subkultura - Magisterskie24.pl

SPIS TREŚCI
Wstęp ......................................................................................................... s. 2
Rozdział I. Ogólna charakterystyka subkultur ...................................... s. 4
1. Określenie pojęcia „subkultura” .................................................. s. 4
2. Geneza zjawiska ...................................................................... s. 14
3. Cechy charakterystyczne zjawiska subkultur............................ s. 19
4. Charakterystyka wybranych subkultur ...................................... s. 25
5. Spostrzeganie członków subkultur przez społeczeństwo ......... s. 49
6. Stosunek społeczeństwa polskiego do subkultur ..................... s. 65
Zakończenie .............................................................................................s. 74
Bibliografia ...............................................................................................s. 77
1
WSTĘP
Subkultury młodzieżowe - zwykłe zjawisko czy fenomen? W ciągu ostatnich kilkunastu lat
na arenie polskiego życia społeczno-obyczajowego możemy obserwować ewoluowanie zjawiska
jakim są nieformalne ruchy młodzieżowe. Narastające problemy naszego młodego pokolenia oraz
napływ
różnorodnych
wzorców
z
zachodu,
powodują
rosnącą
popularność
subkultur
młodzieżowych. Przynależność do nich dorastające pokolenie chce akcentować swoje istnienie,
uzewnętrzniać własne, odmienne od ogólnie przyjętych, poglądy i postawy. Zachowania te z reguły
są wyrazem buntu i negacji otaczającej rzeczywistości
i wyrażane są przez młodzież w
różnych formach. Niestety dążenie do uzewnętrznienia swoich poglądów i postaw często przybiera
formę działania sprzecznego z przyjętymi normami oraz zasadami współżycia społecznego. Te,
negatywne z punktu widzenia społeczeństwa zachowania, cechuje ciągle rosnąca agresja i
brutalność. Młodzi ludzie będący członkami subkultur, coraz to częściej popadają w konflikt z
prawem. Na tle rosnącej wśród tych grup przestępczości, nasilają się także inne, ujemne zjawiska,
jak choćby patologie społeczne takie jak alkoholizm i narkomania.
Zjawisko subkultur młodzieżowych jest zjawiskiem bardzo powszechnym
a przy
postępie cywilizacyjnym, z jakim mamy do czynienia w ostatnich kilkunastu latach jest ważnym
problemem wychowawczym jako zjawisko bardzo zmienne
i wymagające stałej weryfikacji.
Zwłaszcza w ostatnim dziesięcioleciu jesteśmy świadkami zmian w subkulturach, jedne zanikają,
2
inne się przekształcają a jeszcze inne tworzą. Mając tego świadomość ciągle znajdujemy nowe
przykłady, pogłębiając i rozszerzając wiedzę o subkulturach, ich postępowaniu, założeniach
i
nastawieniu do społeczeństwa. Z dostępnych danych można szacować, że młodzież deklarująca
przynależność do grup subkulturowych stanowi 5% do 8% całej populacji młodzieży. Ze względu
na charakter grup, subkulturowych więcej jest młodzieży deklarującej swoją przynależność do
subkultur w mieście niż na wsi. Problematyka, jaką poruszam w tej pracy jest związana przede
wszystkim
z subkulturami młodzieżowymi w Polsce jako zjawiskiem oraz społecznym odbiorem.
Niniejsza praca składa się z czterech rozdziałów. W pierwszym rozdziale podjęto próbę
zdefiniowania pojęcia „subkultury”, jak również omówiono przyczyny powstawania i próbę alienacji
podkultur młodzieżowych, przedstawiono wybrane
subkultur, funkcjonujące w Polsce oraz
przedstawiono pozytywy i negatywy związane z subkulturami. W rozdziale drugim ujęto założenia
metodologiczne
i określono cel badań, przy jednoczesnym wyeksponowaniu problemów
badawczych. W rozdziale trzecim zawarto organizację badań własnych,
metody
i techniki
badawcze, charakterystykę grupy badawczej jak również uwzględniono badane zmienne. Rozdział
czwarty to wyniki badań własnych. Podstawę do napisania tej pracy stanowiła analiza dostępnej
literatury przedmiotu, materiały dotyczące subkultur młodzieżowych wydane przez Komendę
Główną Policji oraz wyniki badań własnych. Praca, którą Państwo będziecie czytać nie stanowi
szerszej rozprawy nad tematem „subkultur młodzieżowych i ich akceptacji”, gdyż wymagała by ona
dłuższych studiów nad zjawiskiem i pokonania szeregu barier związanych z psychiką społeczną i
3
postępowaniem młodzieży. Celem autora było przede wszystkim zainteresowanie poniższą
problematyką i zachęcenie do bliższego zapoznania się ze spostrzeżeniami i wynikami badań oraz
przedstawionymi zmianami zachodzącymi we współczesnym obrazie podkultury.
ROZDZIAŁ I.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SUBKULTUR.
1. WYJAŚNIENIE POJĘCIA „SUBKULTURA”
Termin „subkultura” w literaturze definiowany jest przez różnych autorów różnorodnie.
Pomimo szeregu publikacji na ten temat do chwili obecnej „nie stworzono jednoznacznej definicji
pojęcia "subkultura" i jednolitych kryteriów jej określania. Poszczególni badacze i znawcy tematu
często podają własne definicje subkultury, dlatego trudne jest ujednolicenie tego pojęcia. Według
R. Dyoniziaka o istnieniu subkultury mówimy wtedy:, „gdy wiele jednostek ma podobne, problemy
i gdy na gruncie wspólnych zainteresowań i dążeń powstają dość trwałe więzi między
rówieśnikami, którzy tworzą im tylko odpowiadające i obowiązujące normy, wartości, wzory"
(Dyoniziak, 1965, s. 11). F. Ułasiuk definiuje subkulturę jako: "część kultury społeczeństwa
odnoszącej się do określonych grup,
a funkcjonującej jako względna jedność norm,
wartości a także zachowań ludzkich" (Ułasiuk, 1989, nr. 3). T. Paleczny przez subkulturę rozumie:
"taką część grupy kulturowej, która neguje bądź odrzuca pojedyncze normy i wartości albo usiłuje
zakwestionować funkcjonalność całego systemu norm i wzorów kulturowych, którym podlega, i
zmuszona jest się podporządkować. Grupa subkulturowa nie powstaje i nie działa w próżni
4
kulturowej czy społecznej, określa przy tym swoje wartości i normy na podstawie stosunku opozycji
względem kultury, z której się wywodzi i którą neguje" (Paleczny, 1993, s. 3). Kolejną interpretacją
pojęcia subkultura jest określenie J. M. Yinger (za Kalinowskim, 1987, s. 50), który używa tego
słowa w trzech znaczeniach:" 1) pewne tendencje uniwersalne występujące w każdej kulturze jako
całości we wszystkich społeczeństwach, 2) normatywny system wartości w grupie społecznej,
mniejszej niż społeczeństwo w ramach, którego funkcjonuje, 3) odrębności życia grupy ludzi
kwalifikowanych jako odbiegających swym postępowaniem od normy społecznej". Bardzo zwięzłą
definicję poddaje M. Kalinowski, który przez subkulturę rozumie wartości, wzory i normy
obowiązujące w grupie społecznej będącej częścią szerszej zbiorowości, różne od obowiązujące
ogół społeczeństwa". (Kalinowski, 1998).
Celem pełniejszego określenia terminu „subkultura” można również posłużyć się pojęciami
encyklopedycznymi. „Słownik języka polskiego” definiuje subkulturę jako „wzory, zasady, normy
zwyczajowe przyjęte i obowiązujące
zbiorowości, odmienne od wzorów,
w danej grupie społecznej, stanowiącej część większej
zasad, norm
zwyczajowych przyjętych przez ogół
społeczeństwa” (Szymczak, 1998, s. 339).
„Słownik Współczesnego Języka Polskiego” określa subkulturę jako „normy obyczajowe,
zasady postępowania przyjęte w pewnej grupie społecznej, odbiegające od norm, zasad, wzorów
akceptowanych przez ogół społeczeństwa” (Dunaj, 2000, s. 367).
5
Encyklopedia Popularna określa „subkulturę” jako „podkulturę”, czyli „wzory, normy
obowiązujące w grupie społecznej, stanowiącej część szerszej zbiorowości, odmienne od
obowiązujących ogół społeczeństwa” (Korman, 1993, s. 650).
Powyższe przykłady obrazują fakt jak trudno jest podać precyzyjną definicję terminu
subkultura. Poza tym trudności w opisaniu tego terminu przysparza fakt, iż oprócz niego
funkcjonuje w literaturze wiele innych pojęć z nim związanych, jak choćby podkultura, kontrkultura,
antykultura czy też kultura alternatywna.
Subkultura jako podkultura
Analizując dostępną literaturę dotyczącą problematyki subkultur młodzieżowych często
możemy napotkać pojęcie „podkultura”. Nazwa ta wywodzi się z anglojęzycznego terminu
„subculture” i ma właściwie to samo znaczenie. Celem uniknięcia dwuznaczności stosuję słowo
"subkultura”, gdyż według
M. Filipiaka (1999, s.16) słowo „podkultura” w języku polskim jest
jednak obciążone pewnym wartościowaniem i rodzi domniemanie nadrzędności
i
podrzędności. Dlatego mimo tego, że termin „subkultura” zawiera w sobie to samo znaczenie, co
słowo „podkultura”, to na gruncie języka polskiego jest on bardziej neutralny i wolny od
wartościowania. Nie wszyscy zajmujący się tą tematyką oddzielają od siebie te pojęcia i często
traktują je równoznacznie. Przykładem może tu służyć cytowany wcześniej R. Dyonizak (1965, s.
6
11), który
w swojej definicji użył pojęcia „subkultura”, w charakterze opisowym czy też
ogólnym. Z podobną definicją można się też spotkać w amerykańskiej literaturze socjologicznej,
gdzie subkultura traktowana jest jako wyodrębniony według różnych kryteriów element systemu
społecznego. M. Gordon, termin „podkultura”, zdefiniował w następujący sposób: „podkultura jest
to podział kultury narodowej obejmujący kombinację mierzalnych sytuacji społecznych, takich jak
pozycja klasowa, pochodzenie etniczne, terytorialne, miejsce zamieszkania w mieście lub na wsi
oraz przynależność religijna, tworzących w połączeniu funkcjonalną jedność wywierającą na
jednostkę całościowy wpływ”. (za Siemaszko, 1993,
terminu,
"subkultura”,
określano
wyodrębniony
s. 134). Jak widać, w ujęciu opisowym
według
jakiegoś
kryterium
(etnicznego,
zawodowego, religijnego, demograficznego) segment życia społecznego i jego kulturę. Można,
więc mówić na przykład o subkulturze amerykańskich Murzynów, lekarzy, maklerów giełdowych,
zielonoświątkowców, idąc tym tropem można mówić o subkulturze uczniów, harcerzy, żołnierzy,
bezrobotnych, kobiet. Według Dymek-Balcerek, (1999, s. 13)
w takim ujęciu subkultura jest
segmentem kultury i nie podlega wartościowaniu na niższe - wyższe, gorsze - lepsze. Wadą takiej
definicji był fakt, iż nie wskazywała ona na żadne specyficzne cechy danej grupy i miała charakter
zbyt ogólny.
Jednak pojęcia „subkultura” nie rozumiano tylko jako elementu składowego kultury, jej
neutralnej i naturalnej części. Z czasem zaczęto używać go
w znaczeniu wartościującym
(być może z powodu swojej etymologii: „sub”, czyli coś, co znajduje się „pod” kulturą, co jest niższe
7
i gorsze), wiązać go z jakąś formą patologii społecznej lub niską jakością uczestnictwa w kulturze.
W takim właśnie znaczeniu terminu tego używało się nieraz pierwotnie w naukach społecznych:
określano nim różne grupy patologiczne pozostające w konflikcie ze społeczeństwem.. R. Cloward
i L. Ohlin (za Kramerem 1961, s. 35) zajmujący się tym problemem, wyróżniły trzy typy podkultur
młodzieżowych:
Pierwsza to podkultura typowo przestępcza rodząca się w dobrze zintegrowanych
środowiskach, w których występują różne formy przestępczej działalności dorosłych. Wzory
zachowań przestępczych prezentowane przez dorosłych przejmowane są przez młodzież, która
stopniowo się angażuje, najpierw w gangach młodzieżowych traktowanych jako staż, a następnie
w rozmaitych formach przestępczości dorosłych. W takiej sytuacji przestępczość traktowana jest
przez młodzież jako normalny sposób życia.
Druga, to podkultura konfliktu, powstająca na obszarach źle zintegrowanych i ogólnej
niestabilności. Występuje tam duża mobilność członków grup społecznych i istnieje ograniczony
dostęp do wzorców przestępczych dorosłych,
w związku z czym wzory zachowań pochodzą
głównie od rówieśników. W ramach tej podkultury tworzą się gangi chuligańskie nastawione na
bójki, wandalizm,
a szczególnie cenione tam wartości to odwaga, agresja i siła fizyczna.
Trzecia jest podkulturą wycofania się zwana również podkulturą podwójnie przegranych.
Skupia ona tę młodzież z warstw niższych, której nie powiodło się także w adaptacji nielegalnej.
8
Pojęciem „podkultura” o podobnym, negatywnym wydźwięku, po raz pierwszy w Polsce
posłużył się B. Schulz. Recenzując „Ferdydurkę”, pisał: „Gombrowicz wykazał jednorodność sfery
kultury i podkultury, co więcej, można przyjąć, że w sferze podkultury, sferze treści niedojrzałych,
widzi on model
i prototyp wartości w ogóle, a w mechanizmie ich funkcjonowania, który
genialnie odsłonił, dostrzega klucz do zrozumienia mechanizmu kultury” (Schulz, 1964,
s. 484).
Według Schulza kultura to wszystko to, co stanowi „fasadę oficjalną” natomiast podkultura to jej
podszewka: „kloaka niedojrzałości, dziedzina hańby
i wstydu, niedopasowań i niedociągnięć,
żałosny śmietnik kultury, pełen czerepów, tandetnych, szmacianych i słomianych ideologii, dla
których nie ma nazwy
w języku kulturalnym” (Schulz, 1964, s. 486).
Analizując powyższe przykłady stwierdzić można, że subkulturę w ujęciu wartościującym
wiązano głównie z patologią i nieprzystosowaniem społecznym oraz prymitywnym uczestnictwem
w kulturze. Już w samej etymologii tego słowa zdaje się zawierać „to, co niższe”, gorsze.
Posługując się w ten sposób rozumianym pojęciem mówiło się o subkulturach przestępczych,
pijackich, narkomańskich, a więc używano tego terminu do określenia grup spatologizownych,
pozostających w konflikcie ze społeczeństwem (Filipiak, 1999, s. 14).
Subkultura jako kontrkultura.
W latach sześćdziesiątych terminu "subkultura" użyto do określenia zjawiska kontestacji
młodzieżowej. Nazwano w ten sposób zbuntowaną młodzież kwestionującą zastaną kulturę,
9
przeciwstawiającą się utrwalonym społecznie normom. Pojawiły się jednak komplikacje związane z
tym terminem, bowiem niektóre grupy np. hipisi nie pasowali do wizerunku młodocianych
przestępców ani też nie tworzyli jakiejś grupy społecznej jak na przykład lekarze czy robotnicy.
Wtedy to właśnie, w celu poprawnego określenia zjawiska kontestacji, użyto terminu „kontrkultura”.
Twórcą tego pojęcia był Amerykanin T. Roszak (za Jaworską 1975, s. 104). W jego rozumieniu
kontrkultura wyrażała się zarówno
w sprzeciwie wobec kultury zastanej, jak i w próbach
tworzenia kultury nowej, mającej zastąpić zanegowaną rzeczywistość kulturową. A. Kłosowska
pisze: "kontrkultura stanowi przejaw działania ludzi młodych, powiązanych w grupy rówieśnicze i
uczestniczących okazjonalnie w zbiorowych publicznych wystąpieniach stanowiącej okazję do
silnej ekspresji postaw." (Kłosowska, 1981). Podobne znaczenie temu terminowi nadawała A.
Jawłowska, która pisała
jej odrzuceniem
o kontrkulturze i kontestacji w ten sposób: „były jednocześnie
i reinterpretacją, a także tworzeniem kultury nowej, wykraczającej poza
zastane systemy komunikacji i rodzaje ekspresji. Zakwestionowanie kultury we wszystkich jej
aspektach prowadziło do mniej lub bardziej udanych prób tworzenia nowych form i wartości”
(Jawłowska, 1975, s. 104 i 202) Pojęcie „kontrkultura” ma, zatem wydźwięk ideologiczny oznacza,
bowiem spontaniczne odrzucenie tego, co
w kulturze zastanej jest już utrwalone, ale
przez młodzież uznane za niegodne kontynuowania. Używane było do opisania wielkich ruchów
młodzieżowych
o charakterze artystyczno - obyczajowym drugiej połowy lat
sześćdziesiątych. Dobrze oddawało ono sens międzypokoleniowych konfliktów tamtych lat, kiedy
10
to młodzież wystąpiła przeciwko (kontra) kulturze. W obrębie kontrkultury pojawiały się jednak grup
radykalne, które odrzucały kulturę zastaną zarzucając jej dysfunkcjonalnośći na tym akcie negacji
się zatrzymywały (Filipiak, 1999, s. 15). W związku z tym, obok terminu „kontrkultura” pojawił się
termin „antykultura”. Od kontrkultury różni się tym, że „zatrzymuje się na samej negacji, wyczerpuje
się w akcie odrzucenia” (Kłosowska, 1981, s. 547).
Subkultura – antykultura, kultura alternatywna.
Polski pedagog – M. Jędrzejewski (1999, s. 19 – 20)- uważa, że współczesne subkultury
młodzieżowe raczej niewiele mają wspólnego ze sztuką przez duże „S”, jak to było w przypadku
ruchu kontrkulturowego lat sześćdziesiątych. Sygnalizują one jedynie aktualne potrzeby młodzieży
w dziedzinie zachowań, mody, gatunków muzycznych. Gusta te podlegają nieustannej zmianie, tak
w zakresie zachowań grupowych, jak i preferowanych przez ich członków systemów norm i
wartości. Dzisiejsze ruchy młodzieżowe, które kwestionują kulturę, a zarazem oferują w zamian
wartości opozycyjne względem zastanych norm i wzorców kulturowych, mogą przeobrazić się
w kontrkulturę. Jest to wtedy jakby ich wyższy etap rozwoju.
