Filozofia

Filozofia.doc
(144 KB) Pobierz
Filozofia: 1/9
TALES Z MILETU, ok. 620-540 p.n.e., gr. filozof i matematyk; współtwórca jońskiej filozofii
przyrody; uznał wodę za początek wszystkiego (arche); przypisuje się mu m.in.: podanie twierdzenia
T., przewidzenie zaćmienia Słońca 585 p.n.e., zmierzenie wysokości piramid za pomocą cienia,
wykazanie, że średnica dzieli okrąg na połowy, odkrycie, że przy przecięciu się 2 prostych otrzymuje
się równe kąty.
JOŃSKA FILOZOFIA PRZYRODY, trad. nazwa doktryn pierwszej szkoły filoz. w staroż. Grecji, działającej
VI-IV w. p.n.e. w Jonii, gł. w Milecie i Efezie; zajmowała się światem, stawiając jedno z pierwszych
pytań filoz. o zasadę (arche), z której powstały rzeczy; Tales z Miletu, Anaksymander z Miletu,
Anaksymenes z Miletu, Heraklit z Efezu.
ANAKSYMANDER Z MILETU, ok. 610-ok. 547 p.n.e., filozof gr.; przedstawiciel jońskiej filozofii
przyrody; za prazasadę rzeczywistości (arche) uznawał nieskończony i nieokreślony bezkres (apeiron).
INFINITYZM [łac.], filoz. ogólna nazwa określająca poglądy, które przyjmują nieskończoność: przyrody
i świata (Anaksymander z Miletu, G. Bruno), podzielności przestrzeni i czasu (Zenon z Elei), bytu
(Melissos z Samos, B.Spinoza, G.W. Leibniz), człowieka (B. Pascal, S. Kierkegaard).
ANAKSYMENES Z MILETU, ok. 585-ok. 525 p.n.e., filozof gr.; przedstawiciel jońskiej filozofii
przyrody; za prazasadę świata (arche) uznawał nieskończone, wiecznie ruchliwe powietrze.
HERAKLIT Z EFEZU, ok. 540-480 p.n.e., filozof gr.; zw. ojcem dialektyki; zwolennik jońskiej
filozofii przyrody; autor powiedzenia: "nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki"; za pierwiastek
zmiennej, pozostającej w ciągłym ruchu (panta rhei) rzeczywistości, uważał ogień
LOGOS [gr., 'słowo, pojęcie, mowa, rozum, nauka']:
1) filoz. rozum kosm. jako racjonalna zasada zmiennego świata, a także najwyższa władza poznawcza
człowieka, na której opierają się normy etyczne i prawa państw. (Heraklit z Efezu);
PARMENIDES Z ELEI, ok. 540-ok. 470 p.n.e., filozof gr.; twórca szkoły eleatów; głosił koncepcję
jedynego, niezmiennego bytu; negował istnienie ruchu i zmiany w świecie; przeprowadził rozróżnienie
pomiędzy prawdą a mniemaniem.
HENOLOGIA [gr.], filoz. w odróżnieniu od ontologii nazwa racjonalist. i monizującego stanowiska
metafizycznego, wg którego ostateczną zasadą całej rzeczywistości jest nie byt lecz jedno;
Parmenides z Elei, Platon, Plotyn.
DEMOKRYT Z ABDERY
DEMOKRYT Z ABDERY, ok. 460-ok. 370 p.n.e., filozof gr.; najbardziej wszechstronny uczony staroż.
przed Arystotelesem; twórca atomistycznej teorii budowy świata, zwolennik skrajnego determinizmu;
przyjemności duchowe uważał za dobro najwyższe dające radość, szczęście i wewn. spokój.
IDOLE [gr.], filoz.:
1) w staroż. teorii poznania (Demokryt z Abdery, Lukrecjusz) małe cząstki (podobizny) wysyłane przez
przedmioty, pobudzające zmysły i umożliwiające poznawanie tych przedmiotów;
ATOMIŚCI, filozofowie głoszący, że rzeczywistość jest zbud. z elementów prostych, atomów (Demokryt z
Abdery, Leukippos, Epikur, arab. mutakallamowie, szkoła z Chartres, okhamiści, G.W. Leibniz).
ATOMISTYCZNE TEORIE, teorie wyjaśniające budowę materii przy założeniu jej nieciągłej, ziarnistej
(atom.) struktury; głoszone już w starożytności przez niektórych greckich filozofów przyrody
(Leukippos, Demokryt z Abdery, Epikur); twórcą nowoczesnej t.a. był J. Dalton; współczesna t.a. za
podstawowe "ziarna" materii uznaje cząstki elementarne.
SOKRATES, 469-399 p.n.e., filozof gr.; zaliczany do najwybitniejszych myślicieli staroż.; nauczyciel
Platona i in. współcz. mu filozofów gr., którzy stali się zał. szkół własnych, powołujących się na
mistrza i dlatego zw. sokratycznymi (cynicy, cyrenaicy, megarejska szkoła, eretryjska szkoła).
Informacje o życiu, działalności i poglądach S. są znane jedynie ze źródeł pośrednich, częściowo
niezgodnych ze sobą. S. urodził się w Atenach; w młodości pozostawał w kontaktach z sofistami; po
okresie wychowania w domu rodzinnym poświęcił się swemu filoz. powołaniu, które realizował na
ulicach i placach miasta. Ożenił się z Ksantypą, z którą miał troje dzieci. Brał udział w kilku
bitwach wojny peloponeskiej, w których odznaczył się niezwykłą odwagą i wytrzymałością fiz. oraz
psych.; pocz. związany ze stronnictwem peryklejskim, stopniowo kierował swe sympatie polit. ku
rządom oligarchicznym, aż stał się zdecydowanym przeciwnikiem demokracji jako rządów większości.
Chociaż działalności publ. nie uprawiał, to jego nauka skierowana przeciwko ustrojowi i instytucjom
demokr. i w tym sensie oddziałująca na jego uczniów, wśród których byli również politycy, stała się
prawdziwym motywem wytoczonego mu 399 procesu; został w nim formalnie oskarżony o "nieuznawanie
bogów, których uznaje państwo" oraz o "psucie młodzieży"; wyrokiem sądu lud. skazany na śmierć;
chcąc pozostać wierny prawom ateńskim, nie skorzystał z możliwości ucieczki i mężnie wypił cykutę.
