W. Tatarkiewicz o poglądach Św. Augustyna (fragmenty). 1. Teoria

W. Tatarkiewicz o poglądach Św. Augustyna (fragmenty).
1. Teoria poznania
Dla człowieka celem jest szczęście i filozofia ma je znaleźć. Szczęście może dać jedynie
Bóg.
Do szczęścia potrzebne jest poznanie - poznanie duszy i Boga " Pragnę znać Boga
i duszę. I nic więcej? Nic więcej."
Badanie przyrody - " poszukiwania bardzo ciekawe i - bardzo próżne ".
Poznanie jest możliwe. Zapewne zmysły podlegają złudzeniom, lecz nie dzieje się
to zawsze, a oprócz tego myśl nie jest we wszystkim od znaków zależna, lecz posiadając
własne tryby rozumowania może sama niektóre prawdy ustalać.
Błędy powstają wtedy, gdy wypowiadamy twierdzenia o rzeczach, ale nie powstają,
gdy dotyczą zjawisk. Nawet spostrzeżenia stają się pewne gdy wypowiadamy ich treść, a
nie rzeczy, które je wywołują . "Nie twierdź nic więcej jak to, że tobie rzeczy się takimi
przedstawiają, a nie będziesz miał zawodu".
Ale Augustyn nie skończył na fenomenalizmie; znalazł jeszcze inną niezawodną
podstawą wiedzy. Twierdzenia niezawodne nie ograniczają się tylko do zjawisk, lecz
obejmują również przeżycia wewnętrzne. O istnieniu O istnieniu rzeczy zewnętrznych
można wątpić, ale o własnym życiu wątpić niepodobna
Własna myśl jest przeto faktem ze wszystkich najpewniejszym
" Ty, który chcesz poznać siebie, czy wiesz, że istniejesz? Wiem. Skąd to wiesz?
Nie wiem Czy odczuwasz się jako substancję prostą czy złożoną? Nie wiem. Czy wiesz że
poruszasz się? Nie wiem. Czy wiesz , że myślisz? Wiem. " Wszystko jest wątpliwe prócz
tego tylko, że jestem i że myślę.
" Czy powietrze czy ogień jest źródłem życia, co do tego ludzie wątpili, ale któż
może wątpić, że pamięta, że rozumie, że chce, że myśli, że wie, że sądzi? Bo choćby
wątpił, niemniej żyje. jeśli wątpi, pamięta dlaczego wątpi; jeśli wątpi rozumie, że wątpi; jeśli
wątpi to chce się upewnić; jeśli wątpi to myśli; jeśli wątpi to wie , iż nie wie, jeśli wątpi to
sądzi, iż nie należy twierdzić."
" Wejdź w samego siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda".
Było to zerwanie z obiektywizmem Myśl szukająca prawdy została odwrócona i
skierowana ku wewnętrznemu życiu poznającego. I gdy dotąd dusza i jej przejawy
traktowane były na podobieństwo rzeczy, teraz odwrotnie życie psychiczne stało się
wzorem dla pojmowania natury rzeczy.
2. Poznanie idei i oświecenie przez Boga
Umysł poza własnymi przeżyciami najlepiej poznaje prawdy wieczne. Umysł zgodnie z
poglądem Platona myśląc uświadamia sobie przede wszystkim prawdy ogólne i
niezmienne. Nie jest wytwórcą prawd lecz wyłącznie ich odbiorcą
Umysł te prawdy wg. Augustyna może przejmować wprost bez pośrednictwa
zmysłów. i ciała. Skoro umysł jest tylko odbiorcą to przedmiotu które poznaje musza
istnieć obiektywnie
Ten świat idealny był złączony z Bogiem. Wieczne istnienie jest właściwe tylko
Bogu więc prawdy wieczne istnieją w Bogu, są ideami bożymi Jeśli więc dusza poznaje
prawdę to dzięki temu, że istnieje Bóg i jej udziela swych idei. Droga w jaki to czyni nosi
nazwę oświecenia. ( illuminatio )
Poznanie umysłowe ma charakter intuicyjny, umysł dochodzi prawdy wprost bez
rozumowania.
1
Intuicyjne oglądanie bóstwa było możliwe nie tyle przez zjednoczenie z nim lecz
poprzez oświecenie - spotęgowanie władz poznawczych- dziełem łaski.
Moment nadprzyrodzoności i łaski stanowił kamień węgielny chrześcijańskiej nauki
o intuicji. Łaska oświecenia przysługuje dobrym; przygotowaniem do oświecenia jest więc
mniej ćwiczenie umysłu niż oczyszczenie serca.
