Opodatkowanie pochodnych instrumentów finansowych podatkiem
advertisement
Uniwersytet Warszawski Wydział Prawa i Administracji Instytut Nauk Prawno Administracyjnych Katedra Prawa Finansowego Autoreferat rozprawy doktorskiej Opodatkowanie pochodnych instrumentów finansowych podatkiem dochodowym od osób prawnych Autor: mgr Andrzej Piotr Dmowski Promotor: Prof. UW dr hab. Witold Modzelewski Warszawa, maj 2014 I. Przedmiot pracy i ramy czasowe 1. Przedmiotem pracy jest problematyka opodatkowania dochodu 1 będącego efektem transakcji na pochodnych instrumentach finansowych (derywatach 2 ) podatkiem dochodowym od osób prawnych. Zagadnieniem poddanym analizie jest zakres definicyjny przychodów 3 oraz kosztów uzyskania przychodów 4 dotyczących zawarcia, trwania, wyceny, realizacji, rezygnacji oraz zbycia praw z pochodnych instrumentów finansowych. Przeprowadzone badania dotyczą teoretycznoprawnej koncepcji dochodu 5 w podatku dochodowym od osób prawnych, w szczególności w zakresie transakcji na pochodnych instrumentach finansowych. Na kanwie analizy aktualnie obowiązującej normatywnej koncepcji dochodu 6 stworzony został autorski model opodatkowania dochodów wynikających z transakcji na pochodnych instrumentach finansowych 7 . W dysertacji określona została definicja dochodu na derywatach w oparciu o przypisy ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych 8 oraz wskazana została wielkość, która zdaniem autora, powinna być uznana za takowy dochód z uwagi na zasady państwa prawa 9 urzeczywistniającego warunki 1 W. Nykiel określa przedmiot podatku / przedmiot opodatkowania jako sytuację faktyczną lub prawną ustaloną w hipotezie normy prawnopodatkowej, z „której zaistnieniem norma ta wiąże powstanie obowiązku świadczenia podatkowego”, w: W. Nykiel, Pojęcie i konstrukcja podatku, w: System prawa finansowego, t. III, Prawo daniowe, pod red. L. Etel, Warszawa 2010, s. 31. 2 Pojęcie derywatu stanowi synonim pochodnego instrumentu finansowego, w: A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Dom Wydawniczy ABC, 2001, s. 19. 3 Zgodnie z tezą NSA zaprezentowaną w wyroku z dnia 14 maja 1998 r., SA/SZ 1305/97, Legalis, - „(…) z istoty podatku dochodowego wynika, że jest on ciężarem publicznoprawnym od przyrostu majątkowego (dochodu), a zatem przychodem - jako źródłem dochodu - jest tylko ta wartość, która wchodząc do majątku podatnika może powiększyć jego aktywa. Otrzymanymi pieniędzmi lub wartościami pieniężnymi są zatem w rozumieniu art. 12 ust. 1 pkt 1 omawianej ustawy tylko takie wartości, które powiększają aktywa majątkowe podatnika, a więc takie którymi może on rozporządzać jak własnymi”. 4 Pojęcie kosztów uzyskania przychodów stanowi przedmiot niejednolitych interpretacji organów podatkowych oraz zakres największych sporów toczonych przed sądami administracyjnymi - wyrok NSA z dnia 18 marca 2003 r., III SA 2073/01. 5 Zgodnie z tezą S. Głąbińskiego, dochodem była suma pieniężna, przeznaczona do rozporządzania podatnikowi który ją uzyskał, w: S Głąbinski, Nauka skarbowości z dodatkiem o skarbowości Austryi i Galicyi, Lwów 1911. s. 377-378. 6 Można wskazać trzy kierunki definicyjne przedmiotu podatku, w oparciu o ich elementy konstrukcyjne: 1. Przedmiot podatku definiowany jest jako określony obiekt, w szeroki znaczeniu; 2. Przedmiot podatku jako określone zdarzenie, którego zaistnienie powoduje powstanie skutków w podatku; 3. Przedmiot podatku traktowany jest jako złożony wewnętrznie element konstrukcji samego podatku, obejmujący: zachowanie podmiotu podatkowego oraz przedmiot (obiekt), którego dotyczy to zachowanie, w: M. Kalinowski, Pojęcie przedmiotu podatku, Toruński Rocznik Podatkowy 2011. s. 1-2. 7 Z prawnego punktu widzenia, kluczowym pojęciem w podatkach bezpośrednich (dochodowych) jest definicja dochodu. Jednakże, do chwili obecnej pojęcie to budzi poważne wątpliwości. Najwięcej problemów wiąże się z faktem, iż jest to pojęcie abstrakcyjne. Zgodnie z: A. Krzyżanowski, Nauka skarbowości, Poznań 1923, s. 120. 8 Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 ze zm.), zwana dalej: ustawą z dnia 15 lutego 1992 r.; oraz podatek dochodowy od osób prawnych zwany dalej: podatkiem dochodowym. 9 K. Strzyczkowski, Zasada państwa sprawiedliwości społecznej jako zasada publicznego prawa gospodarczego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, Rok LXIX - zeszyt 4 – 2007, s. 12 – „Normy konstytucyjne jako nadrzędne w stosunku do pozostałych norm systemu prawnego wiążą ustawodawcę co do treści stanowionego prawa i są podstawą oceny ich zgodności z Konstytucją”. 2 społecznej 10 . sprawiedliwości Przedmiotem przeprowadzonej analizy jest ustalenie czynników obiektywnych oraz subiektywnych występujących po stronie podatników podatku dochodowego w zakresie realizowanych transakcji na derywatach, stanowiących determinanty kształtujące konsekwencje podatkowe. Przedmiot pracy dotyczy również zagadnienia działań podatników, zgodnych z językowym brzmieniem przepisów powszechnie obowiązującego prawa, lecz skutkujących manipulacjami 11 wynikiem podatkowym na transakcjach na pochodnych instrumentach finansowych w podatku dochodowym. 2. Niniejsza praca dotyczy okresu od dnia 1 stycznia 1992 r. do 1 września 2013 r. Wybór tego okresu jest uzasadniony zarówno na płaszczyźnie prawnopodatkowej, jak i ustrojowej. Rok wejścia w życie ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. 12 stanowi początkową datę rozważań autora w zakresie koncepcji opodatkowania podatkiem dochodowym pochodnych instrumentów finansowych w prawie polskim 13 . Należy również dodać, iż zmiana systemu ustrojowego na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. stanowiła punkt zwrotny w zakresie kształtowania regulacji prawnych dotyczących rynku kapitałowego oraz transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, jak również stanowiła początek wprowadzenia aktualnie obowiązującej normatywnej koncepcji opodatkowania dochodu. Stosunkowo szerokie ramy czasowe przyjęte w niniejszej dysertacji mają na celu zobrazowanie ewolucji 14 sposobu opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych oraz znaczących rozbieżności pojęciowych i metodologicznych występujących w stanowiskach organów podatkowych i w judykaturze 15 . 