oświecenie - suprakarma

1. Wyjaśnienie terminu Oświecenie
2. Ramy czasowe epoki
3. Główne idee, wartości i filozofia
4. Oświecenie w Anglii i we Francji
5. Trzy prądy artystyczne : klasycyzm, sentymentalizm, rokoko
6. Gatunki literackie epoki
7. Człowiek Oświecenia
Ad. 1
Wg Okresów literackich, nazwa Oświecenie wywodzi się od prastarej metamorfozy, znanej zwłaszca z
utworów religijnych. Światłość oznacza bowiem coś boskiego. Światła i ciemności znała już bowiem starożytna
szkoła stoików do której nawiązywała filozofia XVI i XVII w. ( Filip Melanchton, Kartezjusz ) tworząc teorię
światła naturalnego jako wrodzonej właściwości umysłu.
Nazwa Oświecenie powstała w Niemczech i już w XVIII w. rozpowszechnałia się na inne obszary językowe :
Aufklerung.
We Francji Oświecenie zwano wiekiem filozofów lub wiekiem filozoficznym. W Anglii używano nazwy wiek
rozumu. W piśmiennictwie polskim XVIII w. najczęściej używano nazwy oświecenie. Etymologię tego słowa
starał się określić Franciszek Salezy - Jezierski :
„ Od tego wyrazu zrobiono przenośne znaczenie
oświecenia do rozumu ludzkiego, gdzie
prawda ma być jak ogień, a poznanie
prawdy jak światło ognia .”
Szerzej pojęcie Oświecenia omawia prof. Libera.
Ad 2
Oświecenie w Europie rozwijało się w XVIII w., ale korzeniami teorie Oświecenia sięgają do XVII w.
W Polsce II poł. XVIII w.
Prekursorami Oświecenia byli : Kartezjusz, twórca racjonalizmu, Spinoza, Leibnitz, oraz Francis Bacon,
Isaak Newton.
Ramy czasowe epoki trudne są do ustalenia, płynne gdyż nie było wyraźnego wydarzenia politycznego, które
mogłoby stanowić cezurę.
Ad 3
W Oświeceniu przede wszystkim zwracano uwagę na rozum i doświadczenie, a także na krytycyzm
wobec życia, humanitaryzm i użyteczność. Krytycyzm znalazł wsparcie w racjonaliźmie, za którego twórcę
uchodzi Kartezjusz ( Rene Descortez ), franc. filozof, prawnik, fizyk i matematyk, autor Rozprawy o metodzie
( 1637 ). Kartezjusz powiedział słynną maksymę : cogito ergo sum ( myślę więc jestem ), która potwierdzała
niezależność ludzkiego umysłu.
W XVIII w. racjonalizm był znamienny dla wielu twórców, np. dla Woltera, dla redaktora francuskiej
Encyklopedii Dennisa Diderota.
Racjonalizm przeciwstawiając się wiedzy objaśnianej i dogmatom, zaowocował deizmem. Uznawali oni istnienie
Boga, wagę nadzorów moralnych, ale odrzucali objaśnienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli m.in.
Diderot, Wolter, obaj namiętnie walczący z fanatyzmem religijnym.
Materializm i ateizm były poglądami odrzucającymi istnienie Boga - współpracownik Encyklopedii Paul
Holbach.
Oprócz racjonalizmu rozwinął się empiryzm. Jego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon. Kładł on
nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata.
Rozwnął się też sensualizm, wg którego źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości.
Jednym z twórców był ang. filozof John Loch, którywprowadził pojęcie tabula rasa - czysta karta, określając w
ten sposób umysł dziecka. Doświadczenie i edukacja kształci człowieka. Loch wyznawał pogląd iż wyłącznym
motorem działania człowieka jest dążność do szczęścia (bliski hedonizmowi ).
Ad 4
W Anglii i Niderlandach najwcześniej rozwinęło się Oświecenie. Mieszczaństwo zdobywało władzę (
rewolucja burżuazyjna ). W powyższej notatce wystąpiły już dwa nazwiska prekursorów F. Bacona i J. Locha.
Francja przygotowywała się do wielkiego przewrotu, zakończonego wybuchem Rewolucji Francuskiej.
Zgromadzenie Narodowe Wielkiej Rewolucji Francuskiej uchwaliło w 1789 r. Deklarację Praw Człowieka i
Obywatela. Głosiła ona :Wszyscy ludzie rodzą się i umierają wolni i równi wobec prawa.
Największymi ideologami we Francji byli : Karol Ludwik Montesquiem, Franciszek Maria Arouet, Jan
d’Alambert, Dionizy Diderot. Matematyk i filozof d’Alambert oraz pisarz Diderot byli autorami
Encyklopedii,czyli słownika rozumowanego nauk, kunsztów i rzemiosł. Wychodziła w latach 1751 - 1777 i
skupiła wokół siebie najwybitniejszych publicystów, uczonych i pisarzy epoki. Nazywno ich encyklopedystami.
Pisarzem, który zdobył największą popularność był Wolter. Najbardziej znane są jego powiastki filozoficzne
Zadyg i Kandyd oraz Rozprawy naukowe, zwłaszcza historyczne dzieła filozoficzne z których najważniejsze są
Listy o Anglikach. We Francji był jeszcze jeden uczony - Rousseaux, początkowo encyklopedysta, a potem
inicjator nowego nurtu - sentymantalizmu.
Francja XVII - wieczna kulturalnie zawładnęła Europą. Stała się nie tylko arbitrem mody, lecz także
natchnieniem przemian ideowych i ruchów społecznych.
Ad 5
W literaturze i sztuce tego okresu rozwinęły się trzy główne prądy artystyczne : klasycyzm,
sentymentalizm i rokoko.
Klasycyzm to ogólnoeuropejski prąd kulturalno literacki, nawiązujący do tradycji artystycznej i stawiający ją za
wzór. Największy rozwój klasycyzmu przypada na XVII i XVIII w. Podłożem filozoficznym prądu był
racjonalizm, łączenie ideału piękna i prawdy, wiara w ład i harmonię świata, oraz w istnienie ponadczasowej i
niezmiennej istoty zjawisk. Klasycyzm pragnął poddać sztukę określonym normom, przeznaczył ją dla dość
jednolitego kręgu publiczności. Teoretyk fran. klasycyzmu - M. Boileau w swojej Sztuce poetyckiej żądał od
twórców sztuki przestzregania reguł, zachowania zasad prawdopodonieństwa w odniesieniu do rzeczywistości,
ale także uogólnienia i upiększenia jeje obrazu, dostosowania formy do tematu oraz służenia społecznej
przyjemności i pożytkowi.
Sentymentalizm to prąd umysłowy i literacki występujący w Europie w okresie Oświecenia jako zjawosko
konkurencyjne wobec światopoglądu, estetyki i twórczości literackiej klasycyzmu. Filozoficznym podłożem
sentymentalizmu były tezy empiryzmu i sensualizmu, uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne
źródło wiedzy o świecie.
Poznawana rzeczywistość jawiła się sentymentalistom jako zaprzeczenie klasycystycznychprzkonań o ładzie i
harmonii świata, pełna była konfliktów i napięć, mających świadczyć o kryzysie moralnym współczesnej
cywilizacji. Jego przyczyny wg sentymentalizmu to :
- odejście ludzkości od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty
- natura wypierana przez kulturę
- zachwianie się wrodzonej dobroci człowieka, zepsutego przez rozwój cywilizacji i złe stosunki społeczne.
Rousseaux, na którego filozofii opierał się sentymantalizm, twierdził, że cywilizacjaprowadzi do generacji
człowieka, konieczny jest więc powrót do natury. Ideałem stało się kierowanieprawem naturalnym i dążeniem do
równości społecznej.
Rokoko ( od rocaille - rokokowy ornament z kamieni i muszli ) ukształtowało się we Francji za czasów Ludwika
XV - wraz z odejściem od uroczystego ceremoniału na rzecz kameralnych upodobań do erotyzmu, zmysłowości i
wysublimowanego komfortu tego króla. Filozofią, na której się opierał był epikureizm.
W nurcie rokokowym wartościami szczególnie cenionymi były czułość, delikatność i trafność. Trafność polegała
na właściwym doborze obrazów i myśli wynikających ze świata. Rokoko z niechęcią odnosiło się do antyku i
wzorów literackich przeszłości, odrzucało wszelkie reguły i przykłady. Akceptację znalazły natomiast wzory
ukształtowane w XVIII - to wiecznych salonach.
Ad 6
Literatura stawiała sobie cele dydaktyczne ( oświecanie, pouczanie ), rozwijały się więc gatunki
nastawione na pouczanie, przekonywanie, odwoływanie się do rozumu, np. bajka, satyra, komedia, poemat
heroikomiczny, oda. Znajdowało to również poparcie w samej istocie klasycyzmu, który będąc nawiązaniem do
antycznych ideałów, propagował znane z tradycji antycznej gatunki.
W Polsce powstała także pierwsza powieść. W nurcie sentymentalizmu popularna była sielanka, powieść
sentymentalna. W związku z rozwojem czasopiśmiennictwa upowszechniły się gatunki publicystyczne : esej,
felieton.
Lekcja 2 12.09.1997
Temat : Charakterystyka Oświecenia w Polsce
1. Geneza polskiego Oświecenia i prekursorzy ( Konarski, Leszczyński, bracia Załuscy ).
2. Granice chronologiczne
3. Czasopisma oświeceniowe
4. Teatr Narodowy
5. Szkoła Rycerska
6. Obiady czwartkowe i mecenat króla Stanisława
2
7. Komisja Edukacji Narodowej
8. Konstytucja 3 - go Maja i rozbiory
9. Przedstawiciele literatury oświeceniowej
10. Literatura oświeceniowa
Ad 1
Panowanie Sasów - Augusta II Mocnego, Augusta III - przyniosło upadek międzynarodowego
znaczenia Polski na arenie politycznej. Osłabienie pozycji króla, a wzmocnienie znaczenia magnackich rodów.
Upadła oświata, gospodarka, szerzyła się nietolerancja religijna ( uchwała sejmowa w 1733 r. ). Prusy i Rosja
mieszały się do spraw wewnętrznych Polski. Sarmacka kultura stała się konserwatywna. Prekursorzy Oświecenia
to : Stanisław Leszczyński (I poł. XVII w. ) - Głos wolny wolność ubezpieczający; bracia Jan Andrzej i
Andrzej Stanisław Załuscy, bibliofile ( w 1773r. biblioteka przeszła pod władzę KEN ); ks. Stanisław
Konarski - zwierzchnik zakonu pijarów (prowincjał), rozwinął szeroką działalność jako pedagog, reformator
szkolnictwa, publicysta i dramaturg, otrzymał medal z napisem Sapere auso tzn. temu który odwarzył się być
mądrym. Napisał O poprawie rad wymowy, jak i działo polityczne O skutecznym rad sposobie. Założył w 1741 r.
w Warszawie Collegium Nobilium - szkołę przeznaczoną dla synów zamożnej szlachty, której na miejsce metody
mechanicznej wprowadził somodzielne zrozumienie wykładanych przedmiotów, łacinę zastąpiono polskim.
Ad 2
W Polsce periodyzacja Oświecenia wyglądała następująco :
a. faza wczesna od lat 40 - tych XVIII w. do roku 1764 ( tron Poniatowskiego )
b. faza dojrzała ( stanisławowska ) - od 1764 r. do III - go rozbioru ( 1795 r. )
c. faza schyłkowa ( zw. późnym Oświeceniem lub Oświeceniem postanisławowskim ) to lata : 1795 r. - 1822 r. (
wydanie I - go tomu dział A.Mickiewicza pt. Ballady i romanse zapoczątkującego romantyzm ).
Ad 3
W okresie Oświecenia po raz pierwszy pojawiły się czasopisma ( w Anglii-Spektator). W Polsce
powstał m.in. Monitor zał. w 1765 r. Redaktorami byli Ignacy Krasicki i Franciszek Bohomolec, do 1785 r.
czasopismo miało charakter społeczno - polityczny. Poruszało wiele problemów społecznych i moralnych.
Zamieszczano w nim artykuły znanych ludzi Oświecenia. Na łamach Monitora drukowano eseje, artykuły
publicystyczne, felietony, reportaże. Drugim czasopismem były Zabawy Przyjemne i Pożyteczne redagowane
przez Adama Naruszewicza.