Przez nacisk na oświecenie (spotęgowanie władz poznawczych), i łaskę Augustyn
stworzył podstawy odrębnego mistycyzmu chrześcijańskiego.. Poznanie mistyczne jest
ukoronowaniem poznania racjonalnego. Pewne wynikanie : mamy niezachwianą
świadomość prawd wiecznych, wszystko zaś co wieczne, może istnieć c tylko w Bogu,
więc Bóg istnieje. Dusza musi być wieczna, bo uświadamiając sobie prawdy wieczne ma
udział w wieczności
II. TEOCENTRYCZNA METAFIZYKA
1. Przewaga Boga nad światem
a) Bóg jest najwyższym bytem, bo on jeden istnieje z własnej natury, wszystko zaś
inne mogło by nie być. On jeden jest bytem niezależnym, wszelki inny byt istnieje tylko
dzięki zrządzeniu boskiemu. Bóg nie tylko jest przyczyną wszelkiego bytu, ale też
wszystkich jego przemian. Nie tylko stworzył świat, ale też nieustannie go zachowuje jakby
stwarzając na nowo " Nie należy słuchać tych, którzy nauczają, że wyższymi świata
dziedzinami rządzi opatrzność, niższą zaś częścią wstrząsają okoliczności i ruchy
przypadkowe ".
b) Bóg jest najważniejszym przedmiotem poznania : poznanie przemijających
zjawisk nie ma bowiem wartości wobec bytu absolutnego. Zarazem w myśl iluminizmu Bóg
jest przyczyną poznania,
c) Bóg jest najwyższym dobrem i zarazem przyczyna wszelkiego dobra " Cóż jest
warta mnogość dóbr, to dobro i tamto dobro? Wyzbądź się tego i tamtego i patrz, jeśli
możesz, na samo dobro, a wtedy zobaczysz Boga, który jest dobrem nie dzięki innemu
dobru, lecz jest dobrem wszystkich dóbr" Dlatego Bóg jest właściwym celem życia
" Uczyniłeś nas dla Siebie i niespokojne jest serce nasze, póki nie spocznie w tobie"
Dobro i szczęście są darem Boga , dziełem laski. , a zło?
Zło polega na odsunięciu się od Boga i na pysze, która mniema, że stworzenie może obyć
się bez Boga.
2. Przewaga duszy nad ciałem
a) dusza jest substancją samoistną; nie jest ani własnością ciała, ani rodzajem
ciała. Posiada tylko dwie takie funkcje jak : myśl, wola, pamięć.
Funkcje duszy tym się różnią tym się różnią od funkcji ciała, bo tylko one mogą być
zwracane ku sobie - można myśleć o sobie, , pamiętać o sobie itd.
b) dusze poznajemy lepiej niż ciało. Wiedza o duszy jest pewna, tylko ona poza tym
jest w stanie poznać Boga., którego " niepodobna oglądać cielesnymi oczami ani żadnym
takim zmysłem"
c) wobec wyższości duszy nad ciałem należy dbać o duszę , a nie o ciało.
3. Przewaga woli i uczuć duszy nad rozumem.
a) zasadnicza postacią życia duchowego nie był dla Augustyna rozum lecz wola bo
: właściwa natura każdej rzeczy przejawia się tam gdzie dana rzecz jest czynna, a nie
gdzie bierna.. Rozum zaś wedle zgodnej opinii całej starożytności- jest bierny Stąd
wniosek : naturę ludzką stanowi nie rozum lecz wola czynna.. Natura człowieka
przedstawia się nie w tym co wie, lecz w tym co chce. ( zerwanie z intelektualizmem )
Analogicznie w teologii : także w naturze Boga dopatrywał się Augustyn pierwszeństwa
woli.
2
b) także w poznaniu wola ma swój przewodniczy udział. Prawdę o Bogu, która
przerasta przyrodzenie człowieka, poznać może nie rozum lecz wiara. Wiara zaś jest
rzeczą raczej woli niż rozumu, a jeszcze więcej uczucia " serca ":L " Nie pojmujesz
patrząc, staraj się zrozumieć wierząc. Natęż ostrze oczów twego serca, a nastaw uszy i
słuchaj ".
W poznaniu wiara i rozum wzajemnie się uzupełniają " Zrozum, byś mógł uwierzyć, wierz
byś mógł zrozumieć". " Są rzeczy, którym wierzyć nie będziemy, jeśli ich nie zrozumiemy, i
są inne , których nie zrozumiemy, jeśli nie będziemy w nie wierzyć".
c) Jeśli prawdę zdobywa się nie samym tylko rozumem to tym bardziej dobro.
Nie jest tak jak twierdzili starożytni : że wystarcza znać dobro, aby je czynić; trzeba dobro
kochać. Tylko z miłości płyną dobre czyny, zwłaszcza z miłości do dobra najwyższego, do
Boga.
I szczęście można osiągnąć jedynie przez miłość; bo przez miłość , a nie przez wysiłek
myśli, można się zbliżyć do Boga.
