków i udziela im pożyczek, 3. pełni funkcję banku państwa, tzn. prowadzi rozliczenia z rządem, obsługuje budżet państwa, pokrywa zobowiązania zagraniczne państwa, utrzymuje rezerwę państwową, 4. stabilizuje rynki finansowe, tzn. występuje jako kredytodawca dla banków i innych instytucji finansowych w sytuacji, gdy panika finansowa mogłaby zagrozić stabilności całego systemu finansowego kraju, 5. współuczestniczy w realizacji polityki pieniężnej państwa, kontroluje i reguluje podaż pieniądza i kredytu w gospodarce. Funkcje banków komercyjnych: - przyjmowanie zwrotnych wkładów pieniężnych (depozytów) w zamian za odsetki, - świadczenie usług finansowych związanych z obiegiem pieniądza jako środka cyrkulacji i środka płatniczego, - udzielanie kredytów dla przedsiębiorstw i osób fizycznych, - kreacja pieniądza. ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE • USTRÓJ GOSPODARCZY - stanowią go reguły prawne, które przesądzają o tym, komu oraz jakie przysługują prawa do posiadania oraz kto i jakie może bądź musi wykonywać czynności gospodarcze. • Ustroje gosp. różnią się między sobą głównie ilością zakazów posiadania dóbr i wykonywania czynności, a także ilością nakazów wykonywania czynności. USTRÓJ LIBERALNY I ETATYSTYCZNY • Liberalizm to pogląd w myśl, którego gospodarka funkcjonuje lepiej im mniej czynności gospodarczych zastrzeżonych jest dla instytucji lub przedsiębiorstw państwowych oraz im mniej czynności nakazanych jest przez państwo. • Ustrój etatystyczny - występuje, gdy dużo czynności gosp. jest zastrzeżonych wyłącznie dla instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz im więcej czynności jest nakazanych przez państwo. Np. w PRL obrót dewizami był zarezerwowany dla instytucji państwowych. Podobnie eksport i import - tylko p. państwowe. Tak samo produkcja na dużą skalę i handel hurtowy. Gospodarka centralnie zarządzana • Gospodarka centralnie zarządzana jest wysoko zetatyzowana. Dla państwa zarezerwowana jest działalność banków, handel zagr., handel hurtowy i w dużej części detaliczny, produkcja przemysłowa i rolna na dużą skalę. W niektórych krajach nawet użytkowanie małych obszarów ziemi, rzemiosło i drobny handel. Gospodarka rynkowa • Gospodarka rynkowa istnieje, gdy podstawowym motywem działania przedsiębiorstw jest max. zysku, a podstawowym sposobem kontaktów między przedsiębiorstwami są transakcje kupna - sprzedaży zawierane w oparciu o swobodne negocjowanie ceny. Kapitalizm a socjalizm • Ustrój jest kapitalistyczny wówczas, gdy większość dóbr gospodarczych jest własnością prywatną. • Ustrój jest socjalistyczny, gdy większość dóbr gospodarczych jest własnością kolektywną. USTRÓJ DEMOKRATYCZNY I DYKTATORSKI • Demokratyczny ustrój gospodarczy występuje, gdy całe społeczeństwo lub przynajmniej stan uprzywilejowany wyposażony jest w mechanizmy wyborcze, za pomocą których może wpływać na charakter prawa gospodarczego, może zmieniać obowiązujące nakazy i zakazy, a także rozszerzać lub ograniczać uprawnienia właścicieli. • Dyktatorski ustrój gospodarczy - jeżeli możliwości te nie istnieją i stanowienie prawa odbywa się z pominięciem wspomnianych mechanizmów. FUNKCJE PAŃSTWA W GOSPODARCE Pojęcie państwa Państwo - złożona, zróżnicowana wewnętrznie, wieloszczeblowa struktura administracyjna społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium, dysponująca władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Państwo - centralne oraz lokalne instytucje i urzędy publiczne, których działalność związana jest z funkcjonowaniem danego systemu społeczno-gospodarczego. Funkcje państwa: • ekonomiczne, • społeczne, • polityczne. Ekonomiczne funkcje państwa: • alokacyjna, • stabilizacyjna, • redystrybucyjna. Tworzenie ładu instytucjonalno – prawnego Jest to jedna z najważniejszych funkcji współczesnego państwa. Warunkach gospodarki rynkowej polega głównie na: • tworzeniu norm prawnych oraz instytucji chroniących własność prywatną i prawa poszczególnych jednostek, a także prawa większych zbiorowości i społeczeństwa jako całości, • organizowaniu sprawnego systemu obiegu informacji ekonomicznej, • ustanawianiu zasad funkcjonowania instytucji obsługujących rynek (np. giełdy), zasad prowadzenia działalności gospodarczej, warunków konkurencji między podmiotami krajowymi i zagranicznymi, stosunków między producentami i konsumentami oraz przedsiębiorcami i pracownikami. Funkcja alokacyjna Polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych. Dominacja własności prywatnej i rynkowego mechanizmu regulowania procesów gospodarczych to dwa główne filary gospodarki rynkowej i zarazem podstawowe warunki efektywnego gospodarowania. Zasadniczym zadaniem państwa w gospodarce jest rozszerzanie prywatnej przedsiębiorczości i rynku, a nie ich ograniczanie (np. przez stosowanie administracyjnych (nierynkowych) metod regulowania gospodarki). Do istotnych zadań państwa należą m.in.: • określanie niezbędnego zakresu własności publicznej, • wprowadzanie rozwiązań instytucjonalno-prawnych sprzyjających nieustannej wymianie praw własności, która stwarza szanse na to, że zasoby gospodarcze trafiają do tych, którzy potrafią je najlepiej wykorzystać, • wspieranie konkurencji przez działania zbliżające rzeczywiste warunki, w jakich funkcjonują podmioty gospodarcze , do warunków odpowiadającym założeniom konkurencji doskonałej, • rozwiązywanie problemów związanych z występowaniem negatywnych efektów zewnętrznych, chodzi o zanieczyszczenie środowiska. Funkcja stabilizacyjna Polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację takich celów jak: • osiągnięcie i utrzymanie w dłuższym okresie czasu wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, • wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie inflacji i bezrobocia, • zmniejszenie amplitudy wahań poziomu aktywności gospodarczej (wahań koniunkturalnych), • możliwie najlepsze wykorzystanie rzeczowych czynników produkcji. Są to najważniejsze cele makroekonomicznej polityki państwa. Funkcja redystrybucyjna Polega na działaniach zmierzających do niwelowania zbyt dużych, nie akceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych oraz pomocy ludziom starym, upośledzonym i chorym, którzy nie są w stanie poradzić sobie sami. Głównymi instrumentami są: • system podatkowy, • wydatki budżetowe, • składki na ubezpieczenia społeczne, • system różnego typu