Ad 4
W 1765 r. powstał w Warszawie pierwszy w Polsce Teatr poubliczny, późniejszy Teatr Norodowy. Stał
się od początku trybuną ideii oświeceniowych, nie ograniczał się jedynie do funkcji rozrywkowych, ale włączył
się do walki z zacofaniem, ciemnotą. Był więc teatrem zaangażowanym. Gościnę znalazł początkowo w Operalni
Saskiej przy ul. Królewskiej, jedynej wówczas w stolicy sali teatralnej.
Dzieje swoje zawodowa scena narodowa rozpoczęła 19 listopada 1765 r. wystawieniem sztuki pt. Natręci Józefa
Bielawskiego, sztuki napisanej na zamówienie króla.
Teatr Narodowy zawiesił działalność na 7 lat i po przerwie zaczęto wystawiać sztuki F. Bohomolca, F.
Zabłockiego, a później W. Bogusławskiego. Przybył on z Wilna na rozkaz króla w styczniu 1790 r. Był to
wychowanek pijarów i jedyny szlachcic wśród aktorów. Wybił się jako ceniony dramaturg, znany był jego utwór
pt. Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale ( 1794 r. ). Bogusławski wprowadził w tej sztuce lud polski na
scenę, co miało znaczenie w przededniu Insurekcji Kościuszkowskiej. Zyskał miano ojca teatru polskiego.
Istotnie pod jego kierownictwem, teatr zabłysnął, wzbogacił się scenografią i podniósł się poziom gry aktorskiej.
Ad 5
W 1765 r. król powołał do życia Szkołę Rycerską ( Korpus Kadetów ). Jej pierwszym komendantm był
ks. Adam Kazimierz Czartoryski. Program uczelni obejmował nie tylko przedmioty z zakresu wojskowości, ale
także przedmioty ogólnokształcące. Przyjmowano młodzież nawet ze środowiska biednej szlachty. Do jej
sławnych absolwentów możemy zaliczyć Tadeusza Kościuszko, Juliana Ursyna Niemcewicza, Jakuba
Jasińskiego, Stanisław Fiszer, Józef Sowiński, Karol Kniaziewicz.
Szkoła miała własny hymn autorstwa Ignacego Krasickiego pt. Hymn do miłości Ojczyzny w którym podmiot
liryczny mówi, że prawdziwą miłość do ojczyzny mogą odczuć tylko ludzie szlachetni.
Ad 6
Obiady czwartkowe w Łazienkach organizowano od 1770 r. Były to spotkania towarzysko - kulturalne
grupy intelektualistów i pisarzy. Kobiety nie brały w nich udziału. Częstymi bywalcami obiadów czwartkowych
byli : I.Krasicki, F.Bohomolec, S.Trembecki, A.Naruszewicz, F.Zabłocki, I.Potocki, B.Canaletto, Vogel,
S.Konarski. Obiady były skromne, dyskutowano o sprawach państwa i nauki.
3
Poniatowski zw. filozofem na tronie starał się odnowić kulturę i oświatę. Organizowane były żartobliwe turnieje.
Król propagował nowy styl biesiadowania, odmienny od sarmackiego opilstwa i bójki.
Od 1777 r. obiady odbywały się rzadziej, poniechano ich na początku lat 80 tych.
Ad 7
Na wniosek króla Stanisława sejm podjął uchwałe przekazującą dobro jezuitów na cele szkolnictwa.
KEN - owi podlegały wszystkie szkoły z wyjątkiem Korpusu Kadetów. Najbardziej czynni : H.Kołłątaj, ks.
G.Piramowicz. I.Potocki i ks. A.Czartoryski.
KEN pracowała w bardzo ciężkich warunkach ( rozkradanie majątku przez osoby prywatne ). Przystąpiła do
budowy nowej, postępowej i całkowicie świeckiej szkoły narodowej. Rozpoczęto kształcenie nauczycieli.
Istniała odpowiednia struktura szkolnictwa, która właściwie przetrwała do dzisiaj. Komisja stała na odpowiednim
stanowisku nauczania ( uczyli się ci, co mieli środki ). Pierwszy podręcznik napisał G.Piramowicz. KEN
zorganizowała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych i szybko wydali podręczniki, np. Powinności nauczyciela (
G.Piramowicz ) Elementarz dla szkół parafialnych (O.Kopczyński) .
Mimo trudności, już w 1777 r. istniało przeszło 300 szkół dla ludu. Reformę Akademii Krakowskiej
przeprowadził ks. Hugo Kołłątaj, a Akademii Wileńskiej - Marcin Odlanicki.
Kołłątaj duży nacisk położył na nauki przyrodnicze, fizyczne i medyczne (pierwsza klinika ).
Ad 8
Konstytucja 3 - go Maja - ustawa zasadnicza uchwalona w 1791 r. przez Sejm Czteroletni ( Wielki ) 1788 - 1792. Została wydana pod nazwą Ustawa Narodowa. Była to pierwsza w Europie, a druga na świecie ( po
USA ) Konstytucja Demokratyczna. Ustawa regulowała zakres władzy państwowej oraz prawa i obowiązki
obywatelskie. Konstytucja wprowadziła pojęcie narodu, obejmując także poza szlachtą mieszczan i chłopów, jak
również termin obywatel, przez który rozumiano wszustkich mieszkańców kraju.
Przeciwnicy reform i konstytucji zawiązali w 1792 r. w Targowicy konfederację, mającą na celu obalenie
wszelkich nowych idei.
Po zwycięstwie Rosji ( interwencja zbrojna ) został podpisany II rozbiór Polski w 1793 r., który został
potwierdzony przez większość posłów. W II - gim rozbiorze nie brała udziału Austria.
Reformy konstytucji znajdą odzwierciedlenie w pismach politycznych Kołłątaja i Staszica.
Ad 9
Literaturę oświeceniową w Polsce reprezentuje I.Krasicki, zwany księciem poetów polskich, autor
bajek, satyr, powieści, poematów heroikomicznych, listów poetyckich, hymnu, wierszy okolicznościowych i
artykułów publicystycznych.
Komedię oświeceniową reprezentowali : F.Zabłocki, F.Bohomolec, J.U.Niemcewicz. Literaturę polityczną
związaną z Sejmem Wielkim reprezentowali Staszic i Kołłątaj, oraz grono jego działaczy zwane kuźnią
kołłątajowską.
Powstała też ulotna poezja oraz wiersze anonimowe wzywające do powstania Kościuszki, a także literatura
sentymentalna, którą reprezentuje F.Kniaźnin i F.Karpiński.
Ad 10
Jednym ze stylów Oświecenia było rokoko, zrodzone we Francji za czasów panowania Ludwika XV i
stąd zwany jego imieniem zachodu przeniósł się do Polski. Nazwa rokoko pochodzi od słowa francuskiego
rocaille, oznaczającego motyw dekoracyjny - ornament muszlowy, naśladujący kształty małżowin i muszli,
ozdobiony nosem tzw. kogucim grzebieniem, bądź też stylizowanym płomieniem. Rokoko w architekturze było
stylem wnętrz. Styl ten wiązał się ściśle z salonem. Zniknęła monumetalność sal, a zjawiły się przytulne, zaciszne
pokoiki o ścianach jasnych, pastelowych, najczęściej seledynowych lub jasnoróżowych, niekiedy białych, ze
złoceniami i taflami lustrzanymi. Stosowano wyłącznie ornamenty drobne, delikatne. o motywach przeważnie
kwiatowych, oraz malowidła o tematyce sielankowej, miłosnej lub wschodniej.
Przykładem zabytku rokokowego jest pokój komnaty pałacyku Sons-Souci w Poczdamie.
Drugim stylem był klasycyzm , odznaczający się nawrotem do antyku, harmonią, symetrią wnętrz. Przykładami
budowli klasycystycznych w Polsce są głównie budowle warszawskie m.in. niektóre sale Zamku Królewskiego,
np. sala rycerska, Łazienki, Kościół Ewangelicki na pl. Małachowskiego, Teatr Wielki, Kościół św. Aleksandra,
Belweder i inne.
Malarstwo klasycystyczne nawiązywało do dziejów starożytnych i stosowało alegorię. Symbol, podobny do
alegorii jest w interpretacji wieloznacznej.
Rozwijało się malarstwo dekoracyjne, rzeczywiste, racjonalne, przejrzyste kompozycje, harmonia kolorów.
Głównymi twórcami klasycyzmu w Polsce i w Europie byli : Ch.P.Aigner, A.Corazzi, J.Ch.Komset,
J.Kubicki, D.Merlini, B.Canaletto, J.P.Norblin, A.Brodowski, Z.Vogel.
Jednym z najsłynniejszych obrazów jest portret S.A.Poniatowskiego w stroju koronacyjnym w wykonaniu
Bacciarellego. Norblin - Uchwalenie Konstytucji 3 - go Maja.
4
Następnym prądem artystycznym po klasycyźmie był sentymentalizm. Dał on podwaliny pod późniejszy
romantyzm, chodziło bowiem o wyrażanie uczuć, o sprawy serca.
Sentymentalizm rozwinął się w literaturze angielskiej i tu wiązał się z przeszłością narodową i kultem tradycji
rodzimej. W tej dziedzinie zasłużył się J.Macferson, który wydał zbiór poezji pod nazwą Pieśni Osjana.Proza
angielska reprezentowana była przez W.Sterna, autora Podróży sentymentalnej
W Niemczech na rozwój sentymentalizmu wielki wpływ wywarła powieść Goethego Cierpienia młodego
Wertera ( 1774 r. ). Bohater tej powieści popełnił somobójstwo, bo nie mógł połączyć się z ukochanę kobietą
Lottą.
We Francji sentymentalizm reprezentuje J.J.Rousseau, autor Rozprawy o naukach i sztukach, a także powieści
sentymentalnej pt. Nowa Heloiza. Był to romans napisany w postaci listów, nawiązujący do romansu
średniowiecznego o mieszczance Heloizie i uczonym Abelardzie, przedstawiającym dzieje idealnej, ale
nieszczęsliwej miłości.
IGNACY KRASICKI
Ignacy Krasicki urodził się 3.II.1735 r. w Dubiecku nad Sanem, zmarł 14.III.1801 r. w Berlinie. Był
poetą, prozaikiem, publicystą, komediopisarzem. Od wczesnego dzieciństwa wychowywał się w domu ciotki,
Anny Sapieżny. Ukończył Lwowskie kolegium jezuitów i warszawskie seminarium duchowne. Święcenia
kapłańskie przyjął w 1759 r.
W latach 1759 - 1761 przebywał w Rzymie, a po powrocie związał się ze stronnictwem saskim. W 1763 r. został
sekretarzem prymasa W.Łubieńskiego i znalazł się w najbliższym otoczeniu Stanisława Augusta Poniatowskiego.
W 1765 r. był prezydentem trybunału małopolskiego, w 1766 r. został biskupem warmińskim. Niewiele
interesował się sprawami diecezji, wiele uwagi natomiast poświęcał swojej rezydencji, prowadził wystawne życie
dworskie. Lekkomyślne wydawanie pieniędzy sprawiło, że Krasicki popadł w długi.
W 1795 r. mianowany został arcybiskupem gnieźnieńskim. Ważniejsze dzieła literackie : Hymn do miłości
ojczyzny (1774), Myszeis (1775), Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776), Monachomachia (1778), Pan
Podstoli (1778), Satyry (1779), Bajki i przypowieści (1779), Antymonachomachia (1780).
BAJKI
1. Krasicki jako bajkopisarz
2. Analiza wybranych bajek
3. Bajka jako gatunek literacki, rola morału, alegoryczne postacie zwierząt, dydaktyzm i treści moralizatorskie
Ad 1
I.Krasicki wydał dwa cykle bajek, popularnych utworóww Oświeceniu. Był mistrzem bajki, zwłaszcza
epigramatycznej i zajął wysokie miejsce wśród pisarzy europejskich. Pierwszy z utworów zawierał ok. 100
utworów i miał tytuł Bajek i przypowieści (1779); dugi tom to bajki nowe, obejmujący 72 utw. i został wydany w
1803 r. Poeta poprzedził pierwszy zbiór wierszem dedykacją, pt. Do dzieci, lecz miał na myśli osoby dorosłe, jak
to dosadnie określił M.Jastrun: Bajki - lecz dla dorosłych, nie dla dzieci.
