wybrane mechanizmy nabywania odporności organizmów na środki

advertisement
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
POSTÊPY BIOLOGII KOMÓRKI
137
TOM 33 2006 NR 1 (137–158)
WYBRANE MECHANIZMY NABYWANIA
ODPORNOŒCI ORGANIZMÓW NA ŒRODKI
OCHRONY ROŒLIN
CHOSEN MECHANISMS OF ACQUIRING ORGANISMS’ RESISTANCE
TOWARDS PESTICIDES
Katarzyna NOWACZYK, Aleksandra OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
Miêdzyzak³adowa Pracownia Biologii Molekularnej, Instytut Ochrony Roœlin
w Poznaniu
Streszczenie: Wyst¹pienie odpornoœci jest naturaln¹ konsekwencj¹ zachodz¹cych nieprzerwanie procesów
ewolucyjnych wywo³anych presj¹ selekcyjn¹. W przypadku stosowania œrodków ochrony roœlin presj¹ t¹ s¹
pestycydy, wykorzystywane w celu zapobiegania stratom w uprawach, spowodowanym przez patogeny,
szkodniki itp. Wykszta³canie przez agrofagi odpornoœci na te preparaty jest zjawiskiem stosunkowo czêstym,
pojawiaj¹cym siê nawet po krótkim czasie kontaktu z substancj¹ czynn¹. Nabycie odpornoœci jest najczêœciej
skutkiem mutacji punktowych, wp³ywaj¹cych na zmianê struktury bia³ek docelowych dla dzia³ania pestycydów, czy powoduj¹cych zmianê funkcjonaln¹ innych bia³ek (np. enzymatycznych), lub te¿ zwiêkszonej ekspresji genów koduj¹cych bia³ka odpowiedzialne za detoksykacjê substancji czynnej. Zarówno mechanizmy
dzia³ania biocydów, jak i nabywania na nie odpornoœci stanowi¹ bardzo szerokie zagadnienie, w zwi¹zku z
czym w niniejszej pracy omówione zosta³y wybrane mechanizmy molekularne, wp³ywaj¹ce na pojawienie siê
odpornoœci na œrodki ochrony roœlin. Podane przyk³ady dotycz¹ najczêœciej wystêpuj¹cych szkodników i
patogenów roœlinnych – owadów, grzybów i patogenicznych bakterii, a tak¿e chwastów.
S³owa kluczowe: odpornoœæ, biocydy, patogeny roœlin, szkodniki.
Summary: Pests and plant pathogens are important reason of crops’ quality and productivity limitation. Chemical drugs and pesticides belong to the most common among the strategies used to restrict losses in agricultural production. However, agrophags frequently acquire the resistance towards these substances, even after
short time of contact with them. The occurring resistance is a natural consequence of the continuous evolutionary processes influenced by the selective pression of pesticides. The resistance results from point mutations
and, in consequence, the changes of target protein’s structure for pesticides or the functional changes of other
proteins, for example enzymes. The matter of the mechanisms of pesticides’ action and the formation of
resistance is very extensive, therefore in this paper only chosen molecular mechanisms, that influence the occurrence of resistance towards pesticides are discussed. Given examples had been restricted to the most common pests and plant pathogens – insects, fungi, pathogenic bacteria, as well as herbs.
Key words: resistance, biocides, plant pathogens, pests.
138
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
WSTÊP
Ci¹g³y i szybki wzrost populacji ludzkiej wymaga nieustannego zwiêkszania produkcji
¿ywnoœci, a zw³aszcza jej wydajnoœci. Jednym ze sposobów jest ograniczenie rozprzestrzeniania siê szkodników roœlin, powoduj¹cych wraz z chorobami ok. 60% strat
w produkcji roœlinnej. Stosowane w ostatnich latach strategie ochrony roœlin polega³y
g³ównie na krótkoterminowych interwencjach wykorzystuj¹cych pojedynczo dostêpne
na rynku technologie, szczególnie chemiczne pestycydy. Nie prowadzono badañ nad
mo¿liwym wspó³dzia³aniem ró¿nych technologii i ich kompatybilnoœci¹. Doœwiadczenia
ostatnich lat pokazuj¹, ¿e im wiêksz¹ kontrolê udaje siê uzyskaæ nad patogenami roœlin
w wyniku dzia³añ krótkoterminowych, tym wiêksze prawdopodobieñstwo powa¿nego
za³amania równowagi w poddanych im ekosystemach. Szkodniki zawsze wp³ywa³y na
spadek wydajnoœci produkcji, jednak wiele z zaistnia³ych obecnie problemów wynika z
dzia³añ podjêtych w celu ochrony roœlin [39]. Jednym z takich problemów jest pojawienie
siê odpornoœci u patogenów i szkodników roœlinnych na stosowane przeciw nim œrodki.