Socjolog A. Wyka (za Dymek – Balcerek, 1999, s. 14) interpretuje następująco pojęcie
„subkultury”: subkultura jest wstępną fazą procesu, którego wynikiem jest kultura alternatywna, a
fazą pośrednią – kontrkultura. Kontrkultura byłaby zatem efektem spontanicznego odrzucenia tego,
co w kulturze zastanej dominujące, utrwalone i uznane przez odrzucających za niegodne
11
kultywowania. Jednak, aby taką postawę przyjąć, trzeba mieć przekonanie o tym, czego się nie
chce, a więc mieć świadomość wartości. Po zakwestionowaniu kultury przychodzi czas na próby
kreowania wzorców pozytywnych. W taki sposób zaczyna tworzyć się kultura alternatywna,
istniejąca bardziej obok, niż przeciwko tej kulturze, którą się odrzuciło.
Z kolei M. Filipiak (1999, s. 16), wypowiadając się na temat „subkultur”, podaje inną
propozycję interpretacji. W jego rozumieniu subkultura obejmuje zarówno kontrkulturę jak i kulturę
alternatywną. Według Filipiaka, opowiadając się za pojęciem „subkultura” unikamy wielości i
niejednoznaczności
terminów:
„kontrkultura”,
„antykultura”,
„kultura
alternatywna”,
„grupy
rówieśnicze”. Tak, więc w tym ujęciu, subkultura nie jest częścią procesu społecznego, jak uważa
A. Wyka (za Dymek – Balcerek, 1999, s.14).
Próbę ujednolicenia definicji subkultury, która byłaby wspólną dla szerokiej skali zjawiska,
podjął polski socjolog M. Pęczak (1992, s. 3-4). Stwierdza on, iż wspólną cechą wszystkich
subkultur jest ich negatywny stosunek do kultury dominującej. Definicja ta brzmi następująco: „jest
to względnie spójna grupa społeczna, pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie
tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie
utrwalonych i powszechnie akceptowanych wzorów kultury”. Definicję tą rozszerzyła K. DymekBalcerek. Dodała do niej wyrażanie: przez subkulturową grupę społeczną dochodzi do manifestacji
swojej odrębności poprzez „demonstrowanie własnego stylu bycia, którego widocznym przejawem
12
może być ubiór, fryzura, tatuaż, słownictwo, preferencje muzyczne lub inne przedmioty wskazujące
na przynależność do danej grupy”(Dymek-Balcerek, 1999, s. 15).
Analizując
wszystkie
aspekty
terminu
"subkultura"
dotyczące
zarówno
zjawisk,
„kontrkulturowych" jak i "antykulturowych" o których mowa w określeniu pojęcia kultury
alternatywnej można uznać, że niezależnie od sposobu definiowania pojęcia subkultury jego
charakterystyka zawierać powinna następujące elementy:
a)
grupa wyrażająca swoją odrębność poprzez zanegowanie całego systemu kulturowego lub
niektórych jego elementów, poprzez zanegowanie oraz propozycje kultury alternatywnej, która
zajmuje miejsce równoległe obok kultury dominującej;
b)
względnie spójna grupa społeczna, na gruncie wspólnych zainteresowań
i dążeń,
nieraz również norm, wartości i wzorów odpowiadających członkom grupy , gdzie wytwarzają się
dość trwałe więzi między jej członkami;
c)
grupa subkulturowa — z racji swojej odrębności pozostająca na marginesie dominujących
w danym systemie modeli życia społecznego.
Podsumowując powyższe rozważania, można stwierdzić, że trudności związane ze
zdefiniowaniem pojęcia „subkultura” były uwarunkowane w dużym stopniu specyfiką i skalą zjawisk
społecznych, do których termin ten miał się odnosić. Dlatego niekiedy określeniem tym
obejmowano grupy spatologizowane (np. przestępcze, narkomańskie, itp.), czasem ruchy
społeczne (ruch kontrkulturowy lat sześćdziesiątych), a czasem wyizolowane z całości systemu
13
społecznego środowiska (subkultura Murzynów, lekarzy itp.). Można przypuszczać, iż do dnia
dzisiejszego używa się w nazewnictwie słowa „subkultura” w odniesieniu do istniejących i
tworzących się grup młodzieżowych o charakterze nieformalnym, których główną cechą wspólną
jest negowanie zastanej kultury. W powszechnym odczuciu społecznym pojęcie „subkultura” ma
wydźwięk pejoratywny i kojarzy się często negatywnym składnikiem kultury danego społeczeństwa.
Spowodowane jest to między innymi faktem, iż młodzi ludzie w ramach podkultur często odchodzą
od utartych wartości i norm ogólnie przyjętych przez większość, stosując nierzadko przemoc i
agresję, które przyćmiewają inny, bardziej pozytywny charakter ich działalności.
14
2. GENEZA ZJAWISKA.
Człowiek od początku swojego istnienia żył w grupach, tylko bycie
w gromadzie
pozwalało mu na przetrwanie. Z czasem, grupy łączyły się tworząc społeczeństwa. Nie oznaczało
to jednak końca funkcjonowania mniejszych grup. Do dzisiaj człowiek ma potrzebę życia w
grupach, niekiedy jest do tego zmuszony przez rolę jaką narzuca mu społeczeństwo, często jednak
sam chce przynależeć do którejś z nich. Bycie w grupie pomaga osobą należącym do subkultur
zaspokoić ich różnorakie potrzeby, oraz pomaga im w kształtowaniu siebie
i obrazu świata.
W okresie dorastania dojrzewająca osobowość domaga się wprost uczestnictwa w grupie, na co
składa się cały szereg przyczyn. Jedną z nich jest dostrzeżenie własnej odrębności i związana z
tym chęć bycia sobą. Aby mieć poczucie własnej tożsamości, dojrzewający człowiek chce sam
15
odkrywać
i wybierać wartości. Wyostrzony w tym wieku krytycyzm dostrzega
niekonsekwencje i błędy świata dorosłych. Daje to w rezultacie nieraz izolację od rodziny, zanika
dotychczasowe zaufanie i bliskość, a w zamian pojawia się nieufność i dystans. W sytuacji
niepewności i zagubienia młodzież potrzebuje oparcia kogoś, kto nie byłby zagrożeniem dla jej
autonomii. Sferą odniesienia staje się wtedy w sposób automatyczny, mała grupa rówieśnicza.
Dorastający człowiek znajduje tu nie tylko wartości, normy i wzory zachowania regulujące jego
życie, ale również swoje miejsce. On, który w domu traktowany jest jako dziecko, w szkole jako
uczeń, tu w grupie rówieśniczej jest kimś, kto liczy się na równi z innymi. Przynależność do grupy
nie tylko zaspokaja potrzeby psychiczne, ale poprzez podejmowanie określonych ról pozwala
jednostce na wyrobienie w sobie aktywności, samodzielności, odpowiedzialności, a także
umiejętności współdziałania i współżycia z innymi. (Słomińska, 1986, s. 6-7) Zatem każdy młody
człowiek potrzebuje grupy, która umożliwiłaby mu zrealizowanie potrzeby przynależności,
akceptacji i uznania – szuka on tak zwanej grupy autentycznej. Nie należą do nich, niestety, grupy
formalne.
Subkultury młodzieżowe na tym tle są w pewnym stopniu zjawiskiem autentycznym,
dlatego, że zaspokajają niektóre potrzeby młodych ludzi, nie mogących sobie znaleźć miejsca w
normalnym życiu. Są więc nie tylko miejscem wyzwalania się frustracji, ale również
uzewnętrznieniem szerszych problemów współczesnego świata.
16
Według Mięsowicza podstawową wartością realizowaną w grupach subkulturowych jest
poczucie przynależności, zakorzenienia w pewnej wspólnocie. Dla młodego człowieka generalnie
większe znaczenie ma bycie razem i wspólny styl życia niż realizowanie jakiejś ideologii grupowej.
Młodzież intensywnie poszukuje własnej tożsamości i autentycznego stylu życia. Tak znamienny
dla współczesnej cywilizacji rozwój subkultur młodzieżowych jest zjawiskiem autentycznym,
wynikającym z braku akceptacji wartości i norm dorosłej zbiorowości. Większość ruchów
młodzieżowych ma charakter swoistej ucieczki od społeczeństwa i jest próbą znalezienia
zastępczego środowiska. Geneza poszczególnych podkultur, nawet przeciwstawnych, jest
podobna. Ich źródło tkwi w niezaspokojeniu potrzeb jednostki przez grupy i instytucje formalne
funkcjonujące w „normalnym” społeczeństwie oraz w chęci zwrócenia uwagi innych na jednostkę.
Mając wizję obcego otoczenia, na które nie ma istotnego wpływu, młodzież poszukuje
alternatywnych wartości i dróg ich urzeczywistnienia (Mięsowicz, 1998, s. 25). Tradycyjne wartości
nigdy nie były dla młodzieży zbyt atrakcyjne i zawsze dążyła ona do wymknięcia się spod kontroli
dorosłych. Wydaje się im, że jako członkom subkultur uda się rozwiązać własne problemy
i zrealizować cele życiowe. Podkultura staje się dla nich zatem „światem” lepszym i prawdziwszym
niż ten oferowany przez społeczeństwo.
Omawiając
przyczyny
powstawania
subkultur
młodzieżowych,
przedstawionych, należałoby również wspomnieć o ruchach alternatywnych
oprócz
wyżej
i
podkulturowych wyrażających się w formie buntów młodzieżowych, które wystąpiły w Europie i
17
Ameryce w latach sześćdziesiątych. Według J. Wójcik, 1992, s. 9) były to czasy, kiedy szybko
wzrastała świadomość i aktywność społeczna młodzieży. Na tym tle brak stanowisk pracy, kryzys
instytucji państwowych
i napięcia międzypokoleniowe powodowały frustrację młodych.
Problemy te ułożyły się niejako w dwóch nurtach. Pierwszy to zaostrzenie konfliktów
międzypokoleniowych, nasilenie się protestów przeciwko wojnie, zwłaszcza
w Wietnamie,
przeciwko władzy, polityce państwa, rasizmowi, i przeciwko kapitalizmowi. Drugi nurt obejmował
zanegowanie podstawowych wartości społeczeństwa i kultury. Bunty początkowo przybrały
charakter drobnych zatargów młodzieży z nauczycielami i administracją uczelni, instytucji,
rodzicami,
a następnie przerodziły się w totalną negację dotychczasowych zasad
funkcjonowania społeczeństwa i państwa. Zjawiska te przeniosły się również i na polski grunt. W
Polsce młodzież jest szczególnie podatna na wszelkie modne wzorce zachowań napływające do
nas z Zachodu. Stanowią one „drugą falę”, która dociera do naszego kraju z pewnym opóźnieniem.
Trendy te nie zostają przeniesione pod identyczną postacią. Mają one swoją specyfikę, związaną
z rodzimymi uwarunkowaniami społeczno-ekonomicznymi i kulturalnymi. Jak donosi Wójcik w
tworzeniu się polskich ruchów młodzieżowych lat osiemdziesiątych główną rolę odegrały takie
czynniki, jak skomplikowana sytuacja ekonomiczna, polityczna, upadek norm moralnych i
dyscypliny społecznej, kryzys instytucji wychowawczych, pogoń za pieniądzem, a przede
wszystkim rodziny
i szkoły oraz źródła nieprzystosowania społecznego młodzieży – rozbita
rodzina, alkoholizm i narkomania, ucieczki z domów. Od połowy lat osiemdziesiątych nasiliły się
18
negatywne zachowania młodzieży. Charakterystyczne one były dla środowisk nieformalnych.
Wprawdzie środowiska te określano jako grupy alternatywne, jednak praktyka wykazała, że w
większości była to po prostu młodzież nieprzystosowana społecznie, skupiająca dewiantów,
grypserów,
a nawet przestępców kryminalnych. Ostatnio natomiast możemy
zaobserwować kolejną fazę narastania problemów młodzieży, szczególnie na tle ekonomicznym,
jak wzrost bezrobocia, pogłębiające się przekonanie o braku poprawy sytuacji
w najbliższej
przyszłości, wzrost agresji i przestępczości (Wójcik, 1992, s. 34, 40). Młodzi ludzie zatem pragną
kontestować, czyli protestować zarówno poprzez odmowę uczestniczenia w istniejącej sytuacji
społeczno-politycznej jak i poprzez wyrażanie sprzeciwu w formie buntu intelektualnego. Odmienną
formą kontestowania, stosowaną przez młodzież, jest aktywne wykazywanie, przez manifestacje i
demonstracje, niewydolności systemu politycznego, zgubnych skutków biurokracji, czy też braków
w ochronie środowiska. Młodzi wybierają także ostateczną drogę wyrażania własnych protestów,
jaką jest ucieczka
w izolację lub też apatię wobec tego co ich otacza. Nierzadko też
wyjeżdżają za granicę kraju w poszukiwaniu lepszego bytu.
Wszystkie powyższe czynniki wskazują na to, że zjawisko subkultur młodzieżowych nie
zacznie znikać ze współczesnego życia społecznego. Nasilenie się negatywnych zjawisk
społecznych potęguje przyczyny powstawania tych grup. Powoduje, że pozostają one ciągle
atrakcyjne dla młodzieży, a trafiając na podatny grunt, jakim jest zdezorientowany młody człowiek,
umacniają swoją pozycję wśród nieformalnych grup społecznych.
19
20
3.
Cechy charakterystyczne zjawiska subkultur.
J. Mięsowicz sądzi, że nieformalne ruchy młodzieżowe nie są obwarowane żadnym
przepisami, zaś ich członkowie z reguły sami wypracowują własne normy postępowania, którym
następnie się podporządkowują i tworzą swoisty kodeks etyczny czy honorowy. Osoby odstające
od reszty są bardzo często usuwane poza grupę. Podkultura skupia głównie kolegów z, podwórka,
osiedla, szkoły
a więź między nimi wzmacnia poczucie „mini-patriotyzmu” lokalnego. Łączą ich
podobne zainteresowania oraz wzajemna potrzeba wspólnego spędzenia czasu poza kontrolą
dorosłych. Podstawowymi wyróżnikami członków danej subkultury jest: czynnik ideowy –
wykazywany poprzez przyjętą ideologię własny stosunek do życia, rodziny i społeczeństwa, oraz
czynnik zewnętrzny - ubiór, niekonwencjonalne formy zachowania, sposób bycia, upodobania do
słuchania określonego gatunku muzyki. (Mięsowicz, 1998, s. 27-28)
Można też mówić o elementach odróżniających i charakteryzujących subkultury
młodzieżowe w odniesieniu do innych ruchów społecznych. Wyróżnikami takimi będą: założenia
ideologiczne, sfera obyczajowości, image, działalność (aktywność twórcza).
21
Jednym z ważniejszych elementów wyróżniających podkultury młodzieżowe są założenia
ideologiczne. Ideologie subkultur rzadko są formułowane
manifestach. Ich poszczególne elementy z reguły zawarte są
w programach czy
w wypowiedziach przedstawicieli
danych środowisk, w publikowanych gazetkach, piosenkach, czy też w innych formach „sztuki”
uprawianej w ramach ruchów subkulturowych. Poglądy członków subkultur można przedstawić je
jako radykalnie uproszczoną doktrynę liberalizmu, w której podkreśla się wartości takie jak wolność
jednostki, swoboda wyboru własnego życia, sposobu myślenia czy doświadczania świata.
Ideologia ta sprzeciwia się przymusowi norm społecznych, naciskowi autorytetów i wszelkich
instytucji, nie ceni tradycji, natomiast po drugiej stronie stawia wspólnotę wolnych i poszukujących
„odpowiedniej drogi życia” jednostek. Wolnościowa doktryna subkultur wyrażana jest najczęściej w
stroju, sposobie życia czy piosenkach.
Jak twierdzi Filipiak specyficzną cechą ideologii subkultur jest jej negatywna postawa
wobec sfery wartości estetycznych, etycznych, czy religijnych. Oznacza to odrzucenie
jakiegokolwiek autorytetu „odgórnego”, określającego, co jest dobre, wartościowe, ładne, a co złe,
nieprzydatne,
i brzydkie. Można więc przyjąć, że fundamentem ideologii subkultur jest
zakwestionowanie wartości zastanej kultury oraz instytucji zbudowanych na tych wartościach. Owo
zakwestionowanie kultury dominującej przybiera w podkulturach najczęściej formę wyłączenia się z
życia społecznego bądź formę agresji. Przykładem grupy wycofującej się mogą być hipisi,
natomiast
agresywnej
punki
czy
skinhedzi.
Negatywizm
22
subkultur
agresywnych
bywa
zróżnicowany. Widać to na przykładzie punków i skinhedów. Ci pierwsi stosują agresję wobec
rzeczywistości, której – ich zdaniem – nie można zmienić, natomiast drudzy stosują agresję, aby
rzeczywistość zmienić (Filipiak, 1999, s. 99-100).
Kolejnym wyróżnikiem subkultur jest sfera obyczajowości. Obyczajowość subkultur opiera
się głównie na założeniu, że jednostka jest nadrzędna wobec norm moralnych. Według M. Filipiak
konsekwencją tego założenia w sferze obyczajowości subkultur jest poszukiwanie nowych stylów i
sposobów życia. Przejawia się to miedzy innymi w większej swobodzie zachowania, naturalności w
stroju i sposobie życia. Odnosi się to głównie do subkultur o charakterze otwartych grup (hipisi,
punki). Nowa obyczajowość tych subkultur przyniosła ze sobą hasła wolności, wolnej miłości,
krytykę obecnego stylu życia, a więc zanegowała sferę starej obyczajowości, stała się jej
przeciwieństwem lub alternatywą. Przyniosła także „modę” na zażywanie wszelkiego rodzaju
używek, zwłaszcza alkoholu
i narkotyków. Wyraźnym przykładem takiej obyczajowości
subkultur były komuny hipisów. Żyły one niejako z boku społeczeństwa, proklamując nowy styl
życia, przejawiający się w wolnej miłości, niekonwencjonalnych strojach czy
w
demonstracyjnym wręcz zażywaniu rozmaitych używek, a zwłaszcza narkotyków. Nie wszystkie
jednak subkultury wyrażają swoją obyczajowość przez wyżej wskazane zachowania. Na przykład
skinheadzi nie akceptują luźnego stylu życia i sięgania po narkotyki. Przeciwnie deklarują oni
preferencje do samokontroli i trzeźwości umysłu oraz rozwijania swojej sprawności fizycznej.
Jednak tak samo, jak w przypadku innych subkultur, skinheadzi wyrażają podobny, negatywny
23
stosunek do obyczajowości proklamowanej przez ogół społeczeństwa. Nowa obyczajowość
stanowi więc dla subkultur młodzieżowych formę zamanifestowania własnej odmienności, próbę
naruszenia społecznego tabu, wartości wpajanych
i cenionych przez rodzinę, religię, szkołę czy
media. (Filipiak, 1999, s. 100-101)
Bardzo ważną cechą podkultur jest eksponowany przez ich członków image. M. Filipiak
(1999, s. 101) określa ruchy subkulturowe jako ruchy ekspresywne, to jest ukierunkowane na
manifestowanie swojej odrębności. Odbywa się to zwłaszcza poprzez kreowanie swojego
wizerunku, a także wizerunku swego środowiska. Według A. Frączek i B. Trochalskiej głównym
wyznacznikiem tego wizerunku jest wygląd i strój. (Fraczek, Trochalska, 1989,
s. 134-147)
Jak podaje M. Filipiak wygląd zewnętrzny spełnia w subkulturach młodzieżowych ważne
funkcje;
-
jest zewnętrznym znakiem tożsamości grupowej, stanowiącym swoisty rodzaj
legitymacji członkowskiej.