Stawianie wyżej słowa mówionego od pisanego, a w związku z tym programowa rezygnacja z przekazu
nauki na piśmie sprawiła, że poglądy S. są znane jedynie z relacji jego uczniów i zwolenników, gł. z
przekazu Platona (który jednak w swych dialogach przypisał S. również podstawowe tezy własnej
doktryny) i ze wspomnień Ksenofonta (Wspomnienia o Sokratesie); w Chmurach Arystofanesa S. został
przedstawiony jako karykatura typowego sofisty.
S. rozpoczął swój "filozoficzny żywot", aby dowieść pomyłki wyroczni w Delfach, która ogłosiła go
najmędrszym spośród Greków; usiłując wykazać błąd wyroczni, coraz bardziej jednak dochodził do
przekonania, że miała ona rację, gdyż był on wówczas jedynym, który miał świadomość własnych
ograniczeń ("poznaj samego siebie") i "wiedział, że nic nie wie"; jako ten, który nie wie, podjął
polemikę z tezami sofistów i poprzez ciąg pytań poddawał w wątpliwość ich pewność; zasiewając
wątpienie nie zmierzał jedynie do zniszczenia u swych przeciwników opinii, czyli pozorów prawdy;
jego celem było odkrycie samej prawdy, a raczej pomoc innym w samodzielnym jej osiągnięciu. S.
posługiwał się w swej dialektyce 2 metodami: negatywną (elenktyczna metoda), dzięki której, za
pomocą ironii (ironia sokratyczna), wykazywał rozmówcy pozorny charakter jego wiedzy, oraz pozytywną
(majeutyczna metoda), za pomocą której, kierując odpowiednio dialogiem (sugerując rozmówcom poprzez
pytania właściwe odpowiedzi), pomagał im samym zrodzić prawdę. Poprzez poznanie (wiedzę teoret.)
człowiek miał osiągnąć sprawność etyczną (wiedzę prakt., cnotę) i kierować świadomie sobą samym.
Cnotę pojmował S. jako wiedzę (intelektualizm etyczny) i, w opozycji do relatywizmu sofistów,
przedstawiał ją jako jedyną. Zło pochodzi wg S. z niewiedzy albo z niewystarczającego poznania dobra
("nikt nie popełnia błędu z własnej woli"); natomiast poznanie prawdy i osiągnięcie doskonałości w
działaniu prowadzi do urzeczywistnienia prawdziwej natury ludzkiej, a w ten sposób do szczęścia.
Bogactwo, a jednocześnie niejednoznaczność i problematyczność nauki S., dopuszczające interpretacje
odmienne i wręcz sprzeczne, znalazły wyraz w dalszym rozwoju myśli filoz. i etycznej; już w
starożytności powoływały się na niego przeciwstawne szkoły, zarówno racjonalistyczny i idealistyczny
nurt platoński, jak i kierunki sensualistyczne, antyintelektualistyczne i eudajmonistyczne; w
średniowieczu S. był postrzegany jako poprzednik wielkich świadków chrześcijaństwa; podobnie
widzieli go J.G. Hamann, M. Mendelssohn, dla którego S. był człowiekiem doskonałym, twórcą dowodów
istnienia Boga i nieśmiertelności duszy, i H. Bergson sławiący w nim wzór mistyka i "duszy
otwartej"; dla renesansu S. był wzorem klas. równowagi; dla XVII w. prekursorem oświeconego
racjonalizmu; dla myślicieli oświecenia wspaniałą indywidualnością, człowiekiem, który umiał
połączyć heroiczną postawę wobec śmierci z trzeźwością i sceptycyzmem, apostołem wolnej od przesądów
etyki świeckiej; dla romantyków irracjonalistą i mistykiem; wg G.W.F. Hegla, wykładającego w
dialektycznych terminach pojęcia metafizyki Arystotelesa, S. był uobecnienieniem krzyżowego momentu
fenomenologii ducha, kiedy podmiotowość neguje samą siebie jako szczegółową i przybiera postać
uniwersalną; wg S. Kierkegaarda S. był wzorem myśliciela negatywności, burzycielem pozornych prawd,
ironistą; natomiast F. Nietzsche krytykował S. jako "monstrualnego racjonalistę", oskarżając go o
likwidację przyrodzonych różnic między ludźmi i stawanie po stronie ideologii plebejskiej przeciw
arystokracji. Niezależnie jednak od interpretacyjnych różnic S. jest uważany za inicjatora tego
nurtu w historii filozofii, który uczynił ośr. rozważań problematykę etyczną, problemy ludzkiego
życia i cnoty.
ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA, dział filozofii zajmujący się badaniami natury człowieka, jego istoty,
powołania i sensu życia; chociaż ma długą i bogatą tradycję (Protagoras z Abdery, Sokrates, św.
Augustyn, R. Descartes), samodzielność teoret. i metodol. uzyskała dopiero w XX w. (M. Scheler).
DAIMONION [gr.], filoz. istota duchowa, pośrednicząca między człowiekiem a bóstwem; pojęcie d.
wprowadził Sokrates, dla którego był on duchem opiekuńczym, pomagającym mu rozstrzygać dylematy
moralne; symbol sumienia.
FILOZOFIA [gr. philosophia 'umiłowanie mądrości'], najbardziej ogólna, fundamentalna, racjonalna i
kryt. wiedza o wszystkim, co istnieje; w znaczeniu źródłowym f. oznaczała umiłowanie mądrości, czyli
nieustanne dążenie do wiedzy i poszukiwanie pewności. Według Platona (Uczta), który erosa wywodził
od Dostatku i Biedy, f. sytuuje się pomiędzy mądrością bogów i głupotą głupców. Od bogów więcej "
PLATON, 427-347 p.n.e., filozof gr.; uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu idealizmu
obiektywnego (idealizm metafizyczny). Związany więzami rodzinnymi ze środowiskiem najstarszej
demokracji ateńskiej, otrzymał staranne wykształcenie. Od 20. roku życia należał do najwierniejszych
uczniów Sokratesa, z którym przebywał przez 8 lat; po skazaniu Sokratesa na śmierć opuścił Ateny i
przez 20 lat podróżował; był w Megarze, Cyrenie, Egipcie, Azji Mn., Italii, gdzie silny wpływ
wywarły nań koncepcje pitagorejczyków, i na Sycylii; przez krótki okres był wychowawcą i
nauczycielem tyrana Syrakuz, Dionizjusza II Młodszego; 389 powrócił do Aten i poświęcił się
całkowicie pracy nauk. i nauczycielskiej; ok. 387 zał. szkołę zw. Akademią Platońską, której
scholarchą pozostał do końca życia.