Biocydy (ksenobiotyki) to substancje lub mieszaniny substancji przeznaczone do
zwalczania chwastów, szkodników i patogenów roœlin. S¹ to zwykle zwi¹zki organiczne
lub mineralne, toksyczne w okreœlonych stê¿eniach dla ka¿dej ¿ywej komórki [28]. Do
ich najwa¿niejszych cech nale¿¹: wysoka aktywnoœæ i du¿a selektywnoœæ, decyduj¹ca
o szybkoœci dzia³ania zwi¹zku i liczbie koniecznych aplikacji. Istotny jest tak¿e czas
rozk³adu substancji w œrodowisku i jego ewentualny toksyczny wp³yw na cz³owieka i
zwierzêta.W tabeli 1 przedstawiono podzia³ pestycydów ze wzglêdu na grupy
organizmów, na które dzia³aj¹.
Najliczniejsze i najczêœciej stosowane s¹ organiczne biocydy, czyli chemiczne œrodki
ochrony roœlin, ¿ywnoœci i cz³owieka, uniemo¿liwiaj¹ce lub ograniczaj¹ce rozwój
mikroorganizmów odpowiedzialnych za biologiczny rozk³ad roœlin, œrodków spo¿ywczych,
przemys³owych i tworzyw. Nale¿¹ do nich m.in. aminy, amidy, fenole i ich pochodne,
sulfidy, karbaminiany, izotiazole, tioftalimidy, pochodne triazynowe i inne [30].
PRZYK£ADOWE MECHANIZMY DZIA£ANIA PESTYCYDÓW
Omówienie mechanizmów nabywania odpornoœci na œrodki ochrony roœlin wymaga
uprzedniego zapoznania siê ze sposobem dzia³ania najczêœciej stosowanych substancji.
Nabywanie odpornoœci jest zwykle zwi¹zane z modyfikacj¹ struktur lub cz¹steczek
docelowych dla biocydów lub te¿ ze zmianami w transporcie substancji czynnej wewn¹trz
organizmu patogena. W celu pe³niejszego obrazowania efektów zmian w genomie
patogenów roœlinnych, w niniejszej pracy przedstawiono przyk³ady dzia³ania zwi¹zków
stosowanych w ochronie roœlin. Do najczêœciej spotykanych patogenów i szkodników
roœlinnych nale¿¹ bakterie, grzyby, owady oraz chwasty. Z tego wzglêdu liczbê przyk³adów ograniczono do zwi¹zków skierowanych przeciwko tym organizmom.
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
139
TABELA 1 . P o d zia ³ b io c yd ó w w za le ¿no œc i o d typ u zwi¹ zk u, je go w³a œc iwo œc i
lub o rga nizmu d o c e lo we go (wg [3 0 ], zmo d yfik o wa no )
Po dzia ³ bio c y dó w w za le ¿no œ c i o d o rg a nizmó w do c e lo wy c h
Ba k te rio c yd y – zwa lc za j¹ c e b a k te rie
Zo o c yd y – zwa lc za j¹ c e o rga nizmy zwie rzê c e :
Inse k tyc yd y – œro d k i o wa d o b ó jc ze
Ro d e ntyc yd y – œro d k i gryzo nio b ó jc ze
Mo lusk o c yd y– œro d k i miê c za k o b ó jc ze
N e ma to c yd y – œro d k i nic ie nio b ó jc ze
La rwic yd y – œro d k i la rwo b ó jc ze
Afic yd y
– œro d k i mszyc o b ó jc ze
Ak a ryc yd y – œro d k i ro zto c zo b ó jc ze
O wic yd y
– œro d k i niszc z¹ c e ja ja i ro zto c za
F ungic yd y – zwa lc za j¹ c e grzyb y
He rb ic yd y – zwa lc za j¹ c e c hwa sty
Po dzia ³ bio c y dó w w za le ¿no œ c i o d ty pu zwi¹ zk u c he mic zne g o – przy k ³a dy
N ie o rga nic zne
zwi¹ zk i rtê c i, c ynk u, mie d zi, a rse nu, fluo ru, sia rk a , b o ra k s,
c hlo ra n so d u
Me ta lo o rga nic zne
a lk ilo we p o c ho d ne c yny (e stry i e te ry trib utylo c yny), mie d zi,
c ynk u, ma nga nu i rtê c i
O rga nic zne
a miny, a mid y, c hlo ro wa ne i nie c hlo ro wa ne p o c ho d ne
fe no lo we , b ife no le , sulfid y, k a rb a minia ny (d itio k a rb a minia n,
a mino k a rb , p ro p o xur, k a rb a ryl), izo tia zo le , tio fta limid y,
p o c ho d ne tria zyno we (syma zyna , a tra zyna , p ro p a zyna )
Po dzia ³ bio c y dó w w za le ¿no œ c i o d w³a œ c iwo œ c i zwi¹ zk u c he mic zne g o – przy k ³a dy
Utle nia j¹ c e
b ro m, b ro mo c hlo ro hyd a nto ina , c hlo r, d wutle ne k c hlo ru, jo d ,
e stry k wa su izo c yja nuro we go
N ie utle nia j¹ c e
b ro mo nitro p ro p a nd io l, b ro mo nitro styre n, k a rb a minia n, a ld e hyd
gluta ro wy, izo tia zo l
Bakteriocydy
Stosowane w rolnictwie œrodki bakteriobójcze stanowi¹ du¿¹ grupê, w sk³ad której
wchodz¹ g³ównie antybiotyki, sulfonamidy, pochodne 8-hydroksychinoliny i in. Antybiotyki, stanowi¹ bardzo liczn¹ grupê zwi¹zków i nie bêd¹ szczegó³owo omawiane w
niniejszej pracy.