-
ma za zadanie uczyć tolerancji dla demonstrowanej przez członków subkultur
inności i odmienności od reszty społeczeństwa.
-
jest znakiem i narzędziem prowokacji.
Celowa antyestetyka ubioru odgrywa w
przypadku prowokacji szczególną rolę.
Różnorodne
rekwizyty stroju mają znaczenie symboliczne, często trudne do odczytania dla ludzi z zewnątrz.
Wygląd jest również ekspresją własnej osobowości, dlatego często zawiera znaki indywidualne.
24
Każdy szanujący się hipis czy punk sam sporządza swój strój, akcentując w nim coś specyficznego
dla siebie (Filipiak, 1999, s. 101)
Według B. Lenart Różne subkultury poprzez swój strój wyrażają swoje hasła i założenia
ideologiczne. Hipisi poprzez swoje długie włosy, brody, niechlujny wygląd manifestowali przede
wszystkim swoją wolność. Charakterystyczne elementy stroju punka, takie jak łańcuchy, obroże,
kolczyki, były wyzwaniem i oskarżeniem społeczeństwa. Swoim wyglądem punki zdawali się
mówić: „Jesteśmy obrazem społeczeństwa, które wy stworzyliście przez milczenie, aprobatę,
rezygnację. Jesteśmy waszą przyszłością”. (Lenart, 1993, s.196)
Uczestnicy tych subkultur, które uformowały się na gruncie fascynacji wybranym idolem
sceny muzycznej, w swoim wyglądzie wzorowali się na wizerunku scenicznym muzyków danego
zespołu (np. metalowcy, depeszowcy). Elementy stroju szalikowców symbolizują barwy klubów
piłkarskich, których są fanami. Coraz to nowsze subkultury przynoszą nowe akcesoria, stające się
nierozłącznym elementem ich wizerunku. Dla raperów będzie to czapka
z daszkiem
skierowanym do tyłu, dla rolkarzy, rolki i plecak.
Inną cechą wspólną podkultur jest przejawiana przez ich uczestników działalność. Działalność
subkultur młodzieżowych wyrażana jest częstokroć w ich aktywności twórczej i artystycznej, bądź
też pseudoartystycznej. Do najczęstszych przejawów tej działalności należą: niezależny obieg
wydawnictw i ulotek, młodzieżowe inicjatywy społeczne, muzyka. „Sztuka” subkultur, niezależnie
od formy, w jakiej się przejawia, jest zawsze artystycznym manifestem ich ideologii. Przede
25
wszystkim założenia ideologiczne wyrażane są poprzez muzykę młodzieżową. Dla każdej
subkultury muzyka ma ogromne znaczenie jest wyrażeniem ich poglądów, a także formą
konsolidacji danej grupy. Służy także celom rozrywkowym i zaspokajaniu potrzeb estetycznych.
Kolejnym przejawem aktywności twórczej ruchów młodzieżowych jest wydawanie gazetek,
broszurek czy różnego rodzaju ulotek. Należałoby wspomnieć jeszcze o innej formie działalności
„artystycznej” subkultur, jaka uwidacznia się najczęściej na murach bloków, klatkach schodowych
czy ścianach sklepów. Są to różnego rodzaju napisy słowne oraz rysunki. Można tutaj mówić o
dwóch rodzajach tej działalności. Pierwsza, to tak zwane graffiti, czyli sztuka malowania na
murach. Zazwyczaj tworzone są przez członków subkultury graficiarzy, ale członkowie innych
podkultur również w ten sposób wyrażają swoje poglądy. Drugim rodzajem są napisy ścienne,
które zazwyczaj ograniczają się do krótkich haseł, będących wyrazem ideologii danej subkultury.
Często można zobaczyć takie napisy, jak: „No future” (z ang. nie ma przyszłości), „Punk’s not
dead” ( z ang. punk nie umarł) – typowe dla ruchu punk, „White Power” (z ang. biała siła) –
charakterystyczne dla skinheadów, inne to „Rap O.k.”, „Metal”.
26
27
4.
CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH SUBKULTUR.
Obecnie w Polsce mamy do czynienia z dużym zróżnicowaniem nieformalnych ruchów
młodzieżowych i zjawisko to podlega ciągłym zmianom. Oprócz powstałych dużo wcześniej
subkultur młodzieżowych (np. punki, shinheadzi), które nadal funkcjonują, narodziły się nowe
podkultury i z czasem zaczęły zdobywać coraz to większą popularność wśród młodych ludzi
(technowcy, skateboardziści, raperzy). Aby zatem wiedzieć, czego można się spodziewać po
członkach różnych nieformalnych ruchów młodzieżowych, należy mieć wśród nich rozeznanie.
Jednak tak duża i zróżnicowana liczba subkultur młodzieżowych, funkcjonujących zarówno w
Polsce jak i na świecie, utrudnia ich klasyfikację. Trudności tych przysparza fakt, iż poszczególne
podkultury różnią się między sobą nie tylko przyjętą przez siebie ideologią, ale także sposobem
życia, zewnętrznym wizerunkiem oraz wieloma innymi czynnikami.
Anarchiści
Początki anarchizmu sięgają drugiej połowy XIX wieku. Czołowy ówczesny rosyjski
anarchista, Michał Bakunin, twierdził, że wolność to anarchia, co stanowi jakby moralne prawo
28
każdego anarchisty do burzenia. Lewicowe koncepcje na temat rewolucji i anarchii zostały przyjęte
w XX wieku przez ruch „Nowej Lewicy”, a także występowały w formie haseł walki z państwem
podczas rewolty studenckiej lat sześćdziesiątych na Zachodzie. (za: Jędrzejewskim, 1999, s. 136 137)
Celem miało być wolne społeczeństwo, oparte na zasadach swobodnej kooperacji
indywidualnych i zbiorowych podmiotów twórczych, społeczeństwo pozbawione administracyjnej
hierarchii oraz aparatu przemocy skierowanego do wewnątrz (policja) i na zewnątrz (armia). Ta
utopia, w chwili, gdy jest wektorem praktycznego działania, staje się, podobnie jak inne wizje
kontestatorów, „utopią realizowaną" (termin za: A. Jawłowskiej 1975).
W Polsce anarchiści pojawili się jako rozpoznawalna subkultura, w połowie lat
osiemdziesiątych, kiedy to powstał Ruch Społeczeństwa Alternatywnego i ruch Wolność i Pokój,
przy czym hasła i koncepcje anarchistyczne funkcjonowały już wcześniej, zwłaszcza w
środowiskach punkowych. Od roku 1985r. w wielu miastach polskich (głównie w Gdańsku,
Warszawie, Wrocławiu), powstają grupy młodych ludzi przyznających się do anarchizmu,
organizujący przy różnych okazjach manifestacje, które najczęściej były rozpędzane przez milicję.
Anarchizm tych grup przejawiał się najczęściej w kontestacji ówczesnej rzeczywistości politycznej i
społecznej. Anarchiści rozpowszechniali swoje hasła w gazetkach takich jak „Homek”, „Anarchol”,
„Terrorysta”, „Rewolta” i wielu innych. Postulowali oni zniesienie wszelkiej władzy, preferując
system bezpaństwowy, oparty wyłącznie na samorządach. Opowiadali się przeciw dalszemu
istnieniu cywilizacji przemysłowej w obecnej formie z dwóch powodów. Po pierwsze ze względu na
29
degradację środowiska, a po drugie za sprowadzenie człowieka do roli bezdusznego trybu w
maszynie. Odrzucali wartości obecnej kultury, a za najwyższe dobro uznawali nie ojczyznę, naród i
państwo, czy religię, a żywego
i czującego człowieka. Anarchiści wysuwali żądania zniesienia
przymusu służby wojskowej. Popierali ruchy ekologiczne i pacyfistyczne. Działając indywidualnie
lub w małych grupkach, występowali z hasłami antymilitarnymi, antyklerykalnymi oraz
antynarodowymi.
M. Jędrzejewski twierdzi, iż na przełomie lat osiemdziesiątych
i
dziewięćdziesiątych ruch anarchistyczny zaznaczył swoją obecność poprzez starcia z grupami
nacjonalistycznymi. Oczywiście nie wszyscy anarchiści popierali czynną formę walki. Część z nich,
nastawiona
pacyfistycznie,
skupiona
wokół
„Ruchu
Społeczeństwa
Anarchistycznego”
propagowała działania informacyjne, uświadamiające i aktywizujące. W roku 1989, na zjeździe
ugrupowań anarchistycznych w Warszawie, powstała „Federacja Anarchistyczna”, która zrzeszyła
pod sobą kilkanaście ugrupowań anarchistycznych z całej Polski. Obecnie anarchiści stanowią już
zanikającą formację, ze względu na ich rozproszenie i brak bazy materialnej. Pojedyńcze, czy
wąskogrupowe, zachowania anarchistyczne, nadal przejawiają swoją manifestacyjną działalność,
ale już bez twórczego rozmachu, który wychował anarchistów lat osiemdziesiątych. (Jędrzejewski,
1999, s. 137 - 140)
Trzeba pamiętać, co podkreśla M. Pęczak, że „anarchiści zawsze byli
wobec państwa jako takiego, nadal są w opozycji do jakiegokolwiek
30
w opozycji
z istniejących systemów
politycznych. Ich wizja i utopia stawiała ich, i stawia nadal, w roli permanentnej opozycji” (Pęczak,
1992, s. 10)
Skinheadzi
M. Jędrzejewski podaje, że nazwa „Skinhead” pochodzi z języka angielskiego i w
dosłownym tłumaczeniu na polski oznacza „skórogłowy”. Skinheadzi zwani także skinami po raz
pierwszy pojawili się w Anglii w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, jako odłam angielskich
„modsów”, subkultury, której członkowie wywodzili się głównie ze środowisk robotniczych. „Hard
modsi”, bo tak nazywał się ten odłam, wyróżniali się ogolonymi głowami, nosili lotnicze kurtki typu
flyers, spodnie levis z podgiętymi końcówkami nogawek, szelki oraz glany. Obracali się oni w
towarzystwie marginesu społecznego (kryminalistów, alkoholików). (Jędrzejewski, 1999, s. 179)
W Polsce skini pojawili się w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych. Zaczęli głosić
nacjonalistyczne hasła „Polska dla Polaków”, „Polish Power” i wiele innych. Od samego początku
silnie akcentowali swoją obecność poprzez agresję wyrażaną na stadionach, koncertach i w
miejscach gromadzenia się dużej ilości ludzi. Liczba i zróżnicowanie skinów jest duże, dlatego
zasadna jest uwaga
M. Pęczaka, który napisał: „Trudno powiedzieć by skinheadzi
dysponowali w pełni spójną ideologią. Są to raczej oderwane slogany, w których przejawia się
postawa rasistowska, szowinistyczna oraz stale obecny kult siły fizycznej, przemocy
swoiście pojmowanego porządku” (Pęczak, 1992, s. 91)
31
i
Podstawowym założeniem skinów polskich jest szeroko rozumiana ideologia narodowa,
wyrażająca się różnymi postawami – od patriotycznych, poprzez tradycjonalizm narodowy,
nacjonalizm, aż do skrajnych postaci szowinizmu narodowego. Deklarują oni dążenie do
stworzenia silnego państwa,
w którym będzie specyficznie pojmowany ład i porządek. Dlatego
skini chętnie angażują się w działalność polityczną, zasilając szeregi stronnictw i partii
o
podłożu narodowym.
Subkultura skinheadów nie jest ruchem jednorodnym. Istnieje w niej kilka odłamów, które
różnią się między sobą podłożem ideologicznym. „Nazi” – to najbardziej radykalny odłam, do
którego zalicza się szowinistów spod znaku „White Power”. Głoszą oni wizję Wielkiej Polski i
wyznają nacjonalizm posunięty do granic szowinizmu. Odłamem upolitycznionych skinów jest w
Polsce kilkuset „nazi-skins” z Opolszczyzny i Górnego Śląska, którzy mają kłopoty z identyfikacją
narodową. Utrzymują oni kontakty z niemieckimi nazistami, a zarazem przyjmują od nich ideologię
faszystowską. Do tej skrajnej grupy zalicza się też skinheadów, przejawiających skłonności do
bijatyk i awantur (w Anglii nazywani są „official hoolgans” lub „football hooligans”). W Polsce, wraz
z szalikowcami, są postrachem stadionów piłkarskich. M. Filipiak sądzi, że innym, wyraźnie
odcinającym się odłamem, są „ojowcy”. Określają się jako „prawdziwi patrioci”. Termin „oi”
początkowo był zawołaniem kibiców piłkarskich z kręgu skinheadów. Ojowców interesuje głównie
muzyka i zabawa. Wyżywają się na koncertach rockowych
i nierzadko w bójkach z policją.
Kolejną grupę skinów stanowią „szarpowcy”. Nazwa ta pochodzi od skrótu „SHARP” (Skini Przeciw
32
Uprzedzeniom Rasowym). Ten odłam z kolei przeciwstawia się rasizmowi. (Filipiak, 1999, s. 75 –
76)
Skini działają w zorganizowanych grupach, które dzielą się na brygady
i załogi.
Każda z nich ma swojego przywódcę, podporządkowanego komuś wyżej stojącemu w strukturze
hierarchii. Przemieszczają się zazwyczaj w niedużych grupkach, by nie prowokować organów
ścigania. Jednak potrafią się zjednoczyć
w większą grupę, gdy zachodzi taka potrzeba
(przemarsze, manifestacje). Ich ideologia przemocy wyraża się miedzy innymi w stosowaniu
podstępnych metod działania: zaskakiwania przeciwnika, podchodzenia od tyłu, stosowania
„przynęty” (dziewczyn). Skini szczególnie zajadle atakują punków oraz anarchistów. Często
dochodziło miedzy nimi do bójek podczas różnych manifestacji i przemarszy.
Są sprawcami
także innych przestępstw, zwłaszcza pobić i rozbojów.
Punk
Jak podaje Jędrzejewski (1999, s. 166) nazwa „punk” pochodzi z języka angielskiego i
oznacza tyle, co śmieć, odpadek. Punkowy ruch młodzieżowy powstał w połowie lat
siedemdziesiątych i należy wiązać go z wyczerpaniem się atrakcyjności wcześniejszych stylów
młodzieżowych (posthipisowskich
i dyskotekowych) oraz z potrzebą nowego modelu
ekspresji, zarówno artystycznej jak i społecznej, w sytuacji kryzysu ekonomicznego i politycznego
(tzw. kryzys naftowy). Szczególnie dotkliwie kryzys ten dał się odczuć w Wielkiej Brytanii,
33
w
wyniku którego znacznie nasiliło się bezrobocie, zwłaszcza wśród młodzieży robotniczej.
Subkulturę tę zaczęto wyróżniać po słynnym koncercie grupy Sex Pistols w Londynie w roku 1976.
Ruch ten dosyć szybko rozprzestrzenił się na inne kraje zachodniej Europy, a w końcu lat
siedemdziesiątych dotarł do Polski.
Jak twierdzi M. Filipiak (1999, s. 69 i 70) w naszym kraju, podobnie „jak na Zachodzie,
stanowił on „krytyczną” odpowiedź na sytuację społeczną
punk zachodni był antykapitalistyczny, to punk
i ekonomiczną. O ile jednak
w Polsce był przede wszystkim
antykomunistyczny”. Znamiennym dla tego ruchu był fakt, iż oprócz wielkich miast, które są
kolebką większości subkultur, grupy punków pojawiły się również w mniejszych miejscowościach.
Wg Filipiaka (1999, s. 70) „takie załogi polskich punków charakteryzowała duża solidarność
grupowa”. Wewnątrz grupy ceniona była równość, szczerość i brak liderów-przywódców.
Za Filipiakiem (1999, s. 70) ruch punkowy był, podobnie jak hipisowski,
w zasadzie
apolityczny. Jego właściwą domeną była sfera stosunków międzyludzkich. Konflikty ideologiczne i
polityczne świata dorosłych ich nie interesowały, chyba że naruszały one właśnie ową strefę
stosunków między ludźmi, ingerowały w wolność ekspresji i wolność bycia sobą. Dlatego punkowie
niejednokrotne organizowali wystąpienia o charakterze antyrządowym.
Z jarocińskiej
sceny padały hasła w stylu: „rżnij czerwonego siekierą, bo jest mi barierą”. Polscy punkowie,
podobnie jak ich zachodni koledzy, uznawali pesymistyczną i negatywną wizję świata. Swoją
ideologię wyrażali między innymi w takich hasłach jak „no future” (czyli nie ma przyszłości), czy też
34
„punk is not dead” (punk nie umarł), No rules (nie ma reguł) lub w eksponowaniu symboli
społecznie nieakceptowanych (np. swastyka).
Generalnie zanegowany został cały system społeczny i reguły jego funkcjonowania.
Szczególnie ostrej krytyce poddawano sens istnienia armii
i policji, ale też każdej
organizacji czy stowarzyszenia opartego na zasadzie porządku hierarchicznego (np. Kościoła).
Punk odrzucał wartości kultury dominującej jako fałszywej i usprawiedliwiającej wyzysk.
Odrzucano też wszelkie autorytety, czy to moralne czy instytucjonalne. Skrajna nieufność
cechowała stosunek punku do oficjalnych środków przekazu, które w wypowiedziach uczestników
ruchu traktowane były jako wytwórnie kłamstw i narzędzia manipulacji. Typowe zachowanie
ideologiczne wyrażało się natomiast
w prowokacji. Przedmiotem prowokacji mogła być
władza i (częściej) społeczeństwo. Np. swastyka we wczesnej fazie istnienia ruchu p. noszona była
przez jego uczestników bynajmniej nie jako wyraz sympatii dla nazizmu, lecz
z jednej strony
jako swoisty znak dekadencji (braku przyszłości), z drugiej - jako symbol wroga, który może
prowokować otoczenie. Negatywistyczna i obliczona na prowokację postawa przejawiała się także
w języku. Język uczestników subkultury punku, czy to w Anglii czy w Polsce, charakteryzuje się
całkowitym brakiem słów
o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym.