W ewolucji poglądów P. wyróżnia się zazwyczaj 3 okresy, odpowiadające dokonanemu przez historyków w
XIX w. podziałowi jego pism filoz. (dialogów) na 3 grupy wg czasu ich powstawania. W okresie
pierwszym, tzw. sokratycznym, P. zajmował się gł. zagadnieniami z zakresu etyki i teorii działania.
Do dialogów okresu wczesnego należą: Laches (o odwadze), Charmides (o roztropności), Eutyfron (o
pobożności), Gorgiasz (o retoryce), Protagoras (o cnocie), Obrona Sokratesa oraz 1. księga Państwa.
W okresie drugim, tzw. konstrukcyjnym, wychodząc poza problematykę filozofii sokratycznej, zajął się
tworzeniem własnej ontologii i teorii poznania. Sprzeczności, jakie dostrzegł przy porównaniu
poglądów dotychczasowych filozofów gr. - tezy o powsz. zmienności rzeczy głoszonej przez Heraklita z
Efezu i twierdzenia o niezmienności prawdziwego bytu, bronionego przez eleatów, oraz relatywizmu
sofistów i absolutyzmu Sokratesa, głoszącego stałość prawdy, cnoty i dobra - doprowadziły go do
stworzenia swoistego obrazu świata, opartego na teorii idei. Wraz z teorią idei P. rozwinął naukę o
niematerialnej duszy, niezależnej od ciała i nieśmiertelnej. Do dialogów okresu średniego należą:
Fajdros (ostosunku duszy do idei), Kratylos (o języku), Menon (o możności uczenia się cnoty), Fedon
(o nieśmiertelności duszy), Uczta (o miłości), Teajtet (o poznaniu) oraz 9 następnych ksiąg Państwa.
W okresie trzecim, tzw. dialektycznym, z jednej strony poświęcił się dialektycznej (dialektyka)
metodzie rozumowania (zajmował się wówczas bardziej problematyką log. i mat.), z drugiej zaś strony,
starając się pozbyć zarysowującego się w teorii idei dualizmu między zmysłowym światem zjawisk a
rozumowym światem idei, szukał związków między ideami a rzeczami. W okresie tym zajął się także
zastosowaniem swej teorii idei m.in. w filozofii przyrody, a przede wszystkim w teorii państwa i
prawa. Dialogi okresu późnego, to: Parmenides (o metodzie dialektycznej), Sofista (o bycie), Fileb
(o dobrach), Timajos (o filozofii przyrody), Polityk i Prawa. Pisma P. w liczbie 36, zawierające 35
dialogów oraz listy, zachowały się do dziś; liczne tłum., zwł. od XIX w., m.in. W. Witwickiego.
Ostatnie niepełne wyd. zbiorowe 1957-61.
W pierwszej grupie dialogów, zw. sokratycznymi, napisanych niedługo po śmierci Sokratesa, w większej
części odzwierciedlających jeszcze naukę mistrza, P. podjął gł. problem cnoty i prawdziwej wiedzy.
W dialogach okresu drugiego (średniego) stworzył swój system, wyprowadzając z niego wszystkie
możliwe konsekwencje, także o charakterze etyczno-politycznym. Podstawą powszechności i konieczności
pojęć wiedzy stanowią wg P. idee, tzn. wieczne i niezmienne wzorce, rozumiane jako byty duchowe,
posiadające własne obiektywne istnienie w świecie odmiennym od świata zmysłowego, który stanowi
tylko ich niedoskonałe odbicie. Jeśli np. usiłujemy ustalić, czym jest piękno lub sprawiedliwość,
nie możemy odnieść się do jednostkowych rzeczy świata zmysłowego, który jest zmienny, ale do samego
piękna i sprawiedliwości, takimi jakimi one są w sobie, tzn. do idei piękna i sprawiedliwości;
pojedyncze rzeczy piękne i sprawiedliwe czyny są piękne i sprawiedliwe jedynie przez uczestnictwo w
idei piękna i sprawiedliwości. Przedmiotem filozofii, pojętej jako wiedza najwyższa, jest
kontemplacja idei, które są stałe i nie ulegają zmianom ani w czasie, ani w rozmaitych
doświadczeniach; im także przysługuje prawdziwe istnienie.
Ponieważ idee nie mogą być poznane przez doświadczenie zmysłowe, P., aby wyjaśnić problem, w jaki
sposób są one dostępne wiedzy, odwołując się do tradycji orficko-pitagorejskiej, wg której dusza
jest nieśmiertelna i wielokrotnie się odradza, głosił, że dusza oglądała idee w życiu poprzednim
(preegzystencja); gdy jednak została uwięziona w ciele, zapomniała o nich. Wchodząc natomiast w
kontakt z rzeczami materialnymi odnajduje na nowo w pamięci "oglądaną" kiedyś prawdę. Prawdziwa
wiedza nie pochodzi więc z doświadczenia, lecz z przypomnienia (anamneza, filoz.) i poprzedzając
doświadczenie stanowi jego warunek. Dusza, przypominając sobie prawdę, wyzwala się z więzów ciała i
powraca do świata idei. Filozofia, czyli prawdziwa wiedza, stała się w ten sposób dla P. sposobem
przygotowania do śmierci.
W celu wyjaśnienia sytuacji człowieka w świecie i drogi jego wyzwolenia, P., w micie jaskini
(jaskinia Platona), przedstawił ludzi jako więźniów przykutych kajdanami do skały jaskini,
odwróconych plecami do źródła światła zewn., widzących jedynie cienie (zjawiska) rzucane na ścianę
przez przedmioty rzeczywiste. Więźniowie, ograniczeni więzami zmysłów, mylą cienie z rzeczywistym
światem. Dopiero gdy wyzwolą się ze sfery zmysłów, mogą spostrzec same rzeczy. Proces poznawczy,
poprzez który następuje przejście od obrazów rzeczy do nich samych, dokonuje się wg P. przez
dialektykę, która od wielości rzeczy prowadzi do jedności pojęć i idei. Podstawą ostatecznej
jedności całego świata rozumnego jest idea dobra, która stoi wyżej niż idea prawdy i piękna.