3. Ze względu na szeroki zakres omawianej problematyki oraz interdyscyplinarny charakter dotyczący zarówno aspektów prawa cywilnego 16 , prawa administracyjnego 17 , 10 J. Wróblewski, Prawo obowiązujące a „ogólne zasady prawa”, ZNUŁ, seria I, Łódź 1965, z. 42; S. Wronkowska, M. Zieliński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974, s. 28; M. Zieliński, Konstytucyjne zasady prawa, Charakter i struktura norm Konstytucji, red. J. Trzciński, Warszawa 1997, s. 63; K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 97. 11 K. J. Stanik; K. Winiarski, Praktyczne problemy nadużycia i obejścia prawa podatkowego, Wrocław, Oficyna Wydawnicza Unimex, 2009, s. 16-21. 12 Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. weszła w życie 10 marca 1992 r., podczas gdy data obowiązywania niniejszej ustawy to 1 stycznia 1992 r. 13 Zob. J. Głuchowski, Podatek dochodowy od osób prawnych, Warszawa, Wydawnictwo Sejmowe, 1992. 14 Zob. Z. Jaśkiewicz, L. Kurowski, Przebudowa podatku dochodowego w Polsce powojennej, Biblioteka Zakładu Skarbowości Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, nr 4, Toruń : nakł. Zakładu Skarbowości U. M. K., 1949; W. Modzelewski, J. Skoczyński, A. Górski, Wybrane zagadnienia prawno-ekonomiczne reformy gospodarczej, Warszawa, Warszawskie Centrum Studenckiego Ruchu Naukowego, 1981. 15 A. Paczuski, Opodatkowanie dochodów kapitałowych osób prawnych, C.H. Beck 2001, s. 136. 16 Zob. M. Goettel, M. Lemonnier, Instytucje prawa cywilnego w konstrukcji prawnej podatków, Wolters Kluwer, 2011. 3 prawa rynku kapitałowego 18 , prawa bilansowego 19 , finansów 20 , czy ekonomii 21 , autor przyjął założenia ograniczające pozaprawnopodatkowe wątki pracy do niezbędnego minimum. Z tego względu przeprowadzona analiza została ograniczona do zakresu czynników bezpośrednio wpływających na konsekwencje podatkowe derywatów w podatku dochodowym od osób prawnych, w tym aspektów prawa bilansowego 22 mającego również bezpośredni wpływ na kwalifikacje podatkowe. Zagadnienia innych dziedzin prawa oraz ekonomii, wpływające pośrednio na konsekwencje podatkowe transakcji na derywatach, zostały pominięte. Założeniem metodologicznym autora było przedstawienie sumarycznych wyników analizy czynników bezpośrednio wpływających na określenie dochodu podatkowego będącego skutkiem transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, z pominięciem pełnej prezentacji wszystkich potencjalnych skutków podatkowych transakcji na derywatach. W konsekwencji zostały przyjęte istotne założenia uszczegóławiające 23 oraz pominięte zostały aspekty dotyczące szczególnych transakcji związanych z pochodnymi instrumentami finansowymi m.in. restrukturyzacja działalności podatników podatku dochodowego od osób prawnych z wykorzystaniem derywatów, czy aspekty wartości rynkowej transakcji na pochodnych instrumentach finansowych realizowanych pomiędzy podmiotami powiązanymi. Zakres występowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych w gospodarce wolnorynkowej, wpływ przedmiotowych transakcji na kształtowanie się rynku kapitałowego oraz powaga zjawiska potencjalnych manipulacji wynikiem podatkowym w zakresie derywatów, sprawiła, że autor dokonał analizy aktualnego sposobu opodatkowania 17 Zob. C. Banasiński, M. Wierzbowski, M. Wyrzykowski, Prawo gospodarcze: zagadnienia administracyjnoprawne, Warszawa, Wydaw. Prawnicze LexisNexis, 2005; C. Banasiński, H. GronkiewiczWaltz, M. Wierzbowski, Prawo gospodarcze: zagadnienia administracyjnoprawne, Warszawa, LexisNexis, 2007. 18 Zob. A. Chłopecki, Prawo papierów wartościowych, pod red. prof. dr hab. A. Szumański., C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 818; M. Wierzbowski, L. Sobolewski, P. Wajda, M. Bączyk, Prawo rynku kapitałowego Komentarz, Warszawa, Wydawnictwo C. H. Beck, 2012. 19 Zob. H. Litwińczuk, Prawo bilansowe, Biblioteka przeglądu podatkowego, Wyd. 1, Warszawa, Konieczny i Kruszewski, 1995. 20 Zob. E. Chojna-Duch, Finanse publiczne i polskie prawo finansowe - zarys wykładu, Warszawa, Instytut Studiów Samorządowych, 2000. 21 Zob. F. Grądalski, Wstęp do teorii opodatkowania, SGH, Warszawa, 2004; F. Grądalski, System podatkowy w świetle teorii optymalnego opodatkowania, SGH, Warszawa 2005; S. James, C. Nobes, The Economics of Taxation, Prentice Hall Europe, London 1997/98, J. Kudła, „Ekonomiczne problemy kosztów opodatkowania i nielegalnego unikania podatków, Nasz Dziennik, Warszawa 2004; H. Litwińczuk, Prawo podatkowe przedsiębiorców, Konieczny i Kruszewski, Warszawa, 2003. 22 Prawo bilansowe definiowane jest przez autora na potrzeby niniejszej pracy jako: ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 ze zm.), zwana dalej: ustawa z dnia 29 września 1994 r.; Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej; Międzynarodowe Standardy Rachunkowości; oraz wydane akty wykonawcze i oficjalne interpretacje na podstawie wskazanych aktów. 23 Założenia uszczegóławiające dotyczą zakresu przedmiotowego pracy, zakresu materiałów badawczych oraz stosowanych metod badawczych. Przedmiotową metodykę potwierdza T. Mendel, Metodyka pisania prac doktorskich, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Wyd. 6, uaktualnione i poszerzone, Poznań 2004, s. 37-40. 