III. Po patencie tolerancyjnym
advertisement
III. Po patencie tolerancyjnym Śląsk Cieszyński (Polska) Parafia w Bielsku (Bielsko-Biała) Miejscowość Na połowę XIII w. datuje się powstanie warowni książęcej na górze zamkowej nad rzeką Białą, gdzie na skrzyżowaniu szlaków handlowych z czasem, wokół zamku, osiedlali się rzemieślnicy i kupcy. Prapoczątków miasta należy jednak szukać na grodzisku w Starym Bielsku. Pierwsza nazwa miasta, występującą w dokumentach i na mapach, to Bilicensis. Najstarsza wzmianka o mieście Bielsku pochodzi z 1312 r., kiedy to książę Mieszko I cieszyński nadał mieszczanom Kozi Las pomiędzy Kamienicą a Mikuszo-wicami – dziś zwany Cygańskim. W wyniku osiedlania się znacznej liczby kolonistów niemieckich funkcjonowała też nazwa Bielitz. Od Reformacji do patentu Kościół w Bielsku Podłoże pod przyjęcie nauki Marcina Lutra przygotowali husyci, którzy przybyli z Czech i osiedlili się w sąsiedniej Kamienicy, gdzie trudnili się wyrębem la- 37 III. Po patencie tolerancyjnym, Śląsk Cieszyński (Pl) Kościół w Bielsku przed dobudowaniem wieży sów. Reformacja rozpowszechniła się w czasach panowania księcia cieszyńskiego Wacława III Adama, w trzecim ćwierćwieczu XVI w. Panami w Bielsku byli w tym czasie książę bielski Fryderyk Kazimierz (1560-1571), Karol von Promnitz (1572-1582), Adam Schaffgotsch (1582-1592) – w roku 1587 wydał on ewangelikom przywilej religijny – oraz ród Sunneghów (1592-1752). Wszyscy ci właściciele Państwa Bielskiego popierali wyznanie ewangelickie, a w razie potrzeby bronili go, dlatego Bielsko stało się silnym bastionem luteranizmu. W okresie Reformacji w ręce ewangelików przeszedł kościół św. Mikołaja z roku 1447. Sami ewangelicy wybudowali natomiast trzy kościoły: w latach 1572-1582 kościół św. Krzyża/ św. Anny, obecnie nieistniejący, przy obecnym pl. Smolki, przed rokiem 1569 kościół św. Wawrzyńca – obecnie teren szpitala obok pl. Zwycięstwa oraz w 1608 r. kościół Świętej Trójcy przy Górnej Bramie, przy dzisiejszej ul. Sobieskiego. Obok kościołów znajdowały się cmentarze. W czasach rozkwitu Reformacji proboszczami lub diakonami byli: Mathias Richter (1553-1584), Tobias Herda (1580-1593), 38 Parafia w Bielsku Piotr Stosius (15881598), Łukasz Wenzelius (1600-1626), Tobiasz Aleutnerus (1608-1613), Wawrzyniec Herman (16051608), Wawrzyniec Lorenz (1608-1613) oraz Jerzy Trzanowski (1625-1627). W roku 1630, na skutek niekorzystnej sytuacji religijno-politycznej, kościół św. Mikołaja przeszedł ostatecznie w ręce rzymskokatolików. Natomiast kościół Świętej Trójcy przechodził różne koleje Bielsko losu. Pięciokrotnie był odbierany ewangelikom, ale zwracano go, ostatecznie zarekwirowano go 2 kwietnia 1660 r. W okresie kontrreformacji ewangelicy gromadzili się na tajnych nabożeństwach na skraju Cygańskiego Lasu, poza tym prywatne nabożeństwa odbywały się w kaplicy na zamku Sunneghów w Bielsku. Miasto było określane przez rzymskokatolickich duchownych jako „matka luterskiej herezji i jaskinia zepsucia” oraz „piekielna szkoła Lucyfera”. W 1688 r. w mieście i na jego peryferiach żyło zaledwie pięciu mieszczan i kilku ubogich mieszkańców wyznania rzymskokatolickiego. Od domu modlitwy do kościoła Ewangelicy bielscy dwukrotnie – w latach 1766 i 1777 – kierowali prośby na dwór cesarski do Wiednia o zezwolenie na założenie zboru i budowę szkoły ewangelickiej. Pomimo obietnic, ich 39 III. Po patencie tolerancyjnym, Śląsk Cieszyński (Pl) prośby nie zostały spełnione. Zmianę przyniósł dopiero patent tolerancyjny. Zanim go jednak opublikowano – 30 marca 1782 roku – ewangelicy bielscy już 29 listopada 1781 r. poprosili magistrat miasta o opracowanie stosownego Porządku zboru (Gemeinde Ordnung), zaś 26 stycznia 1782 r. hrabia Jan Larisch, w imieniu Urzędu Obwodowego w Cieszynie, wydał zezwolenie na założenie parafii. Zakupiono parcelę od rodziny Klimków za 1800 florenów i już 19 marca poświęcono kamień węgielny pod dom Bielsko modlitwy. Podczas uroczystości ks. Traugott Bartelmus, w modlitwie po kazaniu, po raz pierwszy użył określenia ewangelickiej enklawy jako „Bielskiego Syjonu”. Na początku na placu stanęła prowizoryczna szopa, która służyła jako miejsce nabożeństw przez sześć tygodni, po czym zbudowano drewniany dom modlitwy. Do budowli tych przylgnęło złośliwe określenie „luterska szopa”. Całość wyposażenia ofiarowali zborownicy, a pierwszymi proboszczami zostali: ks. Benjamin Gottlieb Schubert (1782-1783) i ks. Jerzy Nowak (1782-1818). Budowa murowanego domu modlitwy trwała natomiast osiem lat. Do niewykończonego jeszcze budynku w 1790 r. przeniesiono wyposażenie z drewnianego. W roku 1808 w mieście wybuchł pożar, który strawił dom modlitwy. Szybko go jednak odbudowano. W latach 1849-1852 dobudowano do kościoła wieżę, a jej poświęcenie odbyło się 18 sierpnia 1852 r. 40 Parafia w Bielsku W roku 1881, w 100-lecie patentu tolerancyjnego, został zmieniony wystrój kościoła wg projektu architekta wiedeńskiego H. Ferstela. Budynkowi nadano kształt neogotycki, ze sklepieniem żaglastym. Ołtarz i ambonę połączono w jedną całość, w stylu racjonalizmu pruskiego. Nad ołtarzem zawieszono obraz Ukrzyżowanie z 1867 r., autorstwa D. Penthera. Do kościoła wprowadzono oświetlenie elektryczne i ogrzewanie gazowe oraz dobudowano klatki schodowe w kształcie baszt. W latach 18951896 przebudowano wieżę – znacznie ją podwyższając. W latach 30. XX w. sprowadzono z firmy Rieger-Kloss nowe organy. Inne budynki parafialne Początkowo ewangelicy korzystali z trzech przykościelnych cmentarzy, a następnie mogli korzystać tylko z tego, który znajdował się przy odebranym kościele Świętej Trójcy. W roku 1833 r. założono drugi cmentarz, a trzeci w latach 1910-1911. Równocześnie wybudowano na nim kaplicę w stylu neobarokowym według projektu H. Mayera. Dnia 26 stycznia 1782 roku ewangelicy otrzymali zezwolenie na wybudowanie szkoły. Dnia 13 marca tego samego roku położono kamień węgielny pod budynek, który ukończony został w następnym roku. Szkoła pełniła też równocześnie funkcję plebanii. Nową szkołę wybudowano w latach 1790-1794. Obie szkoły Bielsko – ołtarz i ambona 41 Parafia w Ustroniu Miejscowość Początki osady sięgają schyłku XIII w. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1305 r., ze spisu osad winnych płacenia dziesięciny na rzecz biskupa wrocławskiego. Przypuszcza się, że miejscowość powstała około 1285 r. Kolejna informacja o niej pochodzi z roku 1335, z wykazu osad śląskich. Na skutek osadnictwa w dolinie rzeki Wisły powstał najpierw tzw. Ustroń Dolny. Nazwa zapewne pochodzi od ustronnych terenów, gdzie nie przebiegał żaden szlak, a osadnicy dopiero co zaczęli karczować lasy przesuwając się wzdłuż rzeki w kierunku jej górnego biegu. Kościół w Ustroniu 80 Parafia w Ustroniu Ustroń Z początkiem XVI w. w Beskidzie Śląskim pojawili się wędrowni pasterze, tzw. wałasi, pielęgnujący gospodarkę pasterską. Nastąpiła swoista wymiana kulturowa pomiędzy osadnikami w dolinach, uprawiającymi rolę i pasterzami na groniach, wypasającymi owce, dostarczającymi kożuchy, wełnę i wszelkiego rodzaju przetwory z mleka owczego. Stopniowo, w miarę wyrębu lasów w