Teoria idei P. znalazła swe odbicie w koncepcji państwa i człowieka. Struktura państwa jest wg P.
taka sama jak struktura duszy. Tak jak życie człowieka sprawiedliwego urzeczywistnia się w harmonii
poszczególnych części jego duszy, tak i państwo jest zharmonizowane, kiedy panuje w nim
sprawiedliwość, tzn. kiedy każda klasa i każda jednostka realizuje właściwą jej funkcję.
Rozróżniając 3 funkcje w państwie (rząd, armię, ekonomię) P. odnosi je do 3 klas społ. (władców,
żołnierzy, rzemieślników), które stanowią odzwierciedlenie trzech części duszy: rozumu, woli i
namiętności. Do klasy władców powinni wg P. należeć mędrcy filozofowie, którzy wykształceni w
dialektyce, zdobywszy także zdolność do władania sobą, są zdolni do rządzenia państwem. Władcy,
zgodnie z etyką P., powinni charakteryzować się odpowiednio cnotą rozumu, który poprzez cnotę męstwa
panuje nad namiętnościami (wstrzemięźliwość). Te 3 cnoty powinna zaś harmonizować czwarta, czyli
sprawiedliwość. W celu zachowania niezależności władcy nie powinni także posiadać własności
prywatnej ani rodziny.
W okresie trzecim P. poszukiwał możliwości mediacji między rozdzielonymi poprzednio światami idei i
zmysłów. W dialektyce, jako metodzie poznania, podkreślał już bardziej rolę różnicującą (a nie
unifikującą, jak poprzednio). Nowa perspektywa jego filozofii jest widoczna zarówno w etyce, jak i w
filozofii przyrody. W Filebie celem człowieka nie jest już wyzwolenie się ze zmysłów i ciała (jak w
Fedonie), lecz życie wg "słusznej miary", w którym postępowanie zgodne z rozumem pozostaje w
związkach z przyjemnością. W Timajosie P., podzielając naturalizm presokratyków i przejmując od nich
wiele tez, przekształcił go w koncepcję finalistyczną (finalizm), która przeciwstawiała się
mechanizmowi Demokryta z Abdery. Aby przedstawić swe poglądy, także i tutaj, podobnie jak w
przypadku anamnezy i w micie jaskini, wybrał formę mitu: demiurg, boski stwórca, zbudował świat
kierując się dobrocią i ukształtował go na wzór idei. Świat natury stanowi zatem rzeczywistość
złożoną, w której to, co zmienne i przemijające, miesza się z racjonalnością czystych form.
Ostatecznie także w dziedzinie polityki P. odszedł od koncepcji państwa idealnego i usiłował łączyć,
wg zasady "słusznej miary", wymóg autorytetu i wolności, czyli monarchii i demokracji.
Bogactwo dzieł P. jako myśliciela staje się jeszcze bardziej widoczne dzięki jego sztuce pisarskiej.
P. pierwszy używał lit. formy dialogu, ponieważ sądził, że myśli, która jest nieustannym ruchem i
poszukiwaniem, nie można zamknąć w formie skrystalizowanej; pozostaje ona bowiem wciąż w rozwoju i
dynamice. Koncepcje P. wywarły znaczny wpływ na rozwój filozofii staroż. oraz średniow. (chrześc.),
stały się inspiracją późniejszych kierunków i szkół filoz. aż po współczesność (platonizm, platońska
szkoła z Cambridge, neoplatonizm). Późniejsze dzieje filozofii A.F. Whitehead określił jako "zbiór
przypisów do Platona".
IDEALIZM METAFIZYCZNY (idealizm ontologiczny), filoz. stanowisko w metafizyce występujące w odmianie
obiektywnej i subiektywnej; i.m. obiektywny (realizm ontologiczny) głosi, że byt samoistny
przysługuje wyłącznie ideom (m.in. Platon, G.W.F. Hegel); i.m. subiektywny przyjmuje za istniejące
jedynie indywidualne podmioty, ich wrażenia i pojęcia (m.in. G. Berkeley).
IDEAE INNATAE [łac., 'idee wrodzone'], filoz. idee nie nabyte przez doświadczenie ani nie wytworzone
przez umysł, lecz poznane przez duszę przed jej połączeniem się z ciałem (Platon), albo dane od Boga
(św. Augustyn, R. Descartes); np. idea nieskończoności.
IDEA [łac. < gr.]:
1) filoz. w zależności od kierunku filoz. rozumiana jako: istniejący niezależnie od umysłu,
doskonały i niezmienny byt duchowy, stanowiący wzorzec bytów materialnych (Platon), lub treść wrażeń
zmysłowych (J. Locke, G. Berkeley); w filozofii są znane spory dotyczące istnienia i rozumienia i.;
ARYSTOTELES, 384-322 p.n.e., filozof gr., najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności.
Urodził się w Stagirze (od miejsca urodzenia zw. często Stagirytą). W367 wstąpił do Akademii
Platońskiej, w której pozostawał 20 lat aż do śmierci Platona. Od 347 w Assos (Azja Mn.) i Mitylenie
(Lesbos) prowadził dalsze badania naukowe. W 343 został powołany na nauczyciela Aleksandra III
Wielkiego i pełnił tę funkcję aż do objęcia władzy przez ucznia. W 335 wrócił do Aten i zał. własną
szkołę (Likejon, perypatetycy), w której przez 12 lat nauczał i kierował pracami uczniów. W 323 po
śmierci Aleksandra III Wielkiego opuścił Ateny w obawie przed prześladowaniami ze stronu ruchu
antymacedońskiego i osiadł w Chalkis, gdzie w rok poźniej zmarł.
Dzieła A. przechowały się w układzie i redakcji Andronikosa z Rodos. Zgodnie z tradycją dzieli się
je zwykle na 7 grup: 1) pisma log., które później zostały opatrzone łącznym tytułem Organon (m.in.