4 dochodu na pochodnych instrumentach finansowych 24 oraz wskazał sposób ujednolicenia stanowisk organów podatkowych i judykatury w tym zakresie. Założeniem pracy nie było zobrazowanie perspektywy podatnika świadomie dążącego do zmniejszenia swoich obciążeń fiskalnych, niemniej jednak poddano analizie wszystkie koncepcje prezentowane w Polsce dotyczące sposobów kształtowania podstawy opodatkowania na transakcjach odnoszących się do pochodnych instrumentów finansowych. Co więcej, realizacja głównego celu pracy, tj. stworzenia teoretycznoprawnego modelu opodatkowania dochodu będącego skutkiem transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, jest podyktowana potrzebą ochrony konstytucyjnych zasad 25 , tj. zasady interesu publicznego 26 oraz realizacją zasady sprawiedliwości społecznej 27 i równości opodatkowania 28 . II. Uzasadnienie celowości badań 1. Mając na uwadze bardzo szybko rosnącą liczbę oraz wielkość transakcji na pochodnych instrumentach finansowych na polskim rynku oraz wartość ekonomicznego zysku generowanego na przedmiotowych transakcjach w sektorze finansowym (który nie podlega opodatkowaniu), oraz z drugiej strony przebieg tzw. kryzysu walutowego w Polsce w latach 2008 - 2009, a w szczególności wartość szkód wyrządzonych w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw przez transakcje o charakterze spekulacyjnym, sformułowana została teza, iż jednym z kluczowych wyzwań dla ustawodawcy w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych jest wprowadzenie szczegółowych regulacji dotyczących sposobu opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych. Praktyczne znaczenie badań 24 Zob. G. Bieńkowski, Ł. Kwiatkowski, P. Nowjalis, Opodatkowanie instrumentów pochodnych - zagadnienia szczegółowe, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych Modzelewski i Wspólnicy Nr 4/99. 25 K. Wojtyczek wskazuje, iż zasada art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej - Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej - obejmuje zarówno demokrację polityczną oraz demokrację socjalną. Granice ingerencji ustawodawczej w sferę praw człowieka w Konstytucji RP, Kraków 1999, s. 177-178; R. Małajny, Konstytucjonalizm a przedmiotowy zakres konstytucji, w: Konstytucjonalizacja zasad i instytucji ustrojowych, pod red. P. Sarnecki, Warszawa 1997, s. 120; S. Deetterbeck, Óffentliches Recht fur Wirtschafstwissenschaftler, Miinchen 2004 s. 36-37; H. Bethge, Verfassungsrecht. Eine Einfuhrung fur Wirtschafts und Sozialwissenschaftler. Informatiker und Kulturwirte, Miinchen 2001, s. 64. 26 Zob. M. Wyrzykowski, Pojęcie interesu społecznego w prawie administracyjnym, Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1986. 27 Zgodnie z E. Schwark, sprawiedliwość społeczna w odniesieniu do celu państwa powinna być rozumiana nie tylko jako miara socjalnej pewności, lecz jako kształtująca i regulująca działalność ustawodawcy także w sferze gospodarki (Wirtschaftsrecht, Koln-Berlin-Bonn-Munchen 1986, s. 49); U. Battis, Ch. Gusy, Óffentliches Wirtschaftsrecht, Heidelberg 1983, s. 46. 28 Konstytucyjna zasada równości jest zasadą ogólną odnoszącą się do wszystkich wolności, praw i obowiązków obywateli. Ma ona – według orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 3 marca 1987 r., P 2/87, OTK w 1987 r., s. 30, 31 - rangę generalnej zasady dotyczącej całokształtu praw, wolności i obowiązków obywatelskich i wszelkie jej ograniczenia, nie wynikające z dążenia do pogłębienia osiągnięcia faktycznej równości są niedopuszczalne. 5 w powyższym zakresie nie powinno budzić wątpliwości. Co więcej, należy wskazać na stosunkowo niewielki dorobek nauk prawnych z zakresu sposobu opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych, oraz znaczące rozbieżności interpretacyjne powodujące niekiedy dowolność w zakresie ustalania podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych 29 , co w konsekwencji podważa pewność obrotu gospodarczego. Powyższe aspekty oraz wartość zaniżonych wpływów budżetowych, stanowią w odczuciu autora, potwierdzenie słuszności wyboru tematu i kierunku badań naukowych oraz stawianych tez badawczych. Czas przełomu po zażegnaniu kryzysu walutowego 30 jest – w przekonaniu autora – najlepszym momentem na sformułowanie teoretycznoprawnych koncepcji opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych bazując na doświadczeniach w zakresie nadużyć w sektorze finansowym. Ujednolicenie stanowisk organów podatkowych w zakresie sposobu opodatkowania dochodów na derywatach oraz docelowo stworzenie nowej normatywnej koncepcji opodatkowania dochodów na tych transakcjach, może pozytywnie przyczynić się do zwiększenia wpływów budżetowych. III. Udowodnione tezy badawcze 1. Zasadniczym celem przeprowadzonej analizy jest kompleksowe zbadanie problematyki prawnej sposobu opodatkowania transakcji dotyczących pochodnych instrumentach finansowych podatkiem dochodowym od osób prawnych oraz odpowiedź na pytanie, czy przedmiotowy zakres transakcji wymaga szczególnych regulacji ustawowych w celu m.in. eliminacji nadużyć, pewności opodatkowania oraz zwiększenia dochodów budżetowych. W toku przeprowadzonej analizy zostały sformułowane i udowodnione – w przekonaniu autora – następujące tezy badawcze odnoszące się do teoretycznoprawnej koncepcji opodatkowania dochodu: a) derywaty jako instrumenty rynku kapitałowego wymagają szczególnej regulacji prawa podatkowego, mając na uwadze cel zawarcia, sposób rozliczenia pochodnego instrumentu finansowego oraz rodzaj instrumentu bazowego. Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. określająca przychody i koszty podatkowe, związane z rzeczywistą dostawą towarów oraz świadczeniem usług, nie uwzględnia zdarzeń gospodarczych będących transakcjami na 29 Zob. W. Modzelewski, A. Łukiańczuk, K. Kłoskowski, B. Dauter, Komentarz do ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych - praca zbiorowa, Warszawa, Instytut Studiów Podatkowych Modzelewski i Wspólnicy, 2007. 30 Zob. A. Wojtyna, Zmiany instytucjonalne w reakcji na obecny kryzys, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, 2013. 