Ze względu na formę dzieli się bajki na krótkie ( epigramatyczne ) i długie. Krasicki zajmował się problematyką
moralną, społeczną, oraz przekonywał pewną filozofię życiową, uczył krytycyzmu wobec świata, np. żeby
pozorów prawdy nie brać za prawdę rzeczywistą, uczulał na prawa rządzące w świecie, w którym rządzi siła
przed prawem (Jagnię i wilcy), że despotyczny władca zachowuje co najwyżej formy praworządności, a w istocie
jest okrutny (Lew i zwierzęta). Bajki Krasickiego uczą poważnie patrzeć na świat, głoszą pochwałę rozsądku i
umiaru.
Ad 2
Analiza bajki pt. Wstęp do bajek.
Ten dziesięciowersowy utwór podzielić możemy na dwie części. Pierwsza - dłuższa - składa się z ośmiu
wersów, na część drugą składają się dwa wersy.
Pierwsza część zbudowana jest w oparciu o szereg anafor : był, był młody, był stary, był bogacz rozpoczynających kolejne wersy. W części wyliczającej Krasicki podał przypadkowe osoby : młodzieniec,
starzec, bogacz, celnik, w określonym wieku, o określonej majętności, zawodzie, stanowisku i zajmowanej
pozycji społecznej. Właściwie każdy mógłby znaleźć miejsce w tym wyliczeniu.
O ile na początku tempo opowieści jest powolne, spokojne, to później zostaje ono przyspieszone :
Był celnik, który nie kradł, szewc, który nie pijał
5
żołnierz, co się nie chwalił, łotr, co nie rozbijał
W pierwszej części nakreśla poeta obraz społeczeństwa, które tworzą ludzie bez wad. Taka rzeczywistość jest
niemożliwa do spełnienia, dlatego też Krasicki nazwał ją bajką.
Ostatnie dwa wersy wyznaczają poetycką drogę Krasickiego :
A cóż to jest za bajka? Wszystko to być może!
Prawda, jednakże ja to między bajki włożę.
Pointa ta zbudowana jest w oparciu o komizm słowny wynikający z gry słów, wskazuje na sceptyzm, bezradność,
ironiczny uśmiech.
Analiza bajki pt. Szczur i kot
W bajce tej Krasicki doprowadził do najwyższego stopnia oszczędność słowa i umiejętność operowania
skrótem.
Dramat pozorów został tu zarysowany w zaledwie czterech wersach.
Dynamizm teh bajki gwałtownie wzrasta w ostatnim wersie, wskazują na to użyte czasowniki : wpadł, porwał,
udusił.
Na początku tempo jest bardzo spokojne, szczur siedząc na ołtarzu pyszni się swą przebiegłością. Nagle zjawia
się kot, który diametralnie zmienia sytuację.
Szczur jest zadufany w sobie, siedzi na ołtarzu, a więc w miejscu najbardziej widocznym i przeznaczonym dla
rzeczy świętych. Jego wypowiedź jest bardzo krótka, pełna przekonania, bardzo pewna siebie, nie znosząca
sprzeciwu. W samouwielbieniu zapomina o kocie : szybkim, zwinnym i sprytnym.
Zabrakło w utworze wyodrębnionej sentencji, ale morał jest bardzo czytelny : należy wyzbyć się głupiej
zarozumiełości. Adresatem przestrogi wpisanej w tę udramatyzowaną scenką zwierzęcą mogłaby być magnateria
ślepo przywiązana do tradycji, złotej wolności, nie zważająca na zagrożenia zewnętrzne.
Analiza bajki pt. Jagnię i wilcy
Bajka podzielona jest na dwie części kompozycyjne. Część pierwsza zawiera morał, sentencję : Zawżdy
znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.
Autor rozpoczyna utwór od podania prawdy ogólnej, którą w dalszej części utworu udowadnia przytaczając
historyjkę o tytułowym jagnięciu i wilkach.
W świecie zwycięża zło, przemoc, siła, nie liczą się inne wartości, a słabsze jednostki skazane są na zagładę.
Wilki swą napaść argumentują w ten sposób : smacznyś, słaby i w lesie. Działają bezprawnie i samowolnie.
Wprowadzone do tekstu postaci zwierząt stanowią tylko maskę, ukrywającą określone typy ludzkie.
Jagnię jest bezmyślne, naiwne i bezbronne, a wilki - agresorzy są silni, bezwzględni i nie kierują się żadną
moralnością.
Bajka ta obrazuje również ówczesną sytuację polityczną Polski, ukrytej pod maską jagnięcia. Wilkami są
zaborcy.
Jagnię i wilcy to przykład bajki epigramatycznej, bardzo zwięzłej, skondensowanej.
Analiza bajki pt. Malarze
W bajce tej Krasicki porusza problem wartości prawdy. Prawda bowiem sprawia, że jeden z bohaterów,
Piotr, zostaje niedoceniony, biedny. Natomiast Jan, pochlebca, kłamca zyskuje sławę i bogactwo.
Piotr i Jan są postaciami kontrastowymi. Piotr to człowiek dobry, uczciwy, znakomity malarz, pracowity, ale
bardzo ubogi.
Jan natomiast pracuje bardzo niewiele, jego obrazy nie odzwierciedlają prawdy, ale właśnie dlatego zarabia
więcej.
Dwa wersy łączą obu malarzy :
Piotr dobry, a ubogi; Jan zły, a bogaty
oraz
Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze
Refleksja wynikająca z tej bajki jest bardzo gorzka : prawda nie popłaca, lepiej kłamać i schlebiać ludziom
możnym i sławnym, gdyż wtedy można wiele zyskać. Wyznawanie prawdy natomiast przynieś może wiele
cierpień i niesprawiedliwości. Nie każdego satć na zapłacenie takiej ceny za obronę idei.
Sytuację zarysowaną przez Krasickiego przenieść można na stosunki ogólnoludzkie, często mówić można o
malowaniu twarzy podobnych i piękniejszych.
Ostatni wers : Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze wyjaśnia całą wcześniej zarysowaną sytuację,
stanowi podsumowanie, sentencję.
Analiza bajki pt. Lew i zwierzęta
Już sam tytuł zaskakuje czytelnika. Można by mieć do niego pewne zastrzeżenie, gdyż lew jest również
zwierzęciem. Tymczasem właśnie lew został wyróżniony : on i zwierzęta. Lew jest dobry, miłoścuwy, łaskawy,
ale to bardzo ironiczny portret. Ironię podkreśla propozycja zgłoszona przez lwa :
Pozwolił, by jednego spośród siebie zjedli
6
Lew nie traktuje poważnie zwierząt, polują one z nim, ale dostają jedynie resztki, mizerną zapłatę za ciężką
pracę. Poeta nazywa zwierzęta również ironicznie :
Przypuszczał konfidentów do swojej zabawy
oraz
On jadł mięso, kompanom ustępował kości
Za swoją postawę nie zasługują na szacunek, zgadzają się z rządami władcy, całkowicie się mu
podporządkowali. Nie przeraża ich bezprawie. Co więcej zgadzają się z nim, są krótkowzroczni, łakomi :
Po pierwszym poszedł drugi i trzeci i czwarty
Koniec historii jest tragiczny :
Lew [...]
Dla kary, dla przykładu zjadł wszystkich pomału
Krasicki w sposób pośredni przedstawia propozycje reform : wzmocnienie obronności, dążenie do
niepodległości, patrzenie w przyszłość, krytycyzm.
Morał jest jasny, choć nie zapisany w tekście. Trzeba zachować swą niezależnosć, kierować się rozumem i nie
pozwolić się podporządkować się obcym władcom.
SATYRY
1. Krytyka cudzoziemszczyzny w satyrze Krasickiego pt. Żona modna
2. Krytyka jednego z głównych nałogów społeczeństwa XVIII w. w satyrze pt. Pijaństwo.
3. Mistrzowska obrona króla St. Augusta Poniatowskiego w satyrze pt. Do króla
Ignacy Krasicki zasłynął w literaturze polskiej jako wybitny satyryk. Napisał 22 satyry, które
krytykowały wady ówczesnego społeczeństwa : pijaństwo, karciarstwo, pogoń za cudzoziemszczyzną,
przekupstwo, obojętność wobec ojczyzny, dbanie tylko o własne interesy, uległość wpływom obcym, życie
ponad stan przy upadającej ojczyźnie, rozwiązłe życie.
Ad 1
W satyrze Żona modna ( satyra portretowa ) Krasicki dał portret młodej damy rozkapryszonej,
rozrzytnej, goniącej za obcą modą, utzrymującej dużo służby i wymagakącej od męża modnego słownictwa,
modnych cukierników i pięknego wystroju wnętrza.
Piotr szlachcic ożenił się z wykwintną kobietą, bo jej wioski dziedziczne sąsiadowały z jego posiadłościami. W
dialogu z przyjacielem Piotr, ów nieszczęśliwy małżonek narzekał, że ten związek na złe wyszedł i zgubi go
wsporzej. Piotr już w okresie narzeczeństwa widział wady miejskiego modnego wychowania, ale nie zerwał
zaręczyn, bo był człowiekiem honoru.
Krasicki używa imion sielankowych : Wiejski Tygrys, wzdychałem do mojej Filidy. Poeta kreśli w narracji
dokładny portret modnej kobiety, która szła drogą romansów, wcielając się w bohaterów. Gardziła życiem
domowym, bez przygód. Już w czasie intercyzy przedślubnej wyszły na jaw gusty modnej jej mości. Wymagała
aby raz do roku i w czasie karnawału czas spędzić w mieście, aby miała swój ekwipaż, apartamenty paradne dla
gości, osobne dla siebie i męża.
Autor za pomocą obrazka satyrycznego maluje wyjazd modnej damy do posiadłości szlachcica. Kareta musiała
być na resorach, angielska. Całą załadowała różnymi paczkami, pudłami, koszami i wreszcie suczkę, kanarka,
srokę, kotkę z kociętami i mysz na łancuszku. Dla pana nie było oczywiście miejsca. Po przyjeździe na wieś żona
zmieniła wystrój wnętrz dworku szlacheckiego, urządziła nawet salę zwierciadlaną, sprowadziła serwisy
porcelanowe, zatrudniła wiele obcej służby, przede wszystkim francuskiej (moda na francuszczyznę ).
Zaczęła urządzać bale, przyjęcia, pikniki, zapraszając bardzo dużo gości. W czasie tych uroczystości urządzała
sztuczne ognie tzw. fajerwerki. Pewnego razu ogień wpadł między stodoły pełne zboża i spowodował pożar. Mąż
ratował dobytek, a żona się z niego śmiała. Wymawiał jej trwożenie pieniędzy, a wtedy żona modna broniła się
czterema wioskami, które miała w posagu.
Jest to satyra portretowa, bo ukazuje portret żony modnej i szlachcica, który nie miał odwagi zerwać związków
małżeńskich, bo był wychowany tradycyjnie, a ponadto żal mu było owych czterech wiosek, które wnosiła mu
żona w posagu.
Ad 2
Satyra Pijaństwo jest w istocie swojej utworem gorzkim i bolesnym. Poeta przedstawił w niej nie tylko
znakomitą historię pijacką, ale stworzył studium portretowe nałogowego pijaka, który poszukuje wódki. Utwór
jest pesymistyczny. Człowiek, który nie zna hamulców wewnętrznych, ma słabą wolę, łatwo może stoczyć się na
dno upadku moralnego. Satyra ta napisana jest w formie dialogu. Rozmawia ze sobą dwóch szlachciców. Jest to
studium psychologiczne nałogowego pijaka. Pokazany jest etap po etapie, jak się dochodzi do alkoholizmu.
7
Satyra jest krytyką naszej cechy narodowej, która i w dzisiejszych czasach nie straciła nic na aktualności.
Wszystko zaczyna się niewinnie, często od źle pojmowanej gościnności.
Od początku w czasie imienin żony, szlachcic zaczyna szukać okazji do wypicia. Zaprasza i częstuje gości
wódką i widzi w tym swą korzyść. Krasicki wyraźnie określa w tej satyrze, co posiada człowiek, który popadł w
nałóg pijaństwa. Picie z okazją i bez okazji doprowadziło owego szlachcica do alkoholizmu.