Analityki pierwsze i wtóre, wyd. pol. 1973); 2) pisma z zakresu fizyki (m.in. Fizyka, wyd. pol.
1968); 3) pisma biol. (m.in. Zoologia, wyd. pol. 1982; O częściach zwierząt, wyd. pol. 1977); 4)
pisma z zakresu psychologii (m.in. O duszy, wyd. pol. 1972); 5) pisma dotyczące filozofii pierwszej,
umieszczone przez Andronikosa z Rodos po księgach o fizyce (Metafizyka, wyd. pol. 1983); 6) pisma z
filozofii prakt., obejmujące zagadnienia etyki, polityki, ekonomiki oraz teorii państwa i prawa
(m.in. Polityka, wyd. pol. 1953; Etyka nikomachejska, wyd. pol. 1956); 7) pisma poetyczne,
obejmujące zagadnienia estetyki, teorii literatury i sztuki (m.in. Poetyka, wyd. pol. 1983).
W rozwoju myśli filoz. i nauk. A. można wyróżnić trzy gł. okresy: 1) przynależność do Akademii
Platońskiej; 2) działalność filoz. i nauk. w Assos i Mitylenie; 3) kierowanie szkołą w Likejonie. W
pierwszym okresie był w zasadzie zwolennikiem nauki Platona, jakkolwiek już wówczas odnosił się
krytycznie do niektórych jej elementów i jeszcze za życia Platona wystąpił z krytyką jego nauki o
ideach. W drugim okresie, w opozycji do platonizmu, sformułował podstawy własnej filozofii. W jego
poglądach zaznaczył się wyraźniej empiryzm, którego wyrazem było m.in. zapoczątkowanie intensywnych
badań przyrodoznawczych. W trzecim okresie całkowicie odrzucił platoński typ filozofowania i skupił
gł. uwagę na szczegółowych badaniach nauk., zwł. w zakresie biologii, psychologii i historii
porównawczej. Był pierwszym myślicielem staroż., który w swych badaniach opierał się na materiale
doświadczalnym i dokumentarnym. Poszukiwał prawdy nie w niebie abstrakcyjnych idei lecz w
doświadczeniu świata zmysłowego, dlatego Rafael przedstawił go na fresku Szkoła Ateńska jako
wskazującego w symbol. geście na otaczający świat.
Całokształt dociekań filoz. A. podzielił na filozofię teoret., do której zaliczał fizykę, matematykę
oraz filozofię pierwszą i filozofię prakt., w której jako gł. działy wyróżniał etykę i politykę.
Niekiedy wyróżniał także odrębny dział pojetykę. Centralną dziedziną filozofii teoret. i
jednocześnie całej filozofii A. była filozofia pierwsza nazwana później przez Andronikosa z Rodos
metafizyką. Punktem wyjścia jej rozważań była krytyka platońskiej teorii idei. Wskazując, że
przyznawanie ideom samodzielnego istnienia polega na hipostazach (log.), A. głosił, że byt samoistny
(substancjalny) mają tylko jednostkowe rzeczy. W teorii poznania odrzucał platoński aprioryzm i
bronił koncepcji zmysłowego pochodzenia wszelkiej wiedzy. Podkreślał jej związek z obiektywną
rzeczywistością, co wyraził najdobitniej w klas. definicji prawdy. Z platonizmu zachował jednak
przekonanie, że prawdziwa wiedza dotyczy tylko tego, co ogólne i wyraża się w pojęciach ogólnych.
Połączenie ogólności wiedzy z jej odniesieniem do rzeczywistości było widoczne w jego koncepcji
hylemorfizmu, która była próbą uzgodnienia przeciwstawnych poglądów Demokryta z Abdery i Platona.
Odrzucał w niej zarówno twierdzenie Platona, że substancją są idee (formy), jak i tezę Demokryta z
Abdery, że substancją jest materia, twierdząc, że każda substancja (tzn. rzecz) jest zawsze bytem
złożonym z dwóch związanych ze sobą zasad: materii i formy.
W filozofii prakt. A. ważne miejsce zajmuje polityka i etyka. Polityka była ściśle związana ze
społ.-moralną problematyką gr. polis. Według A. człowiek rodzi się jako "istota polityczna" (zoon
politikon) przeznaczona do życia w społeczeństwie. Państwo traktował jako najwyższego rzędu
naturalny związek ludzi, oparty na stosunkach podporządkowania między panem i niewolnikiem oraz na
współdziałaniu wolnych. Miało ono na celu wychowanie wolnych obywateli i realizację ich dobra. Na
podstawie studiów hist.-porównawczych nad ustrojem 158 miast-państw gr. stworzył pierwszy teoret.
system nauki o państwie i wyróżnił jako 3 prawidłowe formy rządów: monarchię, arystokrację i
politeję (doskonałą postać demokracji), którą uważał za najlepszą postać ustrojową.
W etyce za najwyższe dobro uważał optymalną doskonałość jednostki zawartą w możliwościach człowieka
jako istoty rozumnej. Tak pojęta doskonałość pozostawała w ścisłym związku z eudajmonią, którą A.
upatrywał w działaniu zgodnym z rozumem. Podstawę takiego działania widział w przestrzeganiu "zasady
umiaru" w każdej konkretnej sytuacji (jako zalety człowieka rozumnego) i wiązał z nią pojęcie cnoty,
jako "usposobienia zachowującego środek" (np. męstwo jako środek między dwiema wadami: przez nadmiar
- zuchwalstwo i niedomiar - tchórzostwo). W estetyce zajmował się gł. analizą przeżycia tragedii.
Zasadniczego jego źródła doszukiwał się w katharsis. W swej Poetyce położył podwaliny pod filozofię
tragiczności.