opłat i cen. Główne formy pomocy ze strony państwa: • świadczenia pieniężne (płatności transferowe): emerytury, renty, zasiłki), • świadczenia w naturze: np. powszechna służba zdrowia, oświata. DETERMINANTY DOCHODU NARODOWEGO • Produkcja potencjalna - produkcja, którą można by wytworzyć w gospodarce, gdyby racjonalnie wykorzystać wszystkie czynniki produkcji (zasoby pracy, kapitału i ziemi). Produkcja faktyczna - oznacza produkcję rzeczywiście wytwarzaną w gospodarce. W gospodarce rynkowej, w której przedsiębiorstwa są nastawione na zysk, jej poziom wyznaczony jest przez możliwości opłacalnej sprzedaży. Agregatowy popyt - łączna ilość towarów, jaką nabywcy decydują się zakupić w danych warunkach. Zależy on głównie od: • 1. ogólnego poziomu cen towarów; • 2. wysokości dochodów ludności. Agregatowa podaż - łączna ilość towarów, jaką producenci decydują się wy-tworzyć w danych warunkach i dostarczyć na rynek. Zależy ona głównie: • 1. od zasobów czynników produkcji i efektywności ich wykorzystania; • 2. od ogólnego poziomu cen towarów • 3. od kosztów produkcji ponoszonych przy wytwarzaniu towarów. • Krzywe agregatowego popytu i agregatowej podaży mają zbliżony sens ekonomiczny, co krzywe popytu i podaży w mikroekonomii, z tym że nie odnoszą się do poszczególnych dóbr, a do wszystkich towarów. • Nie można mylić agregatowego popytu z popytem globalnym (AD). Popyt globalny jest sumą wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych (C) i inwestycji przedsiębiorstw (I). AD= C + I FUNKCJA KONSUMPCJI I OSZCZĘDNOŚCI • Gospodarstwa domowe dokonują zakupów różnorodnych dóbr konsumpcyjnych. Podstawowym źródłem ich finansowania są rozporządzalne dochody osobiste, czyli dochody gospodarstw domowych pomniejszone o podatki bezpośrednie płacone państwu i powiększone o transfery otrzymywane od państwa. Załóżmy, że podatki i transfery są równe zeru. • Dochody gospodarstw domowych mogą być przeznaczone na wydatki konsumpcyjne lub na oszczędności. • Y = C + S; Y- dochód narodowy, C-wydatki konsumpcyjne, S- oszczędności • Przy danym poziomie dochodu im większe są wydatki konsumpcyjne, tym mniejsze są oszczędności. I odwrotnie. Funkcja konsumpcji obrazuje związek między bieżącymi dochodami a konsumpcją. W skali makroekonomicznej funkcja ta pokazuje poziom zamierzonych łącznych wydatków przy różnych poziomach dochodu narodowego. • Stosunek wydatków konsumpcyjnych do dochodu to przeciętna skłonność do konsumpcji (C/Y). • Stosunek przyrostu wydatków konsumpcyjnych do przyrostu dochodu - krańcowa skłonność do konsumpcji. DS kso = -----DY Funkcja oszczędności określa poziom zamierzonych oszczędności przy różnych poziomach dochodu narodowego • Stosunek oszczędności do dochodu narodowego to przeciętna skłonność do oszczędzania. • Krańcowa skłonność do oszczędzania - stosunek przyrostu oszczędności do przyrostu dochodu[1]. • DS • kso = ------ • DY • [1] R. Milewski RÓWNOWAGA W UPROSZCZONYM MODELU GOSPODARKI. RÓWNOŚĆ INWESTYCJI I OSZCZĘDNOŚCI Poprzednio mówiliśmy, że w obiegu okrężnym dochód może być przeznaczony na konsumpcję i oszczędności (Y = C + S). Druga strona obiegu polega na tym, że można określić dochód narodowy jako sumę wydatków konsumpcyjnych gospodarstw domowych i inwestycyjnych - dokonywanych przez firmy. Y = C + I Zatem warunkiem równowagi gospodarczej będzie równość inwestycji i oszczędności: C + S = C + I; co daje: S = I Sformułowany wyżej warunek równowagi należy rozumieć jako identyczność decyzji podmiotów gospodarczych dotyczących kwot, jakie chcą zaoszczędzić. Podmioty gospodarcze są więc w równej mierze zainteresowane zainwestowaniem lub zaoszczędzeniem środków. W rzeczywistości równość taka zdarza się niezmiernie rzadko. • Najczęściej mamy do czynienia z dwoma przypadkami: • 1. S > I Sytuacja taka nazywana jest luką deflacyjną. Może ona nastąpić wówczas, gdy następuje tezauryzacja (przechowywanie pieniędzy) części oszczędności. Oznacza to, że nie zamieniają się one w popyt na dobra inwestycyjne. Przyczyną tego stanu rzeczy może wzrost stopy procentowej. W rezultacie część wyprodukowanych dóbr inwestycyjnych nie zostanie sprzedana i wystąpi zjawisko nadprodukcji. • 2. S < I W tej sytuacji zwanej luką inflacyjną, w gospodarce będzie występował popyt na dobra inwestycyjne przekraczający ich podaż. Rozszerzający się rynek zbytu będzie stwarzał bodźce dla dalszego zwiększenia produkcji i wystąpi zjawisko ogólnego ożywienia gospodarczego. • RÓWNOWAGA W ROZWINIĘTYM MODELU GOSPODARKI - skrót Rozważaliśmy do tej pory model gospodarki przy wysoce upraszczających założeniach. Teraz rozwiniemy nieco nasz model. Włączymy do analizy państwo (wydatki państwa - G, podatki - T). Wydatki państwa włączymy do elementów składowych agregatowego popytu: Y = C + I +G Dochody gospodarstw domowych mogą być przeznaczone na: C + S + T. Można więc zapisać: Stąd: C + I + G = C + S + T I + G = S + T Tak więc warunkiem równowagi jest, aby suma zamierzonych wydatków inwestycyjnych i wydatków rządowych była równa sumie zamierzonych oszczędności i podatków Budżet państwa Budżet państwa - plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest sporządzany na okres jednego roku i zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Funkcje budżetu państwa: • fiskalna, • redystrybucyjna, • stymulacyjna. Funkcja fiskalna Polega na gromadzeniu dochodów budżetowych (pochodzących głównie z podatków) umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań. Funkcja redystrybucyjna Umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego (np. zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów, niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup społecznych. Realizację tej funkcji umożliwia system podatkowy oraz wydatki budżetowe realizowane głównie w formie tzw. transferów. Funkcja stymulacyjna Polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne. Za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można np. wpływać na poziom dochodu narodowego, zmiany strukturalne w gospodarce, tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji. Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz państwowych, władz lokalnych i ubezpieczeń społecznych. Gdy wydatki budżetu państwa przekroczą dochody, występuje deficyt budżetowy. Gdy mamy do czynienia z sytuacją odwrotną - nadwyżka budżetowa. Zasady polityki budżetowej: 1. zasada rocznego budżetowania Plan dochodów i wydatków budżetowych obejmuje okres jednego roku. 2. zasada zupełności Budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa. 3. zasada jedności Budżet powinien tworzyć jedną całość, tzn. wszystkie dochody i wydatki budżetu państwa powinny być ujęte w jednym zestawieniu. 4. zasada jawności Budżet powinien być podany do publicznej wiadomości (dotyczy to zarówno tworzenia i uchwalania budżetu, jak i jego wykonania oraz kontroli). 5. zasada równowagi budżetowej Polega na dążeniu do tego, żeby bieżące dochody budżetu centralnego były wystarczające do pokrycia płatności za produkty i usługi finansowanych przez rząd, płatności transferowych i innych wydatków budżetowych. Źródłami dochodów budżetu państwa są: • podatki, • cła, • dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, • opłaty sądowe, skarbowe, notarialne i inne. Podatki - przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Płatnika mi podatków mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. Podatki uzasadnione są m.in. następującą koniecznością: • zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków sektora publicznego, • dokonywania redystrybucji dochodów między różne sektory gospodarki i grupy ludności dysponujące różnymi dochodami, • ograniczania konsumpcji niektórych produktów, • wykorzystania ich jako narzędzia polityki antyinflacyjnej. Klasyfikacja podatków (według kryterium przedmiotu opodatkowania): • podatki dochodowe Pobierana są od dochodów osobistych ludności oraz od dochodów osób prawnych. • podatki konsumpcyjne (od wydatków) Nakładane są na produkty i usługi będące przedmiotem obrotu. • podatki majątkowe Płacone są od posiadanego majątku (kapitału) oraz od przenoszenia praw do majątku. Klasyfikacja podatków (według kryterium źródeł pokrycia podatków): • podatki bezpośrednie Nakładane są na dochody i majątek. Podmiot odpowiedzialny za płacenie podatku ponosi jego ciężar i bezpośrednio rozlicza się z budżetem państwa. • podatki pośrednie Zawarte są w cenie nabywanego produktu lub usługi. Konsument płaci je „pośrednio”, za pośrednictwem sprzedawcy, który jest zobowiązany do uiszczenia podatku. Obciążenia podatkowe mogą być naliczane: • proporcjonalnie Wszyscy podatnicy płacą ten sam procent swoich dochodów, czyli obowiązuje jedna stopa podatkowa. • progresywnie Osoby uzyskujące wyższe dochody obciążone są wyższą stopą podatkową. • degresywnie Wraz ze wzrostem dochodu nakładane są coraz mniejsze procentowe stawki podatkowe. Wydatki budżetu państwa (z punktu widzenia przeznaczenia): • wydatki związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich funkcji, jak: obrona narodowa, administracja , wymiar sprawiedliwości, • wydatki związane z realizacją celów społecznych, • wydatki wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce. bilansu płatniczego Pojęcie bilansu płatniczego • Usystematyzowane zestawienie transakcji ekonomicznych dokonywanych w ściśle określonym czasie między krajami i zagranicznymi podmiotami gospodarczymi. • Bilans może być sporządzany miesięcznie, kwartalnie, półrocznie i rocznie • Wyraża bezpośrednio poziom i strukturę obrotów płatniczych z zagranicą. Zasady MFW 1997 rok MFW zlecił stosowanie jednolitych pojęć zasad i definicji takich transakcji „Balance of Payments Manual” Struktura bilansu płatniczego: - Bilans obrotów bieżących - Bilans obrotów kapitałowych - Bilans obrotów wyrównawczych • Bilans obrotów bieżących (rachunek bieżący) – to zestawienie płatności danego kraju wynikające z międzynarodowego obrotu towarami i usługami, dochodów z kapitału i transferów jednostronnych. Nazwa tej części bilansu płatniczego wynika z faktu, że transakcje księgowane w bilansie obrotów bieżących nie powodują powstania przyszłych zobowiązań. Bilans obrotów bieżących obejmuje: Bilans handlowy – to zestawienie płatności z tytułu eksportu i importu dóbr. Bilans usług – to zestawienie płatności z tytułu obrotów usługami między rezydentami krajowymi i zagranicą. Bilans procentów i dywidend (saldo dochodów) – to zestawienie wpływów i wydatków z tytułu obsługi kapitału i pracy (krajowej za granicą i zagranicznej w kraju). Bilans transferów jednostronnych (transfery bieżące) – to zestawienie transakcji stanowiących jednostronny przepływ dóbr, usług i środków finansowych, którym nie towarzyszy przepływ płatności dóbr i usług w drugą stronę. Bilans obrotów kapitałowych (rachunek kapitałowy i finansowy) – zestawienie transakcji zakupu i sprzedaży szeroko rozumianych aktywów dokonywanych zarówno przez sektor prywatny, jak i bank centralny. W odróżnieniu od bilansu obrotów bieżących, jest to zestawienie transakcji, które przewidują powstanie przyszłych zobowiązań. Bilans obrotów kapitałowych można podzielić na dwie główne części: • Rachunek kapitałowy – obejmuje transfery kapitałowe o charakterze bezzwrotnym przeznaczone na finansowanie środków trwałych, umorzenie długu oraz nabywanie i zbywanie aktywów niefinansowych i nieprodukcyjnych (np. praw autorskich • Rachunek finansowy – obejmuje zestawienie trzech grup aktywów i pasywów finansowych: inwestycji bezpośrednich, inwestycji portfelowych oraz pozostałych inwestycji Bilans obrotów wyrównawczych – bilans ten zawiera przede wszystkim zmiany stanu danego kraju w walutach wymienialnych, specjalnych prawach ciągnienia i złocie. Oprócz zmian stanu rezerw oficjalnych ta część bilansu płatniczego obejmuje kredyty otrzymane z MFW oraz transakcje finansowania wyjątkowego (tzw. exceptional finanacing), obejmującego zmiany stanu zaległości i zrestrukturyzowane zobowiązania i należności zagraniczne. • Polska sporządza bilans według MFW od 1991 Równowaga bilansu • Bilans nie wykazuje w pewnym okresie ani deficytu ani nadwyżki • W krótkich okresach mogą występować okresowe deficyty lub nadwyżki tego bilansu • nadwyżki i deficyt mogą się kompensować w krótkim lub długim okresie RYNEK WALUTOWY RYNEK WALUTOWY Pojecie rynku walutowego- garść informacji wstępnych • Rynek, na którym dokonuje się transakcji kupna-sprzedaży walut zagranicznych. • Rynek walutowy nie istnieje w sensie fizycznym, nie ma bowiem lokalizacji geograficznej. Pojęcie rynku walutowego- garść informacji wstępnych • Pod względem obrotów jest największym rynkiem na świecie. • Funkcjonuje przez 24 godziny na dobę, dzięki stopniowemu włączaniu się do obrotów różnych światowych centrów finansowych – Tokio, Hongkong, Singapur, Bejrut, Londyn, Nowy York, San Francisco, Sydney. Uczestnicy rynku 1. Bankowi i niebankowi dealerzy, 2. Osoby fizyczne i firmy, prowadzące działalność inwestycyjną. 