Czytając tę satyrę nasuwają się refleksje na temat ówczesnej sytuacji w kraju. Kraju, w którym klasą rządzącą
była właśnie szlachta. Ta sama, z której wad tak bardzo wyśmiewa się poeta. Wszystko to w sposób bardzo
jaskrawy starał się pkazać Krasicki w swoich utworach, używając często pięknego i bogatego języka.
Ad 3
W tej satyrze Krasicki stawiając zarzuty królowi krytykuje szlachtę, która najchętniej na tronie polskim
widziałaby człowieka starego, niedołężneho, pochodzenia obcego, którym mogłaby kierować wg własnej woli.
Pierwszy zarzut jaki stawia Krasicki królowi to to, że nie jest z rodu królewskiego. Istotnie St. August był synem
kasztelana krakowskiego St. Poniatowskiego. Szlachta uważała, że to kondycja zbyt niska, mniemała bowiem, że
: Krew pańska jest zaszczyt przed gminem. Poeta rozwija tę myśl bardzo szczegółowo pisząc w imieniu szlachty,
że w rodzie królewskim rozum przychodzi bez nauki, biegłość bez pracy, stąd mądrość wszelaka, wspaniałość,
moc i inne dobre cechy. Rozważając ten pierwszy grzech królewski powołuje się Krasicki na historię starożytną
Grecji i Rzymu.
Drugim grzechem króla jest to, że jest Polakiem. Szlachta bowiem najchętniej widziałaby na tronie cudzoziemca,
wybieranego na wolnej elekcji, którym mogłaby rządzić wg własnej woli, wymuszając przywileje :
Źle to więc, żeś jest Polak, źle, żeś nieprzychodzien.
Trzecim grzechem króla jest jego młody wiek - St. August Poniatowski miał 30 lat, gdy objął tron Polski.
Krasicki powtarza zarzuty szlachty w sposób ironiczny, że w zmarszczkach rozum mieszka a siwizna zawsze
musi znaczyć rozum.
Czwartą przywarą będzie sposób rządzenia króla w państwie. Król jest praworządnym władcą, marzy o wieku
złotym dla Polski, szanuje podwładnych - i to wszystko się szlachcie nie podobało. Poeta powtarza myśli szlachty
dotyczące sposobu rządzenia : Zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb, a będziesz wielkim.
Szlachcie nie podobał się mecenat królewski nad oświatą i kulturą. Owe słynne Obiady Czwartkowe, założenie
Teatru, Szkoły Rycerskiej.
Ponieważ te przywary mierzyły w szlachtę, a nie w króla, satyra jest bardzo ceniona spośród innych. Krasicki
posłużył się w niej ironią.
MONACHOMACHIA
1. Wiadomości o utworze
2. Definicja poematu heroikomicznego - jego charakter żartobliwy lub satyryczny
3. Problematyka poematu heroikomicznego i najważniejsze wydarzenia w utworze
4. Satyryczny charakter Monachomachii
5. W jaki sposób Krasicki sparodiował epos bohaterski
6. Ignacy Krasicki - książę poetów polskich. Dydaktyczny i moralistyczny charkter twórczości
- poeta jako typowy przedstawiciel Oświecenia
- bywalec obiadów czwartkowych
- gatunki literackie uprawiane przez Krasickiego (bajki, satyry, poemat heroikomiczny, powieść
list poetycki, artykuł publicystyczny, komedia)
- Krasicki jako realizator hasła oświeceniowego uczyć, bawiąc
- sądy krytyków o twórczości poety
Ad 1
Monachomachia , czyli wojna mnichów została wydana bezimiennie nakładem Grula w 1778 r. w
Lipsku i we Lwowie. Stało się to bez zgody autora, który przeczywał, że tym poematem wywoła burzę.
W odpowiedzi na liczne pretensje, napisał Krasicki Antymonachomachię w której pozornie odwołał zarzuty,
kpiąc z mnichów jak i ich obrońców. Po dziś dzień utwór wywołuje różne opinie historyków literatury od
niesmaku do uznania i pełnej aprobaty. Dostrzegano związki Monachomachii z działalnością KEN - u i z wielką
dyskusją o wychowaniu w okresie Oświecenia.
Ad 2
Poemat heroikomiczny to gatunek, do którego należą utwory parodiujące poematy epickie. Opiera się na
konflikcie między patetycznym i uroczystym stylem narracji eposu, przystosowanym do opiewania heroicznych
8
czynów, a błahą i przyziemną tematyką. To napięcie między wysoką formą a niską treścią stanowi źródło efektu
komicznego. Poemat heroikomiczny niesie zazwyczaj duży ładunek treści satyrycznych
Ad 3
Tematem poematu heroikomicznego jest konflikt dwóch zakonów : dominikanów i karmelitów bosych.
Bracia dominikanie, wyzwali karmelitów na pojedynek w miasteczku prowincjonalnym - na uczoną dysputę.
Krasicki bardzo dokładnie scharakteryzował zakonników posługując się parodią, ironią, dowcipem, komedią
sylwetki poszczególnych zakonników. Wytknął im obżarstwo, pijaństwo, nieuctwo, próżniactwo, wygodnictwo
życiowe, ograniczenie umysłowe i nawet rozwiązłość moralną. Zakonnicy do tej pory niewiele czasu spędzali w
klasztornej bibliotece, wyrzucali ją do lamusa, czyli szopy, częściej można ich było zastać przy kuflu piwa,
wódki lub posiłku.
W momencie, kiedy dominikanie wyzwali karmelitów na uczoną dysputę, postanowili nieco się przygotować i
odszukać bibliotekę. Wysłano do biblioteki na zwiady krawca i aptekarza. Otwarli lamus, nieco spruchniały i dali
o tym znać przeorowi, że mają już księgarnię. Ojciec przeor siedział nad wielkim kuflem i poseł musiał zaczekać
aż przeor wypije resztę piwa.
Krasicki parodiuje hymn do miłości ojczyzny własnego autorstwa :
Wdzięczna miłości kochanej szklanicy
czuje Cię każdy i słaby i zdrowy
dla Ciebie miłe są ciemne piwnice
dla Ciebie znośna duszność i ból głowy,
słodzisz frasunki uśmierzasz tęsknicę
w Tobie pociecha w Tobie zysk gotowy
Byle Cię można znaleźć, byle kupić,
nie żal skosztować, nie żal się i upić
Od tego momentu, zakonnicy zaczęli przygotowywać się do dyskusji scholastycznej. Ustał brzęk kufli i radość
obfita, nawet Gaudenty w rubryceji czyta.Miejsce niegdyś szczęśliwe prostotą, zamieniło się jakby w uczelnię.
W pieśni IV obserwujemy zakonników w refektarzu na czele z mecenasem dysputy, ks. proboszczem, kiedy
wygłaszają przemowy, uwielbiają heroiczne czyny, powołują się na mitologię, astrologię, ale trzymają jednak w
rękach kielichy. Ojciec Hijacynt, miły łagodny i cichy, nie brał udziału w dyspucie, tylko romansował z dewotką.
Zakonnicy zaczęli przynosić do refektarza trunki.
Pieśń V stanowi opis sytuacyjny. Dysputa prowadzona przy kuflach, zamienia się w pospolitą bójkę pijacką.
Zakonnicy bili się sandałami, trepkami, pasami, kuflami od wina, następnie książkami liturgicznymi, wodą
święconą oraz przedmiotami kultu religijnego. Ta pieśń jest parodią opisów walk zawartych w Iliadzie. Panował
przy tym nieopisany wrzask, hałas, który przerażał wszystkich, wymkający się zakonnik dostawał po głowie
czym popadło.
Prałat postanowił uspokoić zakonników, przyniesieniem sławnego pucharu vitrum glaricsum, pełnego alkoholu i
natychmiast nastąpiła zgoda. Krasicki porównał rolę tego pucharu do Pallady w Troji, który wykradł Odyseusz,
gdyż bya wróżba, mówiąca o koniecznym do zniszczenia miasta usunięciu posągu.
Krasicki wpłótł między wiersze myśli dydaktyczne, sentencje moralne, zgodnie z zasadą - prawdziwa cnota
krytyk się nie boi.
Ad 4
Monachomachia łączy w sobie wspomniane wyżej elementy wysokie i niskie. Wysoka jest forma
poematu - eposu oraz język. Utwór napisany jest stylem podniosłym, patetycznym. Niska jest treść poematu,
dotycząca wojny między dwoma zakonami żebraczymi. Wojna nie toczy się jednak ze względów
dogmatycznych, lecz w związku z alkoholem. Śmieszy również zachowanie mnichów :
- spóźnianie się na modlitwy
- nieuctwo
- zaciekłość
- niewywiązywanie się ze swoich obowiązków
Ojciec Hilary obudzić się raczył.
Wtenczas ksiądz przeor, porwawszy się z puchu,
Pierwszy raz w życiu Jutrzenkę zobaczył
Ad 5
Parodię osiągnął Krasicki poprzez warstwę stylistyczno - językową, błahą treść, a styl podniosły,
parodię pompatycznych przemówień w czasie dysputy scholastycznej ; przykładem takiej przemowy jest
wypowiedź ojca Honorata :
Wiem, bom to czytał w uczonym Tartacie
Po ciemnej nocy że jasny dzień wschodzi
Ta konstatacja nie wymagała powoływania się na teologa hiszpańskiego.
9
Krasicki zastosował cechy stylu wysokiego homeryckiego, ale je sparodiował :
- oksymorony - wielebne głupstwo, święci próżniacy
- porównania homeryckie - porównanie oczu zakonnika po słodkodzielnym wódczanym likworze, do jutrzenki
MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI
1. Powieść, jako gatunek literacki
2. Cechy utworu Ignacego Krasickiego
3. Analiza fragmentów
Ad 1
Powieść to podstawowy gatunek narracyjny literatury nowożytnej. Podstawę stanowi narracja, która
kreuje świat przedstawiony, na który składa się fabuła, bohaterowie i akcja. Wydarzenia osadzone są w czasie i
przestrzeni. Powieść operuje mową zależną, niezależną i pozornie zależną.
Ad 2
Ignacy Krasicki wydał w 1776 r. pierwszą polską nowożytną powieść pt. Mikołaja Doświadczyńskiego
przypadki, składa się ona z trzech ksiąg.
Pierwsza opisuje młodość tytułowego bohatera, jego edukację i podróże. Druga przynosi opis żtcia Mikołaja na
wyspie Nipu, obraz utopijny, ukazujący sprawiedliwe patriarchalne społeczeństwo oraz moralne i intelektualne
odrodzenie się bohatera. Część trzecia jest próbą przeniesienia ideałów wynikających z doświadczenia na grunt
kraju. Mikołaj osiada w rodzinnym Szuminie i usiłuje wcielić w życie poznane ideały. Niestety rzeczywistość
przynosi rozczarowanie i zrezygnowany Mikołaj postanawia resztę życia spędzić w samotności, w majątku
odziedziczonym po rodzicach, jako ziemianin i filozof.
Ad 3
W podręczniku znajduje się jeden fragment z księgi drugiej (Mikołaj na wyspie Nipu).
Narrator charakteryzuje położenie wyspy, oraz język nipuańczyków - dość łatwy, ale nieobfity. Doświadczyński
charakteryzując swoją cywilizację, musiał stosować synonimy i opisy dokładne.
Nie masz u nipuanów wyrażających kłamstwo, kradzież, zdradę, pochlebstwo. Terminów prawnych nie znali, nie
było segregacji społecznej, panowała natomiast równość.
Doświadczyński został przyjęty bardzo gościnnie, uczestniczył w przyjęciu zorganizowanym w ogrodzie,
zachęcany do częstowania się zwykłymi potrawami. Nipuańczycy cenili sobie szczególnie : miłość i zgodę. Gość
wg tamtejszego obyczaju, połamał swój kawałek chleba z gospodarzem. Xaoo, wziął Doświadczyńskiego na
naukę do siebie, uczynił go jakby czeladnikiem. Mikołaj miałpoczątkowo zamiar edukować nipuańczyków, ale
stało się na odwrót, gdyż Xaoo wybaczył mu. Xaoo ułozył plan zajęć dla swego czeladnika szczególnie
eksponując w tym rozkładzie zajęcia w gospodarstwie. Xaoo podkreślił równość polityczną swego ludu ;
nipuańczycy uznawali jedynie zależność dzieci od rodziców.
JULIAN URSYN NIEMCEWICZ
Julian Ursyn Niemcewicz prowadził bardzo żywą działalność polityczną, ceniono go za trafność
spostrzeżeń i celnie ujmowane myśli.