Szczególne miejsce zajmuje A. w historii logiki. Oddzieliwszy logikę od filozofii jako narzędzie
metodol. wszystkich nauk, stworzył pierwszy fragment logiki formalnej, ukazał jej zagadnienia i
metody, wyróżnił zasadę sprzeczności i wyłączonego środka, zbudował teorię wnioskowania
bezpośredniego, sylogistykę zdań kategorycznych, teorię definicji. A. wprowadził również podstawową
terminologię log., pierwszy zastosował zmienne nazwowe i metodę formalnego dowodzenia, dał pierwszy
przegląd błędów argumentacji. Sylogistyka A. stała się częścią składową współcz. logiki formalnej. W
naukach szczegółowych A. wniósł ogromne zasługi do biologii i zoologii. W zoologii stworzył pierwsze
podwaliny faktycznej wiedzy. Opisał przeszło 500 gatunków zwierząt. Zajmował się szczegółowymi
badaniami anatomicznymi, dając podstawy anatomii i fizjologii porównawczej. Jemu także nauka
zawdzięcza stworzenie metody klasyfikacji zwierząt (podział na gatunki i rodzaje) i pierwszej
systematyki świata zwierzęcego, która nie straciła na aktualności aż do czasów Linneusza. Natomiast
kosmologia i astronomia A. stanowiła cofnięcie w stosunku do nauki Demokryta z Abdery i nawiązywała
do koncepcji Platona wyłożonych w Timaiosie. A. przyjął, że wszechświat ma formę kuli, której
centrum stanowi Ziemia, wokół Ziemi zaś obraca się 55 koncentrycznych sfer unoszących ciała
niebieskie. Błędne koncepcje A. w tych dziedzinach nauki przyczyniły się do zahamowania ich rozwoju
i pod osłoną autorytetu św. Tomasza z Akwinu, kóry przejął większą część jego wiedzy, przetrwały do
końca średniowiecza. W swym całokształcie dorobek myślowy A. stanowił swoistą syntezę osiągnięć
filozofii i nauki gr. okresu klas. i wywarł przemożny wpływ na dalszy rozwój nauki i filozofii eur.,
zwł. w okresie średniowiecza (arystotelizm), w tym gł. na filozofię św. Tomasza z Akwinu i myśl
chrześcijańską.
EPIKUR, 341-270 p.n.e., filozof gr.; twórca systemu filoz. zw. epikureizmem, zał. szkoły
epikurejczyków; przejął i rozwinął atomistykę Demokryta z Abdery; za warunek szczęścia uważał brak
cierpień i trosk; głosił, że równowagę ducha osiąga się, unikając powierzchownych przyjemności i
zadowalając się życiem skromnym.
HEDONIZM [gr.], filoz. ogólna nazwa doktryn etycznych, wg których przyjemność (rozkosz) jest jedynym
dobrem, celem życia i gł. motywem postępowania ludzi; występuje w postaci skrajnej (Arystyp z
Cyreny) lub umiarkowanej (Epikur); w czasach nowoż. reprezentowany przez utylitaryzm (J. Bentham,
J.S. Mill).
STOICY [łac. < gr.], staroż. szkoła filoz., zał. przez Zenona z Kition w Stoa Pojkile, działająca IV
w. p.n.e.-III w. n.e.; wyróżnia się okres gr.: Stara Stoa i Średnia Stoa (Chryzyp z Soloj, Panajtios
z Rodos), i okres rzym.: Nowa Stoa (Seneka Młodszy, Epiktet, Marek Aureliusz); w filozofii przyrody
głosili materializm, w etyce - życie zgodne z rozumem i opanowanie namiętności oraz obojętność wobec
wszystkiego, co niezależne od woli; wpłynęli m.in. na etykę chrześcijańską
SCEPTYCYZM [łac. < gr.]:
1) filoz. stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej (s.
teoriopoznawczy), wywodzące się ze staroż. szkoły filoz. Pyrrona z Elidy (sceptycy);
2) filoz. krytycyzm wobec twierdzeń nauk. przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu (s. metodol. R.
Descartes 'a);
3) pot. powątpie
ORYGENES, ok. 185-254, gr. filozof i teolog; apologeta wczesnochrześc. z Aleksandrii; twórca systemu
opartego na filozofii neoplatońskiej, który wywarł znaczny wpływ na metodologię teologii; Przeciw
Celsusowi.
PANENTEIZM [gr.], filoz. i rel. koncepcja łącząca panteizm z teizmem, wg której świat zawiera się w
Bogu, ale Bóg zachowuje wobec niego osobową odrębność (m.in. Orygenes, Jan Szkot Eriugena, Mikołaj z
Kuzy, A.N. Whitehead); termin wprowadzony przez K.Ch.F. Krausego.
TERTULIAN (Quintus Septimius Floreus Tertullianus), ok. 160-ok. 240, retor z Kartaginy, pisarz łac.,
apologeta chrześc.; pocz. zwolennik montanizmu; zakładał sprzeczność wiary i rozumu; jego pisarstwo
wywarło duży wpływ na kształtowanie się łaciny kośc.; Przeciw Prakseaszowi, Wybór pism.
APOLOGECI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSCY, pisarze II-IV w., którzy bronili chrześcijaństwa przed zarzutami ze
strony judaizmu i pogaństwa (gł. rzym. i gr. jego formami); wśród a.w. szczególną sławę zyskali: św.
Justyn, Tacjan, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Tertulian, Ireneusz z Lyonu i Hipolit Rzymski.
AUGUSTYN (Aurelius Augustinus), święty, 354-430, filozof i teolog, biskup Hippo Regius (Hippony; ob.
Lebda w pobliżu Annaby); najznamienitszy Ojciec Kościoła i Doktor Kościoła zach. (zw. doctor
gratiae), czołowy przedstawiciel patrystyki, gł. autorytet filozofii chrześc. do XIII w. Urodził się
w Tagaście (ob. m. Suk Ahras w Algierii) z ojca obywatela rzym. Patriciusa, poganina, i matki
Moniki, chrześcijanki. Uczył się w szkole katechetycznej w Tagaście, studiował retorykę w
Kartaginie. Podczas studiów związał się z kobietą, z którą 372 miał syna Adeodata. Tajemicza postać
tej kobiety, z którą później się rozstał, stała się źródłem wielu inspiracji lit. (m.in. D.