3. Spekulanci i arbitrażyści 4. Banki centralne i administracja skarbu państwa 5. Brokerzy walutowi. Bankowi i niebankowi dealerzy • Główni uczestnicy rynku walutowego to duże banki komercyjne. Zawierają miedzy sobą transakcje walutowe warte setek tysięcy dolarów. • Jednocześnie dokonują ze swoimi klientami detalicznych transakcji kupnasprzedaży walut. • Zarabiają kupując waluty po kursie nabycia (bid price) i sprzedając po wyższym kursie sprzedaży (offer/ask price) Osoby fizyczne i firmy, prowadzące działalność inwestycyjną. • Importerzy, eksporterzy, inwestorzy giełd międzynarodowych, firmy międzynarodowe, turyści zagraniczni. • Wykorzystują rynek walutowy jako instrument ułatwiający wywiązanie się z podjętych zobowiązań handlowych lub inwestycyjnych. • Transakcje dokonywane przez nich nie są systematyczne. Spekulanci i arbitrażyści Czerpią korzyści wynikające z oczekiwanej zmiany kursu walut. Różnią się od dealerów tym, że nie świadczą usług kupna-sprzedaży swoim klientom. Banki centralne i administracja skarbu państwa • Wykorzystują rynek walutowy w celu nabycia potrzebnych walut zagranicznych lub upłynnienia ich rezerw. • Próbują też wywrzeć wpływ na rynek walutowy i doprowadzić do pożądanej zmiany kursu walutowego. • Motywem ich działania jest polityka rządowa a nie cele komercyjne. Brokerzy walutowi. • Pośrednicy ułatwiający nawiązanie bezpośrednich kontaktów z dealerami. • Ułatwiają natychmiastowe znalezienie odpowiedniego dostawczy lub odbiorcy waluty bez konieczności ujawniania tożsamości swych partnerów. • Pobierają za to prowizje. • Anonimowość jest ważna Dwa obszary rynku walutowego 1. Rynek bieżący czyli kasowy (spot market) 2. Rynek terminowy (forward market) Rynek bieżący czyli kasowy (spot market) • Dokonywane są tu transakcje zakupu i sprzedaży walut z natychmiastową dostawą po aktualnie notowanym kursie walutowym. • Około 60% ogółu transakcji walutowych. Rynek terminowy (forward market) • Oferuje możliwość kupna i sprzedaży walut, ale z dostawą późniejszą po kursie wcześniej ustalonym. • Obejmuje tylko niektóre silniejsze waluty. Notowania kursów kasowych podawane są: • Parami, jako kurs kupna (bid) oraz jako kurs sprzedaży (ask) • Jako kurs średni Notowania kursów na rynku spot Notowania jako kurs średni USD/PLN = 2,9108 – 2,9208 Kurs średni 1 PLN = (2,9108 USD/PLN + 2,9208 USD/PLN)/2 = 2,9158 USD/PLN Notowania amerykańskie a notowania europejskie • Notowanie europejskie kursu dolara amerykańskiego: CHF 1,5820-1,5908 • Notowania amerykańskie są odwrotnością notowań europejskich • Oferta kupna 1USD za 1,5820 CHF jest równa ofercie sprzedaży 1,5820 CHF za 1 USD • Amerykańskie notowania kursu kupna franka: 1/5908 = 0,6286 USD • Amerykańskie notowania kursu sprzedaży franka: 1/1,5820 = 0,6321 USD Kursy krzyżowe • Kursy wzajemne walut zagranicznych • Większość kursów walut zagranicznych jest notowana w relacji do dolara amerykańskiego. • Kursy krzyżowe - przykład notowań EXCHANGE CROSS RATES £ $ Yen 1 1,997 245,5 0,501 1 122,9 4,073 8,134 1000 £ $ Yen Kursy krzyżowe obliczane z notowań średnich • Mamy CHF do USD i USD do PLN • Jaki jest kurs CHF do PLN? PLN PLN PLN USD CHF USD CHF PLN Przykład 1. • Jeżeli korona czeska jest sprzedawana po kursie 1USD = 33,010CZK, • I złoty jest kupowany po kursie 1USD = 3,5110PLN, • To kurs krzyżowy CZK/PLN wyniesie: • (33,010CZK/1USD) : (3,5110PLN/1USD) = (33,010CZK/1USD) ∙ (1USD/3,5110PLN) = (33,010CZK/USD)/(3,5110PLN/USD) = 9,428CZK/PLN Przykład 2. - arbitraż • Funt brytyjski jest kupowany na giełdzie nowojorskiej po kursie 1,680 USD, podczas gdy złoty jest sprzedawany na giełdzie we Frankfurcie po kursie 0,285 USD. • Z kolei na giełdzie londyńskiej kurs funta wynosi GBP/PLN = 5,60. • Opłaca się: wymienić walutę amerykańska na złote we Frankfurcie i za te złote kupić funty brytyjskie na giełdzie w Londynie, a potem odsprzedać je na giełdzie nowojorskiej. • Np. zamieniamy 100 000 USD na złote we Frankfurcie po kursie PLN/USD 0,285 otrzymujemy 350 877,2PLN • Zamieniamy w Londynie złotówki na funty brytyjskie – kupno 62656,64 GBP po kursie GBP/PLN 5,60 • Sprzedajemy w Nowym Yorku funty za dolary – sprzedaż 62 656,64 po kursie GBP/USD 1,680 = 105 263,2 USD • Efekt – zysk 5263,2 USD w ciągu kilku minut Koszty transakcyjne • Wynikają z marży kursowej, czyli różnicy między kursem sprzedaży a zakupy waluty (bid-ask spread). • Im większa zmienność kursów i mniejszy rynek tym większa marża kursowa. Kursy terminowe • Są to kursy przyszłe, (forward) po których można kupić lub sprzedać waluty zagraniczne w ściśle ustalonym terminie w przyszłości. • Typowe notowania kursów terminowych dotyczą najczęściej okresów, które są wielokrotnością 30 dni, a więc: 30, 60, 90 lub 180 dni. Notowania kursów terminowych Rodzaje notowań kursów terminowych • Notowanie pełne – polega na ustaleniu zmiennej liczny jednostek waluty krajowej na jednostkę waluty zagranicznej (lub odwrotnie) np. 30-dniowy kurs terminowy dolara: • 1USD = PLN 4,0910 – 4,1675. • Podawane do czterech miejsc po przecinku. • Notowanie w formie tzw. punktów terminowych, które wyrażają zróżnicowanie stóp procentowych miedzy dwoma walutami. • Punkty terminowe w wielkościach bezwzględnych – dyfercjał stóp procentowych – premia lub dyskonto dla waluty zagranicznej lub krajowej Formuły rachunku premii/dyskonta waluty zagranicznej • Wszystkie wartości liczone są jako roczny procent zmiany wartości terminowego kursu waluty zagranicznej od wartości kursu kasowego: kurs terminowy - kurs kasowy 360 100 kurs kasowy n Gdzie n oznacza liczbę dni w kontrakcie terminowym Formuły rachunku premii/dyskonta waluty krajowej • Formuła premii/dyskonta waluty krajowej liczonej jako roczny procent zmiany wartości kursu waluty krajowej od wartości kursu terminowego kurs terminowy - kurs kasowy 360 100 kurs kasowy n Przykład Załóżmy, że 6-miesięczny złoty kosztuje 0,2662 USD, podczas, gdy kurs kasowy złotego wynosi 0,2862 USD. Wartość wskaźnika premii/dyskonta dla dolara amerykańskiego wyniesie: Premia/dyskonto (PLN/USD) = ((0,2862 USD – 0,2662 USD)/0,2662 USD) • (12/6) • 100 = 15.03% Oznacza to, że 6-miesięczny dolar w stosunku do złotego był