Po krótkim czasie został najaktywniejszym posłem stronnictwa patriotycznego. Na Sejmie w 1789 r.. wystąpił
przeciwko ciemiężeniu chłopów przez szlachtę, bronił mieszczan i Komisji Edukacji Narodowej, krytykowanej
przez konserwatywną szlachtę. Natomiast w 1790 r. wniósł projekt sukcesji tronu, przypominając świetność
Polski za panowania Jagiellonów i krytykując wolną elekcję. Powrót posła napisany w tak burzliwym okresie
miał wpłynąć na społeczeństwo i podkreślić wagę podejmowanych na Sejmie uchwał.
POWRÓT POSŁA
1. Geneza Powrotu posła
2. Charakterystyka Podkomorzego i Starosty
3. Portrety kobiet - Podkomorzyny i Starościny
4. Przedstawiciele młodego pokolenia : Walery i Szarmancki
10
Ad 1
Znaną słynną komedię polityczną Niemcewicz napisał w ciągu kilkunastu dni, podaje Zdzisław
Skwarzyński w przedmowie do wydania Biblioteki Narodowej. Na końcu komedii Niemcewicz napisał datę
7.XI.1790 r. w Warszawie. Utwór powstał pod naciskiem sytuacji politycznej w Polsce, czyli walki obozu
postępowego o przeprowadzenie reform. Komedia te reformy propaguje. Wystawiona została podczas limity,
czyli zawieszenia obrad Sejmu Wielkiego. Do planowanego zawieszenia obrad nie doszło, czego Niemcewicz
podczas pisania utworu jeszcze nie wiedział.
W utworze występują dwa obozy szlacheckie : postępowy, propagujący reformy - zniesienie liberum veto,
zastąpienie wolnej elekcji sukcesją tronu, utzrymanie stu - tysięcznej armii, gwarantującej bezpieczeństwo kraju i
opodatkowanie się na rzecz tejże szlachty ; propagowano prawa dla mieszczan i ulgi dla chłopów. Reprezentują
go : Podkomorzy - urzędnik ziemski, jego żona Podkomorzyna, syn Walery, Teresa wybranka Walerego - córka
starosty z pierwszego małżeństwa wychowana u Podkomorstwa.
Obóz wsteczny konserwatywny, broniący swobód szlacheckich składał się : starosta Gadulski - dożywotni
dzierżawca królewszczyzny, koligat Podkomorzyny. Jego druga żona, starościna, Szarmancki - modny kawaler
zalecający się do Teresy - służba : Agatka - pokojówka - Jakub, lokaj podkomordtwa. Akcję wypełniają
dyskursy, polemiki przedstawicieli obozu patriotycznego z reprezentantami obozu knserwatywnego. Podstawową
zasadą konstrukcyjną jest kontrast wzięty z komedii francuskich.
Ad 2
PODKOMORZY
patriota, zwolennik reform mających uzdrowić kraj ; te
reformy były propagowane na Sejmie Wielkim oraz w
kodeksie Zamoyskiego. Oto dewizy moralne
patronujące działalności Podkomorzego : dom, zawsze
powinien ustępować krajowi - prosta maksyma
stawiająca najwyżej dobro ojczyzny. Tę dewizę
wyznawali bohaterowie Sienkiewiczowskiej trylogii.
Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci i miłość własną kraju miłości poświęci ; ocenić należy
Podkomorzego jako : obywatela, ojca, męża,
pracodawcę. Dowodem na to niech będzie fakt, że
potrafił krytycznie ocenić sytuację polityczną w Polsce
za Sasów, twierdząc, że Polacy pogrążeni byli w
zbytkach, nieładzie, anarchii, dbali o dobro własne i
sami są winni sytuacji politycznej jaka zaistniała.
Interesował się Sejmem Wielkim, dyskutował o
problemach politycznych z synem i miał możliwość
porozmawiać o nich z synem, który przyjechał do nich
podczas limity, wierzył w młode pokolenie,
wychowywał razem z żoną trzech synów.
GADULSKI
przedstawiciel obozu wstecznego, obrońca wolnej
elekcji i liberum veto ; pospolity nieuk - to nieuctwo
razi nas, czytelników lub widzów w teatrze, bo przecież
Oświecenie zwracało wielką uwagę na edukację
narodu, na krytycyzm, na humanitaryzm. Gadulski
natomiast wbrew temu nie przyjmował żadnej ideologii
oświeceniowej i nawet pysznił się ze swojej wady, co
świadczy o jego wielkim ograniczeniu umysłowym.
Rażą nas jego poglądy polityczny o sojuszu z dalekimi
państwami - sąsiadami a nawet Hiszpanią, Portugalią,
czy nawet Ameryką, Nie zauważał ironii, gdyż był na
to po prostu za głupi. Ocharakterze starosty również
wiele mówi jego nazwisko. Gadulski pochwala bowiem
wszelkie politykowanie,pozbawione konkretbych uwag,
mocno krytykowane przez stronnictwo patriotyczne.
Auto kreuje tutaj starostę Gadulskiego bez wątpienia
jako bohatera negatywnego, pozbawionego chęci do
odbudowy upadłego kraju.
Ad 3
PODKOMORZYNA
to wzór Polki, dobrej matki, żony i opiekunki w
stosunku do Teresy (była bowiem skoligacona z
Gadulskim). Do niej więc możemy odnieść popularne
stwierdzenie : Matka Polka (z wiersza A.Mickiewicza
Do Matki Polki). Podkomorzy porównał swoją żonę do
rzymianek, które oddały swoje klejnoty na potrzeby
nauki i ludzi biednych (podobny przykład występuje w
kulturze polskiej - Jadwiga i Akademia Krakowska).
Prezentowała wzorową postawę wobec męża, ojczyzny
i synów (razem z mężem wychowała ich 3).
Wychowała również kuzynkę Teresę, na skromną
dziewczynkę, wpajając jej te same zasady co swym
synom. Z szacunkiem odnosiła się do poddanych z
prośbą do męża o nadanie im wolności osobistej.
STAROŚCINA
zwolenniczka francuszczyzny, nie mówiła poprawnie
po polsku, ani nawet po francusku. Świadczy o tym
bilecik posłany podkomorzynie. Razi nas składnia jej
wypowiedzi oraz wtrącanie słów francuskich, które źle
brzmią w kontekście polskiego zdania. Przykładami
ilustrującymi zauroczenie obcą modą szczególnie
francuską są :
- dyskusje z Szarmanckim, w którym znalazła
pokrewną duszę
- kochała się w szambelanie, a po jego śmierci napisała
odę na cześć szambelana
- w miejscu młyna chciała urządzić miejsce do czytania
romansów
Zachowuje tylko pozory uczciwości małżeńskiej, co
11
Dotyczyło to najpierw pary Jakuba i Agatki w dalszej
kolejności wszystkich poddanych. Żywo interesowała
się losem Walerego i Teresy, wiedziała o podstępie
Szarmanckiego, który sprowadził malarza z Warszawy
celem sportretowania Teresy bez jej zgody
widzimy w rozmowach z Szarmanckim. Gra pozorów
rozciąga się na wszelkie płaszczyny życia, nawet na
płaszczyznę językową. Jest kobietą próżną, ceni
bogactwo, nie interesuje się rodziną a bogactwem. Z
byle powodu dostaje nagłych ataków histerycznych,
jest więc nieautentyczna, a ukojenia szuka w poemacie
Younga Myśli nocne.Podobny portret modnej damy dał
Krasicki w satyrze pt. Żona modna
Ad 4
WALERY
był posłem na Sejm Wielki, wychowany w tradycjach
patriotycznych przez ukochanych rodziców stanowi
wzór młodego Polaka. Z wilką radością wita się z
rodzicami, tęsknił bowiem za nimi i narzeczoną.
Otrzymał wychowanie tradycyjne, religijne, co
widzimy w czasie powitania z Podkomorzyną,
mianowicie na klęczkach wita matkę, a ona go podnosi
i obejmuje. Szczerze kocha Teresę nie pytając się o
żaden posag. Interesuje go wyłącznie uczucie, co
bardzo nam się podoba. Wiele cech Walerego
odnajdziemy w dyskusji z Szarmanckim, któremu
wyrzucał, że w czasie zwiedzania Anglii i Francji, nie
zainteresował się ważnymi problemami burżuazyjnymi,
jakie tam miały miejsce. Walery wiedział, że pieniądze
mogą spowodować sztuczne ukłony, ale szacunku nie
będzie
SZARMANCKI
jest modnym kawalerem, hołdującym francuszczyźnie.
Chce uzyskać rękę Teresy tylko dla jej majątku. Za
granicą roztrwonił cały majątek rodziców, postępuje
niegodnie z kobietami, jest obojętny na sprawy
publiczne. Korzystając z każdej chwili zalece się do
Teresy. Wychowany na wzorach i obyczajach
francuskich imponuje Starościnie. Sposób jego bycia
jest sprzeczny z wartościami szlachectwa. Wiedzie
pasożytniczy tryb życia i jest cudzoziemcem we
własnym kraju , nie umie pokierować własnym życiem.
Do ślubu z Teresą nie dochodzi, gdyż Gadulski widzi,
że ów zalotnik nie żeni się z jego córką, lecz z jego
majątkiem
STANISŁAW STASZIC
Urodził się w 1755 r., a zmarł w 1826. Był działaczem oświatowym, gospodarczym i politycznym,
przyrodnikiem i filozofem, organizatorem nauki i pisarzem. Po ukończeniu seminarium duchownego w latach
1779 - 1781 studiował za granicą. Lata 1781 - 1800 spędził w domu Andrzeja Zamoyskiego jako nauczyciel jego
synów, doradca. Zgromadzony w tym czasie majątek pozwolił mu na sfinansowanie przedsięwzięć : założenie
Towarzystwa Rolniczego w Hrubieszowie, fundowanie spółdzielni rolników. Nie brał udziału w pracach Sejmu
Wielkiego. W 1801 r. osiadł w Warszawie i rozpoczął najaktywniejszy okres życią.
Zasłużył się jako działacz Towarzystwa Przyjaciół Nauk Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach. Był członkiem
władz oświatowych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.
Po 1820 r. , gdy doszło do zmiany orientacji politycznej, wycofywał się stopniowo z życia publicznego. Do jego
najważniejszych dzieł należą : Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787 r.)Przestrogi dla Polski (1790 r.)O
statystyce Polski (1807 r. ) Myśli o równowadze politycznej w Europie (1815 r.)
UWAGI NAD ŻYCIEM JANA ZAMOYSKIEGO
1. Geneza utworu
2. Omówienie wybranych fragmentów
Ad 1
Dzieło Uwagi ... wyszło anonimowo w Warszawie przed rozpoczęciem Sejmu 4 letniego i zainicjowało
swoimi zdaniami reformy państwa. Jest to traktat polityczno społeczny, który wywołał ogromne zainteresowanie
społeczeństwa aprobujące, bądź krytyczne. Tytułowy Jan Zamoyski, to kanclerz i hetman wielki koronny z
okresu odrodzenia, przyjeciel Kochanowskiego. Jan Zamoyski założył w Zamościu w 1595 r. Akademię
przekształconą później pod zaborem austriackim w szkołę średnią. ( Andrzej Zamoyski, żyjący w latach 1716 1792, przygotował Kodeks pt. Zbiór praw sądowych razem z Józefem Wybickim ).
Ad 2
Do analizy wybieramy fragmenty Edukacja
12
Pierwszy fragment zaczyna się od powtórzenia znanej sentencji Jana Zamoyskiego, wypowiedziane przy
założeniu Akademii w Zamościu : Zawsze takie rzeczypospolitej będą, jakie młodzieży chowanie
Sąto słowa bardzo wymowne o charakterze uniwersalnym. Przyszłość bowiem każdego kraju, zależy bowiem od
wychowania, edukacji i przygotowania młodzieży do pełnienia ważnych funkcji.
Na pierwszym miejscu stawia Staszic w edukacji nauki moralne, a wśród nich także religia, wszak przemawia do
nas ksiądz. Abstrakując os dostojeństwa autora mogę przypomnieć, że Dekalog zawiera prawdy moralne o
charkterze uniwersalnym. Ta refleksja jest bardzo nowatorska. Wszak w dzisiejszej edukacji na pierwszym
miejscu postawiono wiedzę merytoryczną. Natomiast teologia jako taka powinna być od edukacji odłączona.