Michałowska Ja, bez imienia 1997). W 373 zainteresował się manicheizmem, w którym spodziewał się
znaleźć odpowiedź na dręczący go, także i później, problem zła. W 374 założył w Tagaście szkołę
retoryki, a 375 objął w Kartaginie miejską katedrę retoryki. W 383 przeniósł się do Rzymu, a
stamtąd, z powodu niskich zarobków, do Mediolanu, gdzie otrzymał katedrę retoryki. W tym okresie
odszedł od manicheizmu i zaczął skłaniać się do poglądów sceptycznych. W środowisku mediolańskim
rozpoczął się proces jego rel. nawrócenia. Pod wpływem lektury neoplatoników (Plotyna i Porfiriusza
z Tyru), kazań św. Ambrożego i, jak pisał w Wyznaniach, modlitw matki, 387 przyjął chrzest. W 396
przyjął święcenia kapłańskie, a 395 został biskupem Hippo Regius. Urząd biskupa pełnił przez 35 lat,
organizując Kościół w pn. Afryce i walcząc z herezjami manicheizmu i pelagianizmu. Za nieprzejednaną
postawę w tej walce nazwano go "młotem na heretyków". Zmarł w Hippo Regius w czasie oblężenia miasta
przez Wandalów.
A. był jednym z najbardziej oryginalnych i twórczych pisarzy chrześc. starożytności. Pozostawił
wiele dzieł o charakterze filoz.-teol. (H.I. Marrou wymienia 113 obszerniejszych prac), z których
najważniejsze, to: Dialogi i pisma filozoficzne, pisane w większości bezpośrednio przed przyjęciem
chrztu (386-387, wyd. pol. t. 1-4 1953-54); traktaty teol. O Trójcy Świętej (398-416, wyd. pol.
1963); dzieło historiozoficzne O Państwie Bożym (413-426, wyd. pol. 1963) i autobiografia Wyznania
(ok. 400, wyd. pol. 1844, nowy przekład 1987), jedno z najwybitniejszych dzieł literatury światowej.
A. stworzył pierwszy całościowy wykład nauki chrześc., oparty na neoplatonizmie, koncentrujący się
na Bogu i losie człowieka zgubionego przez grzech i zbawionego przez łaskę. W teorii poznania A.
uznał za gł. cel poznanie Boga i własnej duszy. W ten sposób skierował myśl ludzką od obiektywnej
rzeczywistości ku własnym przeżyciom wewn. poznającego. Traktując poznanie prawdy jako uczestnictwo
w ideach boskich rozwinął teorię iluminizmu. Na jej podstawie głosił m.in., że jeżeli człowiek chce
poznać prawdę bożą, musi w nią najpierw uwierzyć, a potem dopiero może rozważać rozumowo swoją wiarę
(credo ut intelligam 'wierzę, aby rozumieć'). W konsekwencji przyznawał wierze prymat nad rozumem i
podporządkował wiedzę rozumową (naukę) wiedzy objawionej (teologii).
W etyce A. nawiązywał do wrodzonego człowiekowi dążenia do szczęścia. Inaczej niż starożytni
upatrywał je w osiągnięciu pełni dobra, a to (za platonikami) utożsamiał z Bogiem jako pełnię bytu.
Dlatego Bóg powinien być jedynym celem dążeń człowieka ("Stworzyłeś nas bowiem jako skierowanych ku
Tobie. I niespokojne jest serce nasze, dopóki w Tobie nie spocznie", Wyznania). W realizacji prawa
moralnego zasadniczą rolę przypisuje A. miłości. Stopień wzrastającej przez całe życie miłości ku
Bogu jest wyznacznikiem poziomu życia moralnego. Doskonała miłość do Boga sprawia, że każdy z czynów
dokonany pod jej wpływem jest dobry. Do takiej miłości odnosi się słynne powiedzenie A.: "kochaj i
rób co chcesz" (In epistola Joannis tractatus). Dzieje pojmował A. jako scenę walki "państwa bożego"
(państwa wybranych do zbawienia i żyjących wg prawa bożego) i "państwa ziemskiego" (kierujących się
egoistyczną miłością do ziemskich i doczesnych celów). Państwa te są rozdzielone nie materialnie,
lecz duchowo. Od początku historii ludzkości przenikały się wzajem nie tylko w społeczeństwie, ale i
w duszy każdego człowieka. Historia ludzkości jest więc uwikłana w dramat walki dobra ze złem, a
ostatecznie, u kresu historii, zwycięży dobro. Obok problemu dobra także komplementrany do niego
problem zła stanowił jeden z kluczowych problemów w filozofii i teologii A. Wpolemice z manicheizmem
A. podkreślał wolność i odpowiedzialność człowieka walczącego ze złem, a samo zło określił jako
zjawisko czysto negatywne, polegające na nieadekwatnej realizacji boskiej idei (brak dobra). Na
gruncie tej koncepcji usiłował pogodzić ideę wszechmocy Boga z jego dobrocią i stworzył podstawy
chrześc. teodycei. Natomiast w polemice z Pelagiuszem akcentował pesymistyczną wizję człowieka
upadłego, pogrążonego w złu, niezdolnego zbawić się bez łaski. Z zapatrywaniem tym łączy się nauka
A. o bezwarunkowej predestynacji do wiekuistej szczęśliwości. Jednych przeznaczył Bóg odwiecznie do
zbawienia, bez względu na ich zasługi; innych co prawda wezwał do łaski, ale ponieważ nie otrzymują
oni daru wytrwania, będą potępieni. Do tej części nauki A., która nie została przyjęta przez
Kościół, nazwiązywali m.in. J. Kalwin, C. Jansen.
Filozofia i teologia A. legła u podstaw nauki Kościoła i do XIII w. stanowiła wzorzec ortodoksji, a
wielkie wątki augustyńskie pojawiły się zarówno u św. Anzelma z Canterbury (zw. alter Augustinus), u
św. Bernarda z Clairvaux, u św. Bonawentury i w szkole franciszkańskiej, jak i w teologii protest.
(M. Luter, J. Kalwin), w czasach nowoż. w racjonalizmie XVII w. (B. Pascal, N. Malebranche), a
współcześnie w egzystencjalizmie chrześcijańskim. Święto: 28 VIII.