notowany z premią 15,03%. Jednocześnie wskaźnik dyskonta dla złotówki wynosi: ((0,2662 USD - 0,2862 USD)/0,2862 USD) • (12/6) • 100 = -13,98% 6-miesięczny złoty w stosunku do dolara amerykańskiego był notowany z dyskontem –13,98%. Różnica między obliczaną wartością premii i dyskonta wynosi1,05% i jest wynikiem różnej wartości podstawy, względem której liczona jest zmiana kursu terminowego i kasowego. • Podsumowując: • Premia terminowa jest oznaczana znakiem „+”, a dyskonto „-”. • Procentowe zmiany są sprowadzane do wartości rocznych. KURSY WALUTOWE Kurs walutowy – cena pieniądza kraju A wyrażona w pieniądzu kraju B. Kształtuje się on w miejscu spotkania podaży i popytu na zagraniczne środki płatnicze. Podaż dewiz na rynku danego kraju reprezentują eksporterzy i ci wszyscy, którzy mają odpowiednio zabezpieczone należności zagraniczne (np. czeki obywateli innych krajów). Popyt na dewizy reprezentują głównie importerzy oraz pozostali, którzy muszą dokonać płatności zagranicznych RODZAJE KURSÓW WALUTOWYCH • Kurs arbitralny – cena pieniądza danego kraju wobec pieniądza innego kraju ustalona przez odpowiednie władze i nie ulegająca zmianom w dłuższym okresie. • Kurs stały – cena pieniądza danego kraju wobec pieniądza innego kraju, przy czym odpowiednia władza monetarna (najczęściej bank centralny) jest zobowiązana utrzymywać wahania kursu w pewnych granicach (np. +/-1%). • Kurs zmienny - cena pieniądza danego kraju wobec pieniądza innego kraju, przy czym odpowiednia władza monetarna kontroluje wahania tego kursu (brudny kurs zmienny – dirty floating) lub też pozostawia mu pełną swobodę (czysty kurs zmienny – clear floating). • Kurs sztywny – ustalony przez organ państwa, nie podlega wahaniom • Kurs płynny – kształtowany jedynie poprzez popyt i podaż Zmiany kursów Kursy stałe • dewaluacja – skokowe, administracyjne zmniejszenie międzynarodowej wartości waluty • rewaluacja – skokowe, administracyjne zwiększenie międzynarodowej wartości waluty Kursy płynne • deprecjacja – spadek międzynarodowej wartości waluty • aprecjacja – wzrost międzynarodowej wartości waluty Główne funkcje kursu walutowego • Funkcja informacyjna – informuje o cenie walut obcych • Funkcja cenotwórcza – kurs przenosi zagraniczne układy cen na układ krajowy wraz ze wszystkimi wynikającymi stąd ekonomicznymi konsekwencjami dla gospodarki światowej RYZYKO WALUTOWE RYZYKO KURSU WALUTOWEGO • Ryzyko – możliwość wystąpienia zdarzeń lub okoliczności niezależnych od działającego podmiotu, których nie można przewidzieć, a więc nie można im zapobiec. • Ryzyko kursowe to szczególny rodzaj ryzyka, polegający na tym, że w związku z niekorzystnymi zmianami kursów walutowych może nastąpić należności lub wzrost zobowiązań w transakcjach zagranicznych w przeliczeniu na walutę krajową. POSTAWA WOBEC RYZYKA KURSOWEGO • Postawa pasywna – bierne ponoszenie ryzyka bez podejmowania działań mogących to ryzyko wyeliminować bądź przynajmniej w znacznym stopniu ograniczyć. Jeżeli taka postawa wynika z dogłębnej analizy, z której wynika, że koszty jakie należałoby ponieść, żeby zabezpieczyć się przed ryzykiem są zbyt wysokie, to jest to wówczas podejście uzasadnione. • Postawa aktywna – działania, które mają doprowadzić do całkowitego wyeliminowania skutków ryzyka lub ich ograniczenia. W ramach aktywnej postawy wobec ryzyka kursowego wyróżnia się: • metody wewnętrzne (stosowanie ich zależy od podmiotu zabezpieczającego się) • metody zewnętrzne (polegają na transferze ryzyka na inny podmiot) Metody wewnętrzne • wybór waluty krajowej w rozliczeniach (najprostsza i najpewniejsza metoda, ale tylko dla jednej strony), • klauzule waloryzacyjne (umowa o zmianie ceny towaru w sytuacji, gdy zmieni się kurs walutowy), • przyspieszenia i opóźnienia – leads and lags (np. importerzy krajowi mając określone zobowiązania w walucie obcej, a przewidując dewaluację kursu waluty swego kraju przyspieszają zapłatę za import. W sytuacji odwrotnej (rewaluacji) waluty krajowej starają się opóźnić zapłatę), • kompensata wewnętrzna (w sytuacja, gdy firma ma zarówno należności jak i zobowiązania w walucie obcej, stara się je równoważyć); Metody zewnętrzne • ubezpieczenie ryzyka w towarzystwie ubezpieczeniowym, • hedging finansowy (kompensowanie już powstałego ryzyka przez przejęcie innego. Np. zaciągnięcie kredytu i lokata), • faktoring eksportowy (polega na świadczeniu przez dany podmiot pakietu usług. Np. zakup wierzytelności, finansowanie cyklu rozliczeniowego transakcji, prowadzenie księgowości dla klientów, doradztwo itd.), • forfaiting (polega na zakupie średnio- i długookresowych należności za eksportowane dobra z wyłączeniem prawa regresu w stosunku do odstępującego wierzytelność), walutowe transakcje futures (transakcje giełdowe na standaryzowane kontrakty. Zobowiązują one sprzedawcę do dostarczenia, a nabywcę do odebrania ściśle określonej ilości waluty w umówionym terminie przyszłym i po z góry określonym kursie. Po raz pierwszy trafiły one do obrotu giełdowego w maju 1972 r. na giełdzie International Monetary Market w Chicago), • walutowe transakcje opcyjne (przywilej do kupna lub sprzedaży w określonym czasie w przyszłości pewnej ilości danej waluty. Nabywca opcji może odstąpić od transakcji, a sprzedawca nie). Banki międzynarodowe i MFW • Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW, ang. International Monetary Fund, IMF) - niezależna międzynarodowa organizacja w ramach ONZ, zajmująca się kwestiami stabilizacji ekonomicznej na świecie. Powołana 1-22 lipca 1944 roku, na konferencji w Bretton Woods (New Hampshire) w USA. Działalność rozpoczęła dwa lata później, pierwszych operacji finansowych dokonała w marcu 1947 r. Dostarcza pomocy finansowej zadłużonym krajom członkowskim, które w zamian są zobowiązane do dokonywania reform ekonomicznych i innych działań stabilizujących. Obecnie zrzesza 187 państw. • Polska należała do MFW od chwili jego założenia do 1950, kiedy to wystąpiła z niego, by następnie, po złożeniu w 1981 wniosku o ponowne przyjęcie, zostać w 1986 jego członkiem. Wytyczne polityki MFW • popieranie międzynarodowej współpracy walutowej dzięki powołaniu stałej instytucji konsultacji i współpracy w dziedzinie międzynarodowych problemów walutowych; • ułatwienie ekspansji i wzrostu handlu międzynarodowego, wzrostu zatrudnienia, utrzymywania realnych dochodów i zasobów produkcyjnych