Staszic argumentuje odłączenie teologii następująco : sposób uczenia się teologii jest zupełnie przeciwny
sposobowi dochodzenia i poznawania natury. Edukacja prawdy podaje, a teologia poszukuje ich. Staszic
postuluje, że edukacja młodzieży powinna odbywać się w szkołach rycerskich. W nich uczeń adept powinien
zdobywać naukę i sprawności żołnierskie. Każdy bowiem obywatel jest zarazem żołnierzem swego kraju.
Myślę, że postulat ten jest słuszny. Cechy żołnierskie przydają się bowiem w ekstremalnych warunkach, w
każdym ustroju i okresie. Bezpieczeństwa kraju nie można powierzyć nikomu obcemu, lub wojskom najemnym.
Refleksja ta jest słuszną, bo po pierwsze : obywatele mają obowiązek bronić swego kraju ( ojczyzna daje nam
pewne przywileje, a my powinniśmy się jej odwdzięczyć postawą - jest to sprzężenie zwrotne ).
Starożytne imperium rzymskie upadło głównie dlatego, że obrona była słaba, a wojsko złożone z najemników i
sprzymierzeńców siłą wcielonych do armii.
PRZESTROGI DLA POLSKI
1. Analiza fragmentu utworu - Do panów czyli możnowładców
2. Analiza fragmentu utworu - Miasta
Ad 1
Autor w tym dziele obciążał za upadek Polski magnatów ( nie szlachtę ). Pisał : Panowie polscy
najwięcej winni Polsce. Staszic broni ty szlachty powołując się na fakty, kiedy to przelewała ona krew dla
ojczyzny, cierpiała, a magnaci czerpali z tego zyski w każdej sytuacji.
Na temat majątków magnackich wypowiada się krytycznie pisząc, iż otrzymali je z darowizn, nagród, różnych
spadków, wydartych sukcesji, starostw i innych. W dalszym ciągu fragmentu autor wylicza, wszystkie wady
magnatów : bezkarność wobec prawa, samowola, zachłanność, prywata, anarchia, chciwość, zdrada,
krzywoprzysięstwo, zuchwałość w zajmowaniu wysokich stanowisk. W szeregu pytań, dotyczących ustroju
Polski władzy prawodawczej, ustawodawczej w Polsce stawia zarzuty przeciwko magnatom. Zarzuty te dotyczą
wszystkich wad, począwszy od anarchii, a na zdradzie politycznej skończywszy. Wypowiedzi autora o szlachcie
są pozytywne, szczególnie o drobnej, zaściankowej. Pisząc o magnatach, stosuje wszystkie ujemne epitety
:rozpustni, lekkomyślni, chciwi i marnotrawni, dumni, podli, dzielność praw zniszczywszy, na wszystkie
namiętności wyuzdani panowie byli w Polsce.
Wiele zarzutów dotyczy także trybunałów sądowniczych, sejmików i zjazdów szlacheckich, elekcji ; najmocniej
krytykuje niesprawiedliwość panującą w sądownictwie, ustawodawstwie ówczesnej Polski. Ponadto zwraca
uwagę na wprowadzanie obcych wojsk do kraju przez magnatów, na rozbiory : na zatracenie narodowego
charkteru ( problemy moralne narodu ).
Ad 2
Staszic stwierdza w tyn fragmencie, że miasta i wsie są od siebie zależne : wsie dały początek miastom ;
miasta dają obfitość wsiom. Rolnictwo stwarza przemysł, wzrost przemysłu doskonali rolnictwo
W dalszym ciągu pisarz uzależnia rozwój miast od : bezpieczeństwa, sprawiedliwości i wolności. Należy dbać o
rozwój przemysłu w Polsce, gdyż w krajach sąsiedzkich stan miejski przypuszczony jest do wszystkich urzędów
cywilnych i wojskowych, i może nabywać parcele ziemskie ; o to samo walczy Staszic jako mieszczanin.
HUGO KOŁŁĄTAJ
Urodził się w 1750 r. a zmarł w 1812. Był działaczem i pisarzem politycznym. Organizował naukę i
oświatę. Działał jako historyk i filozof. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, studiował w Krakowie i za
granicą. W latach 1777 - 1786 na zlecenie KEN zreformował w duchu oświecenia Akademię Krakowską.
Od 1786 r. przebywał w Warszawie, włączył się w działalność Sejmu Wielkiego, był współtwórcą Konstytucji 3go Maja. Stworzył Kuźnicę Kołłątajowską, czyli ośrodek propagandy stronnictwa patriotycznego. W 1791 r.
został mianowany podkanclerzym koronnym. Od 25 VII 1792 r. przebywał na emigracji, a podczas powstania
był przywódcą lewicy, przewodniczącym Wydziału Skarbu Rady Najwyższej Narodowej. W latach 1794 - 1802
przebywał w więzieniu austriackim. Potem osiadł na Wołyniu. Był założycielem Liceum Krzemienieckiego.
13
Debiutował w 1776 r. Kazaniem o gorliwości chrześcijańskiej, potem wydał w 1788 r. Anonima listów kilka i w
1789 r. Prawo polityczne narodu polskiego.
1. Poglądy Hugona Kołłątaja
2. Działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej
Ad 1
Program Kołłątaja był podobny do poglądów reprezentowanych przez Staszica. Różnił się tylko w
niuansach. Obydwaj publicyści, żądali zniesienia liberum veto i wolnej elekcji. Domagali się ogólnego
opodatkowania praw dla mieszczan i dla chłopów.
Kołłątaj, w przeciwieństwie do Staszica, Sejmowi oddaje władzę prawodawczą, a ministerstwom przekazuje
rządy. Inaczej też niż Staszic organizuje Sejm w którym jedną izbę przeznacza dla szlachty, a drugą dla
mieszczan. Zasadę zaś polityki społecznej ujmuje w formule : Wolność osoby rolnika i własność gruntowa
dziedziczna.
Ad 2
W latach 1788 - 1792 Kołłątaj skupił wokól siebie grono dwunastu wybitnych działaczy
publicystycznych i politycznych, którzy tworzyli grupę ludzi nazywanych Kuźnicą Kołłątajowską. Jej członkowie
określani byli mianem apostołów Kuźnicy. Najsłynniejsi jej działacze to Franciszek Salezy Jezierski, którego
Turski nazwał wulkanem gromów kuźnicy,a ponadto Franciszek Dmochowski i ks. Majer. Rozprowadzali oni po
Warszawie paszkwile i inne artykuły publicystyczne.
Zbierali się albo w domu Kołłątaja na Solcu, albo na Krakowskim Przedmieściu. W swych utworach dużo
miejsca poświęcali dwóm sprawom : kwestii mieszczańskiej i chłopskiej.
Kołłątaj zreformował Akademię Krakowską i wprowadził tam jako język wykładowy - polski. Kołłątaj był
człowiekiem postępowym, oczym świadczy fakt, iż domagał się kształcenia kobiet.
Członkowie Kuźnicy wchodzili w skład Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.
LISTY ANONIMA
1. Analiza fragmentów
Ad 1
Pełny tytuł dzieła brzmi : Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O przyszłym sejmie
Anonima listów kilka. Do analizy wybieramy fragment Oddajmy chłopu wolność.
Fragment zaczyna się od inwokacji do prawdy jako daru nieba z apelem, aby zstąpiła do serc wolnych Polaków,
oświeciła ich rozum i natchnęła przywiązaniem do wolności. Słowa te pisarz wypowiada po pierwszym rozbiorze
i dlatego tak mocno akcentuje wolność. Polacy nie powinni czuć się niewolnikami.
Dalszy fragment dotyczy rolników, ich wolności osobistej, ale przy uszanowaniu prawa. Kołłątaj nie postuluje
uwłaszczenia chłopów, ale podkreśla, że mogą oni wyrzywić i siebie i panów. Kołłątaj oprócz wolności osobistej
chłopów proponuje, aby szlachta zawarła z nimi kontrakty, zamieniając pańszczyznę na czynsz, bądź na robotę,
przy zastrzeżeniu, że te zmiany dadzą rolnikom dochód. Kontrakty te obie strony zainteresowane powinny
dochować świętobliwie ( przemawia do nas ksiądz ).
ODEZWA DO
PRZEŚWIETNEJ DEPUTACJI
1. Analiza fragmentów
Ad 1
Przemowa może być wzorem doskonałej rozprawy publicystycznej apelującej do rozumu i serca
zarazem. Kołłątaj osiągnął wyżyny sztuki oratorskiej, podobnie jak największy mówca starożytnej Grecji Seneka, a także Demostenes ( w IV w.p.n.e. - wspaniały mówca starożytnej Grecji, działacz w walce o
niepodległość ).
Zgodnie z wymogami sztuki oratorskiej Kołłątaj zwraca się do mężów wybranych, czyli posłów układających
Konstytucję. Powinni oni wydać walkę uprzedzeniu, obłudzie, a pzrywrócić sprawiedliwość, prawdę,
demokrację. Posłowie deputowani, powinni pamiętać o tym, że prawda zawsze będzie miała swych
zwolenników, a czas dokona reszty. Do nas należy nie odstępować od prawdy.
Publicysta ufa, że w przygotowywanej Konstysucji, nie będą miały miejsca obłuda, bojaźń i niesprawiedliwość.
Kołłątaj wysuwa postulat powszechnej, daleko idącej tolerancji, gdyż pisze : czy biały, cy czarny niewolnik, czy
14
pod przemocą niesprawiedliwego prawa, czy pod łańcuchami jęczy. Człowiek jest i w niczym od nas się nie
różni.
Kołłątaj przy końcu przemowy zwraca się z apelem do Polaków : ośmielcie się, aby raz być narodem prawdziwie
wolnym. Kołłątaj jawi się nam na podstawie tej przemowy, jako wybitny reformator ustrojowy Polski, zwolennik
tolerancji, sprawiedliwości i równości. Jako pierwszy w polskiej publicystyce, żądał tolerancji rasowej.
CHARAKTERYSTYKA SENTYMENTALIZMU W POLSCE FRANCISZEK KARPIŃSKI I FRANCISZEK DIONIZY
KNIAŹNIN
1. Założenia sentymentalizmu, zawarte w rozprawie Karpińskiego O wymowie albo wierszu.
2. Przedstawiciele sentymentalizmu w Polsce i ich twórczość - F.Karpiński i F.D. Kniażnin.
Ad 1
Źródłem natchnienia dla poety, może być to, co go otacza, czyli natura, szeroko pojęta ; odrzucał zatem
prawidła i przepisy klasyczne.
Najważniejsze dla twórczości było serce czułe wrażliwe na ludzkie nieszczęścia, na potrzebę miłości, na piękno
przyrody, oraz budujące wewnętrzny ład moralny ( element etyki, poprzez odrzucenie zakłamania i pozorów elementy ponadczasowe ).
Powrót do twórczości rodzimej, często ludowej w tematyce i języku ; w kulturze polskiej powrót do
obyczajowości sarmackiej, ale dodatniej.
Bohater sentymentalny przedstawiał subiektywny punkt widzenia, ale mówił nie tylko o uczuciach, ale i
ojczyźnie, sprawach ogółu i narodu.
Ulubione gatunki sentymentalistów to sielanka umowna, pieśń i elegia.
Świat sentymentalnych uczuć, ciepły, łagodny, ale jednocześnie trochę smutny i melancholijny.
Wzorem Rousseaux była przyroda.
Sentymentalizm był nie tyle opozycją do postawy racjonalistycznej i empirystycznej - co rozszerzeniem postawy
bohatera literackiego.
FRANCISZEK KARPIŃSKI
1. Życiorys
2. Analiza wybranych dzieł.
Ad 1
Urodził się 4 X 1741 r. W Hołoskowie na Pokuciu, zmarł 16 IX 1825 r. w Chorowszczyźnie. Był poetą,
reprezentantem nurtu sentymentalnego. Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej, kształcił się w kolegium
jezuitów w Stanisławowie, a następnie w Akademii Lwowskiej. Potem pracował jako guwerner, w 1780 r.
przybył do Warszawy, gdzie objął funkcję sekretarza Adama K. Czartoryskiego. W 1780 r. debiutował tomikiem
Zabawki wierszem i przykłady obyczajne, które dedykował A.K. Czartoryskiemu. Pełnił również funkcje
guwernera synów magnackich : R.Sanguszki i D.Radziwiłła.