Podstawowe mechanizmy dzia³ania bakteriocydów polegaj¹ na rozbijaniu struktury lub
zmianie przepuszczalnoœci œciany komórkowej, hamowaniu procesów energetycznych oraz
biosyntezy. Przyk³ady zwi¹zków dzia³aj¹cych bakteriobójczo przedstawiono w tabeli 2.
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
140
TABELA 2 . P rzyk ³a d y b a k te rio c yd ó w (wg [1 8 ], zmo d yfik o wa no )
Ele me nty /me c ha nizmy k o mó rk i
do c e lo we dla ba k te rio c y du
Przy k ³a dy zwi¹ zk ó w
Œ c ia na k o mó rk o wa
b a c ytra c yna , c e fa lo sp o ryny, p e nic yliny
B³o ny k o mó rk o we
jo no fo ry, p o limyk syny
S ynte za b ia ³e k
a mino glik o zyd y, c hlo ra mfe nik o l, te tra c yk lina
S ynte za RN A
rifa myc yna
S ynte za DN A
c hino lo ny
S ynte za k wa su fo lio we go
sulfo na mid y
Jednym ze zwi¹zków stosowanych jako sk³adnik preparatów bakteriobójczych jest
inhibitor syntetazy glutaminy, fosfinotricyna (PPT). Zwi¹zek ten jest analogiem kwasu
glutaminowego toksycznym dla bakterii i roœlin. Form¹ stosowan¹ w ochronie roœlin jest
tripeptyd L-alanino-L-alanino-fosfinotricyna, z którego komórkowe peptydazy odcinaj¹ dwa
aminokwasy, a powsta³a fosfinotricyna dzia³a jako kompetycyjny inhibitor syntetazy
glutaminy. Blokada enzymu przyczynia siê do raptownego zwiêkszenia wewn¹trzkomórkowego poziomu amoniaku, co skutkuje rozbiciem struktur b³onowych, a u roœlin
dodatkowo zahamowaniem fotosyntezy. Konsekwencj¹ jest œmieræ organizmu [21].
Sulfonamidy s¹ kompetycyjnymi inhibitorami syntazy dihydropteronianu, analogami
kwasu p-aminobenzoesowego. Dzia³anie antybiotyku zaburza wewn¹trzkomórkowy
metabolizm bakterii blokuj¹c syntezê kwasu dihydrofoliowego, co w konsekwencji
prowadzi do zahamowania biosyntezy puryn i pirymidyn oraz nukleotydowych kofaktorów, takich jak NAD [17,29].
Czwartorzêdowe zwi¹zki amoniaku (np. chlorek benzalkoniowy) wp³ywaj¹ na
przepuszczalnoœæ b³on bakteryjnych i powoduj¹ koagulacjê cytoplazmy. Stosowane s¹ g³ównie
przeciw bakteriom Gram+, ale te¿ niektórym Gram-, wirusom, grzybom i pierwotniakom [40].
Insektycydy
Spoœród preparatów insektycydowych najliczniej reprezentowan¹ grup¹ s¹ neurotoksyny, dzia³aj¹ce na receptory synaptyczne, acetylocholinesterazê lub aksony komórek
nerwowych owada. Dzia³anie insektycydów nale¿¹cych do grupy tzw. insektycydów
o niekonwencjonalnym mechanizmie dzia³ania polega na zaburzeniu rozwoju biologicznego owadów, ich ¿erowania i komunikacji osobniczej. Tego typu preparaty blokuj¹
m.in. syntezê chityny czy receptory b³on komórek nab³onka jelita œrodkowego.