4. NADPRZYRODZONE CZYNNIKI W ŚWIECIE PRZYRODZONYM
Olbrzymia przewaga Boga nad światem miała dla Augustyna źródło swe w tym, że
wszelkie stworzenie jest skończone, Bóg zaś nieskończony. Nieskończoność była dl a
Augustyna najistotniejszym przymiotem Boga Świat jest nicością wobec Niego, bo co
skończone jest nicościa wobec tego co nieskończone i dla tego kto to zrozumiał byłoby
obłędem dbać o świat skończony.
Bóg jest też osobą, godną miłości, przeto Bóg nie jest tylko bytem wiecznym i
przyczyna świata, ale także kierownikiem świata i sędzią.
Z tego tez wynika , że świat był wolną decyzją , dziełem Boga. Dlatego też świat był
dziełem rozumnym; był wykonany według planu.; zatem Bóg w umyśle swym posiada
idee, wedle których świat stworzył " Idee są to główne formy lub zasady rzeczy, trwałe i
niezmienne, które znajdują się w umyśle bożym".
II. HETERONOMICZNA ETYKA
1. Teodycea Świat jest znikomy wobec Boga, niemniej jest jego dziełem i przeto jest
dobry " Cokolwiek istnieje, o ile istnieje, jest dobrem", wszystko nawet materia,
którą platończycy i gnostycy mieli za zło, ma swoje miejsce w porządku świata.
Por. Św. Augustyn : " Wyznania" Ks. XI rozdz. 4
" Widzę niebo i ziemię. One same wołają , że zostały stworzone. Zmieniają się bowiem i przekształcają.
Jeżeli zaś coś istnieje, co nie zostało stworzone, nie ma w tym nic, czego by przedtem w tym nie było; a
zmienianie się i przekształcanie właśnie to oznacza : że pojawia się coś, czego przedtem nie było. Niebo i
ziemia wołają także, iż nie stworzyły siebie same : " Istniejemy dlatego, że zostałyśmy stworzone. Abyśmy
mogły wyłonić się z samych siebie, musiałybyśmy istnieć, nim zaczęłyśmy istnieć ". Samo więc ich oczywiste
istnienie jest dowodem tego, że zostały stworzone. To ty Panie, je stworzyłeś, Ty, który jesteś piękny - bo one
też są piękne; Ty, który jesteś dobry - bo one też są dobre; Ty , który jesteś - bo one też są. Lecz nie są tak
piękne, nie są tak dobre ani w takiej mierze są, jak Ty, ich Stwórca. W porównaniu z Tobą - w ogóle nie
mają ani piękności, ani dobra, ani bytu. To wiemy i dziękujemy ci za wiedzę. Lecz nasza wiedza w
porównaniu z Twoją wiedzą jest niewiedzą.
Wszystko w świecie jest pełne cudu, od najbardziej codziennych zjawisk.. Jedynie
przyzwyczajenie stępiło w nas poczucie cudu.
W ocenie świata, w sprawie dobra i zła leżała główna trudność filozofii Augustyna.
3
Z jednej strony świat, jako dzieło i objaw Boga, nie może nie być dobry. Jednak z drugiej
strony istnienie zła jest niewątpliwe; Augustyn miał potężne poczucie zła.
Rozwiązanie tego problemu przez Augustyna stworzyło podwaliny chrześcijańskiej
teodycei czyli obrony doskonałości stworzenia:
- zło nie należy do przyrody, lecz jest dziełem wolnych stworzeń : " Bóg dobrą ustanowił
przyrodę, lecz zatruła ją zła wola"
- zło nie jest realne, jest tylko brakiem dobra; nie ma absolutnego zła, jak jest absolutne
dobro. Istoty wolne czynią zło wtedy, gdy nie czynią dobrze, gdy odwracają się od dobra
lub zwracają się ku dobru mniejszemu zamiast ku większemu. Nie niższe cele są złe, lecz
złe jest odwrócenie się od celów wyższych. Zła jest bądź pycha bądź pobudliwość; pycha
to chęć wystarczania sobie bez Boga; pożądliwość to zabieganie o rzeczy przemijające i
pozbawione rzeczywistej wartości.
Mimo, że zło jest tylko negatywnej natury, czemuż Bóg jednak i takiemu nie
zapobiegł? Augustyn odpowiadał - zło nie psuje harmonii świata, przeciwnie jest do niej
potrzebne. Ukaranie grzesznych tak samo należy do niej jak nagrodzenie świętych. Bóg
wolał stworzyć większe dobro ze złem niż mniejsze bez zła.
2. Nauka o łasce. Zło pochodzi od człowieka, dobro od Boga. Dobrzy są jedynie ci,
co dostąpili łaski, łaski "za darmo".
Słynny spór o naturę łaski z Pelagiuszem, problem zasługi. U Augustyna nie ma
miejsca na zasługę . Wszyscy zasłużyli na potępienie.
4