Pod koniec 1793 r. osiadł na dzierżawie w Kraśniku na skraju Puszczy Białowieskiej. Odtąd więcej uwagi
poświęcał pracy literackiej. Często bywał na dworach arystokratycznych : u Branickich, Ogińskich,
Czartoryskich.
Ad 2
LAURA I FILON
Najbardziej popularna sielanka w XVIII w. i nietylko, bo spopularyzowana przez zespół Mazowsze. Jest to
opowieść w formie dialogu o spotkaniu dwojga pasterzy - Filona i Laury - imiona włoskie wyszukane zgodnie z
konwencją sentymentalną. Akcja rozgrywa się na wsi, na tle natury, wypełniona dialogami i monologami
kochanków. Spotkanie odbyło się pod umówionym jaworem w porze wieczornej.
Laura wzięła ze sobą koszyk malin i wieniec z róż, jako dowody miłości. Laura przybyła szybko nie splatając
warkocza, ale skonsternowana stanęła nie widząc ukochanego. Zaczęła podejrzewać go o zdradę z partnerką
Dorydą. Laura wpadła jednak w złość i gniew i rozbiła o drzewo koszyk pełen malin, a także potargała na strzępy
wieniec różany.
Wtedy z zagajnika wyszedł Filon, oznajmując, iż ukrywał się aby wypróbować uczucie Laury. Następują
pzreprosiny i zgoda kochanków.
15
Uczucie Laury i Filona w pewien sposób zostało umocnione i spotęgowane. W tej sielance, doszły do głosu
różne uczucia bohaterów : miłość, wierność, zazdrość, niepewność, gniew, przebaczenie, wzburzenie, strach ,
złość, ciekawość, szczęście, smutek, melancholia, żal, tęsknota. Świat uczuć jest bardzo bogaty. Przeżycia
bohaterów ukazane są na tle przyrody - natury wiejskiej ( las, jawor, księżyc, chrust ). Zauważam dążenie do
pewnego ładu moralnego, gdyż kochankowie pogodzili się wybaczając winy i odrzucali pozory w zachowaniu,
przejawianiu uczuć.
PIEŚŃ DZIADA SOKALSKIEGO
Pieśń ta powstała po pierwszym rozbiorze Polski, jako wyraz zadumy, refleksji Karpińskiego nad naszą
przyszłością, jako wyraz przygnębienia i smutku, z powodu tak przykrego faktu historycznego, żalu za utraconą
wolnością.
Bardzo prosty w budowie utwór jest stylizacją na pieśń dziadowską, podobną do pieśni śpiewanych przed
Kościołami i na jarmarkach, przez żebraków. Ta stylizacja odbiła się na formie pieśni ( zdeterminowała ) : prosty
język, zwrotka łatwa, dwuwersowa, rymy sąsiadujące, powtórzenia, paralelizm w składni, dość drastyczne
obrazy, np. porównanie pochlebców z psami liżącymi kości ( takie obrazy nie mogły wystąpić w poetyce
klasycystycznej ), uproszczenia językowe, pewna jednostajność rymów, rytmu, nawet nastroju, obrazy
drastyczne, rymy częstochowskie. Treść utworu dotyczy utraty wolności politycznej nazwanej tu niebieskim
dzieckiem. Wyczuwamy element inwokacji - sacrum.
Klatka jest symbolem niewoli, występowała już w wielu utworach poznanych wcześniej. Następnie podmiot
liryczny przywołuje tradycją Piasta Kołodzieja - króla chłopów, przyjaciela poddanych, który jak ojciec dzieci
przyjmował. Na zasadzie kontrastu autor przedstawia czasy współczesne, czyli postawy pochlebców, nawet
sewilizm ( współpraca z wrogiem, inaczej kolaboracja ). W ostatnim dystychu, możemy się dopatrzeć, nawet
pewnej ironii podmiotu lirycznego w prezentowaniu pochlebców.
ŻALE SARMATY...
Utwór ten jest swego rodzaju testamentem poety ( przesłaniem, wolą, apelem do narodu ) występującego w roli
przedstawiciela i wyraziciela opinii narodu. Wiersz ten został napisany po trzecim rozbiorze Polski, w czasie gdy
całkowicie pogrzebano nadzieje na odzyskanie niepodległości. Podmiot liryczny kieruje swe słowa do ostatniego
władcy z dynastii Jagiellonów - Zygmunta Augusta, który staje się w jego oczach symbolem dobrobytu,
porządku, potęgi i wielkości dawnej Polski. Poeta przeciwstawia ją późniejszej bezsilności agresorów i
następującemu upadkowi .
Naczelną uwagą kompozycyjną jest kontrast, czyli opozycja Polski XVI w. i Polski współczesnej Karpińskiemu.
Podobnie rzecz się miała w satyrze Krasickiego Świat zepsuty.
Wiersz jest wstrząsającym obrazem nieszczęścia ojczyzny pod koniec XVIII w. Podmiot liryczny zwraca się do
zmarłego króla mówiąc, że Polskę najechali zaborcy,którzy nie tak dawno czcili go i hołdowali mu : Ty śpisz
Zygmuncie, a twoi sąsiedzi do twego domu goście przyjechali.
Ojczyzna jako dom, często występuje w literaturze np. wiersz M.Konopnickiej Pieśń o domu. Bagnet na broń W.Broniewskiego.
Król Zygmunt August nie pozostawił po sobie syna, zaś fakt ten oznaczał koniec dynastii i doprowadził przez
wolną elekcję do zapanowania w kraju nieładu i nieskuteczności Sejmu.
VOLTAIRE
( Wolter, właśc. Francois-Marie Aruet 1694-1778) syn paryskiego notariusza nauki pobierał w kolegium
jezuickim; pierwszy utwór literacki opublikował w wieku 16 lat.Od tej pory pisał wiele, lecz nie wszystko to
było prawomyślne i w efekcie został skazany najpierw na wygnanie, później na rok więzienia w Bastylii. Wrócił
potem do łask, ale po awanturze z wpływowym kawalerem został przymusowo wysłany do Anglii.Z fascynacją
uczestniczył w życiu umysłowym tego kraju, a po powrocie do Francji znalazł schronienie u markizy du
Chatelet.Odbywał z nią wiele podróży zagranicznych, zaś po jej śmierci udał się , w roku 1750, na dwór króla
pruskiego Fryderyka II. Despotyczny władca miał bowiem ambicje literackie; sam pisał wiersze, lubił otaczać się
głośnymi pisarzami i filozofami.Pobyt w Poczdamie był dla Woltera niezwykle podniecający intelektualnie, lecz
wkrótce dobre stosunki zaczęły się psuć i po czterech latach pisarz opuszcza dwór Fryderyka i osiada w
Genewie.I tu jednak w krótkim czasie pojawiają się konflikty wywołane poglądami filozoficznymi, a
szczególnie religijnymi, Woltera.Kupuje on wtedy posiadłość w Ferney, tuż przy granicy francuskiej, co
zapewnia mu możliwość największego poczucia wolności;Ferney staje się rychło centrum życia umysłowego,
głośnym w całej Europie.Po 25 latach nieobecności, na krótko przed śmiercią, Wolter przyjechał do Paryża,
przyjmowany z szacunkiem i entuzjazmem mimo wciąż kontrowersyjnych ocen jego osoby i twórczości.A jest to
twórczość niezwykle bogata i różnorodna.Oprócz powiastek filozoficznych Wolter pisał tragedie, poematy,
traktaty historyczne, uprawiał namiętnie publicystykę/m.in. Listy o Anglikach, Traktat o tolerancji/, opracowywał
hasła do Encyklopedii , był autorem Słownika filozoficznego i Listów filozoficznych.Nie istniała właściwie
16
żadna ważna dziedzina ówczesnego życia publicznego i umysłowego, której nie próbowałby współtworzyć swym
pisarstwem.
KANDYD, czyli optymizm
1. Problematyka utworu
2. Czym jest volterianizm
3. Powiastka filozoficzna jako gatunek literacki
4. Problematyka filozoficzna utworu - geneza utworu, krytyka filozofii Leibniza w utworze, postać Kandyda.
5. Obraz XVIII - wiecznej rzeczywistości w Kandydzie
Ad 1
Kandyd jest jedną z najgłośniejszych powiastek filizoficznych Woltera, wydaną w 1759 r. N Niemiecki
rękopis i Doktor Ralf to oczywiście mistyfikacja mająca zapobiec ewentualnym represjom - całkowicie
uzasadniona, bo w roku edycji Kandyd został w Genewie spalony przez kata.Utwór jest wymierzony w
optymistyczny nurt filozofii oświecenia.Kandyd /fr.candid-uczciwy, poczciwy/ i jego mistrz Pangloss są
zwolennikami tej filozofii, lecz konfrontacja z przykrymi doświadczeniami życiowymi wykazuje jej
niedorzeczność.Po wielu wędrówkach - w tym także do cudownej krainy Eldorado - bohater odnalazł swoją
ukochaną Kunegundę i postanowił się ograniczyć w życiu do uprawy własnego ogródka.
Ad 2
Od pseudonimu Voltera utworzono pojęcie Volterianizmu, podany według Cogito (czasopisma nr 14/15
wrzesień 1994). V. to ogólna nazwa tendencji filozoficznych i politycznych. Ich najbardziej istotną cechą jest
krytycyzm i poddanie ponownej weryfikacji niepodważalnych dotychczas autorytetów, monarchii absolutnej i
władzy, walka z absolutyzmem i przesądami religijnymi.V.określa również szczególne wolnomyślicielstwo,
odwagę w wypowiadaniu własnych sądów na temat świata, ludzi, wszak nie kto inny, ale właśnie Volter stał się
autorem słynnej maksymy, dzisiaj uniwersalnej, wykazującej szacunek wobec odmienności poglądów,
nienawidzę tego co mówisz , ale oddałbym życie, abyś mógł mówić to , co mówisz... . Maksyma ta jest może
trochę zawiła pod względem stylistycznym , ale broni swobody myślenia, wolności człowieka ; jest protestem
przeciwko zniewalaniu. Znamienną cechą v. jest również szlachetna idea tolerancji: Oto człowiek - powiedział
Volter - ulepiony z niedoskonałości i błędów, jedyną możliwości działania w świecie jest zasada tolerancji i
akceptacji człowieka , takim jaki , jest.
Voltaire był ponadto apologetą rozumu ; kult dla ludzkiego intelektu nakazał mu mimo wiary w Boga zasady
wszelkiej religii objawionej i wstąpić tym samym na drogę deizmu.
V. to również rodzaj stylu literackiego, błyskotliwego, kąśliwego, dowcipnego, paszkwilnego, dowcipnego, ale
mimo wszystko eleganckiego. Voltaire okazał się mistrzem paradoksu, operował sentencją ze zdumiewającą
łatwością.
Ad 3
Voltaire jest autorem powiastek filozoficznych, min. Kandyda, Zadiga gatunku literackiego, bardzo
popularnego w okresie oświecenia, powiastka filozoficzna, jako odrębny gatunek literacki powstała we Francji
XVIII w. Była uprawiana przez Voltairea i Diderota (Kubuś Fatalista to utwór w którym świat przedstawiony ma
na celu ilustrację określonej tezy filozoficznej, światopoglądowej, czy moralnej , zaś fabuła ma charakter jedynie
pretekstu do wypowiadania wniosków) p.f. posługiwała się elementami fantastycznymi i baśniowymi, często
sensacyjnymi które stanowiły kamuflarz literacki służący krytyce a chroniące autora przed przykrymi
konsekwencjami, na baśniowość fabuły wpłynęły wydane we Francji Baśnie z 1001 nocy
Ad 4
Geneza utworu - po trzęsieniu ziemi w Lizbonie w roku 1775, któremu towarzyszyły pożary,
szabrownictwo, zbrodnie, Voltaire napisał poemat Na ruinę Lizbony wówczas Rousso pisze do Voltaire list, w
którym pragnie udowodnić, że wszystko na świecie jest dobre, Voltaire za pomocą Kandyda odpowiedział na ten
list. Leibniz - słynny filozof i matematyk niemiecki, żyjący w latach 1646 - 1716 , głosił że świat stworzony
przez Boga jest najlepszym z możliwych światów i że zresztą coraz mniej jest na nim nieszczęść wg. Lansona.