6 pochodnych instrumentach finansowych mających w znaczącej części przypadków charakter nierzeczywisty. Przyjmując zatem założenie, iż intencją ustawodawcy jest opodatkowanie podatkiem dochodowym podmiotów działających w sektorze usług finansowych 31 , celowym jest wprowadzenie przepisów szczególnych dotyczących przychodów i kosztów uzyskania przychodów związanych z pochodnymi instrumentami finansowymi. W przeciwnym wypadku opodatkowanie tych transakcji może stać się niemożliwe albo może prowadzić do podwójnego opodatkowania; b) sposób rozliczenia pochodnego instrumentu finansowego – rzeczywisty lub nierzeczywisty 32 oraz cel, w jakim został zawarty kontrakt pochodnego instrumentu finansowego 33 , a także rodzaj instrumentu bazowego – mają decydujący wpływ na skutki podatkowe kontraktu w podatku dochodowym od osób prawnych; c) wbrew dotychczasowym stanowiskom doktryny i judykatury, rodzaj instrumentu bazowego (zdefiniowany jako waluta lub wartość, względnie towar niebędący walutą) ma decydujący wpływ na określenie podstawy opodatkowania w podatku dochodowym w okresie pomiędzy dniem zawarcia kontraktu a dniem jego realizacji, rezygnacji lub zbycia kontraktu; d) rodzaj samego derywatu (np. opcja, forward, futures, swap) jest czynnikiem drugorzędnym (pobocznym) dla ustalenia skutków podatkowych transakcji na pochodnych instrumentach finansowych; d) przyjęte zasady prawa bilansowego przez podatników podatku dochodowego od osób prawnych mogą mieć fundamentalne znaczenie dla określenia dochodu podatkowego z tytułu transakcji na pochodnych instrumentach finansowych. W konsekwencji, zgodnie z decyzją podatnika istnieje możliwość swobodnego kształtowania podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych w zakresie transakcji na derywatach; e) aktualnie obowiązująca ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. wskazuje na nie mające uzasadnienia aksjologicznego przypadki, w których osiągnięcie ekonomicznego zysku z transakcji na pochodnym instrumencie finansowym nie skutkuje obowiązkiem rozpoznania przez podatnika przychodów podatkowych, jak również poniesienie ekonomicznej straty na 31 Ustawodawca podjął decyzję np. w zakresie nieopodatkowania podatkiem dochodowym od osób fizycznych działalności rolniczej. 32 Rzeczywiste rozliczenie pochodnego instrumentu finansowego sprowadza się do przekazania instrumentu bazowego, podczas, gdy rozliczenie nierzeczywiste stanowi wypłatę środków finansowych w wysokości wyniku na kontrakcie. 33 Polemika z T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, Warszawa 2004, s. 256. Autor dysertacji przedstawił, iż konsekwencje podatkowe transakcji na pochodnych instrumentach finansowych są uzależnione od celu zawarcia kontraktu tj. bezpośredniego osiągnięcia zysku, nabycia instrumentu bazowego, zabezpieczenia nabycia lub wytworzenia środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych, bezpośredniego nabycia papierów wartościowych, co jest w sprzeczności z tezą T. Nieboraka, iż kluczowym dla określenia konsekwencji podatkowych derywatów jest cel spekulacyjny lub zabezpieczający. 7 pochodnych instrumentach finansowych nie daje możliwości zaliczenia straty w koszty uzyskania przychodów; f) zostało wykazane, iż w sposób niezamierzony wprowadzono do polskiego porządku prawnego przepisy umożliwiające opodatkowanie walutowych pochodnych instrumentów finansowych jednocześnie w oparciu o zasady ogólne związane z rozpoznaniem przychodów i kosztów uzyskania przychodów z prowadzonej działalności gospodarczej, oraz zgodnie z przepisami dotyczące rozliczenia różnic kursowych, które pośrednio (w innych momentach i na innych zasadach) mogą być uznane za przychody lub koszty podatkowe wpływające na podstawę opodatkowania. 2. W przekonaniu autora, wkładem twórczym przygotowanej rozprawy do nauki prawa finansowego 34 jest opracowana teoretycznoprawna koncepcja opodatkowania transakcji z udziałem pochodnych instrumentów finansowych. Opracowana koncepcja normatywnego dochodu podlegającego opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób prawnych w zakresie pochodnych instrumentów finansowych daje możliwość eliminacji nadużyć przy określaniu podstawy opodatkowania, która w chwili obecnej może mieć charakter dowolny 35 . Autor pragnie podkreślić wagę analizy przepisów ustawy z dnia 29 września 1994 r. oraz Międzynarodowych Standardów Rachunkowości / Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej na kształtowanie i interpretację przepisów prawa podatkowego dotyczących rozliczenia transakcji na pochodnych instrumentach finansowych. IV. Konstrukcja pracy Prezentowa praca składa się z sześciu rozdziałów, wyodrębnionych na podstawie kryterium funkcjonalnego, tj. analizy określonego zagadnienia istotnego z perspektywy założeń i celów pracy. Rozdziały, jako główne jednostki redakcyjne pracy, zostały poprzedzone wstępem do dysertacji. Wstęp ten ma charakter czysto wprowadzający w celu zobrazowania w najbardziej ogólnym zarysie tematyki pracy, otoczenia społecznogospodarczego, przedmiotowej zagadnienia konstrukcji pochodnych było celowym instrumentów finansowych. założeniem metodologicznym Przyjęcie autora, podyktowanym chęcią przybliżenia skomplikowanej charakterystyki zagadnienia. 34 Zob. K. Ostrowski, Prawo finansowe: zarys ogólny, Wyd. 1, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970. 35 E. Strasburger wskazuje, iż przedmiotem podatku jest „rzecz lub czynność, która wywołuje powstanie podatku”, czy też „każda rzecz, do której przytwierdzony jest podatek”, w: E. Strasburger, Nauka skarbowości, Warszawa 1924, s. 191. 8 Pierwsza jednostka redakcyjna zatytułowana „Wprowadzenie do rozprawy doktorskiej” poświęcona jest uzasadnieniu wyboru problematyki badawczej, celom pracy, przedmiotowi i zakresowi pracy, założeniom wstępnym i hipotezom badawczym, stawianym tezom rozprawy, zobrazowaniu materiałów źródłowych oraz wskazaniu zastosowanych metod badawczych. Z uwagi na konieczność dokonania możliwie głębokiej analizy przedmiotowego zagadnienia oraz kierując się należytymi standardami przygotowania prac naukowych36 , autor celowo przyjął dla potrzeb niniejszej dysertacji możliwie najszersze spectrum metod badawczych. W drugim rozdziale została przedstawiona konstrukcja pochodnego instrumentu finansowego jako prawa majątkowego, którego wartość jest uzależniona od zmiany wartości instrumentu bazowego. Mając na uwadze ten szczególny charakter umowy derywatu, rozdział drugi poświęcony jest zobrazowaniu wpływu cech pochodnego instrumentu finansowego na przedmiot 37 opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych. Należy podkreślić, iż nadane cechy charakterystyczne pochodnym instrumentom finansowym przez różne dziedziny prawa mają jedynie pośredni wpływ na sposób opodatkowania dochodów z transakcji z udziałem pochodnych instrumentów finansowych. W rozdziale tym został przedstawiony proces kształtowania się kierunków definicyjnych przedmiotu i podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych, w szczególności w oparciu o dorobek polskiej doktryny 38 prawa podatkowego 39 dotyczący przedmiotu opodatkowania 40 . Tłem historycznym przedmiotowych rozważań było przedstawienie przez autora kluczowych stanowisk i poglądów doktryny prezentowanej w wybranych krajach europejskich 41 . Podsumowaniem analizy w zakresie kształtowania się historycznej koncepcji przedmiotu opodatkowania w podatkach dochodowych są zaprezentowane teoretycznoprawne rozważania 36 T. Mendel, Metodyka pisania prac doktorskich, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Wyd. 6, uaktualnione i poszerzone, Poznań 2004, s. 43-46. 