Jak podaje M. Jędrzejewski podstawowe atrybuty subkultury punku najwyraźniej
uwidoczniają się w stroju. Klasyczny strój punka składał się z czarnej, nabijanej ćwiekami kurtki,
pieszczotki na przegubie dłoni i ciężkich, najczęściej wojskowych butów. Najbardziej w oczy
35
rzucała się fryzura: ufarbowane włosy
w kształcie czuba lub irokeza, a w uszach kolczyki lub
agrafki. Jędrzejewski donosi również, że nierozerwalny elementem z subkulturą punków jest taniec
pogo, zadyma i koncerty. Pogo było szczególną odmianą tańca, który punkowie wykonywali
podczas koncertów. Natomiast, kiedy taniec już nie wystarczał, punkowie robili zadymę, czyli
wzniecali tumany kurzu. Zadyma w języku gwarowym oznaczała również bójkę miedzy wrogimi
ugrupowaniami subkulturowymi, policją lub ochroniarzami. W zadymach specjalizowali się głownie
nazipunkowie, którzy byli wrogo nastawieni do subkultur o charakterze nacjonalistycznym i
kultywyjących przemoc (skinheadzi) (Jędrzejewski, 1999,
s. 166 - 169). Punkowie nie stronili od
pijaństwa, narkotyków i przemocy, co zwłaszcza uwidoczniało się podczas zlotów i koncertów
punkowych, na przykład
w Jarocinie.
Ruch punkowy funkcjonuje dziś w Polsce w stanie szczątkowym. Atrakcyjność innych
subkultur, a także zmiana sytuacji społeczno-politycznej podcięły mu skrzydła. Charakterystyczne
ubrania i fryzury punków, to coraz rzadziej spotykany obraz. Likwidacja festiwalu rockowego w
Jarocinie, spowszednienie ostrej, punkrockowej muzyki, to symptomy upadku punków. Obecnie
znaczna część punkowców działa w ruchach antyfaszystowskich lub anarchistycznych.
Sataniści
Sataniści, na Zachodzie - sekta, ruch kultowy; w Polsce - subkultura. Ruchy satanistyczne
pojawiały się od wieków, zawsze związane były z opozycją wobec chrześcijaństwa i jego doktryny.
36
Motyw kultu szatana pojawiał się też w literaturze (głównie romantyzm
i symbolizm).
Nas interesuje satanizm w jego najnowszej, współczesnej wersji, wypracowanej przez Antona
Sandora La Veya w USA. La Vey (ur. 1930), były treser lwów, iluzjonista, absolwent studiów
kryminologicznych, już we wczesnej młodości interesował się czarną magią, okultyzmem i
opowieściami o wampirach. Jak sam pisze, doświadczenia życiowe sprawiły, że „zobaczył ludzi
oddających się największej rozpuście i deprawacji, popełniających przestępstwo w sobotę
i
spowiadających się w kościołach chrześcijańskich w niedzielę", co doprowadziło go do wniosku, że
chrześcijaństwo oparte jest na kłamstwie. Sataniści kładą nacisk na indywidualizm, uważają, że, w
przeciwieństwie do chrześcijaństwa, satanizm zawiera w sobie styl życia konieczny i możliwy do
zrealizowania. Ich zdaniem człowiek nie powinien tłumić swoich instynktów, gdyż pozostaje
zwierzęciem (w dodatku najbardziej podstępnym ze wszystkich). Wyłonili się
heavy metalu, preferujących death metalowe utwory, mówiące
z kręgu fanów
o szatanie, grzechu, śmierci i
czynieniu zła. Skupiają najczęściej młodzież w wieku 15-20 lat, a nieraz i 12-latków, niekoniecznie
z kręgów zdemoralizowanych. Katechizmem satanisty jest „Czarna Biblia” autorstwa Antona
Szandora La Vey’a, w której przedstawił dokładną odwrotność religii chrześcijańskiej. Miejscami
spotkań członków tej subkultury są cmentarze, kaplice cmentarne, piwnice, strychy i inne ustronne
miejsca. Gromadzą się tam w celu odprawiania swoich rytuałów zwanych „czarnym mszami”, w
trakcie których odurzają się alkoholem, narkotykami, niejednokrotnie dokonują samookaleczeń,
aktów seksualnych
i znęcają się nad zwierzętami. Zazwyczaj ich negatywna działalność
37
przejawia się także w dewastacji grobów, wyrywaniu i przewracaniu krzyży lub wbijaniu ich
odwrotnie w ziemię. Często otwierają groby, dokonując zbeszczeszczenia zwłok, wyjmują ciała z
trumien oraz kradną czaszki ludzkie. Oprócz przestępstw polegających na znieważaniu miejsc
spoczynku zmarłych, sataniści dopuszczają się także rozbojów, kradzieży i włamań do kościołów.
Ruch satanistyczny jest zróżnicowany, składa się z odłamów, kaplic
i
kościołów. Jak podaje J. Wójcik można przyjąć, że ruch ten dzieli się na trzy zasadnicze odłamy.
Pierwszy z nich to sataniści, którzy zakładają istnienie Boga jako istoty nadrzędnej, lecz słabej.
Jest to odłam o najłagodniejszym charakterze. Pozostałe dwa, to szataniści i lucyferianie.
Szataniści oddają cześć Szatanowi, ale nie deprecjonują roli Boga, natomiast lucyferianie
zakładają, że najwyższym Bogiem jest Szatan. Stanowią oni najbardziej radykalny i agresywny
odłam ruchu. (Wójcik, 1992, s. 144 – 146)
Jak opisuje Mięsowicz subkultura satanistów podzielona jest na zhierarchizowane sekty.
Na czele sekty stoi „przeor” lub „kardynał” noszący odwrócony krzyż lub pentagram z trzema
cyframi „6”. Niżej w hierarchii stoją „słudzy” oznaczeni pentagramem z trzema cyframi „6”, a
pozostali to „wyznawcy” noszący jedynie pentagramy bez oznaczeń cyfrowych. Takie oznaczenia
oraz wizerunki diabła lub kozła sataniści mają wymalowane na dżinsowych kamizelkach
nałożonych na skórzane kurtki. Przywdziewają także kolczyki, wisiorki i broszki o charakterze
satanistycznym. Swoim wyglądem przypominają metalowców, dlatego często trudno jest odróżnić
członków obu subkultur. Pomocne w prawidłowym rozpoznaniu przynależności subkulturowej
38
mogą być noszone znaki satanitsyczne (pentagramy, odwrócone krzyże, itp.), jednak coraz
częściej członkowie grup satanistycznych ukrywają przed otoczeniem zewnętrzne oznaki ich
tożsamości. Sataniści pozdrawiają się używając zwrotu „Ave Satan”. Jak twierdzi Mięsowicz
wyznawcy szatana są potępiani nie tylko przez ogól społeczeństwa, ale także przez członków
innych subkultur. Między innymi dlatego uzyskali oni silniejszą tożsamość grupową oraz
hermetyczny (sektowy) charakter. (Mięsowicz, 1998, s. 34 – 35)
Rastafarianie
Jak donosi Jędrzejewski ruch ten powstał około 1930 r. w Etiopii i jego nazwa wywodzi się
od imienia księcia Ras Tafari, który po objęciu władzy w tym kraju ogłosił się potomkiem króla
Dawida i królowej Saby. Jamajscy Murzyni potraktowali ten fakt jako spełnienie proroctwa o
nadejściu czarnego Mesjasza, który wszystkim Murzynom zapewni powrót do ojczyzny, czyli Afryki
(Jędrzejewski, 1999, s. 108). Ruch ten zyskał popularność nie tylko na Jamajce, ale również
w innych krajach, w tym w Polsce.
W naszym kraju rastafarianie, inaczej zwani rastmanami, pojawili się
w latach
siedemdziesiątych. Na pierwszy plan swojej ideologii wysuwają pacyfizm. Skupiają w swoich
kręgach studentów, uczniów szkół średnich, zdarza się, że
i młodszych członków. Tworzą
zamknięte kręgi, cenią życie bez agresji, przemocy i konfliktów. Wizję wolnego, lepszego życia
osiągają często zażywając różnego rodzaju narkotyki. Z reguły sięgają po miękkie narkotyki takie
jak marihuana
i haszysz. Ich ulubionym rodzajem muzyki jest reggae, która, jak uważają, jest
39
muzyką serc, jednoczącą wszystkich ludzi. Ubierają się w rzeczy w kolorze zielonym, żółtym lub
czerwonym, które są barwami narodowymi Etiopii. Noszą długie włosy zaplecione w warkoczyki
(tzw. dreadlock), które mają według nich odstraszać złe duchy. Czasami zamiast warkoczyków
mają na głowie sfilcowane kosmyki włosów ozdobione koralikami w kolorach swoich ubrań. Noszą
też charakterystyczne znaczki z listkiem marihuany lub napisem „hasz”.
Według
J.
Mięsowicza
członkowie
tej
subkultury
często
dokonują
przestępstw
narkotykowych. Biorą udział w produkcji i sprzedaży różnych odmian narkotyków. Trudnią się także
ich przemytem. Ponadto są sprawcami innych przestępstw. Najczęściej są to kradzieże i włamania,
dokonywane w celu zdobycia środków pieniężnych na produkcję lub zakup narkotyków.
(Mięsowicz, 1998, s. 35)
Technowcy
Człowiekiem, który związany jest z powstaniem techno był R. A. Moog.
W latach
pięćdziesiątych wynalazł on syntezator – maszynę, która jest zdolna generować sztuczne dźwięki.
Nurt techno ukształtował się w stanach Zjednoczonych w 1985 roku w Detriot i Chicago.
Pierwszym zwiastunem techno była muzyka house (i jej odmiany: acid, deep, happy hard core,
trance), która wzięła nazwę od imprez organizowanych w domach. Ten styl zabawy poza
mieszczańskimi dyskotekami szybko przeniósł się do Europy. W Anglii młodzi ludzie gromadzili się
w starych fabrykach i czcili muzykę elektroniczną. Techno stworzyło więc nową modę i nowy
40
sposób myślenia na całym świecie. Tysiące ludzi bawi się w rytmie tej muzyki zarówno w Tokio,
Sydney, Moskwie jak i również w Polsce. W naszym kraju trend ten szczególnie widoczny jest w
dużych ośrodkach miejskich. Uważa się, że polską stolicą techno jest miasto Łódź. Dla tej
subkultury znamienne są wielkie parady urządzane na ulicach miast. Przykładem znanej na całym
świecie parady jest „Parada Miłości” odbywająca się corocznie
w Berlinie. W trakcie
kilkudniowej zabawy, technowcy pochodzący z różnych państw, tańczą w rytmie swojej muzyki na
ulicy miasta, piją alkohol i uprawiają niczym nieskrępowany seks. Wyznają zasadę wolności we
wszystkich dziedzinach życia, a zwłaszcza w miłości. W Polsce podobna parada odbyła się w
mieście Łodzi, gdzie na jednej z głównych ulic technowcy wzorem berlińczyków bawili się w rytmie
techno.
Jak donosi K. Dymek – Balcerek członkowie tej subkultury zazwyczaj nazywają siebie
technomanami lub cybermaniakami. Większość z nich fascynuje się światem komputerów,
internetu i cybernetyki. Prawie każdy technoman ma
rzeczywistość, gry komputerowe wciągają
w swoim domu komputer. Wirtualna
w cyberprzestrzeń i uzależniają. Technowcy mają
zazwyczaj od 13 do 30 lat. Starsi studiują na wyższych uczelniach, z reguły informatykę lub handel.
Uważają siebie za artystów, przedstawicieli nowoczesnych trendów i mód, dzieci cywilizacji i
techniki. Członków tej podkultury generalnie łączy słuchanie tego samego rodzaju muzyki.
Spotykają się i łączą głównie na dyskotekach. Czują niechęć do wszystkiego, co naturalne, królem
jest plastik i tylko on się liczy. Żyją od weekendu do weekendu, czekając na kolejną „balangę”,
41
wszystko inne nie jest ważne. Są też technowcy, którzy w ciągu tygodnia przykładnie chodzą
w garniturze do firmy, a w weekend ubierają się winylowe stroje i stają się innymi ludźmi.
Uwielbiają party nazywane przez nich „Mayday”, czyli imprezy na kilka tysięcy osób, odbywające
się w starych fabrycznych halach lub na ulicach miast. Noszą charakterystyczne ubrania, takie jak
przezroczyste bluzki, obcisłe winylowe spodnie, plastikowe mini. Kochają biżuterię, kolczyki
zakładają na różne części ciała, zwłaszcza intymne. Moda na piercing (z ang. – przekłuwanie)
rozprzestrzenia się w tempie „choroby zakaźnej”. Poprzeczka ustawiana jest coraz wyżej.
Technowcy nakładają na twarz ostry makijaż, a włosy farbują sobie farbami
o nietypowych,
wyróżniających się kolorach. Na dyskotekach i paradach zakładają kaski, okulary spawalnicze i
maski przeciwgazowe. Godzinami tańczą solo, usiłując wprowadzić się w trans. Zażywają często
narkotyki takie jak LSD, extasy, amfetaminę. W swoich przekonaniach odznaczają się totalną
tolerancją, otwartością i absolutną opozycją do jakiejkolwiek ideologii politycznej.
(Dymek –
Balcerek, 1999, s. 17 – 22)
Heavymetalowcy
Nazwa tej subkultury wywodzi się z kierunku muzyki heavy metal (ciężki metal), który pod
koniec lat siedemdziesiątych został wyłoniony z punk rocka. Podkultura ta przede wszystkim
skupia fanów i sympatyków zespołów metalowych. Jak uważa Mięsowicz jest to jedna z
liczniejszych subkultur rekrutująca młodzież szkolną w wieku 15-20 lat. Tworzą oni kilkunasto
42
osobowe grupy spędzające czas na słuchaniu muzyki, której cechą charakterystyczną jest nie sam
tekst utworu, lecz jego brzmienie – ciężkie, posępne, apokaliptyczne. Heavymetalowcy nie
posiadają ideologii. Wg Mięsowicza twierdzą, że najważniejszym źródłem ich emocji jest muzyka w
wykonaniu ulubionych zespołów. Ubierają się najczęściej w buty typu wojskowego, dżinsowe
spodnie
z łatami, skórzane kurtki (tzw. ramoneski), na które zakładają dżinsowe kamizelki
opisane nazwami ulubionych zespołów lub przekopiowanymi okładkami ich płyt. Noszą długie
włosy, niklowane łańcuszki, metalowe znaczki, czasem kolczyki
w uszach. Cechuje ich mała
konsolidacja wewnętrzna. Spotykają się głównie na koncertach i dyskotekach, gdzie w zabawie
pomaga im spożywanie alkoholu. Nierzadko dochodzi tam do przejawów agresji z ich strony, w
trakcie bójek i pobić używają niebezpiecznych narzędzi i przedmiotów (noże, kastety, łańcuchy).
Zdarza się, że dokonują rozbojów. Sympatyzują z punkami, natomiast są antagonistycznie
nastawieni do skinheadów i subkultur o charakterze chuligańskim. (Mięsowicz, 1998, s. 29)
Depeszowcy
Depeszowcy, depesze, subkultura fanów brytyjskiego zespołu rockowego „Depeche
Mode”, od którego pochodzi ich nazwa. W 1985 r. zespół ten koncertował w Warszawie i od tego
momentu datuje się jego popularność
w Polsce, czego jednym z efektów było pojawienie
się subkultury depeszów. Nie posiadają odróżniającej ich od reszty społeczeństwa ideologii, można
powiedzieć, że są bezideowi. Nastawieni są głównie na słuchanie muzyki i wspólną rozrywkę na
43
dyskotekach. Jak podaje KGP w informatorze wyróżniają się swoim wyglądem zewnętrznym. Ubiór
depesza stanowią czarne skórzane kurtki (ramoneski), czarne spodnie i buty na grubej podeszwie.
Chłopcy, na wzór członków swojego ulubionego zespołu, podcinają włosy z boków pozostawiając z
przodu charakterystyczny kwadracik. Dziewczęta noszą wzorzyste, kolorowe chustki, zwane
„bandamkami”. Rekrutują się głównie spośród uczniów szkół średnich (KGP, 1992, s. 5)
Członkowie tej subkultury raczej nie są agresywnie nastawieni do innych ludzi. Czasami
zmuszeni przez członków innych grup młodzieżowych biorą udział w bójkach, zwłaszcza na
dyskotekach i koncertach.
Szalikowcy
Szalikowcy subkultura fanów piłkarskich, nie obejmuje oczywiście wszystkich, którzy
odwiedzają stadiony, lecz młodych ludzi, dla których kibicowanie określonej drużynie stanowi
czynnik grupowej tożsamości. Jest to podkultura fanatycznych pseudokibiców sportowych, która
najwcześniej, bo już
w latach pięćdziesiątych, pojawiła się w Wielkiej Brytanii. Wtedy to
zaczęło dochodzić do licznych bójek między kibicami konkurujących ze sobą różnych klubów
sportowych.
W
Polsce
subkultura
szalikowców
dali
znać
o
sobie
na
początku
lat
siedemdziesiątych.
Zwolennikami tej podkultury są to zazwyczaj młodzi ludzie pochodzący
z
marginesu społecznego, lecz również coraz częściej osoby z dobrze sytuowanych rodzin w wieku
44
15-25 lat. We współdziałaniu ze skinami-oi oraz innymi subkulturami o charakterze chuligańskim
dopuszczają się wielu groźnych
w skutkach incydentów z kibicami przeciwnych drużyn. Dla
„szalikowca" konkurencyjna drużyna wraz z jej kibicami jest wrogiem, przedmiotem skandowanych
inwektyw wulgarnych przyśpiewek. Poziom agresji wobec obcych może być jednak zróżnicowany.
Możliwe są, bowiem sojusze między klubami. Jeśli więc stan permanentnej wojny trwa między
Legią Warszawa a Widzewem Łódź, albo między Warszawą a Śląskiem, to w przypadku relacji
Legia Warszawa a Pogoń Szczecin można mówić o sojuszu. Dochodzi, więc nieraz do
spektakularnych gestów pojednania między „zaprzyjaźnionymi" kibicami, nawet, gdy dwie
„zaprzyjaźnione" drużyny rozgrywają ze sobą mecz. Swoje sympatie demonstrują poprzez
noszenie koszulek i szalików w barwach danego klubu sportowego. Wg Jędrejewskiego
zachowanie szalikowców najważniejsze jest bycie w grupie. Zanika wtedy świadomość
jednostkowej odrębności, różnica między indywiduum i grupą. Ich aktywność ma charakter
zbiorowy. Zanika wówczas poczucie indywidualności, odrębności, a wzrasta poczucie bezkarności
spowodowane anonimowością. Łączy ich wspólny styl, rytm zachowania, język
i ubiór.