Kandyd jest więc polemiką i odpowiedzią na poglądy Rousseaux o Leibniza.
Krytyka filozofii Leibniza w utworze - Panglos i jego poglądy filozoficzne (z grec. Pan - wszystko, glos
- język). Znaczy to że wszystko objaśniał za pomocą języka. Nawet wobec wielu nieszczęść uważa, że wszystko
jest doskonałe, na tym najlepszym ze światów. Oto przykłady nieszczęść w jego życiu:
-Wieszano go na szubienicy w ramach autoffe - czyli obyczaju Inkwizycji, aby kogoś obwinić za trzęsienie ziemi
w Lizbonie
-następnie, gdy jego ciało zostało sprzedane do prosektorium, okazało się że ten żyje.
-skazano go na galery w Konstantynopolu;
17
-sto batogów;
-pobity przez Bułgarów;
-zaraził się chorobą weneryczną od służącej.
Filozof uważał, że jemu nie przystoi zmieniać zdania i stąd jednakowe poglądy o świecie, do końca akcji
utworu.W dyskusji z Anabaptystą Jakubem twierdził, że niedole poszczególne, składają się na powszechne
dobro, tym samym im więcej jest nieszczęść poszczególnych, tym bardziej całość jest dobra. W swoim
rozumowaniu, że świat jest dobry. Anabaptysta Jakub uważał że ludzie nie urodzili się wilkami, lecz stali się
wilkami. O zepsuciu natury ludzkiej, o skłonnościach do złego zwłaszcza w czasie wojen i klęsk żywiołowych
pisali min. Modrzewski, Kołłątaj, Herbert, Szymborska, ks. Jan Twardowski.
Panglos uważał, że „praistniejąca harmonia jest najpiękniejszym wymysłem na świecie.
Rozwijający się świat nie kontynuuje praistniejącej harmonii.
Postać Kandyda - K.(candid-uczciwy,poczciwy) zdobywa nowe doświadczenia, po wypędzeniu z
zamku barona. Ciekawa dyskusja toczyła się między Kandydem, uczonym Marcinem na statku płynącym do
Bordeaux, dotyczyła on świata jako terenu odwiecznej walki dobra ze złem (wykorzystywała tę walkę
parenetyczna literatura średniowiecza, szczególnie moralitety). Szczegóły dyskusji obejmowały karanie zbrodni i
skutki uboczne , gdyż przy tej okazji ginęli zwyczjni ludzie. Ukaranie bowiem zła często wymaga pewnej ofiary,
bo samym dobrem , nie można zła pokonać. Jest to równocześnie aluzja do poglądów Leibniza.
W rozdziale XIX Kandyd zawarł znajomość z Marcinem.Zbliżając się do miasta ujrzeli Murzyna odzianego
bardzo ubogo i pozbawionego lewej nogi i prawej ręki.Rękę stracił ów nieszczęśnik przy pracy w cukrowni,a
nogę za ucieczkę oto cene za jaką jadacie cukier w Europie. W tej sytuacji mamy do czynienia z uciskiem
rasowym i nieodpowiednim podejściem chrześcijan do służby. Kandyd widząc ohydę tego świata zaczął tracić
powoli optymizm.Wówczas jego służący Kakambo,zapytał co to takiego optymizm,wówczas Kandyd odparł : to
obłęd dowodzenia,że wszystko jest dobre kiedy nam się dzieje żle. Kandyd obserwując razem z
Panglosem,uczonym Marcinem,Kunegundą i jej piastunką traci powoli swój optymizm,którego chciał go nauczyć
Panglos.Ważnym wydarzeniem w jego życiu jest miłość do Kunegundy,którą po wielu wędrówkach odnajduje w
Konstantynopolu.Zaczyna żyć zgodnie z poglądami staruszka, że trzeba uprawiać własny ogródek.Wówczas
Kandyd pojmuje cel istnienia i postanawia żyć w zgodzie z własną wolą.
Koniec powiastki filozoficznej jest ważny dla czytelnika. Staruszek głosił, że praca oddala od nas trzy wielkie
niedole:nudę,występek i ubóstwo . Panglos powiedział do Kandyda , że człowiek nie jest stworzony dla
odpoczynku lecz po to aby pracował.Filozof powołał się na biblię przypominając wypędzenie człowieka z
edenu.Problem pracy jest bardzo ważny.Okresem historyczno-literackim, który szczególnie eksponował pracę
był pozytywizm ( II p.XIX w.). Papież Jan Paweł II napisał specjalną homilię o pracy ludzkiej.
Podteksty filozoficzne są ukryte w Kandydzie zgodnie z wymogami gatunku.
Ad 5
- Zniszczenia wojenne - palenie wiosek, mordowanie ludzi , co jest aluzją do wojny 8-letniej (1756-73,
Bułgarowie(Prusacy) a Barowie (Francuzi), a król Bułgarów to król Pruski - Fryderyk II; Potępienie wojen i
agresji.
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej ks III O wojnie. Działalność Kołłątaja i kuźnicy
kołłątajowskiej, współczesna poezja, na czele z Wisławą Szymborską.
- Nagminne gwałcenie kobiet, prawie w każdym kraju, wieszanie ludzi, chłosty, galery, brak szacunku dla kobiet.
- Ciężka praca Murzynów.
- Krytyka przesądów i zabobonów - wiązała się ona z założeniami oświecenia.
- Nieuczciwość i ciemnota na tle religijnym.
- Duma arystokracji
- Kradzieże i łapownictwo.
- Obraz duchowieństwa katolickiego. Voltaire przez całe życie zwalczał dogmaty, metody katolicyzmu, a w
Kandydzie szczególnie potępiał święte Inkwizycje, zepsucie obyczajów, arystokracji.
SYNTEZA HISTORYCZNO-LITERACKA OŚWIECENIA W
EUROPIE I W POLSCE
1. Ogólna charakterystyka oświecenia. Wyjaśnienie terminu, ramy czasowe epoki
2. Filozofia wieku oświecenia , szczególna rola Francji, Anglii i Niemiec.
3. Oświecenie w Polsce: synteza polityczna i kulturowa ; próby reform w połowie XVIII wieku - Stanisław
Leszczyński, Stanisław Konarski, bracia Załuscy ; Mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ; rola
czasopism i teatru w rozwoju życia kulturalnego Polski , wyróżniamy KEN
4. Konwencja literacka sentymentalizmu, klasycyzmu i rokoka
5. Przedstawiciele literatury oświecenia w Polsce
18
6. Ulotna poezja polityczna.
Ad 5
Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Bohomolec. Publicystyka i literatura polityczna :
Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski.
Jezierski był bliskim współpracownikiem Kołłątaja, zwanym wulkanem gromów kuźnicy, wizytatorem szkół z
ramienia KEN-u, publicysta, mówca i pisarz, atakujący obóz konserwatywny. Podstawę narodu widział w
szerokich masach ludowych. Napisał „Katechizm o tajemncach rządu polskiego” w którym karykaturę państwa
feudalnego przedstawił w postaci pytań i odpowiedzi, parodiująych katechizm.
Ad 6
W okresie obrad sejmu czteroletniego i rozbiorów pojawiały się utwory anonimowe w postaci satyr,
paszkwili. Jednym z takich wierszy był utwór pod tytułem Do ludu wzywający do walki z przemocą. Pod
wpływem Hugona Kołłątaja powstał tzw Klub Jakobinów. Najwybitniejszym poetą jakobińskiem by Jasiński. W
powstaniu kościuszkowskim przewodził insurekcji na Litwie, zginął śmiercią żołnierza, broniąc bohatersko
szańców Pragi. Znanym wiersze Jasińskiego jest wiersz Wiersz w razie obchodzonej żałoby przez dwór polski po
Ludwiku XVI . Utwór nawiązuje do wydarzeń które nastąpiły w Warszawie po otrzymaniu wiadomości o śmierci
króla francuskiego. Mianowicie dwór przywdział żałobę 6-tygodniową, a listy pasterskie opisywały wypadki
paryskie i przestrzegały przed niebezpieczeństwem płynącym z Francji. Jakub Jasiński sprzeciwił się ogłoszonej
żałobie i napisał:
Wszyscy ludzie są równi, czy król, czy poddany,
Jak kto prawu zawinił, tak będzie karany
Płomienne wiersze Jasińskiego przemawiały siłą uczuć rewolucyjnych, głosił on nie tylko ideę walki o wolność
narodu, ale i o wyzwolenie ludu.
Ad 4
Konwencja literacka klasycyzmu (Antyk, Renesans) ukształtowała się we Francji w II połowie XVII
wieku. Pośród poetów skupionych przy dworze Ludwika XVI. Najwybitniejszymi byli:
Ojciec tragedii francuskiej , autor Cyda Cornaile. Jan Racine; bajkopisarz - La Fontaine , Molier, Mikołaj
Boileau des Preaux.
Podręcznikiem poetyki był List do pizonów .
Poeci kładli nacisk na myśl i precyzję jej wyrażania; obwiązywała harmonia treści i formy.
K. przeniósł się do Polski i wyznaczył poezji - w związku z sytuacją polityczną - cele utylitarne i zadania
dydaktyczno - moralizatorskie.
Sentymentalizm - dał on podwaliny pod późniejszy romantyzm, chodziło bowiem o wyrażanie uczuć , serca .
Sentymentalizm wiązał się z przeszłością narodową , kultem twórczości rodzimej . Zasłynęli:
J. MacPherson Pieśń Osjana , Wawrzyniec Stern Podróż sentymentalna.
Niemcy - Na rozwój sentymentalizmu wielki wpływ wywarła powieść Cierpienia młodego Vertera (1794).
Bohater popełnił samobójstwo z miłości.
Francja - Jan Jakub Russo Rozprawa o naukach i sztukach Nowa Heloiza - romans w postaci listów ,
nawiązujący do romansu średniowiecznego o mieszczance Heloizie i uczonym.
S. w literaturze polskiej reprezentują :
Franciszek Karpiński - poeta serca, Franciszek Dionizy Kniaźnin - literaturę traktował jako sposób pokazywania
wewnętrznego życia człowieka , przeżycia serca, prąd kładł również nacisk na analizę jednostkowej sytuacji
człowieka, na tkwiące w nim sprzeczności . Analizowano też sytuację społeczną podkreślając negatywną rolę ,
tworzonych barier i przedziałów stanowych.
Rokoko - styl zrodzony we Francji (XVII w.). Upowszechnił się w Europie w wieku XVIII . Był to styl
architektoniczny, styl wnętrz, ale zaznaczał się również w literaturze. Poezja służyła wyłącznie rozrywce i
zabawie , a nie dydaktyzmowi. Odpowiadały jej frazy pełne wdzięku, o kunsztownej budowie, o tematyce
zazwyczaj miłosnej. Przykładem żartobliwej miniaturki rokokowej może być Miła niewola Kniaźnina.
Z większych utworów modne stały się operetki i wodewile.
Polski dorobek literacki XVIII wieku, nie jest pod względem stylu jednolity. Rozwijał się klasycyzm,
sentymentalizm i rokoko. Reprezentatywnym nurtem był klasycyzm w polskim wydaniu, czyli tzw. klasycyzm
umiarkowany, niezwykle dbały o jasność i czystość języka. Nawiązywano do tradycji złotego wieku. Starano się
dorównać - pod względem poziomu - wymogom klasycyzmu.
19
SPIS TREŚCI
1. Charakterystyka Oświecenia na zach Europy........................ 2-3
2. Charakterystyka Oświecenia w Polsce.................................. 3-6
3. Ignacy Krasicki ( bajki, satyry, Monachomachia)................. 6-11
4. Julian Ursyn Niemcewicz ( Powrót posła )........................... 11-13
5. Stanisław Staszic ( Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego,
Przestrogi dla Polski ).............................................................. 13-14
6. Hugo Kołłątaj ( Listy Anonima, odezwa Do prześwietnej
deputacji,
działalność
Kuźnicy
Kołłątajowskiej 14 - 16
)......................
7. Sentymentalizm w Polsce ( Franciszek Karpiński - Laura i
Filon, Pieśń dziada sokalskiego, Żale Sarmaty - i Franciszek 16-17
Dionizy Kniaźnin )...................................................................
17-19
8. Volter ( Kandyd )..................................................................
9. Synteza historyczno-literacka Oświecenia w Europie i w 19-20
Polsce.......................................................................................
20