dolinie Wisły, zasiedlano coraz wyżej położone tereny. W ten sposób powstał Ustroń Górny, Polana, wreszcie osada na Wisłach. Wałachowie rządzili się własnym prawem, a ich przełożonym był „wojewoda”. Bywało i tak, że niektóre wioski miały dwóch wójtów: książęcego i wałaskiego. Z czasem wojewodami wałaskimi stawali się także gospodarze z nizin. Od Reformacji do patentu W XVI w. Ustroń należał do szlacheckiej rodziny Klochów herbu Kornicz (z Kornic), częściowo ewangelickiej. W 1607 r. połowę Ustronia nabyła żona Marcina Klocha – Jadwiga Karwińska – ewangeliczka. W roku 1621 z kolei część miejscowości zakupiła 81 III. Po patencie tolerancyjnym, Śląsk Cieszyński (Pl) ewangelicka rodzina Niewiadomskich, a kolejną część zakupił ewangelicki pan na Iskrzyczynie i Nierodzimiu Jerzy Tchammer w 1627 r. W drugiej połowie XVI w. mieszkańcy Ustronia przyjęli luteranizm. Istniał tutaj drewniany kościół z 1444 r. Nie wiadomo od kiedy był własnością ewangelików, jeśli w ogóle ocalał po zniszczeniu Ustronia przez wojsko w 1621 r. Nie ma też informacji, czy po tym czasie został przez ewangelików wzniesiony nowy. Wiadomo tylko, że do 1652 r. duchownym ewangelickim był niejaki ks. Jerzy Elbingius, a po nim proboszczem był ks. Paweł Novatius (1652-1654). W roku 1621 cesarz Ferdynand II, w obawie przed wtargnięciem wojsk węgierskich Gabora Bethlema do Księstwa Cieszyńskiego, wysłał na te tereny wojska neapolitańskie pod dowództwem płk. Karla Spineli. Te traktowały księstwo jako podbitą ziemię – kradnąc i mordując. W Ustroniu schroniła się szlachta cieszyńska, którą neapolitańczycy obrabowali, następnie spalili wioskę, a właściciela Marcina Klocha zamordowali. Ustroń 82 Parafia w Ustroniu Czasy po klęsce protestantów w bitwie pod Białą Górą nie szczędziły ewangelikom takich sytuacji, nie tylko w Ustroniu, a jednak trwali w wierze. Jak podaje autor jednej z książek, „ok. roku 1710 (...) 27 % mieszkańców Ustronia stanowili (zaledwie) katolicy”. Ustronianie gremialnie uczestniczyli w tajnych nabożeństwach przy kamieniu pod Równicą, który jest najbardziej znanym miejscem tajnych nabożeństw z okresu kontrreformacji w Beskidach, umownie w latach 16541709. Z Ustronia było łatwiej dotrzeć do kościoła Jezuso- Ustroń – ambona wego niż na przykład z Wisły, dlatego ewangelicy ustrońscy po 1709 r. zaniechali leśnych nabożeństw. W latach 1750-1752 powstał sierociniec „dla źle wychowanych” dzieci protestanckich, które wychowywano pod kierunkiem jezuity Hirchenhanna. Stały rozwój Ustroń zawdzięczał powstaniu w 1772 r. pierwszej huty należącej do arcyksiążęcej Komory Cieszyńskiej. Z tego powodu przybywało do Ustronia wielu robotników, a cały nadzór techniczny pochodził z Austrii. Od domu modlitwy do kościoła Po wydaniu patentu tolerancyjnego, 21 lipca 1783 r., parafia otrzymała zezwolenie na budowę drewnianego domu modlitwy. Dnia 11 września 1783 r. nabyto pole pod zabudowania parafialne od Arcyksiążęcego Rządu Administracyjnego. Jednak na własność parafii przeszło ono dopiero w 1872 r. 83 Parafia w Bystrzycy nad Olzą Miejscowość Należy sądzić, że miejscowość powstała w XIV w. Jej nazwa pochodzi od bystrego nurtu potoku, który na początku nazwany był Bystrzycą, a później, za mieszkańcami położonego wyżej Nydka, przybrał obecną nazwę Głuchówka. Pierwsza pisemna wzmianka o Bystrzycy pochodzi z 1423 r., z książęcego zatwierdzenia aktu przekazania urzędu wójta, młyna i karczmy. Od Reformacji do patentu W czasach Reformacji wieś należała do księcia cieszyńskiego. Drewniany kościół zbudowali ewangelicy w 1580 lub 1587 