37 Koncepcja przedmiotu podatku, w: E. Strasburger, Nauka skarbowości, Warszawa 1924, s. 191; Z. Fedorowicz, Finanse w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1966, s. 396; K. Ostrowski, Prawo finansowe. Zarys ogólny, Warszawa 1970, s. 146; N. Gajl, Finanse i prawo finansowe, Warszawa 1980, s. 206-207. 38 Zob. M. Weralski, Polskie prawo finansowe, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976; M. Weralski, Kierunki reformy polskiego systemu podatkowego, Wyd. 1, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Gospodarcze, 1960; L. Kurowski; M. Weralski, Prawo finansowe, Wyd. 4, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973. 39 Zob. J. Głuchowski, Leksykon finansów, red. J Głuchowski, Warszawa 2001; J. Głuchowski, J. Patyk, Zarys polskiego prawa podatkowego, Wyd.: 3, LexisNexis, 2011. 40 Zob. W. Nykiel, Pojęcie i konstrukcja podatku (w) System prawa finansowego, t. III, Prawo daniowe, pod red. L. Etel, Warszawa 2010, s. 31; C. Kosikowski, Ustawa podatkowa, Warszawa 2006, s. 86; B. Brzeziński, Wstęp do nauki prawa podatkowego, Toruń 2003, s. 52-53; A. Gomułowicz, J. Małecki, Podatki i prawo podatkowe, Warszawa 2002, s. 118. 41 H. Hahn, Die Grundsätze der Gesetzmäßigkeit der Besteuerung und Tatbestandsmäßigkeit der Besteuerung in rechtsvergleichender Sicht, Berlin 1984, s. 151-152; K. Tipke, J. Lang, Steuerrecht, Wyd. OUS, Kolonia 2010, s. 183. 9 dotyczące w szczególności ekonomicznej koncepcji określenia przedmiotu opodatkowania. Dalsza część rozdziału jest poświęcona analizie piśmiennictwa na kanwie ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. w zakresie przedmiotu i podstawy opodatkowania. Wyodrębnionym fragmentem rozdziału jest część poświęcona zagadnieniu różnic kursowych w świetle regulacji ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. oraz ustawy z dnia 29 września 1994 r. Mając na uwadze jedną z autorskich tez, wskazującą, iż konsekwencje podatkowe transakcji na walutowych pochodnych instrumentach finansowych są określane w oparciu o regulacje prawa podatkowego oraz prawa bilansowego poświęcone kalkulacji różnic kursowych, decyzją autora było położenie nacisku na przedmiotowe zagadnienie. Dodatkowo, w rozdziale tym została również przedstawiona konstruktywna analiza prawa bilansowego, w szczególności ustawy z dnia 29 września 1994 r., oraz zostały zaprezentowane wnioski dotyczące bezpośredniego wpływu prawa bilansowego na określenie podstawy opodatkowania w podatku dochodowym od osób prawnych w zakresie transakcji na derywatach walutowych. Dopełnieniem rozdziału drugiego jest przedstawienie analizy prawnej charakteru samej umowy pochodnego instrumentu finansowego. Analiza konstrukcji prawnej poszczególnych rodzajów pochodnych instrumentów finansowych – zdaniem autora – ma na celu pośrednio dowiedzenie, iż wyodrębnione rodzaje derywatów i warunki z nimi związane będą miały jedynie pośredni wpływ na określenie podstawy opodatkowania będącej wynikiem transakcji na pochodnych instrumentach finansowych dla celów podatku dochodowego od osób prawnych 42 . Kluczowym rozdziałem rozprawy jest rozdział trzeci poświęcony opracowanej autorskiej koncepcji opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych na tle ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. Rozważania rozpoczynają się od prezentacji teoretycznoprawnej koncepcji ustalenia dochodu na transakcjach dotyczących pochodnych instrumentów finansowych. Podstawowym celem tego rozdziału jest dowód głównej tezy badawczej mówiącej, iż czynnikami wpływającymi na określenie konsekwencji podatkowych transakcji na pochodnych instrumentach finansowych w podatku dochodowym od osób prawnych są: sposób realizacji praw z pochodnego instrumentu finansowego 43 oraz cel zawarcia derywatu 42 Polemika z T. Nieborak, Pochodne instrumenty finansowe. Aspekty prawnopodatkowe, Warszawa 2004, s. 253-264. 43 Rozliczenie derywatu poprzez dostawę instrumentu bazowego lub poprzez rozliczenie pieniężne. 10 przez podatnika 44 . Rozważania w rozdziale trzecim dotyczą również zobrazowania dwóch pozostałych czynników mających bezpośredni wpływ na konsekwencje podatkowe derywatów, tj. rodzaju instrumentu bazowego 45 oraz przyjętych przepisów prawa bilansowego. Dopełnieniem opracowania koncepcji teoretycznoprawnej jest wskazanie zależności pomiędzy prawem bilansowym, w szczególności ustawą z dnia 29 września 1994 r. oraz Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej / Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości, a postanowieniami ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. 46 Ważnym dowodem w dysertacji jest potwierdzenie, iż w oparciu o indywidualną decyzję podmiotu (kierownika jednostki) istnieje możliwość bieżącej / okresowej wyceny pochodnych instrumentów finansowych, skutkującej powstaniem różnic kursowych dla celów podatkowych, będących przychodami podatkowymi lub kosztami uzyskania przychodów. W rozdziale czwartym została przedstawiona koncepcja opodatkowania poszczególnych rodzajów pochodnych instrumentów finansowych podatkiem dochodowym od osób prawnych. Przedmiotowy rozdział jest dopełnieniem opracowanej całościowej, modelowej koncepcji opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych podatkiem dochodowym od osób prawnych. Autor w tej części pracy odnosi się do konkretnych sposobów zastosowania opracowanego autorskiego modelu ustalania przychodów i kosztów podatkowych na transakcjach na pochodnych instrumentach finansowych do poszczególnych rodzajów derywatów tj. kontraktów forward, futures, opcji i swap. Przeprowadzona analiza stanowi dowód wyjątkowego