Rytuałem wiążącym grupę staje się wspólne śpiewanie, kult i uwielbienie dla zawodników ulubionej
drużyny. (Jędrzejewski, 1999, s. 181 – 182) Mecz piłkarski jest dla nich pretekstem do
rozładowania nagromadzonej agresji
i wrogości. Wówczas to dochodzi do bójek z wrogimi
kibicami oraz z policją. Agresja wyładowywana jest nie tylko na meczach, ale również w drodze na
imprezę sportową jak i podczas powrotu. Dochodzi wtedy do licznych dewastacji ulic, samochodów
45
i środków komunikacji. Ofiarami ich wybryków są często przypadkowi ludzie. Ponadto są
sprawcami innych przestępstw takich jak kradzieże, włamania i rozboje. Działają najczęściej pod
wpływem alkoholu.
W trakcie bójek posługują się różnego typu niebezpiecznymi narzędziami.
Wachlarz tych narzędzi jest bardzo szeroki. Używane są noże, brzytwy, kastety, pałki, łańcuchy, a
nawet siekiery i broń palna.
K. Dymek Balcerek opisuje wewnętrzną strukturę szalikowców jako zróżnicowaną. Na
najniższym szczeblu hierarchii stoją zwykli szalikowcy, nad nimi ultrasi zwani też hoolsami. Aby
zostać hoolsem trzeba zaliczyć odpowiednią liczbę wyjazdów na mecze z „wrogimi” klubami
sportowymi lub zostać rannym
w „zadymie”, albo mieć trofeum ze starć z policją (np.
pagony). Na szczycie hierarchii stoją osobniki najsilniejsze, najbardziej agresywne, które zaliczyły
największą liczbę meczy. (Dymek - Balcerek, 1999, s. 30 - 31) Szalikowcy często działają wspólnie
ze skinami oraz członkami innych subkultur chuligańskich (blokersami, dresiarzami).
Raperzy
Jak podaje M. Filipiak „subkultura ta powstała w Stanach Zjednoczonych na przełomie lat
siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w środowisku murzyńskim. Zapoczątkował ją nowy gatunek
muzyki – rap” (1999, s.86 – 87). Początkowo mający swoich wielbicieli głównie wśród Murzynów, z
czasem zdobył popularność wśród innych nacji. Muzyka rap dotarła także do Polski, gdzie zyskała
swoich zwolenników. Jak pisze dalej Filipiak teksty piosenek naszych rodzimych raperów (Kazika
46
Staszewskiego, Liroy’a) charakteryzuje z jednej strony pełen wulgaryzmów język ulicy, z drugiej
zaś – skrajny, bezkompromisowy krytycyzm zwrócony właściwie wobec wszystkich. Rap w
kwestiach społecznych chce być stronnikiem biednych, wykorzystywanych, pozbawionych szans
na awans ludzi –ale to nie oznacza opcji po czyjejkolwiek stronie. Równie zajadle, jak tych ze
szczytu władzy, raperzy atakują wszystkich pozostałych, starych i młodych, za konformizm,
bezrefleksyjność i pazerność (Filipiak, 1999, s. 86 - 88). M. Pęczak charakteryzując rap pisze:
„Polski raper podobnie jak jego amerykański kolega, czarny czy biały, obnosi się ze swoją
nieufnością wobec świata. Nie dowierza nikomu, ani politykom, ani nauczycielom, ani rodzicom. W
zachowaniu manifestuje szorstkość i brutalność, ponieważ wszystko w koło jest brudne. I to
właśnie wyznacza perspektywę widzenia i oceniania rzeczywistości. Koniec z naiwnym
hipsoidalnym liryzmem. Koniec z wiarą w ideologię” (M. Pęczak, 1995, s. 34).
Charakterystyczny ubiór raperów to: dżinsowe spodnie (najlepiej za duże), jaskrawe szelki,
obszerne bluzy, szorty o dużych rozmiarach, na głowie czapka noszona z daszkiem do tyłu,
sportowe buty do kostek.
Raperzy często sięgają do różnego rodzaju używek. Piją alkohol, zażywają narkotyki
zarówno miękkie jak i twarde. W swoim zachowaniu odznaczają się dużym stopniem agresji,
często prowokują innych do bójek. Poprzez swoją negatywną postawę stanowią zagrożenie dla
ogółu społeczeństwa.
47
Skateboardziści
W Polsce subkultura ta pojawiła się pod koniec lat osiemdziesiątych. Nazwa tej
nieformalnej grupy młodzieżowej pochodzi z angielskiego słowa skate i znaczy: „wrotki”, „łyżwy”,
„jeździć”. Nazywają się różnie, mówią o sobie skate’owcy, skateboardziści, deskorolkowcy, skejci.
Ich „atrybutem” jest deskorolka w zimie deska snowbordowa i charakterystyczny strój. Skejci
ubierają się w luźne bluzy dresowe, najczęściej z kapturem oraz noszą bardzo luźne spodnie ze
specjalnie obniżonym krokiem do kolan. Na głowę zakładają czapki z daszkiem, który przekręcają
na tył głowy. Dodatkowe akcesoria to kask oraz ochraniacze na łokcie i kolana. Portfele noszą
przypięte łańcuchami do spodni, aby nie wypadały im
w trakcie jazdy na „desce”. Jak pisze K.
Dymek – Balcerek skate’owców łączy miłość do deskorolki. Zbierają się w miejscach, gdzie
swobodnie mogą trenować skoki i salta, najlepiej w miejscach z dużą ilością schodów i betonu.
Starają się wzorować na zachodnim stylu życia, który lansowany jest przez telewizyjne stacje
muzyczne, takie jak MTV czy VIVA. Najchętniej słuchają techno, rap i punk rocka. Ich ulubione
zespoły to: „The Prodigy”, „Orb”, „Beastie Boys”, „Scooter”. Skateboardziści uczą się najczęściej w
szkołach społecznych. Mają od 15 do 25 lat i często rekrutują się z zamożniejszych rodzin.
Członkowie tej subkultury nierzadko sięgają po narkotyki. Palą z reguły haszysz i marihuanę oraz
coraz częściej zażywają amfetaminę. Na ogół nie są agresywni i nie stanowią zagrożenia dla
innych. W ramach tej podkultury można wyróżnić jeszcze rolkowców. Jak sama nazwa wskazuje,
członkowie tej grupy jeżdżą na łyżworolkach, w skrócie zwanych rolkami. Nazywają siebie
48
rolkowcy, rollerzy, czy też rolkarze. Generalnie jest ich mniej niż skejtów i nie są tak silnie
zrzeszeni jak oni. Noszą charakterystyczne amerykańskie, woskowe spodnie „M 65”,
zewnętrznymi kieszeniami na nogawkach, oraz bluzy podobne jak
z
u skete’owców.
Na plecach często można zauważyć u nich plecak, w którym noszą buty na zmianę. Rolkowcy
słuchają tej samej muzyki co skateboardziści,
a więc techno, rap i punk rocka. Zażywają
również podobne używki (alkohol, narkotyki). W swoim zachowaniu nie przejawiają agresywności
ani skłonności do bójek. Są „pokojowo” nastawieni do innych (Dymek – Balcerek, 1999, s. 24 – 27).
Dresiarze
Pojawili się w Polsce na początku lat dziewięćdziesiątych. Nazwa ich pochodzi od
popularnego rodzaju stroju sportowego – dresów. Wywodzą się zarówno z niskich klas
społecznych, jak i z rodzin dosyć dobrze usytuowanych. Ci pierwsi noszą zazwyczaj odzież
niemarkową, drudzy natomiast ze względu na dobrą sytuację materialną uznają tylko oryginalne
rzeczy firmy „Addidas”. Strój dresiarza to dresy, obuwie sportowe (adidasy), bluzy sportowe i
bluzki, czapka
z daszkiem (tzw. „jaksa”). Chętnie noszą złotą biżuterię, wyznają zasadę, że
im bardziej widoczna i ciężka, tym bardziej rośnie ich pozycja w grupie. Najczęściej przyozdabiają
się złotymi łańcuszkami, bransoletkami i zegarkami.
Jak podaje K. Dymek – Balcerek dresiarze wewnątrz grupy są dobrze zorganizowani. Nie
uznają słabych tzw. „mięczaków”. Na czele grupy dominują jednostki bardzo agresywne, brutalne.
49
Lubią bijatyki i zaczepki. Używają noży, kijów basebolowych, niektórzy maja broń palną. Wolny
czas spędzają na dyskotekach, w pubach. Dresiarze, wywodzący się z biednych rodzin, pieniądze
na swoje potrzeby zdobywają na drodze przestępstwa. Najczęściej włamują się do samochodów,
dokonują kradzieży i rozbojów. Ulubiona muzyka członków tej podkultury to disco, disco polo i
dance. Często piją alkohol, sięgają po narkotyki. Nie wyznają żadnej filozofii. Uważają, że wszystko
im się należy
(Dymek – Balcerek, 1999, s. 28 – 29).
Blokersi
Jest to jedna z najmłodszych subkultur młodzieżowych. Pojawiła się
w Polsce w
ciągu kilku ostatnich lat. Nazwa tej grupy pochodzi od miejsca zamieszkania jej członków, czyli
bloków mieszkaniowych. Skupia ona głównie młodzież w wieku od 13 do 20 lat, wywodzącą się
najczęściej z rodzin spatologizowanych. Gromadzą się zwykle w pobliżu bloków lub w klatkach
schodowych. Organizują się w grupy liczące mniej więcej kilkanaście osób. Wyznają zasadę, że
wszyscy dookoła są ich wrogami, zarówno „swoi” (mieszkańcy ich bloków), jak i „obcy”. Światem
blokersów rządzi przemoc
i agresja. Często wywołują bójki uliczne oraz dokonują pobić z
błahych powodów. Wyładowywują agresję niszcząc mienie publiczne jak i prywatne (wybijają
szyby, niszczą domofony, uszkadzają samochody). Używają niebezpiecznych narzędzi, między
innymi noży, pałek czy kastetów.
50
Nie stronią od alkoholu i innych używek, które wzmagają ich agresję. Członkowie tej
subkultury preferują kult siły, nie uznają i pogardzają jednostkami słabymi. Nie mają określonej
ideologii. Nie wyróżniają się też żadnym charakterystycznym strojem.
Graficiarze
Jak podaje Jędrzejewski nazwą tą określa się członków subkultury, którzy za pomocą farby
w spreju wykonują rysunki i napisy na różnego rodzaju powierzchniach zwane graffiti. Słowo to w
języku włoskim oznacz napis, rysunek wyryty na ścianie. Inaczej nazywani są oni sprejowcami (
Jędrzejewski, 1999,
s. 210). Rekrutują się głównie z młodzieży szkolnej od szczebla
podstawowego do szkół wyższych włącznie. Formy ich sztuki to malowanie ręczne lub za pomocą
szablonu, rysunków i napisów na murach domów, bloków, ścianach, przejściach podziemnych i
tym podobnych. Napisy wykonywane przez graficiarzy mają różnorodną treść, nie ulega jednak
wątpliwości, że stanowią one rodzaj protestu skierowanego przeciwko istniejącemu porządkowi.
Pojawiają się więc hasła
humorystycznej.
i rysunki między innymi o treści politycznej, erotycznej lub
Za informatorze KGP „Sztuka” ta wykonywana jest najczęściej nocą przy
zachowaniu zasad konspiracji. Działają oni z reguły w wyspecjalizowanych grupach, które mają
swój teren, nazwę i znak firmowy. Między takimi grupami dochodzi często do walki na murach
właśnie poprzez graffiti. (KGP, 1992, s. 6).
Z racji swojej działalności uważani są przez
społeczeństwo za wandali. Sami jednak się za takich nie uważają. Twierdzą, że protestują
51
przeciwko istniejącemu ładowi i wywierają wpływ na otoczenie przez pozostawienie po sobie
piętna. Jest to ich chęć wyróżnienia się spośród istniejącej przeciętności.
Poprzez graffiti różnego rodzaju treści przekazują także członkowie innych subkultur.
Najczęściej są to napisy wyrażające ich światopogląd, opinie lub też będące oznakami ich
istnienia. I tak dla skinheadów charakterystyczne są hasła typu „Polska dla Polaków”, „Skin O.K.”,
dla punków „Punk’s not deat”, „Zabij skina”, a dla szalikowców „Ruch-psy”, „Legia-Pany”. Ten
rodzaj działalności kojarzy się z typowym wandalizmem, który przejawia się brzydotą oraz
prymitywizmem formy i treści.
Motocykliści
Subkultura ta dotarła do Polski ze Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej na zasadzie
mody. W krajach tych motocykliści z reguły tworzyli gangi motocyklowe, dokonujące przestępstw i
charakteryzujące się dużą brutalnością
i agresywnością. W Polsce początkowo przyjął się
pewien stereotyp postrzegania motocyklisty jako gangstera, który trudni się dokonywaniem różnych
przestępstw. Jednak stereotyp ten jest daleki od prawdy. To, co łączy grupy młodych ludzi
uczestniczących w subkulturze motocyklistów w Polsce, to silne przekonanie, iż posiadanie
motocykla jest szansą przeżycia fascynującej przygody w gronie wybranych osób interesujących
się podróżami i chęcią bycia razem.
52
Subkultura motocyklistów (bickersów) w Polsce zdecydowanie różni się od dawnych
rockersów czy gangów motocyklowych. Dzisiejsi motocykliści nie deklarują żadnej klasowej, czy
też środowiskowej ideologii. Odrzucają również
w sposobie bycia zachowania przestępcze i
agresywne. Brakuje im jedynie silnych wrażeń, podniecających przeżyć i przygód. Adaptują więc z
obszaru dawnych autentycznych subkultur motocyklowych zewnętrzne wzorce takie jak wygląd
i sposób życia. Zarówno motor jak i legenda gangów motocyklowych wykorzystywana jest przez
nich do zwykłego szpanowania. Posiadają motocykl nie tylko po to, aby nim gdzieś dojechać, bo do
tego celu służą wygodne auta, ale aby się pokazać, zabłysnąć w zaprzyjaźnionym gronie.
Polscy
motocykliści
noszą
podobne
ubrania
jak
niegdyś
członkowie
gangów
motocyklowych. Z reguły są to czarne skórzane kurtki z wymalowanym emblematem „Harleya”,
wizerunkami orłów i węży. Ponadto noszą kolorowe chusty na szyi, dżinsowe lub skórzane spodnie
i buty typu „kowbojki”. Oczywiście nierozerwalnym elementem wizerunku motocyklisty jest
motocykl, najlepiej firmy „Harley Davidson”.
Jędrzejewski pisze polscy motocykliści zwani najczęściej harlejowcami, skupiają się
głównie w „Harley Davidson Club – Riders of Poland” z siedzibą
w Warszawie. Klub ten
działa na zasadach nieformalnych, to znaczy nie posiada określonej struktury, statutu ani władz.
Polscy motocykliści od wielu lat spotykają się w miejscowości Wenecja koło Żnina, gdzie
organizują swoje zloty. Oprócz harlejowców przybywają na nie również posiadacze mniej cennych
motocykli. Często na takie spotkania ściągają również motocykliści z innych krajów. Na zlotach
53
tych dominują spotkania towarzyskie, wymiana doświadczeń motoryzacyjnych. Towarzyszą im
śpiewy, tańce, muzyka. Właściciele starych
i nowych motocykli, kreujący się na
buntowników, współczesnych rokersów, stanowią skomercjalizowaną kopię dawnej, gangsterskiej
subkultury młodzieżowej. Ich wspólną cechą jest nie tylko posiadanie swoistego hobby, ale również
zapotrzebowanie na określony rodzaj wartości przełamujących nudę, powszechność codziennych
zajęć, skłonność do bycia razem w gronie podobnych pasjonatów (Jędrzejewski, 1999, s. 189 –
192).
54
SPOSTRZEGANIE CZŁONKÓW SUBKULTUR PRZEZ SPOŁECZEŃSTWO.
5.
Przynależność do subkultur młodzieżowych, ich społeczny odbiór należy rozpatrywać, co
najmniej
w
dwóch
płaszczyznach:
pozytywnej,
która
psychospołeczne korzyści a społeczeństwu uzupełnienie
przynosi
młodzieży
określone
i wzbogacenie ogólnego dorobku
kulturowego, oraz negatywnej, którą najczęściej łączymy z burzeniem ładu i porządku
społecznego, przejawiającego się
w przeciwstawianiu się ogólnie przyjętych normom i
wartości, wzrostem agresji młodzieży oraz zjawiskami patologii społecznej, takimi jak:
przestępczość, alkoholizm, narkomania. Jak stwierdza Filipiak (1999, s.103, za Pamułą, 1986) „ta
dychotomia w klasyfikowaniu form egzystencji młodzieży w społeczeństwie oznacza automatycznie
podział samej młodzieży na dwie kategorie: na młodzież
o orientacji prospołecznej i młodzież
„marginesu, która swoje potrzeby zaspakaja nie w ramach naturalnych środowisk jej życia,
środowisk wychowawczych
i socjalizacyjnych, lecz w grupach nieformalnych”.
Zrzeszanie się młodzieży w subkulturach, rozpatrywane w aspektach pozytywnych,
najczęściej badacze łączą z zaspokojeniem przez młodzież ich potrzeb psychospołecznych, a
przede wszystkim takich jak: możliwość samorealizacji, autentycznego, rzeczywistego działania,
poczucia tożsamości działania.
55
Zdaniem młodzieży w badaniach T. Sołtysiak (1993) ze szkół ponadpodstawowych skutki
przynależności do subkultur należy przede wszystkim rozpatrywać w aspekcie zaspokajania
potrzeb jednostki należącej do subkultury - taki pogląd wyraziło 22,5 % badanych. Subkultury
pozwalają jednostce na odnalezienie własnego miejsca w świecie - to opinia 18 % młodzieży ze
szkół średnich. Także zdaniem tej młodzieży, 4,5 % grup subkulturowych podnosi samoocenę
jednostki. Inne pozytywne skutki podało 2,5 % badanych, a wśród nich dominowały takie pozytywy,
jak: możliwość spędzania czasu wolnego oraz możliwość „życia na luzie". Zdaniem 28 % nieletnich
przebywających w zakładach poprawczych, pozytywne skutki przynależności do subkultur, należy
widzieć
w tym, że jednostka ma możliwość wyżycia się nie zawsze w formach zachowań
akceptowanych społecznie (2% badanych wyraziło opinię, że subkultury zaspokajają potrzeby
jednostki). W opinii 5,5% nieletnich subkultury podnoszą własną ocenę jej członków, zaś 1,5%
nieletnich dodaje, że przynależność do subkultur pozwala na odnalezienie własnego miejsca w
świecie, a 3 % badanych podaje jeszcze inne pozytywne skutki takie jak: możliwość
zaimponowania wśród kolegów oraz możliwość „robienia tego, co się chce".
Młodzież ze szkół średnich uważa, że członkami subkultur stają się jednostki odczuwające
stany alienacji i zagubienia, przy czym wraz z integracją
z grupą, subkulturową, te
niezaspokojone potrzeby znikają.
Stąd decydując się na przynależność do subkultury, wierzą, że ten cel osiągną, a także
zaspokoją potrzeby niezaspokojone w grupach sformalizowanych.