TOMASZ Z AKWINU (zw. także Akwinatą), święty, 1225-74, wł. teolog i filozof, dominikanin;
kanonizowany 1323; Doktor Kościoła 1567; twórca tomizmu; Urodził się w zamku w Roccasecca pod
Akwinem we wł. rodzinie hrabiów Aquino; w wieku 5 lat został oddany na nauki do klasztoru
benedyktyńskiego na Monte Cassino, którego opatem był brat jego ojca Sinibald; IX 1239 został
wysłany na uniw. w Neapolu, gdzie podjął studia sztuk wyzwolonych; tam też po raz pierwszy zetknął
sie z myślą Arystotelesa; IV 1244, wbrew oporom rodziny, wstąpił do zakonu dominikanów i został
skierowany przez władze zakonne na dalsze studia - 1245 do Paryża (gdzie m.in. słuchał Alberta
Wielkiego), a 1248 do Kolonii; 1252-67 wykładał kolejno na uniw. w Paryżu, w studium papieskim w
Anagni i Orvieto, w Rzymie i Viterbo oraz w Neapolu, a 1269-73 ponownie w Paryżu, gdzie stoczył
ostrą walkę z awerroistami (awerroizm łaciński) w sporze o wzajemny stosunek wiary i wiedzy;
powołany przez pap. Grzegorza X na na sobór w Lyonie, zmarł w drodze, prawdopodobnie w Fossanova.
Wkrótce po śmierci, 1278-1313 T. - choć atakowany przez niektórych scholastyków, gł. ze szkoły
franciszkańskiej - został uznany przez kapituły generalne dominikanów za mistrza zakonu (doctor
ordinis), 1323 kanonizowany przez pap. Jana XXII, 1567 uznany za Doktora Kościoła (doctor angelicus,
'doktor anielski'); 1879 w encyklice Aeterni patris filozofia i teologia T. została uznana za
oficjalną naukę Kościoła katolickiego.
Główne prace T.: syntezy teol. Scriptum super libros, Sententiarum, Suma teologiczna (wyd. pol. t.
1-26 1962-86, t. 28-30 1969-85, t. 32-34 1982-86), Suma filozoficzna (wyd. pol. t. 1-4 1930-33);
dysputy akademickie De veritate, De potentia, De anima; komentarze do dzieł Arystotelesa i do Pisma
Świętego, m.in. Wykład Listu do Rzymian (wyd. pol. 1987); traktaty O bycie i istocie (wyd. pol.
1981), O substancjach czystych (wyd. pol. w: Dzieła wybrane 1984); kazania (wyd. pol. pt. Wykład
pacierza 1987).
T. dokonał odróżnienia filozofii i teologii ze względu na odrębne przedmioty tych nauk. Filozofię
ujmował jako dyscyplinę zajmującą się poznawanymi w sposób naturalny przez ludzki intelekt zasadami
bytów; akcentował pierwszeństwo metafizyki wśród nauk teoret.; swoją oryginalną teorię bytu
istniejącego sformułował w dyskusji z myślą Arystotelesa i Awicenny głosząc, że byt jednostkowy jest
zbudowany z istnienia jako aktu i istoty jako możności; uważał, że istnienie Boga nie jest dla
człowieka oczywiste i dochodzi się poznawczo do jego stwierdzenia przez wskazanie na zewn. przyczynę
sprawczą aktów istnienia bytów (dowody na istnienie Boga ); z perspektywy filoz. określał Boga jako
proste w swej strukturze Istnienie Samoistne, będące jedynym stwórcą istnienia wszystkich rzeczy
(kreacjonizm); rozważał także strukturę innych bytów istniejących, wśród których odróżniał ze
względu na istotę: czysto niematerialne (anioł), wyłącznie materialne (np. roślina, zwierzę) i
duchowo-materialne (człowiek); w koncepcji człowieka przyjmował: urealnienie jego istoty przez
stworzony akt istnienia, jedność formy substancjalnej człowieka będącej duszą intelektualną,
bezpośrednie zjednoczenie duszy z materią jako podłożem ciała ludzkiego (hylemorfizm ) oraz
przynależność intelektów (możnościowego i czynnego) do jednostkowej duszy jako jej władz. W związku
z antropologią filoz. T. szczegółowo oprac. teorię poznania i postępowania oraz zagadnienia relacji
osobowych, uczuć i sprawno-ści ludzkich. W etyce głosił eudajmonizm powiązany z eschatologią
chrześc., gdzie szczęście człowieka było pojmowane jako oglądanie Boga. Sformułował teorię prawa i
odróżnił jego gatunki (prawo wieczne, naturalne, stanowione i Boże). Wyjaśnienia filoz. były dla T.
metodą uzyskiwania precyzujących formuł teol., będących wyjaśniającym komentarzem Objawienia;
wykładając całokształt zagadnień doktrynalnych katolicyzmu w świetle Pisma Świętego i nauki Ojców
Kościoła sformułował nowe wyjaśnienia teol., m.in. dogmatów o Trójcy Świętej i osobowej jedności
Chrystusa, oraz podał naukę o realnej obecności Chrystusa w Eucharystii, nazywając przemianę chleba
i wina w Ciało i Krew przeistoczeniem (transsubstancjacją); rozważając strukturę życia
nadprzyrodzonego człowieka rozwinął szeroko naukę o łasce, cnotach wlanych, darach Ducha Świętego.
Poglądy teol. T. wpłynęły na dekrety Soboru Trydenckiego. T. stał się, oprócz św. Augustyna,
czołowym filozofem i teologiem chrześc. (tomizm).
Przedstawienia św. T. występowały często w malarstwie i rzeźbie XIV-XVI w. (m.in. Fra Angelico,
Justus z Gandawy, P. della Francesca i Rafael); święto: 28
DESCARTES RENÉ, (Kartezjusz),1596-1650, fr. filozof, fizyk i matematyk; jeden z najbardziej rewol.
umysłów XVII w., zw. ojcem filozofii nowożytnej. Urodził się w rodzinie drobnej ...
Plik z chomika:
que-hiciste
Inne pliki z tego folderu:





Scan0002.jpg (574 KB)
Filozofia.doc (144 KB)
Scan0003.JPG (895 KB)
Filozofowie2.doc (41 KB)
Filozofowie1.doc (38 KB)
Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin





Strona główna
Aktualności
Kontakt
Dział Pomocy
Opinie


Regulamin serwisu
Polityka prywatności
zadaniazegzaminuzbiofizyki_
Copyright © 2012 Chomikuj.pl