charakteru pochodnych instrumentów finansowych 47 . Ów szczególny charakter derywatów stanowi przyczynę znaczących rozbieżności w podejściu organów podatkowych oraz sądów administracyjnych do określenia konsekwencji podatkowych przedmiotowych transakcji. W podsumowaniu tego rozdziału zaprezentowane zostały wnioski końcowe w zakresie określenia wszystkich czynników wymaganych do kalkulacji przychodów i kosztów podatkowych w podatku dochodowym od osób prawnych związanych z rozliczeniem transakcji na pochodnych instrumentach finansowych – w szczególności takich jak: wartość osiąganego przychodu, moment rozpoznania przychodu, 44 Zawarcie kontraktu w celu osiągnięcia bezpośredniego dochodu, w celu zabezpieczenia ceny nabycia środków trwałych lub wartości niematerialnych i prawnych, w celu zabezpieczenia kosztów wytworzenia środków trwałych, w celu zabezpieczenia ceny nabycia lub bezpośredniego nabycia papierów wartościowych 45 Istotnym z punktu widzenia określenia konsekwencji podatkowych na pochodnych instrumentach finansowych jest rozgraniczenie instrumentów bazowych na: walutę, towar lub inną wielkość policzalną niebędąca walutą. 46 Zob. A. Łukiańczuk, Bilansowa wycena instrumentów pochodnych a zagadnienie różnic kursowych, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych Nr 5/2008, s. 18; A. Helin, K. G. Szymański, Rachunkowość i opodatkowanie spółek kapitałowych, Wyd. C.H. Beck 2005. 47 Zob. G. Bieńkowski, Ł. Kwiatkowski, P. Nowjalis, Opodatkowanie instrumentów pochodnych - zagadnienia szczegółowe, Biuletyn Instytutu Studiów Podatkowych Modzelewski i Wspólnicy Nr 4/99. 11 sposób kalkulacji, sposób opodatkowania, wartość kosztów uzyskania przychodu, moment zaliczenia wydatku w koszty, czy sposób ich rozliczenia. Rozdział piąty przedstawia podstawowe prawne regulacje międzynarodowe i krajowe dotyczące obrotu pochodnymi instrumentami finansowymi, które mogą mieć wpływ - w perspektywie krótko lub długookresowej - na sposób opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych oraz zakres pozyskiwanych i gromadzonych informacji przez organy podatkowe. Intencją autora w zakresie użycia pojęcia „obrót” w tytule rozdziału piątego dysertacji nie jest odniesienie do podatków pośrednich – w szczególności podatku od towarów i usług, lecz nawiązanie do kluczowego aktu krajowego regulującego w podstawowym zakresie transakcje na pochodnych instrumentach finansowych w Polsce tj. ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi 48 . Użycie pojęcia „obrót”, w tym znaczeniu, ma na celu nawiązanie do możliwie najszerszego zakresu możliwych transakcji dotyczących pochodnych instrumentów finansowych 49 . W niniejszym rozdziale zostały przedstawione kluczowe założenia w zakresie wprowadzenia w ramach państw członkowskich Unii Europejskiej wspólnego systemu podatku od transakcji finansowych. Należy podkreślić, iż zarysowany kierunek zmian legislacyjnych odchodzi od systemu opodatkowania transakcji finansowych – transakcji na pochodnych instrumentach finansowych – w oparciu o kryterium wystąpienia dochodu. Celem wprowadzenia wspólnego systemu opodatkowania transakcji finansowych ma być wzmocnienie jednolitego rynku poprzez ograniczenie liczby rozbieżnych krajowych strategii w zakresie opodatkowania transakcji finansowych, zagwarantowanie sprawiedliwego oraz znaczącego wkładu sektora finansowego w dochody publiczne. Planowanym jest, aby podatek od transakcji finansowych stanowił uzupełnienie środków regulacyjnych oraz stanowił zachętę dla sektora finansowego, by podejmować bardziej odpowiedzialne działania nakierowane na gospodarkę realną. Przedmiotowa analiza stanowi dodatkowy dowód jednej ze stawianych tez badawczych w zakresie postulatu szczególnego uregulowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych z uwagi na ich nierzeczywisty charakter. W dalszej części rozdziału piątego zostały scharakteryzowane cele dyrektywy 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych (MIFID) 50 w zakresie 48 Ustawa z dnia 29 maja 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384). 49 A. Chłopecki, Opcje i transakcje terminowe. Zagadnienia prawne, Dom Wydawniczy ABC, 2001, s. 19. 50 Dyrektywa 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych (MIFID). Szerzej, pod pojęciem MIFID rozumie się oprócz dyrektywy 2004/39/WE, zmieniającej dyrektywę Rady 85/611/EWG i 93/6/EWG i dyrektywę 2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 93/22/EWG, ale również dyrektywę Komisji 2006/73/WE z dnia 10 12 podwyższenia stopnia harmonizacji usług finansowych tak, by zagwarantować klientom instytucji finansowych wyższy poziom ochrony ich inwestycji (zwiększenie przejrzystości). Ponadto przedstawione zostały cele rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 648/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie instrumentów pochodnych będących przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym (EMIR) 51 , które zostało wprowadzone dla zapewnienia większej przejrzystości transakcji pochodnych, ograniczenia ryzyka kontrahenta, wzmocnienia wymogów rozliczeniowych, oraz ograniczenia ryzyka operacyjnego. Ostatnim rozdziałem jest rozdział szósty poświęcony wnioskom podsumowującym. W rozdziale tym przedstawione zostało podsumowanie stawianych celów badawczych oraz sformułowanych tez autorskich na gruncie zgromadzonego materiału dowodowego 52 . Zostały przedstawione postulaty de lega lata dotyczące wad aktualnie obowiązujących przepisów, w szczególności w zakresie niejednoznaczności regulacji ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. dotyczących transakcji na pochodnych instrumentach finansowych oraz braku kognicji organów podatkowych w zakresie weryfikacji / ustalenia konsekwencji podatkowych transakcji na walutowych pochodnych instrumentach finansowych, w przypadku, gdy podatnicy stosują tzw. bilansową metodę ustalania różnic kursowych dla celów podatkowych. Kluczowe postulaty de lege ferenda dotyczą wprowadzenia zmian legislacyjnych opartych o opracowaną teoretycznoprawną koncepcję dochodu. Precyzyjne uregulowanie przychodów i kosztów uzyskania przychodów z tytułu transakcji na pochodnych instrumentach