56
Filipiak stwierdza, że subkultury młodzieżowe przejawiają swą aktywność twórczą,
szczególnie w sztuce. Składa się na nią: niezależny obieg wydawnictw (tzw. trzeci obieg kultury),
młodzieżowe inicjatywy społeczne, takie jak Wolność
i Pokój, Ruch Społeczeństwa
Alternatywnego, Pomarańczowa Alternatywa, teatr uliczny, poezja, plastyka, muzyka. Główne
hasło aktywności twórczej subkultur: upowszechnienie twórczości zamiast upowszechnienia sztuki.
Ruch kontrkultury do swoich osiągnięć może zaliczyć to, że w krajach objętych tym ruchem
przeprowadzono reformy szkolnictwa, powołano do życia instytucje i prawa mające na celu
ograniczenie dalszej dewastacji środowiska naturalnego, nastąpiła poprawa sytuacji prawnej
jednostek i grup o niższym statusie społecznym, pojawiły się nowe, zróżnicowane formy twórczości
artystycznej w plastyce, teatrze, muzyce, i wreszcie — że w komunikacji między ludźmi
zadomowiła się na dobre tolerancja dla „inności" (Filipiak, 1999, s. 105).
Oprócz korzyści dla jednostki wynikających z faktu przynależności do subkultur
młodzieżowych, należy również widzieć negatywne skutki uczestnictwa dzieci i młodzieży w
subkulturach, wpływających destruktywnie na kształtowanie ich osobowości i relacji ze
społeczeństwem. W doktrynie prawa karnego bardzo długo dominował pogląd, że powodem
negatywnych zjawisk społecznych są zdegenerowane jednostki, wykazujące brak umiejętności lub
niechęć do podporządkowania się obowiązującym standardom kulturowym, egzystujące na
marginesie systemu społeczno-kulturowego. Dopiero w latach trzydziestych dwudziestego wieku w
kryminologii dokonał się zwrot, który spowodował zwrócenie uwagi na pewne obszary i grupy, to
57
jest wydzielone
w ramach społeczeństwa zbiory jednostek, które zaczęto uważać za źródło
zepsucia i powód niedomagań całego systemu społecznego. Kolejny zwrot nastąpił w latach
pięćdziesiątych, kiedy punkt ciężkości przesunięty został na cały system społeczno-polityczny, a
źródeł przestępczości i innych zachowań dewiacyjnych zaczęto szukać w sposobie funkcjonowania
oraz niedomaganiach systemu. Niedoskonałość systemu oświatowo-wychowawczego, a także
zmiany społeczne i gospodarcze, jakie dokonują się w Polsce wciągu ostatnich lat, powodują
narastanie problemów młodego pokolenia. Na tym gruncie rodzą się coraz częściej i w coraz to
większym stopniu krytyczne postawy i zachowania dewiacyjne młodzieży. Zachowania te rozumie
się jako zachowania patologiczne, odbiegające od przyjętych przez ogół wzorów postępowania.
Wzrost tych ujemnych postaw społecznych wiąże się niewątpliwie ze zjawiskiem subkultur
młodzieżowych, a zwłaszcza tych zawierających w swej ideologii agresję
i niszczenie.
Patologie społeczne, które określa się jako zachowania społecznie sprzeczne z przepisami prawa
lub zasadami współżycia społecznego, występują w środowisku podkultur młodzieżowych na tyle
masowym, będąc uciążliwe
w życiu codziennym i spotykają się z negatywną oceną
społeczną. Są one nie tylko niebezpieczne dla jednostek, które przejawiają takie zachowania, ale
również stanowią poważne zagrożenie dla społeczeństwa. Zaliczyć do nich można między innymi
takie zjawiska jak wagary i problemy szkolne młodzieży, ucieczki
z domów i placówek
opiekuńczo-wychowawczych oraz wzrost nietolerancji i agresji. Zagrożenia te nie są może aż tak
groźne, jak typowe patologie społeczne, niemniej jednak są one blisko z nimi związane.
58
K. Zajączkowski pisze młodzież uczestnicząca w negatywnych subkulturach bardzo często
ma problemy z nauką. Szkoła nie jest dla nich atrakcyjną instytucją, w której mogą się odnaleźć.
Niemożność sprostania wymaganiom edukacyjnym, stawianym zarówno przez szkołę jak i
rodziców, powoduje zniechęcenie i bunt młodego. W związku
z tym woli on spędzać czas ze
swoimi rówieśnikami, niż poświęcać go nauce. Problemy w szkole, słabe wyniki w nauce,
wyzwalają
w takim młodym człowieku mechanizm ucieczki. Początkowo sporadycznie,
później coraz częściej zaczyna on wagarować. Patologie występujące w rodzinie, trudne warunki
życiowe, słabe wyniki w nauce, rodzą frustracje, poczucie niższości, niechęć do domu rodzinnego
oraz szkoły. Zerwanie więzów emocjonalnych z najbliższymi (rodzicami, opiekunami) oraz
poczucie wyobcowania ze środowiska szkolnego stanowią bezpośrednią przyczynę poszukiwania
własnego środowiska, które byłoby w stanie zrekompensować braki spowodowane osamotnieniem
i izolacją oraz zapewniłoby realizację podstawowych potrzeb psychicznych, takich jak: uznanie,
akceptacja, poczucie wartości (Zajączkowski, 1998, s. 24-25). Subkultura młodzieżowa staje się
więc miejscem ucieczki, lecz młodzież ucieka nie tylko od szkoły. W miarę narastania problemów,
pogłębianych jeszcze bardziej przez negatywne zjawiska przestępczości, alkoholizmu i narkomanii,
nierzadkie stają się ucieczki z domu rodzinnego, bądź też z placówek opiekuńczowychowawczych.
Dalej K. Zajączkowski pisze innymi zjawiskami, towarzyszącymi różnego rodzaju
zachowaniom dewiacyjnym dzieci i młodzieży, są agresja i nietolerancja. Z badań wynika, że
59
badacze zajmujący się problematyką agresji różnie interpretują to pojęcie. Ogólnie przyjmują, że
agresja to zachowanie jednostki mające na celu wyrządzenie szkody innej osobie, instytucji bądź
organizacji, jako grupie społecznej. Agresja wyrażana jest przez jednostkę w różnych formach:
aktu
fizycznego
lub
słownego,
bezpośredniego
lub
pośredniego
oraz
w
reakcjach
negatywistycznych w celu zadania bólu, cierpienia, poniżenia itp. W ostatnich latach w kraju i na
świecie wzrasta liczba zachowań agresywnych wśród młodzieży. Zapewne przyczyn tego stanu
rzeczy jest wiele, a jedną z nich przynależność jednostek do subkultur młodzieżowych. W
środowisku subkultur młodzieżowych zjawiska te ulegają dużemu nasileniu. Agresja i nietolerancja
są zachowaniami powiązanymi ze sobą i wpływającymi na siebie. Wzrost agresji powoduje wzrost
nietolerancji i na odwrót, wzrost nietolerancji powoduje wzrost agresji. Agresja w środowisku
subkultur młodzieżowych przejawia się głównie
w zachowaniach przestępczych, w formie
aktów przemocy np. bójki, pobicia, akty wandalizmu. Często agresja uzewnętrznia się w postaci
werbalnej, wyrażana jest wtedy w różnego rodzaju wyzwiskach, przekleństwach i utarczkach
słownych. Tak więc, jak wynika z powyższych rozważań, w przypadku subkultur młodzieżowych
mamy do czynienia przede wszystkim z agresją o charakterze destrukcyjnym, która wyraża się
głównie w łamaniu norm i reguł społecznych. Skutkiem jej są negatywne konsekwencje w postaci
karania i odrzucenia ze strony środowiska.
podnoszenie poziomu lęku
W ten sposób w odrzuconych grupach następuje
i wzmacnianie wrogości, co z kolei prowadzi do wzrostu
nietolerancji, i to zarówno ze strony młodzieży uczestniczącej w subkulturach, jak i ze strony
60
społeczeństwa (Zajączkowski, 1998, s. 48-49). Nietolerancja młodych ludzi sięga dalej, wrogiem
może być każdy, zarówno mieszkaniec innego osiedla, jak i „swój”. Wyrażanie tejże niechęci z
reguły nie ogranicza się do mocnych słów, lecz przejawia się
w postaci o wiele groźniejszych
zachowań, których skutkiem może być nawet śmierć człowieka.
Przynależność młodzieży do subkultur wiąże się też z innymi groźniejszymi zjawiskami, jak
narkomania, nikotynizm, wzrost spożycia alkoholu, samookaleczenia, samobójstwa oraz
zachowania przestępcze.
Młodzież uczestnicząca w subkulturach często przejawia zachowania autodestrukcyjne w
postaci autoagresji, czyli agresji skierowanej na samego siebie i to zarówno w formie pośredniej
(uszkodzenia ciała), jak i bezpośredniej (samobójstwa).
Jak donosi I. Łobuć – Kryska samobójstwo należy uznać za poważny problem społeczny,
bowiem z roku na rok zwiększa się liczba zamachów samobójczych. Coraz częściej odnotowuje się
tendencje zwiększonego udziału najmłodszych grup wiekowych w tym zjawisku. Jak wynika z
danych zebranych
w roku 1995 roku, samobójstwo popełniło ogółem 125 dzieci w wieku 14 lat
i mniej, 110 w wieku 15-16 lat i 342 w wieku 17-20 lat (Łobuć-Kryska, 1999,
s. 222). Jak
wiadomo, członkowie subkultur młodzieżowych, szczególnie postrzeganych jako negatywne,
bardzo często pozostają w konflikcie ze swoim otoczeniem. Niepowodzenia w szkole, poczucie
beznadziejności, zła atmosfera
w domu rodzinnym, i brak sensu życia, to czynniki, które
najczęściej są impulsami prowadzącymi do prób samobójczych. Duży wpływ na popełnianie
61
samobójstw przez młodzież ma alkoholizm i uzależnienie od środków odurzających. B. Hołyst
stwierdza, że w chwili targnięcia się na życie, znaczna część młodych ludzi znajdowała się pod
wpływem alkoholu lub narkotyków (Hołyst, 1991, s.192-202). Do samobójstw dochodzi najczęściej
wśród członków subkultur młodzieżowych takich jak sataniści i punki. Na uwagę zasługuje fakt
popełniania samobójstw przez satanistów. Znane są liczne przypadki targnięcia się na życie
członków tej subkultury pod wpływem słuchania muzyki satanistycznej.
Zjawisko narkomanii obejmuje swoim zasięgiem coraz to większą liczbę młodzieży.
Badacze problemu poszukują przyczyn warunkujących rozwój tego zjawiska, które stanowi istotne
zagrożenie w społeczeństwie.
Cz. Cekiera (1993, s. 16) wzrost liczby narkomanów upatruje m.in.
w rozwoju
ruchów subkulturowych. W badaniach T. Sołtysiak (1993) także zdecydowana większość
badanych, bo aż 82,5 % (w tym 40 % ze szkół średnich
i 42,5% nieletnich) wyraziła pogląd, że
przynależność do subkultur wpływa na wzrost liczby narkomanów wśród młodzieży. Argumentują
oni swoje poglądy w sposób następujący:
- narkotyki stanowią podstawę działania wielu subkultur, stąd przynależność do nich
zdecydowanie wpływa na wzrost liczby narkomanów;
- narkotyki zaspokajają i jednoczą członków subkultury, a więc zwiększa liczbę
uzależnionej młodzieży od narkotyków.
62
Z badań T. Sołtysiak (1993) wynika, że w opinii zdecydowanej większości badanych
przynależność do subkultur wpływa na wzrost liczby narkomanów wśród dzieci i młodzieży.
Wg Zajączkowskiego eksperci zajmujący się narkomanią wyróżnili trzy rodzaje
uzależnienia. Pierwszy to uzależnienie fizyczne, które polega na wbudowaniu uzależniającego
środka lub jego metabolitów w cykl przemian tkankowych. Drugi rodzaj to uzależnienie psychiczne,
czyli stan psychiczny przejawiający się w pragnieniu przyjmowania środków odurzających. Z kolei
trzecim rodzajem jest uzależnienie społeczne, które związane jest z używaniem środków
odurzających w grupie. Właśnie to zjawisko występowało powszechnie między innymi w ruchu
hipisowskim, a obecnie blisko związane jest z większością subkultur młodzieżowych. Mechanizm
uzależnienia społecznego jest taki, że przynależność do grupy pociąga za sobą bezwzględne
respektowanie jej norm, zasad, obyczajów. Młodzież wyobcowana ze środowiska rodzinnego i
szkolnego ujawnia silną potrzebę przynależności do jakiejś grupy. Jeżeli w jakiejś grupie panuje
moda na stosowanie środków odurzających to automatycznie jednostka jest narażona na kontakt z
tymi środkami i uzależnienie od nich. Najpierw następuje więc uzależnienie od grupy, a wtórnie
uzależnienie od środka narkotycznego (Zajączkowski, 1998, s. 30-31). Dla nowego członka
subkultury,
w której powszechne jest zażywanie narkotyków, początkowo narkotyk zastępuje
wszelkie potrzeby intelektualne, gdyż sam jest źródłem pewnych wrażeń,
czasem
a następnie z
powoduje wyjałowienie osobowości i deformacje psychiki. Zażywanie środków
odurzających zaczyna zabijać lub co najmniej przytłumiać inne potrzeby. Z czasem cała
63
działalność takiej grupy koncentruje się na tym, aby zdobyć narkotyk i zaspokoić fizyczny i
psychiczny „głód”. Oczywiście nie ma mowy już o żadnej intelektualnej przygodzie czy przeżyciach
estetycznych. Na bok odłożona zostaje również ideologia. Środki uzależniające stają się niezbędne
dla normalnego funkcjonowania organizmu. Jedynym elementem, który jeszcze spaja środowisko
danej podkultury (grupy), staje się wspólny cel zdobycia narkotyku. Ze względu na zwężenie pola
świadomości i ograniczenie celów życiowych, osoby te przestają tworzyć podkulturę, nie są już do
tego zdolne. Wg Müllera narkomani, początkowo członkowie tej samej subkultury, zaczynają
stanowić zbiór jednostek, które łączy wspólny nałóg i wynikająca z niego konieczność zdobywania
środków odurzających. Najczęściej odbywa się to na drodze przestępstwa. Wśród czynów
popełnianych przez członków subkultur w związku z narkotykami dominuje nielegalny wyrób, obrót
i przemyt środków odurzających. Innym rodzajem przestępstw są włamania i kradzieże mienia oraz
leków, rozboje czy też fałszerstwa dokumentów (recept) (Müller, 1987, s. 172-180).
Do subkultur młodzieżowych wśród których zjawisko narkomanii jest najbardziej
rozpowszechnione zaliczyć możemy takie podkultury jak: rastafarianie, punkowie, technowcy,
dresiarze. Członkowie tych grup zażywają zarówno miękkie jak i twarde narkotyki. Ich rodzaj
często uzależniony jest od środków finansowych jakimi dysponują młodzi ludzie. Subkultury te są
szczególnie niebezpieczne, ponieważ ich członkowie zazwyczaj trudnią się produkcją i
rozprowadzaniem środków odurzających. Jak twierdzi B. Hołyst proklamując swój styl życia oraz
rozpowszechniając narkotyki, stanowią poważne zagrożenie dla prawidłowego rozwoju młodzieży.
64
Po narkotyki sięgają także młodzi ludzie zrzeszeni w innych subkulturach. Zazwyczaj ich kontakt z
narkotykami ogranicza się do odurzania się nimi. Kieruje nimi z reguły ciekawość nowych wrażeń,
chęć dobrej zabawy
w grupie rówieśniczej i „szpan” wśród rówieśników. Najczęściej sięgają
oni po tak zwane miękkie narkotyki (marihuanę, haszysz), aczkolwiek zdarzają się przypadki
zażywania narkotyków twardych. Należy tu również wspomnieć o znaczeniu nikotynizmu na
powstawanie narkomanii. Badania wskazują, że 23% palaczy zażywało środki odurzające (spośród
niepalaczy - tylko 3%). W świetle tych badań nałóg nikotynizmu jest wstępną drogą do zażywania
haszyszu lub palenia marihuany przez młodzież (Hołyst, 1991, s. 172-175). Nałóg palenia jest więc
uzależnieniem szkodliwym, zarówno dla jednostki jak i dla społeczeństwa,
a w związku z
tym jako objaw negatywny powinien być napiętnowany z punktu widzenia wychowawczego.
Z roku na rok wzrasta liczba osób uzależnionych od alkoholu. Ze względu na zasięg i
skutki alkoholizm zaliczany jest do ważnych problemów społecznych. Jest on równocześnie
przejawem niedostosowania społecznego. O jego nasileniu w ostatnich latach w dużym stopniu
zadecydował proces zmian społeczno - gospodarczych i kulturalnych, jaki nastąpił w naszym kraju.
Środkiem odreagowania na liczne napięcia społeczne, stresy i frustracje staje się coraz częściej
alkohol.
Problem nadużywania alkoholu w kraju dotyczy znacznej ilości ludzi różnej płci i wieku, w
tym również dzieci i młodzieży, a skutki wywołane przez alkohol
organizmach są wręcz tragiczne.
65
w rozwijających się
J. Kwaśniewski (1976, s. 203 – 241) podkreśla, iż w naszym kraju picie przez dzieci
alkoholu jest obyczajem powszechnym, zakorzenionym
w wielowiekowej tradycji zaś
podstawowym czynnikiem kształtującym rozmiary alkoholizmu jest sposób jego spożycia. Znaczy
to, że pije się dużo wysoko procentowych napojów alkoholowych, a odmowa picia w towarzystwie
uważana jest za dewiację. Tendencję wzrostową wykazuje zarówno liczba młodych ludzi pijących
alkohol, jak też ilość jego spożycia i częstotliwość picia. Młodzież pije bowiem coraz częściej i
intensywniej.
Alkohol pije się, więc przy każdej okazji, a także i bez okazji, w czasie tradycyjnych świąt,
uroczystości rodzinnych, awansów zawodowych, a także
dotyczy nie tylko dorosłych, ale także dzieci
w sytuacjach trudnych. Problem ten
i młodzieży. Z raportu Ministerstwa Edukacji
Narodowej wynika, że aż 81% chłopców i 71% dziewcząt w wieku od 11 do 16 lat używa alkoholu.
W Badaniach T. Sołtysiak (1993) stwierdził aż 32,5 % badanych ze szkół średnich i 35,5 %
nieletnich z zakładów poprawczych, że przynależność do subkultur znacznie wpływa na wzrost
spożycia alkoholu przez młodzież. Badani swoje stanowisko uzasadniają w sposób następujący:
-
subkulturach istnieje rytuał, w którym alkohol odgrywa ważną rolę.