r. Kościół w Bystrzycy nad Olzą – zdjęcie archiwalne 116 Parafia w Bystrzycy nad Olzą Istniał on aż do roku 1897. Znajdujący się w nim ołtarz został sprzedany do kaplicy zamkowej na Zadnim Groniu w Wiśle. W sąsiedniej wiosce, Nydku, należącej do Czelów z Czechowic, zbudowano drewniany kościół wcześniej aniżeli w Bystrzycy – w roku 1576. Oba kościoły zostały odebrane 21 marca 1654 r., jednak z uwagi na to, że 98% ludności stanowili ewangelicy, istniała obawa, że klucze do obu budynków oraz skrzynie z naczyniami komunijnymi mogły dostać się w niepowołane Bystrzyca – zdjęcie archiwalne ręce. Zarządzono w związku z tym w 1688 r., by przechował je proboszcz w Wędryni, pod którego opieką były oba kościoły. W zaistniałej sytuacji ewangelicy z Bystrzycy i okolic byli zmuszeni do odprawiania potajemnych nabożeństw w lesie. Odbywały się one na tzw. Zakamieniu pod Czantorią Wielką w Nydku. Sytuacja poprawiła się nieco z chwilą założenia w 1709 r. parafii w Cieszynie, ale do zupełnej wolności religijnej było jeszcze daleko. Obok wielu ograniczeń – jak pisze ks. Karol Michejda w Kronice ewangelickiego zboru A. W. w Bystrzycy – „(…) uczęszczanie na nabożeństwa do Cieszyna karano robotą publiczną”. Od domu modlitwy do kościoła Ogłoszenie patentu tolerancyjnego oraz wieści o założeniu – jak dotychczas – czterech parafii na Śląsku Austriackim zmobilizowały ewangelików bystrzyckich. Połączyli oni swe siły z wiernymi 117 III. Po patencie tolerancyjnym, Śląsk Cieszyński (Cz) Bystrzyca Bystrzyca 118 Karpentnej, Nydka, Wędryni i wystąpili do Cesarsko-Królewskiego Gubernium o zezwolenie na powołanie parafii i budowę kościoła oraz szkoły. Zezwolenie, podpisane przez hrabiego Jana Larischa, otrzymali 8 maja 1782 roku. Miejsce pod budowę kościoła wyznaczył regent kameralny Jan Kluger. Kamień węgielny pod budowę domu modlitwy poświęcił 25 lipca 1782 r. ks. Traugott Bartelmus z Cieszyna, w obecności hrabiego Jana Larischa i innych urzędników cesar- Parafia w Bystrzycy nad Olzą Bystrzyca sko-królewskich. Na tę uroczystość wypożyczono małe organy i świeczniki z kościoła rzymskokatolickiego. We wrześniu tego samego roku na pierwszego proboszcza został powołany dotychczasowy nauczyciel z Niżnej Slany na Słowacji – ks. Andrzej Paulini (1782-1805). Nie od razu przystąpiono do budowy murowanego domu modlitwy. Najpierw powstał drewniany kościół, który służył wiernym aż 34 lata. Gdy udało się już zebrać wszystkie materiały, w 1811 r. rozpoczęto budowę obiektu murowanego. Dnia 6 maja został poświęcony kamień węgielny i jeszcze w tym samym roku wzniesiono mury oraz pokryto je strzechą. Prace wykończeniowe trwały sześć lat – jeszcze niewykończony i niewyposażony wewnątrz dom modlitwy został poświęcony 21 września 1817 r. W roku 1821 zbudowano schody, w roku 1824 zainstalowano organy, a w latach 1830-1831 wykonano ołtarz i ambonę, które poświęcono 29 czerwca 1831 r. Dopiero w roku 1832 zakupiono w Jiczynie obraz do ołtarza. W tym samym roku zbudowano empory. 119 III. Po patencie tolerancyjnym, Śląsk Cieszyński (Cz) W 1849 roku rozpoczęto dobudowę wieży kościelnej. Zawisły w niej dwa dzwony wykonane w 1849 roku w firmie K. Schwabego w Białej, a do nich dołączył w 1860 r. trzeci dzwon wykonany w Wiener-Neustadt. W 1876 roku wieżę pokryto blachą miedzianą, a krzyż pozłocono. Inne obiekty parafialne Karpętna – kaplica Nydek – kościół 120 Równocześnie z budową domu modlitwy w Bystrzycy powstała w 1784 r. szkoła. Nowy budynek powstał w latach 1843-1844. Szkoły wybudowano także w: Wędryni (1793 r.; Wędrynia – kaplica