finansowych ograniczyłoby lub nawet wyeliminowało nadużycia w tym zakresie. Dokonując podsumowania koncepcji metodologicznej dysertacji, należy wskazać, iż przyjętym założeniem było dokonanie takiego podziału pracy aby uwypuklić jej kluczowy cel tj. stworzenie wzorcowego modelu opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, które ze względu na swoją specyfikę wychodzą poza ramy ustawowo przyjętej konwencji opodatkowania podatkiem dochodowym od osób prawnych. Opracowanie takiego modelu z jednej strony daje wskazówki, co do sposobu określenia konsekwencji podatkowych transakcji na pochodnych instrumentach finansowych w oparciu o aktualnie obowiązujące sierpnia 2006 r. wprowadzającą środki wykonawcze do dyrektywy 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do wymogów organizacyjnych i warunków prowadzenia działalności przez przedsiębiorstwa inwestycyjne oraz pojęć zdefiniowanych na potrzeby tej dyrektywy. 51 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 648/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie instrumentów pochodnych będących przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym, kontrahentów centralnych i repozytoriów transakcji (Dz.U. L 201, 27.07.2012, s. 1 - tzw. rozporządzenie EMIR (European Market Infrastructures Regulation). 52 Materiały źródłowe obejmowały m.in.: 254 publikacje polskojęzyczne, 57 publikacje obcojęzyczne, 60 wyroków wojewódzkich sądów administracyjnych, 42 wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego, 2 wyroki Sądu Najwyższego, oraz 172 stanowiska organów podatkowych. 13 przepisy prawa, a z drugiej stanowi propozycję dla ustawodawcy co do kierunków przyszłej legislacji związanej z opodatkowaniem transakcji na derywatach. Mając na uwadze doniosłość postawionego założenia – zdaniem autora – zasadnym było takie rozłożenie akcentów merytorycznych pracy, które skutkowałoby autorskim wkładem do nauki prawa podatkowego, obierając konwencję, która pozornie mogłaby być uznana za wychodzącą poza standardowe ramy przyjęte w pracach naukowych 53 . V. Teoretycznoprawny model opodatkowania pochodnych instrumentów finansowych podatkiem dochodowym od osób prawnych 1. Na podstawie tez niniejszej pracy dotyczących ustalenia czterech kluczowych czynników determinujących konsekwencje podatkowe pochodnych instrumentów finansowych można wyciągnąć ogólne wnioski w zakresie sposobu opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych. Oznacza to, iż „intencjonalne nastawienie” podatnika będącego osobą prawną (cel zawarcia kontraktu) ma fundamentalne znaczenie dla kształtowania podstawy opodatkowania w podatku dochodowym 54 . Drugi czynnik dotyczący sposobu rozliczenia transakcji na derywatach (rozliczenie rzeczywiste lub nierzeczywiste) wywołuje skutek w zakresie ewentualnego nabycia środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, papierów wartościowych czy waluty. Oznacza to, iż wybór sposobu rozliczenia transakcji - przy analogicznym skutku ekonomicznym - może wywoływać odrębne konsekwencje podatkowe. Należy więc stwierdzić, iż przysporzenie majątkowe o analogicznej wartości może być objęte preferencją podatkową (brakiem opodatkowania lub odroczeniem potencjalnego opodatkowania kalkulowanego w oparciu o inne zmienne) lub obarczone „sankcją podatkową” – opodatkowaniem w oparciu o fikcyjne wartości. W skrajnym przypadku brak otrzymania jakiegokolwiek przysporzenia majątkowego (w sensie prawnym lub ekonomicznym) może również skutkować obowiązujących powstaniem obowiązku przepisów dotyczących podatkowego podatku na dochodowego. podstawie Z aktualnie drugiej strony dowiedziono, iż zostały pośrednio wprowadzone do polskiego systemu prawa podatkowego regulacje w zakresie opodatkowania rzekomego dochodu będącego skutkiem bieżącej wyceny 53 T. Mendel, Metodyka pisania prac doktorskich, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Wyd. 6, uaktualnione i poszerzone, Poznań 2004, s. 46-61, oraz s. 63. 54 W szczególności wartości przychodów podatkowych i kosztów uzyskania przychodów. 14 (waloryzacji / indeksacji) praw majątkowych, jakimi są derywaty. Przedmiotowy mechanizm jest zaprzeczeniem klasycznej, nowożytnej koncepcji podatków dochodowych. Trzecia i czwarta determinanta dotycząca wyboru sposobu opodatkowania transakcji walutowych, oraz wyboru przepisów prawa bilansowego, generalnie sugeruje tendencję ustawodawcy ukierunkowaną na rzekome zbliżenie przepisów podatkowych i bilansowych. Należy jednak wskazać, iż założenia, które przyświecają regulacjom prawa bilansowego w zakresie odzwierciedlenia sytuacji majątkowej przedsiębiorstwa (podatnika) 55 są w istotnym zakresie rozbieżne z pryncypiami podatku dochodowego od osób prawnych. Jednakże, ustalenie precyzyjnych regulacji w zakresie rzeczywistych wartości transakcyjnych generujących odpowiednio przychody lub koszty podatkowe, odnoszących się do pojęć ekonomicznego przysporzenia 56 lub straty, jest w przekonaniu autora nieuchronne. W konsekwencji, historia najprawdopodobniej zatoczy koło, ponieważ pierwotne koncepcje dochodu odnosiły się właśnie do ekonomicznego przysporzenia majątkowego. 2. Zdaniem autora należy sformułować przepisy w zakresie rozpoznawania przychodów i kosztów podatkowych związanych z transakcjami na pochodnych instrumentach finansowych w odniesieniu do ekonomicznych konsekwencji wynikających z tych transakcji 57 . Ekonomiczny zysk na derywatach może wystąpić: a) w momencie zawarcia transakcji. Ekonomiczny zysk na transakcji powstaje również w przypadku wystąpienia dodatniej wartości wewnętrznej derywatu na dzień zawarcia kontraktu. Oznacza to, iż kontrakt już w momencie jego powstania może przynieść ekonomiczny zysk dla jednej ze stron kontraktu. Kwestią oczywistą dotyczącą wystąpienia przychodu podatkowego pozostaje bezpośrednie przysporzenie majątkowe po stronie podatnika w formie pieniężnej, jako wynagrodzenie za zawarcie kontraktu; b) w trakcie trwania umowy – np. w przypadku, gdy następuje etapowe rozliczenie kontaktu lub w przypadku, gdy następuje wycena kontraktu generująca powstanie wierzytelności / długu u jednej ze stron kontraktu; c) w momencie realizacji kontraktu – np. w datach zapadalności derywatu, w datach rozliczenia kontraktu; 55 Zob. H. Litwińczuk, Prawo bilansowe i podatkowe podmiotów gospodarczych: dla praktyków i dla studentów, Wyd. 1., Warszawa, Konieczny i Kruszewski, 1993. 