-
spożywanie alkoholu to jeden z elementów subkultury
-
środek ogólnie dostępny, który pozwala na odreagowanie, a o to
subkulturze chodzi
66
w
-
przynależność do subkultur wpływa na wzrost spożycia alkoholu, ponieważ w subkulturach
są twardziele, a tacy piją.
Do czynników determinujących alkoholizowanie się młodzieży można zaliczyć: przykład
rodziców i atmosferę panującą w domu rodzinnym, presję rówieśników, dostępność alkoholu i
nieprzestrzeganie zakazu sprzedaży alkoholu nieletnim, chęć eksperymentowania oraz wiele
innych. Wg E. Łuczak (1998, nr 2,
s. 5 – 10) bardzo ważnym czynnikiem spośród wyżej
wymienionych, wpływającym na kontakty młodego człowieka z alkoholem, jest wpływ grupy
rówieśniczej. Młodzież wstępująca w szeregi subkultur młodzieżowych narażona jest właśnie na
naciski ze strony pozostałych uczestników tych grup. Pod wpływem kolegów nowy członek grupy
zaczyna coraz częściej sięgać po alkohol i po pewnym czasie zachowanie takie staje się dla niego
powszechne i normalne. Badania dowodzą, że to właśnie społeczność młodzieży motywuje się
wzajemnie do spożywania alkoholu. W rezultacie alkohol pojawia się wśród młodzieżowych grup
jako jedna z form spędzania czasu wolnego, rozrywki i życia grupowego.
Członkowie subkultur młodzieżowych spożywają alkohol nie tylko podczas koncertów,
dyskotek, zlotów, ale także na co dzień, spotykając się zazwyczaj
w stałym, ulubionym
miejscu, po to aby spędzić czas na wspólnej libacji alkoholowej. Najbardziej zagrożonymi tym
zjawiskiem są członkowie podkultur, którzy wywodzą się z rodzin patologicznych oraz o niskim
statusie zamożności.
67
Wg K. Zajączkowskiego (1998, s. 30) skutki picia alkoholu przez młodzież znajdują
odzwierciedlenie zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym. Dla młodego,
rozwijającego się organizmu, częste spożywanie alkoholu jest wręcz zabójcze, gdyż w krótkim
czasie powoduje miedzy innymi takie urazy, jak: różnego rodzaju uszkodzenia organiczne,
zaburzenia psychiczne (głównie dysfunkcje pamięci, obniżenie uczuciowości wyższej), konflikty w
kontaktach z innymi, psychodegradację (młodzież znacznie szybciej niż osoby dorosłe uzależnia
się od alkoholu, co wynika z mniejszej tolerancji na alkohol młodego organizmu).
Z
alkoholizowaniem się członków subkultur młodzieżowych wiążą się także inne, groźne w skutkach
zachowania. Najczęściej są to: palenie papierosów, narkotyzowanie się, przestępczość,
samookaleczenia,
samobójstwa.
Daje
się
zauważyć
zjawisko
kumulowania
zachowań
dewiacyjnych, niekorzystnych dla prawidłowego rozwoju. Im więcej tego typu zachowań tym
większe niebezpieczeństwo nieprawidłowego funkcjonowania jednostki oraz utrwalenia się u niej
szkodliwych nawyków.
Należy podkreślić, że prawie połowa przestępstw (czynów zabronionych) dokonanych
przez młodzież ma związek z alkoholem. Dotyczy to przede wszystkim takich czynów jak bójki,
pobicia, rozboje, kradzieże, włamania oraz zniszczenia mienia, a więc przestępstw, jakich
najczęściej dopuszczają się członkowie subkultur, zwłaszcza tych o charakterze agresywnym i
chuligańskim.
68
Jednym z ostatnich zagadnień dotyczących zagrożeń jest przestępczość związana z
przynależnością do subkultur. Przestępczość zaliczana jest do najgroźniejszych i najstarszych
odmian patologii społecznej. B. Hołyst (1991,
s. 149) pisze w naszym kraju od kilkunastu lat
mamy do czynienia z ciągłym nasilaniem się tego zjawiska, zwłaszcza wśród młodzieży i
nieletnich. Im częściej młodsze roczniki wybierają przestępcze zachowania, tym bardziej
zagrożony jest rozwój psychofizyczny danego społeczeństwa.
Z badań Borkowski R. i in. (1999) wynika (68,7 %), że przynależność do subkultur sprzyja
przestępczości dzieci i młodzieży, ponieważ częste zabawy wśród członków subkultur kończą się
przestępstwem, a dla niektórych są one podstawą działania, a "jeszcze u innych chęcią „wyżycia
się", które niekiedy doprowadzają do przestępstw. W wielu specyficznych działaniach członków
subkultur mieszczą się czynniki kryminogenne, stąd przynależność do subkultur wiąże się ze
wzrostem zachowań przestępczych zarówno jednostek, jak i grup młodzieżowych.
Jak donosi KGP(1992, s. 2) członkowie subkultur są sprawcami różnego rodzaju
przestępstw, zwłaszcza przeciwko zdrowiu, życiu i mieniu. Ich negatywna działalność została
zarejestrowana przez Komendę Główną Policji na trenie całego kraju. Liczebność członków
poszczególnych ugrupowań jest trudna do ustalenia ze względu na ciągły napływ nowych osób do
grup, powstawanie nowych podkultur i zanikanie starych.
Z danych statystycznych K.G.P. (1993, s. 3) wynika, że w roku 1992 na ogólną liczbę
99691 nieletnich odnotowanych
w kartotekach prewencji,
69
54103 to nieletni
zagrożeni
demoralizacją, a 45588 to sprawcy czynów karalnych. Komenda Główna Policji, dokonując
szacunków dotyczących nieletnich skupionych
w podkulturach naruszających porządek
prawny, wykazała że liczba ich wynosi około 20 tysięcy. Dlatego też wiele przestępstw
popełnianych przez członków podkultur stanowi „ciemną liczbę” w statystyce.
Z ustaleń policji K.G.P. (1993, s. 2 – 4) i K.G.P. (1996, s. 1) jak i również
z literatury M.
Jędrzejewski (2000, nr. 6, s. 29) wynika , że przestępstwa (czyny karalne) popełniają najczęściej
członkowie takich subkultur, jak: szalikowcy, dresiarze, blokersi, skinheadzi, punki, sataniści. Z ich
działalnością wiążą się przestępstwa zarówno o dużym stopniu społecznego niebezpieczeństwa,
jak
i niewielkim. Obok takich naruszeń porządku prawnego, jak rozboje, bójki
i
pobicia, dokonywane są też kradzieże i zniszczenia mienia. Niejednokrotnie w ich wykonaniu
dochodzi do najcięższej kategorii czynów karalnych, czyli zabójstw. Oprócz wyżej wymienionych,
najbardziej kryminogennych subkultur, swój udział
w dokonywaniu przestępstw mają także inne
podkultury. Jednak ich przestępcza działalność nie jest tak nasilona i powszechna, ma raczej
charakter sytuacyjny.
Analizując problematykę przestępczości subkultur młodzieżowych można dojść do
wniosku, iż jej cechą wyróżniającą jest chuligański charakter. Przez zachowania chuligańskie – jak
twierdzi J. Wójcik (1992 , s. 115). – rozumie się specyficzny styl życia, polegający na lekceważeniu
zasad współżycia społecznego, awanturnictwie, agresji oraz działaniu przestępczym. Niektórzy
identyfikują chuligaństwo, jako agresywną przestępczość grupową młodzieży. Przestępczość ta ma
70
głównie charakter zabawowy. Wynika z tego, że każdy przechodzień może stać się obiektem
nieuzasadnionego ataku oraz ofiarą rozboju, pobicia czy naruszenia nietykalności cielesnej, co
niestety okazuję się być prawdą. Niewinni ludzie bardzo często stają się ofiarami zaczepek ze
strony członków subkultur, postrzeganych jako grupy chuligańskie. Tego typu zachowania mają
różne zakończenia, nierzadko jednak kończą się pobiciami, uszkodzeniami ciała czy rozbojami.
Młodzież skupiona w takich podkulturach, najczęściej w grupach kilkuosobowych, spotyka się
zazwyczaj w jednym miejscu, wspólnie spędza czas, pije alkohol. Wówczas to dochodzi do
zaczepiania przechodniów, napadów i pobić. Takie zachowania są typowe dla członków takich
subkultur jak blokersi, dresiarze, punkowie, szalikowcy, ale zdarzają się również
u członków
innych podkultur.
Obecne lata cechują się wzrostem agresywnych zachowań nieletnich
i
młodocianych. Dotyczy to także chuligańskich zachowań niektórych ugrupowań podkultury
młodzieżowej. Charakter tego rodzaju przestępczości jest zjawiskiem specyficznym, nie ma
bowiem ona cech tak istotnych dla współczesnej przestępczości, gdyż w zasadzie nie ma ona
podłoża ekonomicznego. Czyny chuligańskie nie są planowe. Są one spontaniczne i okazjonalne.
Często dochodzi do przejawów wandalizmu, czyli nieumotywowanego niszczenia przedmiotów nie
należących do działającego sprawcy. Ryzyko, gra, zabawa, szpan przed resztą grupy oraz
zadowolenie z naruszenia norm, a przede wszystkim lekceważenie zasad współżycia społecznego,
autorytetów oraz szczególna wrogość wobec wszystkich instytucji wychowawczych, to właśnie
71
cechy charakterystyczne dla zachowań chuligańskich członków współczesnych subkultur
agresywnych.
Są to więc czyny w dużym stopniu uciążliwie dla ogółu i jeżeli nie będą konsekwentnie
ścigane i tępione, mogą spowodować, że ich sprawcy będą jeszcze bardziej lekceważyć
przestrzeganie porządku prawnego i będą coraz śmielsi w swoich czynach.
72
6. Stosunek społeczeństwa polskiego do subkultur.
Stosunek społeczeństwa polskiego w literaturze definiowany jest różnorodnie. Do chwili
obecnej nie stworzono jednoznacznej definicji zagadnienia stosunku społeczeństwa do subkultur i
jednolitego kryterium jego określania. Zagadnienie to możemy rozpatrywać w rozumieniu pojęć:
Konserwatyzm
–
kierunek
polityczny,
ideologia
i
postawa
charakteryzująca
się
przywiązaniem do istniejącego porządku społecznego oraz obowiązującego systemu wartości,
przeciwstawiając się wszelkim zmianom. (Nęcki, 1996)
Stosunki społeczne – względnie stałe, zorganizowane i społecznie utrwalone schematy
zachowania się, osadzone w szerszym, społecznym systemie działań, obejmujące wzajemne, dwu
- lub wielostronne i współzależne oddziaływania jednostek (interakcje społeczne). (Nęcki, 1996)
Stosunki międzyludzkie – różne formy stosunków społecznych, występujących już od
najniższego (jednostkowego) poziomu zorganizowania społecznego, obejmującego swym
zasięgiem wszelki typy dwu i wielostronnych społecznych działań jednostek. (Nęcki, 1996)
73
Postawa społeczna – uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona, zsocjalizowana
predyspozycja
do
reagowania
w
społecznie
zdefiniowany
sposób,
szczególnie
przez
podejmowanie określonych działań w odpowiedzi na określone oczekiwania społeczne; wpływa na
preferowanie pewnych celów i wartości. Werbalnym wyrazem postaw społecznych są opinie.
(Nęcki, 1996)
Opinia – domysł, mniemanie, przekonanie, sąd, pogląd dotyczący jakiejś idei, osoby
zdarzenia itp. Oparty raczej na osobistym przekonaniu i wyobrażeniach niż na rzeczywistych
danych. (Nęcki, 1996)
Opinia społeczna – (opinia publiczna) jedna z form świadomości społecznej; zespół
poglądów czy przekonań podzielanych przez duże zbiorowości
i dotyczących ważnych
wydarzeń i zagadnień, które są społecznie komunikatywne. (Nęcki, 1996)
Procesy komunikowania się międzyludzkiego mają istotne znaczenie dla wyjaśnienia
mechanizmów kształtujących zachowania społeczne człowieka.
W stosunku społeczeństwa
polskiego do subkultur dużą rolę odgrywają stereotypy i nietolerancja społeczna.
Stereotypy i nietolerancja.
Mówiąc o tolerancji mam na uwadze przede wszystkim takie znaczenie (rozumienie) tego
terminu, które odnosi się do relacji międzyludzkich. Rozróżnić możemy trzy podstawowe znaczenia
terminu „tolerancja”, jednak nas interesuje tylko jeden odnoszący się do jednostki i jej zachowań.
74
Termin ten odnosi się do poglądów innych ludzi, choć poglądów tych nie podzielają i do ich
zachowań, choć są im niesympatyczne. Nietolerancja w tym znaczeniu jest odwrotnością tolerancji
reakcja agresją na poglądy im niesympatyczne i wyraźnie nie kryją swej antypatii do osób, które
poglądy takie szerzą lub choćby się tylko do nich przyznają. (Ogonowski, 1995, s. 26). W tym
znaczeniu mówiąc o „tolerancji” mamy na myśli pewną zasadę, na ogół szeroko dziś akceptowaną,
która głosi, że nie wolno odmawiać ludziom prawa do wyznawania i głoszenia poglądów, które my
sami uważamy za błędne czy szkodliwe, a w szczególności, że nie wolno takich poglądów
zwalczać stosując jakąkolwiek przemoc wobec osób, które je głoszą.
Tolerancję w tym znaczeniu nie zawsze łatwo określić; i nieraz nie potrafimy wyróżnić tego
co właśnie mamy na myśli: czy system stosunków społeczno - politycznych zapewniających
wolność sumienia, czy postawę psychiczną jednostki wobec ludzi inaczej myślących, czy samą
zasadę tolerancji. Wg Ogonowskiego
(1995, s. 28) „można być tolerancyjnym z natury, a
mimo to nie akceptować zasady tolerancji, na przykład pod wpływem nauk otrzymanych w
młodości czy też pod presją środowiska wrogiego tolerancji i, w konsekwencji, uznawać wolność
sumienia za zjawisko szkodliwe i zgubne. I odwrotnie – można być nietolerancyjnym z natury, a
mimo to afirmować zasadę tolerancji i uznawać wolność sumienia za wartość cenną”. (Ogonowski,
1995, s. 28)
Granice tolerancji
75
W miarę, jak tolerancja stawała się wartością coraz częściej i coraz szerzej akceptowaną,
rzadziej poddawano w wątpliwość słuszność samej idei, dyskutowano natomiast, co należy i co
można tolerować, a czego tolerować żadną miarą nie wolno. Problematyka religijna nie budzi dziś
takich jak dawniej emocji
i spory na ten temat należą, raczej do przeszłości. Problem jednak
pozostaje nadal, lecz przybiera inną postać: „idzie teraz o tolerancję w ogóle, tj. stosunek do
wszystkich odmiennych poglądów, zachowań, obyczajów i do innych, niż uznawane przez nas,
wartości”. (Ogonowski, 1995, s. 30 - 31) W czasach nam współczesnych, wśród zwolenników
tolerancji można wyróżnić dwa stanowiska. Pierwsze, grupuje rzeczników tzw. „tolerancji
negatywnej”. Rzecznicy tego stanowiska są zgodni, że każdy człowiek ma niezbywalne prawo do
swobodnego głoszenia własnych poglądów, własnej wiary i własnego systemu wartości.
Zwolennicy stanowiska drugiego, są bardziej radykalni w swoich postulatach. Wedle ich doktryny,
określanej zwykle mianem „tolerancji pozytywnej”, należy domagać się nie tolerowania
odmienności, ale pełnego ich równouprawnienia.
Zagadnienie stosunku społeczeństwa polskiego do subkultur rozpatrywać możemy również w
aspekcie relacji międzykulturowych.
Relacji międzykulturowe.
Ludzie
powszechnie
błędnie
interpretują
system
wartości
i
zachowanie
osób
przejawiających oznaki innej kultury bycia, spoglądając na nie przez pryzmat wartości i zachowań
76
cenionych w ich własnym społeczeństwie. Różnice kulturowe mogą doprowadzić do niemal
całkowitego niezrozumienia myśli, systemu wartości, działań i intencji drugiej osoby; próba
komunikacji międzykulturowej kończy się wówczas całkowitym fiaskiem. Brak informacji w
komunikacji międzykulturowej często prowadzi do nieporozumień, a te z kolei powodują
niepewność, niejasność, trudności i niepowodzenia w zrozumieniu drugiej osoby. Również liczne
czynniki poznawcze i afektywne - takie jak stereotypizacja, błędy atrybucji, etnocenfcryzm
i
niepokój międzygrupowy - negatywnie wpływają na nasze opinie o członkach obcej grupy
(członkowie subkultur). Nietrudno się domyślić, że wiele tych elementów przesądza o ocenie
członków obcej grupy również w kontekście kulturowym.
Uprzedzenia stereotypizacji i dyskryminacji.
Za Aronsonem uprzedzenie jest postawą. Składa się ono z trzech komponentów:
afektywnego albo emocjonalnego, który reprezentuje zarówno typ emocji powiązany z postawą
(np. złość, serdeczność), jak i nasycenie postawy (np. umiarkowany niepokój, otwarta wrogość);
poznawczego
—
obejmującego
przekonania
lub
myśli
(poznanie)
tworzące
postawę;
behawioralnego — odnoszącego się do czyichś działań — nie jest tak, że ludzie po prostu
przyjmują postawy, lecz również działają zgodnie z nimi (1997, s. 542).
Dalej
Aronson definiuje uprzedzenia jako „wrogą bądź negatywną postawę wobec osób w wyróżnionej
grupie, oparta wyłącznie na tym, że są one jej członkami. Gdy mówimy na przykład o kimś, że jest
uprzedzony do czarnych, to chcemy powiedzieć, iż ta osoba jest gotowa do zachowania się wobec
77
Murzynów zimno lub wrogo, zakładając, iż wszyscy są mniej więcej tacy sami. Oznacza to, że
osoba ta przypisuje czarnym wyłącznie cechy negatywne i bez oporów stosuje ową opinię do tej
grupy jako całości (1997, s. 543). Kategoryzacja innych jako członków grupy obcej opiera się na
spostrzeganych różnicach pomiędzy grupą własną (ja i koledzy, znajomi) i obcą (oni, członkowie
subkultury). Owa kategoryzacja oraz spostrzegane różnice mogą stać się źródłem stereotypu
„obcych". W analogiczny sposób dochodzi do różnicowania grup kulturowych na własne i obce.
Kategoryzacja i spostrzegany brak podobieństwa często prowadzą do kulturowych stereotypów.