krajów członkowskich; • popieranie stabilizacji kursów, utrzymywanie uporządkowanej wymiany między krajami członkowskimi, unikanie deprecjacji walut inspirowanej przez rywalizację; • dążenie do stworzenia wielostronnego systemu płatności i rozliczeń transakcji bieżących oraz do eliminowania ograniczeń wymiany walutowej, hamujących rozwój handlu; • dostarczanie członkom środków finansowych na określony okres i na odpowiednich warunkach, w celu wyrównania przejściowej nierównowagi bilansów płatniczych bez środków wywołujących zaburzenia w rozwoju tych krajów i gospodarki światowej; • działanie w celu zmniejszenia czasu i wielkości nierównowagi bilansów płatniczych. W celu realizacji wymienionych zadań MFW pełni cztery istotne funkcje: • regulacyjną – polegającą na ustanawianiu norm i wzorców działania w sferze międzynarodowych stosunków finansowych • kredytową – przez dostarczenie krajom członkowskim dodatkowych źródeł finansowania w postaci różnych kredytów; Funkcje MFW • konsultacyjną – przez usługi konsultacyjne i współpracę krajów członkowskich oraz jako forum wymiany doświadczeń między krajami w radzeniu sobie z problemami natury gospodarczej, m.in. plan Balcerowaicza był konsultowany z ekspertem MFW prof. Jeffreyem Sachsem • kontrolną – polegającą na nadzorowaniu przez MFW uzgodnionych programów dostosowawczych i weryfikacji celów, na jakie przeznaczane są środki kredytowe Krytyka MFW Laureat ekonomicznej Nagrody Nobla, Joseph Stiglitz: • MFW postrzega światową gospodarkę tylko i wyłącznie z punktu widzenia specyficznego środowiska finansjery. • Najlepiej rozwijają się kraje, które potrafiły się przeciwstawić naciskom MFW (Malezja, Chiny, Indie), a te, które ślepo go słuchały, zapłaciły za to katastrofą gospodarczą (Indonezja, Tajlandia, Argentyna i inne). • Nieprzejrzystość i brak procedur demokratycznych w podejmowaniu decyzji przez MFW. • Stosowanie podwójnych standardów - słabe państwa dostają bardzo rygorystyczne warunki do spełnienia, a np. Rosja nie wywiązuje się z niczego, przejada całą pomoc w procesach korupcyjnych, i nadal tę pomoc otrzymuje. • We Niemczech Fundusz uzyskał przydomek "Inflation Maximizing Fund" i był kojarzony z instytucją, która podkopuje wiarygodność Europejskiego Banku Centralnego. • Obecnie jednak MFW kontynuuje swoją politykę. Udało jej się nawet wymusić na Berlinie wydłużenie o dwa lata terminu, w jakim Grecy mają zredukować deficyt budżetowy. Bank Światowy • Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (ang.: The International Bank for Reconstruction and Development, IBRD), powszechnie znany jako Bank Światowy (ang.: World Bank) rozpoczął działalność 25 czerwca 1946, jako efekt postanowień konferencji w Bretton Woods z lipca 1944 roku (wtedy też został założony). Główną przesłanką dla jego stworzenia była przede wszystkim chęć odbudowy zniszczonych II wojną światową Europy i Japonii. Istotnym celem statutowym było również wsparcie dla rozwijających się krajów Azji, Ameryki Łacińskiej i Afryki. Obecnie zrzesza on 187 krajów członkowskich. • Siedzibą Banku jest Waszyngton INNE BANKI MIĘDZYNARODOWE: • Międzyamerykański Bank Rozwoju, • Centralny Amerykański Bank Integracji Gospodarczej, • Azjatycki Bank Rozwoju, • Afrykański Bank Rozwoju, • Bank Arabski Rozwoju Gospodarczego Afryki, • Bank Rozwoju Państw Afryki Centralnej, • Zachodnioafrykański Bank Rozwoju, • Bank Centralny Krajów Afryki Zachodniej, • Karaibski Bank Rozwoju, • Bank Rozrachunków Międzynarodowych • Chiński Bank Centralny . Europejskie Instytucje Finansowe Europejski Bank Centralny - najważniejsza instytucja UGW EBC jest odpowiedzialny za realizację zadań ESBC, czyli za: • prowadzenie dla obszaru UGW jednolitej polityki pieniężnej, której głównym celem jest stabilizacja cen, • prowadzenie operacji walutowych, • utrzymanie oficjalnych rezerw walutowych i zarządzanie nimi, • zapewnienie właściwego funkcjonowania systemów płatniczych, • sprawowanie nadzoru bankowego. • EBC ma wyłączne prawo do wyrażania zgody na emisję banknotów w obszarze UGW. Banknoty może emitować sam EBC lub narodowe banki centralne krajów członkowskich UGW. Europejski System Banków Centralnych (ESBC) • Skład: EBC oraz 27 narodowych banków centralnych krajów członkowskich. • Celem działalności ESBC – utrzymanie stabilnego poziomu cen i związana z tym kontrola emisji pieniądza. Eurosystem • stanowi tzw. twardy rdzeń ESBC • skład Eurosystemu: Europejski Bank Centralny (jako jednostka centralna) oraz 17 banków centralnych krajów UGW (jako jednostki uczestniczące). • Z uwagi na fakt, że Eurosystem obejmuje państwa strefy euro, to właśnie on de facto prowadzi jednolitą politykę pieniężną obszaru UGW. Aby wejść do strefy euro, należy spełnić kryteria konwergencji takie jak: • inflacja nie wyższa niż o 1,5 pkt proc. od średniej stopy inflacji w trzech państwach UE, gdzie inflacja jest najniższa • dług publiczny nieprzekraczający 60% PKB • deficyt budżetowy nie wyższy niż 3% PKB • długoterminowe stopy procentowe nieprzekraczające o więcej niż o 2 punktów procentowych średniej stóp procentowych w 3 państwach UE o najniższej inflacji • stabilny kurs wymiany waluty w ciągu ostatnich 2 lat – wahania kursów walut nie mogą przekroczyć ±15% do ustalonej początkowo wartości Architektura międzynarodowego systemu finansowego a przyszłość unii walutowych Istniejące na świecie ugrupowania walutowe są w większości związane z USD lub z EUR. Można zatem stwierdzić, że procesy regionalnej integracji walutowej zmierzają do utworzenia dwubiegunowego światowego systemu walutowego opartego na tych walutach Regionalny popyt na banknoty euro na świecie • W 2010 r. popyt na banknoty euro został zdominowany przez kraje zaliczane do grupy: „Pozostała część Europy” (głównie Szwajcaria) – 37% oraz do grupy „Kraje UE nie należące do strefy euro” (głównie Wielka Brytania) – 28%. „Wschodnia Europa” – 22% (głównie Rosja i Turcja). • Azja i Australia – 6% • Afryka – 4% • Inne części świata – 3% (w USA – 1%) • Jednostronne przyjęcie waluty międzynarodowej • Andora – 70 tys mieszkańców – FRF (od 1278r.), od 1999r. EUR • San Marino – 27 tys mieszkańców – ITL od 1897r., od 1999 EUR • Watykan – 1 tys mieszk. – ITL od 1929r., od 1999 EUR • Kosowo – 2,1 mln mieszk – DEM, potem EUR • Czarnogóra – 0,7 mln mieszk – DEM, od 2006 – EUR Jednostronne przyjęcie waluty międzynarodowej • Niezbędne jest pełne polityczne poparcie (akceptacja społeczna) • Konieczne zmiany legislacyjne (zmiana zadań banku centralnego), rezygnacja z atrybutu narodowego – własnej waluty, poprawne określenie kursu wymiany Zwolennicy: -przyśpieszenie stabilizacji ekonomicznej (kraj stabilności walutowej, nie grożą kryzysy walutowe, gdyż nie ma przedmiotu spekulacji) - szybkie obniżenie inflacji – eliminacja oczekiwań inflacyjnych - Szybkie obniżenie stóp procentowych – czyli niższy koszt obsługi długu publicznego, niższy deficyt budżetowy i wyższe inwestycje zagraniczne - Spadek kosztów dla przedsiębiorstw (niższe stopy, eliminacja ryzyka kursowego i kosztów transakcyjnych, dostęp do oszczędności zagranicznych) Przeciwnicy: - brak niezależnej polityki monetarnej - konieczność zakupu banknotów i monet (de facto dofinansowanie gospodarki emitenta) - możliwość różnic w inflacji - tzw. cykl wzrostu i upadku (najpierw przegrzanie koniunktury, a potem bank centralny ma wpływu na gospodarkę ) • Zwolennicy w Polsce – w roku 1999r. – Prof. J. Rostowski i dr A. Bratkowski = wprowadzić Polskę do strefy euro przed wejściem do Unii Europejskiej • Wyraźny protest Unii • Korekta kryteriów z Maastricht • Przejaw niepowodzenia transformacji • Ciekawy projekt, ale w niewłaściwym miejscu i czasie • Jednostronna dolaryzacja • - Puerto Rico (3,5 mln) – 1899r. • - Panama (2,5 mln) – 1904r. • - Mikronezja (0,12 mln) – 1944r. • - Ekwador (13 mln) – 2000r. • - Salwador (6mln) – 2001r. • - Timor (1,1mln) – 2002r. • BARIERY ROZWOJU GOSPODARCZEGO 1. bariery polityczno - ekonomiczne (np. w socjalizmie. Były one przyczyną ogromnych opóźnień. Obecnie są one stopniowo likwidowane): • - bariery ustrojowo - ideologiczne, • - bariera braku stabilizacji wewnętrznych stosunków politycznych, • - bariery politycznego podziału świata, • - bariera instytucjonalno - organizacyjna; 2. bariery społeczno - ekonomiczne (zachwianie właściwych proporcji między wzrostem gospodarczym a postępem społecznym): • - b. demograficzna (niedostateczne lub nadmierne zaludnienie, struktura ludności według wieku, miejsce zamieszkania), • - b. konsumpcyjna (obniżenie poziomu konsumpcji wywołuje napięcia społeczne, frustracje, a przez to spadek wydajności), • - b. infrastruktury społecznej (zwłaszcza gospodarka mieszkaniowa, oświata, wychowanie, ochrona zdrowia, kultura, rekreacja); 3. bariery techniczno - ekonomiczne (powodują, że za pomocą posiadanego aparatu wytwórczego nie można wyprodukować dostatecznej ilości dóbr o odpowiedniej jakości): • - b. rzeczowej struktury aparatu wytwórczego (przestarzałość, nieefektywność w krajach post socjalistycznych), • - b. surowcowo - materiałowa (w krajach, w których jest mało bogactw prowadzi się często rozrzutną politykę gospodarczą), • - b. infrastruktury technicznej (część urządzeń jest droga i nieprzenośna); 4. bariery przyrodniczo - ekonomiczne: • - b. ekologiczna, • - b. zasobów naturalnych (deficyt lub całkowity brak, a także problem wyczerpywania się surowców), • - b. żywnościowa (struktura produkcji rolnej, transport żywności, przetwórstwo). Inne klasyfikacje barier: * wg zasięgu przestrzennego: • - lokalne, • - regionalne, • - krajowe, • - międzynarodowe, • - światowe ; * wg kryterium czasowego: - krótkookresowe, - długookresowe. • Uniwersalną metodą przezwyciężania barier rozwoju może być współpraca międzynarodowa (np. handel zagraniczny - import pozwala zlikwidować „wąskie gardła”, ale żeby on istniał kraj musi posiadać dewizy, musi więc eksportować) RYNEK PIENIĘŻNY Pieniądz i podaż pieniądza Pieniądz: Powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się z zobowiązań (np. spłata długu). Inaczej mówiąc, jest to środek wymiany Podaż pieniądza: Podaż pieniądza ustalana jest przez bank centralny (w Polsce przez Radę Polityki Pieniężnej i NBP). Rodzaje pieniądza Pieniądz towarowy (np. złoto, muszelki, skóry itp.) Pieniądz symboliczny (banknoty, monety). Pieniądz bezgotówkowy Funkcje pieniądza Środek wymiany Jednostka rozrachunkowa Środek przechowywania wartości (tezauryzacji) Płynność pieniądza to łatwość z jaką dane aktywo można zamienić na gotówkę (przez łatwość rozumiemy szybkość i pewność takiej zamiany). Miary pieniądza M0 = gotówka w obiegu pozabankowym (C) + rezerwy gotówkowe banków (R) = baza monetarna (H) M1= gotówka w obiegu pozabankowym (C) + depozyty na żądanie (D) = C + D M2 = M1+ depozyty terminowe z terminem pierwotnym od 2 lat włącznie + depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy włącznie M3 = M2+ operacje z przyrzeczeniem odkupu + dłużne papiery wartościowe z terminem pierwotnym do 2 lat włącznie Aktywa Pasywa Aktywa zagraniczne netto NFA Pieniądz rezerwowy RM Aktywa krajowe netto NDA Gotówka w obiegu pozabankowym C Kredyt krajowy netto NDC Rezerwy gotówkowe w bankach komercyjnych R Kredyt udzielony sektorowi rządowemu NCG Kredyt udzielony sektorowi bankowemu CDMB Kredyt udzielony pozostałym sektorom CPS Pozostałe aktywa OIN Razem aktywa NFA+NDA+OIN Razem pasywa RM Przykładowy bilans banku centralnego Bilans banku centralnego Ograniczenie budżetowe banku centralnego to: RM ≡ NFA + NDA + OIN = NFA + NCG + CDMB + CPS + OIN lub: ΔRM ≡ ΔNFA + ΔNCG + ΔCDMB + ΔCPS + ΔOIN Mnożnik kreacji pieniądza Zmiana którejkolwiek wielkości po stronie pasywów wiąże się z taką samą zmianą po stronie aktywów. Podaż wąskiego pieniądza (czyli M1) to C+D. Czyli: M=C+D gdzie: C to gotówka w obiegu pozabankowym, zaś D to depozyty na żądanie. Aby mieć pieniądze na pokrycie depozytów banki komercyjne utrzymują pewną ilość rezerw gotówkowych R: R = cB∙D Gdzie: 0<cB<1. Mnożnik kreacji pieniądza Oznaczając stosunek gotówki w obiegu do depozytów przez: cP= C/D oraz dzieląc zasób wąskiego pieniądza przez bazę monetarną (czyli pieniądz rezerwowy) otrzymamy: Gdzie: M = m∙H Mnożnik kreacji pieniądza: H = RM = C + R = baza monetarna (zasób pieniądza wielkiej mocy) Narzędzia polityki monetarnej Bank centralny może regulować podaż pieniądza zmieniając bazę monetarną lub mnożnik. Zmiana bazy monetarnej dokonywana jest poprzez operacje otwartego rynku (skup/sprzedaż obligacji skarbowych, aktywów zagranicznych). Zmiana mnożnika dokonywana jest poprzez wpływ na parametry cB oraz cP. Parametr cP można zmienić wpływając np. na zaufanie obywateli do sektora bankowego (np. poprzez gwarancje depozytów itp.). Parametr cB można zmienić ustalając: stopę rezerw obowiązkowych stopę dyskontową Popyt na pieniądz Motywy trzymania pieniądza Motyw transakcyjny (wymiana) Motyw przezornościowy Motyw portfelowy (unikanie ryzyka) Popyt na pieniądz Popyt na pieniądz zależy dodatnio od dochodu (Y) oraz ujemnie od stopy procentowej (R). Stopa procentowa to koszt alternatywny trzymania pieniędzy. Pod pojęciem popytu na pieniądz będziemy rozumieli popyt na gotówkę oraz depozyty na żądanie (czyli popyt na M1). Tak więc całkowity popyt na pieniądz składa się z popytu na gotówkę (C) oraz wkłady na żądanie (D). AGREGATYPIENIĘŻNE • Agregaty pieniężne są miarą podaży pieniądza. Oznaczamy je literą M od angielskiego słowa money. Ilość agregatów pieniężnych stosowanych w poszczególnych krajach waha się od 3 do 5 , przy czym agregaty o takim samym oznaczeniu cyfrowym mogą zawierać inne rodzaje aktywów finansowych. Agregaty pieniężne są uszeregowane od najbardziej płynnych do aktywów najmniej płynnych. Kolejne agregaty obejmują coraz szerszy zakres aktywów finansowych zaliczanych do pieniądza. W gospodarce rynkowej wykorzystywane są do celów analitycznych w sektorze bankowym i do celów formułowania zadań polityki pieniężnej jako instrumenty kontroli zasobów pieniężnych. • AGREGAT PIENIĘŻNY MO Agregat pieniężny MO , czyli pieniądz banku centralnego. Określany jako zasób pieniądza wielkiej mocy oznacza szeroką bazę monetarną , która obejmuje gotówkę (banknoty i monety) w obiegu oraz środki pieniężne na rachunkach banków komercyjnych w banku centralnym( tzw. Pieniądz rezerwowy lub rezerwy pieniężne banków , w skład których wchodzą zarówno rezerwy obowiązkowe , jak i rezerwy dobrowolne ) . Cechą agregatu MO jest to , iż bank centralny może w sposób bezpośredni kształtować jego wielkość Do wąskiej kategorii pieniądza zalicza się: • Agregat pieniężny M 1 obejmuje pieniądz gotówkowy w obiegu poza kasami banku , wartość depozytów na żądanie w bankach komercyjnych osób prywatnych, podmiotów gospodarczych i instytucji finansowych nie będących bankami. Jest to agregat pieniężny odznaczający się najwyższym stopniem płynności wśród stosowanych agregatów pieniężnych . • Agregat pieniężny M 2 , na który składają się aktywa agregatu M1 a także wszystkie depozyty w bankach komercyjnych o terminie zwrotu do 2 lat włącznie , oraz depozyty z terminem wypowiedzenia do trzech miesięcy np. weksle bony pieniężne o charakterze krótkoterminowym . Płynność środków finansowych obejmowanych tą kategorią pieniądza jest mniejsza aniżeli w odniesieniu do M1. Do szerokiej kategorii pieniądza zalicza się : Agregat pieniężny M 3- sumujący M1 i M2 oraz pieniądz oszczędnościowy o umownym okresie wypowiedzenia do 3 miesięcy , a także inne aktywa rynku pieniężnego oraz papiery dłużne o terminie zwrotu do 2 lat np..obligacje. papiery wartościowe średnio i długoterminowe . Jest to najmniej płynna kategoria pieniądza . Agregat M3 jest uznawany za najlepszą miarę pieniądza krajowego w szerokim ujęciu . Od marca 2003 r został uznany przez NBP za główną miarę ilości pieniądza . • Agregat pieniężny M4 – M3 oraz oprocentowane krótkoterminowe depozyty w bankach , depozyty terminowe w bankach oraz bankowe i prywatne depozyty w walutach obcych • Agregat pieniężny M5 – M4 + zasoby prywatnego sektora dotyczące certyfikatów depozytowych , obligacji skarbowych i bankowych , depozytów władz lokalnych oraz krajowych oszczędności w formie depozytów i papierów wartościowych . AGREGAT M3 W STREFIE EURO Dla strefy euro agregat M3 jest najważniejszym agregatem . Analiza monetarna EBC obejmuje regularną ocenę dynamiki szerokiego agregatu M3 oraz szeregu innych zmiennych monetarnych i finansowych. Zmiany czynników kreacji M3 (takich jak gotówka w obiegu czy depozyty terminowe) uwzględnia się dlatego, że odzwierciedlają dynamikę całego agregatu. Z kolei agregaty węższe, np. M1, dostarczają pewnych informacji o sferze realnej gospodarki. Instrumenty wchodzące w skład M3 są bliskimi substytutami depozytów płynnością i stabilną ceną. Włączenie ich do szerokiego agregatu zapewnia jego większą niezależność od efektu substytucji różnych kategorii płynnych aktywów niż to ma miejsce w przypadku wąskich miar pieniądza, a także większą stabilność Na tej podstawie ustalana jest wielkość podaży pieniądza w strefie. Jest to ważny element polityki pieniężnej Europejskiego Banku Centralnego. Funkcje pieniądza w agregatach pieniężnych • Ilość pieniądza w agregacie M1, to pieniądz dzięki któremu są realizowane operacje płatnicze , czyli w tym przypadku na pierwszy plan wysuwa się funkcja pieniądza jako środka płatniczego . • Agregat ilości pieniądza M2 ze względu na zawarte w nim dodatkowe wkłady terminowe podmiotów gospodarczych , które z racji wyższego oprocentowania są ulokowane w bankach , a których terminy są dostosowane do terminów przyszłych zobowiązań płatniczych , można również przyporządkować owej funkcji pieniądza jako środka płatniczego . • Agregat M3 natomiast , ze względu na fakt uwzględnienia w nim także wkładów oszczędnościowych z ustawowym terminem wypowiedzenia w większym stopniu akcentuje funkcję pieniądza jako środka przechowywania wartości. Stosowanie agragatów • Wraz z rozwojem instrumentów i rynków finansowych następuje stały rozwój definicji pieniądza , co nie ułatwia ani pomiaru zjawisk pieniężnych , ani nawet pełnej ich identyfikacji . Okoliczność ta rzutuje również na skuteczność polityki pieniężnej . Od niedawna banki centralne posługują się w swej działalności kilkoma kategoriami pieniądza uznając , że badania każdej kategorii M1 ,M2 , M3 dostarcza informacji na temat istotnych , szczególnych aspektów rozwoju sytuacji gospodarczej kraju . Natomiast do celów prezentacyjnych z reguły stosowane jest M2 ( poza Wielką Brytanią i Polską , gdzie wykorzystuje się M3 ), jako najbardziej „ komunikatywne „ w anonsowaniu społeczeństwu ilościowych celów polityki pieniężnej . Mnożnik pieniężny • Stosunek podaży pieniądza do bazy monetarnej; wyraża zmiany podaże globalnej wywołane zmianami bazy monetarnej gdzie: M – podaż pieniądza, Bm – baza M monetarna mm Bm Mnożnik kreacji pieniądz • Informuje jak zmienia się podaż pieniądza wywołana zmianą bazy monetarnej o jednostkę cp 1 mm c p cb Cp –stosunek gotówki do wkładów w sektorze bankowym (stopa ubytku gotówki z obiegu) Cb- stosunek gotówki do wkładów w bankach (stopa całkowitych rezerw w bankach)