56 H. Radziszewski uznawał, iż dochodem jest „przysporzenie majątku gospodarza, mogące być wyrażone w pieniądzu i mogące być od tego majątku odłączone bez uszczuplenia pierwotnego zasobu, a pochodzące z czynników produkcji ekonomicznej: przyrody, pracy i kapitału”, w: H. Radziszewski, Nauka skarbowości. Wykład skarbowości państwowej i Winnej, Warszawa 1917, s. 285. 57 R. Rybarski wskazuje, iż dochód jest „pochodną” źródła dochodu – w pierwszej kolejności musi być źródło dochodu, aby dochód mógł powstać, w: R. Rybarski, Wartość, kapitał i dochód. Warszawa 1922, s. 183. 15 d) w momencie odstąpienia od realizacji kontraktu – np. w momencie rezygnacji z realizacji umowy; e) w momencie zbycia kontraktu – np. w momencie sprzedaży praw majątkowych. Autor stanął na stanowisku, iż przychód podatkowy powinien być rozpoznawany przez podatników w przypadku każdorazowego, bezzwrotnego przysporzenia majątkowego w oparciu o zasadę memoriału. Przedmiotowa reguła miałaby dotoczyć wszystkich transakcji na pochodnych instrumentach finansowych, z wyjątkiem derywatów rozliczanych przez fizyczną dostawę towaru w znaczeniu ścisłym. W przypadku takich transakcji tj. transakcji realizowanych poprzez rzeczywistą dostawę towaru np. stali, konsekwencje podatkowe powinny być rozpoznawane analogicznie jak w przypadku zakupu towaru z odroczonym terminem dostawy lub odroczonym terminem zapłaty. W przypadku rzeczywistych transakcji towarowych, zgodnie z ekonomiczną funkcją tych transakcji, nie powstawałyby konsekwencje podatkowe związane ze zmianą ceny rynkowej instrumentu bazowego na moment dostawy. Odrębnemu opodatkowaniu podlegałyby transakcje, których zawarcie, trwanie, rozliczenie, odstąpienie lub zbycie powoduje ekonomiczne przysporzenie majątkowe u podatnika. Przykładem takiego rozliczenia byłyby transakcje na pochodnych instrumentach walutowych, których realizacja - czy to poprzez fizyczną dostawę waluty, czy poprzez rozliczenie netto - generuje analogiczny zysk ekonomiczny, który na dzień wystąpienia powinien stanowić przychód podatkowy. Z drugiej strony, za koszt podatkowy powinna być uznawana wartość ekonomicznej straty z tytułu zawarcia, trwania, rozliczenia, odstąpienia lub zbycia pochodnych instrumentów finansowych. Przedmiotowy autorski model opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych oraz koncepcja dochodu, w tym zakresie stanowiącego nadwyżkę ekonomicznego zysku nad wartością poniesionych strat związanych z derywatami, posiada cechy częściowo zbliżone do cech podatków od przyrostu majątku lub podatków od posiadanego majątku. Jednakże jest to założenie celowe, z uwagi na fakt, iż ów przyrost posiadanego lub postulowanego majątku, lub sam fakt jego posiadania, może być wynikiem prowadzonej działalności gospodarczej. W przekonaniu autora, taka koncepcja odpowiadałaby założeniu opodatkowania dochodu uzyskiwanego z prowadzonej działalności gospodarczej. Pozostawienie aktualnie obowiązującej koncepcji opodatkowania derywatów, daje możliwość manipulacji wynikiem podatkowym, co jest sprzeczne z fundamentalnymi regulacjami ustawy zasadniczej. 16 VI. Prognoza rozwoju ustawodawstwa w zakresie opodatkowania dochodu będącego wynikiem transakcji na pochodnych instrumentach finansowych 1. Mając na uwadze aktualny rozwój gospodarki światowej, w szczególności rynków finansowych, oraz szybkość rotacji kapitału, ustawodawca wspólnotowy dostrzegł potrzebę wprowadzenia nowego podatku dotyczącego transakcji finansowych – nie tylko z uwagi na względy fiskalne, ale również nadzorczo-kontrolne 58 . Jednakże, z uwagi na ograniczone możliwości ewidencyjne takich transakcji oraz problemy w zakresie faktycznego określenia miejsca źródła dochodów 59 , niektóre kraje członkowskie UE planują wprowadzenie opodatkowania transakcji finansowych na bazie ryczałtowej odnoszącej się do wartości transakcji – wartości derywatów. Ustawodawca krajowy nie powinien borykać się ze wskazanymi problemami. Jednakże, polski ustawodawca nie dostrzegł jeszcze ryzyk związanych z niejednoznacznością przepisów w zakresie opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych podatkiem dochodowym od osób prawnych. Należy wskazać, iż pomimo częstych manipulacji wynikiem podatkowym w zakresie podatku dochodowego od osób prawnych na derywatach w latach 2008 - 2012, ustawodawca nie podjął żadnych kroków w zakresie przeciwdziałania fikcyjnemu kształtowaniu kosztów uzyskania przychodów. Dotychczasowe stanowisko doktryny, o rzekomo celowym zbliżeniu prawa bilansowego i podatkowego, stanowią zaprzeczenie przyjętej normatywnej koncepcji dochodu w podatku dochodowym od osób prawnych. Opracowana teoretycznoprawna koncepcja opodatkowania transakcji na pochodnych instrumentach finansowych może być podstawą do ujednolicenia stanowisk organów podatkowych oraz judykatury w zakresie określania przychodów i kosztów podatkowych związanych z derywatami w oparciu o aktualnie obowiązującej ustawę z dnia 15 lutego 1992 r. oraz, co ważniejsze, może stanowić punkt odniesienia do ukształtowania sposobu opodatkowania derywatów podatkiem dochodowym od osób prawnych, urzeczywistniając tym samym zasady pewności opodatkowania, dogodności opodatkowania oraz sprawiedliwości społecznej. *** 58 Aspekty kontroli finansowej w zakresie zobowiązań publicznoprawnych na tle polskich regulacji ustrojowych zob. L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiakowa, Podstawy kontroli finansowej, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1973; L. Kurowski, H. Sochacka-Krysiakowa, Kontrola finansowa, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1976; Jacek Jagielski, Pozycja prawna centralnych urzędów administracji państwowej, Warszawa, Uniwersytet Warszawski, Wydział Prawa i Administracji, 1991. 59 Zob. W. Modzelewski, P. Turkowski, J. Aleksandrowicz, Podatki dochodowe - problemy praktyczne przedsiębiorców, Warszawa, Instytut Studiów Podatkowych Modzelewski i Wspólnicy, 2005. 17