Stereotypy: komponent poznawczy
Stereotyp jest generalizacją tego, co dotyczy grupy ludzi, gdzie identyczna charakterystyka
jest przypisana zasadniczo wszystkim jej członkom, niezależnie od rzeczywistych różnic między
nimi. Raz sformułowane stereotypy są odporne na zmianę pod wpływem nowej informacji. Ważne
jest, by zauważyć, że stereotypizowanie niekoniecznie jest tylko emocjonalne i nie musi prowadzić
do zamierzonych aktów obrażania. Często stereotypizowanie jest wyłącznie sposobem na
uproszczenie naszego spojrzenia na świat — i do pewnego stopnia wszyscy to robimy. Jak
stwierdza Aronson (1997, s. 544, za Allportem 1954) „świat jest dla nas po prostu zbyt
skomplikowany, by mieć wysoce zróżnicowane postawy w odniesieniu do wszystkiego. Zamiast
tego maksymalizujemy czas
i energię przeznaczone na poznawanie, tworząc eleganckie,
adekwatne postawy wobec niektórych obiektów, podczas gdy spostrzegając ludzi, polegamy na
78
prostych, szkicowych przekonaniach”. Aronson twierdzi też, że niektórzy przyjmują negatywne
postawy wobec robotników; inni wobec osób najbogatszych. Istota sprawy jest to, że nikt nie jest
całkowicie wolny od uprzedzeń, jest to problem wszystkich i dla wszystkich. Uprzedzenie jest nie
tylko szeroko rozpowszechnione, ale także niebezpieczne. Zwykła niechęć do danej grupy może
prowadzić do jej znienawidzenia, do myślenia o jej członkach jako podludziach, a w skrajnych
sytuacjach do torturowania ich, mordowania, a nawet do ludo bójstwa (1997,
s. 540).
Stereotypy dotyczące grup obcych często bywają niekorzystne, lecz jak wynika z teorii tożsamości
społecznej, grupa własna może być oceniana pod niektórymi względami mniej korzystnie od grupy
obcej, a pod innymi - bardziej korzystnie. Stereotypy mogą zatem sprzyjać relacjom
międzykulturowym, szczególnie jeśli odpowiadają rzeczywistości i są uznawane przez obie grupy.
Z teorii tożsamości społecznej oraz teorii kategoryzacji wynika, że stereotypy stanowią część
normalnego poznawczego procesu tworzenia kategorii. Jeśli założenie to jest słuszne, w trakcie
relacji międzykulturowych należałoby skupiać się na pozytywnych stereotypach, które uwzględniają
różnice międzygrupowe,
Taylor
a jednocześnie je szanują (Stephan w. G. i Stephan C. W. 1999 za
i Moghaddam, 1987; Taylor i Porter, 1994).
Dyskryminacja: komponent behawioralny
Subkultury postrzegane są przez osoby postronne przeważnie jako grupy agresywnych
młodych chuliganów, dlatego stereotypowe przeświadczenia powiązane z negatywnymi reakcjami
79
emocjonalnymi, zostają przekształcone
w krzywdzące traktowanie, innymi słowy, w
dyskryminację, określoną jako nie usprawiedliwione negatywne lub szkodliwe działanie skierowane
przeciwko członkom jakiejś grupy, tylko dlatego, że do niej należą.
Etnocentryzm
Wiele osób w życiu codziennym stosuje podziały świadomie lub nieświadomie na grupy
własne i grupy obce. Skutkami dokonywania takiego podziału są: skłonność do podkreślania różnic
pomiędzy grupami. Grupa, do której należy dany człowiek (jego grupa własna) niezależnie od tego,
czy za kryterium przyjmiemy rasę, wiek, preferencje seksualne, stan zdrowia, płeć, narodowość,
klasę społeczną, religię, czy cokolwiek innego - spostrzegana jest przez niego jako odmienna od
innych grup (grup obcych). Kolejnym skutkiem podziału jest założenie, że w obrębie każdej grupy
ludzie są podobni do siebie. W grupie utrzymuje się przekonanie, że jej członków łączą pewne z
reguł pozytywne cechy, a przedstawicieli grupy obcej łączą cechy inne, na ogół negatywne.
Kategoryzacja na podstawie kultury i spostrzeganych różnic kulturowych może uruchomić
mechanizm, który doprowadzi do tego, że postępowanie członków grupy własnej
będziemy oceniać korzystniej niż „obcych" (członków subkultur).
i siebie
W odniesieniu do relacji
międzykulturowych proces ten nazywany jest etnocentryzmem. Z punktu widzenia etnocentryzmu
„grupa własna stanowi centrum świata, a wszyscy inni są oceniani czy klasyfikowani w odniesieniu
do niej" (Stephan w. G. i Stephan C. W. 1999, s. 132 za Sumnerem, 1906).
80
Wg Aronsona
„grupa własna to grupa z którą jednostka się identyfikuje i której członkiem się czuje, grupą obcą
natomiast nazywa grupę z którą jednostka się nie identyfikuje” (1997, s. 549). Normy, system
wartości i zachowania charakterystyczne dla grupy własnej spostrzegane są wówczas jako dobre,
prawidłowe i właściwe; natomiast cechy grupy obcej, różniącej się od nas, uważane są za złe,
nieprawidłowe i niewłaściwe. Podczas interakcji międzykulturowych etnocentryzm często jednak
okazuje się dysfunkcyjny; prowadzi bowiem do spostrzegania własnej grupy jako lepszej od innych,
„obcy" zaś widziani są jako osoby godne pogardy, niemoralne i gorsze. Powoduje, że ludzie
uważają własny system wartości za uniwersalny i odrzucają wartości cenione przez drugą osobę;
ponadto grupa własna spostrzegana jest jako silna,
a obca - jako słaba. Aronson stwierdza, że
„wzmocnienie samooceny może nastąpić tylko wówczas, gdy jednostka spostrzega własną grupę
jako nadrzędną wobec innych grup” (1997, s. 549). Mówiąc krotko, nawet gdy powody
zróżnicowania są minimalne, to będąc członkiem własnej grupy, pragniesz pokonać członków
grupy obcej, traktując ich niesprawiedliwie, ponieważ taka taktyka służy budowaniu własnej
samooceny. Kiedy własna grupa zwycięża, wzmaga to u nas uczucie dumy i identyfikacje z nią.
Niepokój międzygrupowy
Niepokój międzygrupowy wywołany jest przewidywaniem negatywnych skutków interakcji
(Stephan W. G. i Stephan C. W. 1999, s. 136 za Stephan, 1992; Stephan i Stephan, 1985; 1989a;
1989b;1993). Do skutków tych należą:
81
1. Negatywne konsekwencje psychologiczne dla Ja" (w trakcie interakcji
z członkiem
obcej grupy człowiek może poczuć się zażenowany, sfrustrowany, niekompetentny itp.).
Całemu wydarzeniu niemal zawsze towarzyszy poczucie niekompetencji i zażenowania.
2. Negatywne konsekwencje behawioralne dla Ja" (człowiek może się obawiać, że
członkowie grupy obcej będą chcieli go wykorzystać, zdominować czy skrzywdzić).
3. Negatywna ocena ze strony grupy obcej (człowiek może obawiać się, że członkowie grupy
obcej odrzucą go albo wyśmieją).
4. Negatywna ocena ze strony grupy własnej (człowiek może obawiać się odrzucenia przez
własną grupę albo tego, że zostanie zidentyfikowany jako członek grupy obcej).
Uważa się, że do wzrostu niepokoju międzygrupowego przyczyniają się: słaby kontakt i konflikty z
członkami grupy obcej w przeszłości, różnice statusu między grupami, niski stan wiedzy o drugiej
grupie, wysoki poziom uprzedzeń i silne stereotypy oraz duże różnice między grupami. Ponadto
Aronson i inni stwierdza, że poza stronniczością wobec własnej grupy istnieje również inna konsekwencja kategoryzacji społecznej: spostrzeganie jednorodności grupy obcej (Linville, Fischer,
Salovey, 1989; Quattrone, 1986). Jest to znane przekonanie, że „oni wszyscy są tacy sami".
Członkowie grupy własnej są skłonni spostrzegać członków grupy obcej jako bardziej jednorodnych
niż są oni naprawdę, jak również jako bardziej jednorodnych niż członkowie grupy własnej.
82
Zakończenie
W toku rozważań zaprezentowanych w kolejnych rozdziałach niniejszej pracy starałem się
możliwie obiektywnie przedstawić sytuację działających współcześnie subkultur, zwracając uwagę
na różnorodność czynników i przyczyn wpływających na ich postrzeganie przez respondentów.
Zasadniczym problem społecznym w dzisiejszych czasach są nasilające się zachowania
dewiacyjne młodzieży. Czynników sprzyjających rozwijaniu się tych negatywnych zjawisk jest
wiele. Spośród nich wymienia się najczęściej takie przyczyny, jak: brak odpowiednich warunków
ekonomiczno-społecznych,
chroniących
proces
socjalizacji
młodzieży
przed
dewiacją,
zmniejszenie się zinstytucjonalizowanej kontroli społecznej, zbyt łagodna polityka karna,
bezrobocie oraz załamanie się tradycyjnego modelu rodziny. Współcześni młodzi ludzie,
niejednokrotnie pozbawieni autorytetów, pozostawieni sami sobie, zazwyczaj nie mają celu w
życiu. Dlatego coraz częściej wpływ na dorastające pokolenie mają nieformalne grupy
młodzieżowe, subkultury oraz sekty. Młodzież tworzy grupy na zasadzie solidarności, swobodnego
83
wyboru więzi, a nie nakazów odgórnych. Takie warunki spełniają właśnie nieformalne ruchy. Coraz
częściej spotykamy grupy młodych ludzi mniej lub bardziej radykalnie odcinające się od swoich
rówieśników i starszego pokolenia. Postawy młodzieży należącej do podkultur, wyrażają się
nierzadko w różnych formach agresji, wandalizmu i chuligaństwa. Zachowania autoagresywne,
ekscesy seksualne, picie alkoholu i zażywanie środków odurzających, to często zauważane przez
społeczeństwo działania członków podkultur młodzieżowych. Działania te z kolei determinują
dalszy rozwój zjawisk patologicznych. Najbardziej niebezpieczne, i to zarówno dla społeczeństwa,
jak i jednostki, są subkultury o charakterze negatywnym, agresywnie nastawione do ogółu.
Nasilenie się agresywnych zachowań członków tych grup oraz bezsilność społeczna w tej sprawie
powodują obniżenie się poczucia bezpieczeństwa wśród ludzi. Zagrożenie bowiem zauważalne
jest wszędzie: w domu, na ulicy, w szkole czy w pociągu. W świetle tych rozważań dużego
znaczenia nabiera właściwa profilaktyka i resocjalizacja, które powinny być jednym z
najważniejszych zadań dla organów państwowych.
1. Starając się zwalczać te ujemne zjawiska społeczne, należy pogłębić współpracę z
instytucjami i organizacjami odpowiedzialnymi
zdrowie, profilaktykę oraz resocjalizację dzieci
za wychowanie, opiekę,
i młodzieży.
2. Należy uświadamiać społeczeństwo zastanej kultury z zakresu potrzeb psychospołecznych
młodzieży, nowych trendów kulturowych.
3. Pomóc młodym ludziom w organizacji czasu wolnego oraz rozwoju zainteresowań.
84
4.
Uwzględnić również działalność informacyjno-edukacyjną z zakresu przeciwdziałania
demoralizacji nieletnich, między innymi informując ich
zjawiskami
patologicznymi,
ich
negatywnych
skutkach
o aktualnym stanie zagrożenia
oraz sposobach
unikania
potencjalnych zagrożeń.
5. Poważnym zjawiskiem jest również brak elementarnej edukacji dzieci
i młodzieży
w zakresie skutków odchodzenia od norm i wartości powszechnie akceptowanych i
uznawanych przez społeczeństwo.
Pozostawienie tych problemów bez właściwej reakcji byłoby równoznaczne z wyrażeniem
zgody na rozwój przestępczości i innych zachowań dewiacyjnych młodzieży. Natomiast ruchy
młodzieżowe nie są atrakcyjne dla tych młodych ludzi, którzy o najważniejszych rzeczach mogą
porozmawiać w domu. Najczęściej podkreślanymi wartościami przez młodych Polaków jest rodzina
i miłość. Jeśli miłość i zrozumienie znajdą w domu, to nie szukają tego w subkulturach. Dopiero
brak identyfikacji z własnym domem i środowiskiem skłania ich do poszukiwań.
Myślę, że praca ta pozwoli lepiej zrozumieć tę młodzież i jej zachowania, gdyż jest to
niezbędny warunek jej uspołecznienia.
85
B I B L I O G R A F I A:
Aronson E. Wilson T. D., Akert R. M. „Psychologia społeczna. Serce i umysł.” Wyd. Zysk i spółka.
Aronson E. „Człowiek istota społeczna” Warszawa 1997.
86
Borkowski, R. Kulińska, L. Paterek, W. „Młodzież i przemoc” Raport z badań. Grupa badaczy
skupiona w Zespole Badania Współczesnych Problemów Cywilizacji z Instytutu Nauk
Społecznych Akademii Górniczo - Hutniczej w Krakowie. Kraków 1999, Wyd. Eurodialog,
UNESCO, Fundacja Kultury Chrześcijańskiej „Znak”, Instytut Nauk Społecznych,
Akademia Górniczo – Hutnicza.
Cekiera Cz: „Subkultury młodzieżowe – punki”, „Problem alkoholizmu” 1994 nr 5.
Dunaj: (red.), Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 2000.
Dymek-Balcerek K: „Ucieczki w subkulturowe grupy”, Radom 1999.
Dyoniziak R: „Młodzieżowa podkultura” Warszawa 1965.
Filipiak M: „Od subkultury do kultury alternatywnej”, Lublin 1999.
Fraczek A. i Trochalska B: „Styl ubioru jako wyznacznik postaw młodzieży”, „Polska Młodzież”,
1989 nr 1.
Hołyst B: „Problemy młodego pokolenia. Studium z zakresu profilaktyki społecznej”, Warszawa
1991.
Janowska J. i Zubrzycka – Maciąg T. „W jakim stopniu młodzież szkolna może sympatyzować z
ideologią subkulturową”. Lublin 1997
Janowska, J. i Zubrzycka – Maciąg, T. „Subkultury w opinii młodzieży”.
Lublin 1997.
Janowska J. „Subkultury – norma czy symptom”. Lublin 1997, „Opieka Wychowanie – Terapia” nr.
1.
87
Jawłowska A. „Drogi kontrkultury”, Warszawa 1975.
Jędrzejewski M: „Młodzież a subkultury”, Warszawa 1999.
Jędrzejewski M: „Media a subkultury młodzieżowe”, Problemy Opiekuńczo Wychowawcze 2000 nr
6.
Kalinowski M: „Subkultury młodzieżowe” Warszawa 1998.
Kawula S. (2000) „Pułapki alternatywnych koncepcji rozwoju” [w:] Kawula S.
„Podkultury młodzieżowe w środowisku szkolnym
i Machela H.
i pozaszkolnym” Toruń:
Wyd. Adam Marszałek.
Kawula S. „Współczesne podkultury młodzieżowe: kontestacja czy przestępczość”, Wychowanie
na co dzień 2000 nr 7/8
Kłosowska: „Socjologia kultury” Warszawa. 1981
Koło Naukowe Pedagogów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
„Subkultury
młodzieżowe w świetle wyników badań”. „Uczestnictwo społeczne młodzieży w
subkulturach młodzieżowych wielkiego miasta (na przykładzie Poznania)” „Wychowanie
na co dzień” 2000.
Komenda Główna Policji „Instrukcja dotycząca rozpoznania policyjnego
funkcjonowania subkultur młodzieżowych”, Warszawa 1992.
Komenda Główna Policji „ Wybrane grupy subkulturowe”, Warszawa 1996.
Korman J: (red.), Encyklopedia Popularna, Warszawa 1993.
88
w zakresie
Kramer S: „Historia zaczyna się w Sumerze”, Warszawa 1961.
Kwaśniewski J: „Koncepcja podkultur dewiacyjnych. [w] Zagadnienia patologii społecznej. Red.
Podgórecki A. Warszawa 1976.
Lenart B: „Etos kontestacyjnych ruchów młodzieżowych Hippies i Punk w latach osiemdziesiątych
w Polsce”. Analiza porównawcza., „Kultura
i społeczeństwo”, 1993 nr 3.
Łobuć-Kryska I: „Zachowania dewiacyjne uczniów szkół ponadpodstawowych jako skutek zaburzeń
adaptacyjnych” [w:] Utrudnienia adaptacyjne młodego pokolenia, pod red. Sołtysiak T. i
Kowalczyk – Jamnickiej M.,
Bydgoszcz 1999.
Łuczak E: „Alkoholizm jako przejaw niedostosowania społecznego młodzieży”, „Przegląd
Policyjny”, 1998, nr 2.
Machela H. (2000) „Niektóre właściwości podkultur młodzieżowych” [w:] Kawula, S. i Machela, H.
„Podkultury młodzieżowe w środowisku szkolnym
i pozaszkolnym” Toruń:
Wyd. Adam Marszałek.
Mięsowicz J: „W interesie małoletnich i nie tylko”, Krosno 1998.
Müller T: „Młodzieżowe podkultury”, Warszawa 1987.
Nęcki Z. „Komunikacja międzyludzka”, Kraków 1996
Nowak, A. „Poglądy pszczyńskiej młodzieży na temat funkcjonowania podkultur młodzieżowych”.
Katowice 2000 „Chowanna”.
Ogonowski Z. O tolerancji, „Społeczeństwo otwarte” 1995, nr 4
89
Paleczny T: „Grupy subkultury młodzieżowej. Próba analizy”, „Kultura
i
Społeczeństwo” 1993, nr. 3
Pamuła S: „Problemy wychowawcze subkultur młodzieżowych”, „Ruch pedagogiczny” 1986, nr 3.
Pęczak M: „Mały słownik subkultur młodzieżowych”, Warszawa 1992.
Pęczak M: „Polski rap ponad podziałami. Z mordą w sałatce”, „Polityka”,
1995, nr 32.
Poznańska, M.W. „Kulturowe uwarunkowania agresywnych zachowań subkultur młodzieżowych”
[w:] Zeszyt Naukowy Uniwersytetu Jagielońskiego „Prace pedagogiczne” 1994.
Schulz B: „Proza”, Kraków 1964.
Siemaszko A: „Granice tolerancji”, Warszawa 1993.
Słomińska J: „Mechanizmy i funkcje grup młodzieżowych”, Warszawa 1986.
Sołtysiak T: „Młodzież o podkulturach” Bydgoszcz 1993.
Stephan W. G. i Stephan C. W. “Wywieranie wpływu przez grupy. Psychologia relacji”. Gdańsk
1999.
Szymczak M: (red.), Słownik języka polskiego, t. III, Warszawa 1998.
Ułasiuk F: „Subkultury młodzieżowe i ich mutacje”, „Kultura i Oświata” 1989 nr 3.
Wójcik J: „Od hipisów do satanistów”, Kraków 1992.
Zajączkowski K: „Profilaktyka zachowań dewiacyjnych dzieci i młodzieży”,
90
Toruń 1998.
91