Hamowanie aktywnoœci acetylocholinesterazy (AChE), enzymu hydrolizuj¹cego
acetylocholinê w synapsach nerwowych, zachodzi na zasadzie inhibicji kompetycyjnej.
Zwi¹zki fosforoorganiczne bêd¹ce sk³adnikami preparatów insektycydowych s¹ hydrolizowane przez AChE, czego skutkiem jest fosforylacja seryny w miejscu aktywnym enzymu
i kilkudniowa blokada jego aktywnoœci, prowadz¹ca do œmierci owada [35].
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
141
Jako tzw. bioinsektycydy stosuje siê pochodne toksyn bakteryjnych – grupy
bioinsektycydowych bia³ek krystalicznych (Cry) produkowanych przez Bacillus
thuringiensis*. Do tej pory zsekwencjonowano ponad 100 genów koduj¹cych bia³ka
Cry. S¹ to sekwencje o wysokim stopniu zmiennoœci, czêsto kodowane przez plazmidy
jako fragmenty wiêkszych struktur, zawieraj¹cych ruchome elementy genetyczne.
Toksyczne dzia³anie tych bia³ek zosta³o stwierdzone dla wielu gatunków owadów, jak
równie¿ dla niektórych nicieni i pierwotniaków. Kryszta³y bia³kowe po spo¿yciu ulegaj¹
solubilizacji, a uwolnione protoksyny podlegaj¹ obróbce proteolitycznej w jelicie owadów.
Powsta³e toksyny wi¹¿¹ siê z receptorami powierzchniowymi komórek nab³onka jelita
œrodkowego, wnikaj¹ w b³ony i formuj¹ nieselektywne kana³y jonowe lub pory. W
wyniku niekontrolowanego nap³ywu wody i jonów komórki pêczniej¹ i nastêpuje ich
liza. Geny koduj¹ce krystaliczne bia³ko B. thuringiensis wykorzystuje siê równie¿ do
transformacji roœlin w celu uzyskania odmian odpornych na owady. Toksycznoœæ bia³ek
Cry jest wysoce specyficzna i ogranicza siê do niektórych grup owadów i bezkrêgowców. Z tego wzglêdu B. thuringiensis jest obecnie najszerzej stosowanym pestycydem
pochodzenia biologicznego [33].
Potencjalnym bioinsektycydem jest równie¿ neurotoksyna z jadu paj¹ka – atracotoksyna.
Blokuje ona bramkowane napiêciem kana³y wapniowe w b³onie komórkowej neuronów [42].
Dzia³anie owadobójcze bêd¹ce wynikiem specyficznego blokowania kana³ów
jonowych wykazuj¹ te¿ syntetyczne insektycydy organiczne (pyretroidy, cyklodieny).
Blokuj¹ one kana³y sodowe w os³once neuronów, doprowadzaj¹c do hiperpolaryzacji
b³ony, blokady przewodzenia impulsów i parali¿u uk³adu nerwowego [8,34,46].
Fungicydy
Wiêkszoœæ fungicydów wp³ywa hamuj¹co na procesy zwi¹zane z biosyntez¹ oraz
podzia³em j¹dra komórkowego, funkcjonowaniem b³ony cytoplazmatycznej i mitochondriów,
a tak¿e na przemiany energetyczne. Natomiast tzw. fungicydy trzeciej generacji wzbudzaj¹
reakcje odpornoœciowe roœliny, dzia³aj¹c jak abiotyczne induktory (elicitory).
Za najbardziej aktywne grzybobójczo uwa¿a siê pestycydy blokuj¹ce podzia³ j¹dra
komórkowego i biosyntezê ergosterolu. Podzia³y mitotyczne s¹ hamowane przez zwi¹zki
benzimidazolowe (karbendazym, tiabendazol, benomyl, tiofanat metylu). Dzia³anie tych
zwi¹zków polega na blokowaniu kurczliwoœci mikrotubul wrzeciona kariokinetycznego,
po zwi¹zaniu siê herbicydu z podjednostk¹ β bia³ek tubulinowych. Do fungicydów
blokuj¹cych syntezê ergosterolu (IBE, inhibitory biosyntezy ergosterolu) nale¿¹ zwi¹zki
triazolowe, imidazolowe i strobilurynowe [2].
*Owadzi patogen B. thuringiensis nale¿y do bakterii Gram (+) produkuj¹cych przetrwalniki.
Podczas stacjonarnej fazy wzrostu produkuje krystaliczne bia³ko (Cry) o w³aœciwoœciach owadobójczych. Toksyczne bia³ka kodowane s¹ przez licznie wystêpuj¹ce w genomie bakterii plazmidy. Zaobserwowano interakcje (synergistyczne, jak i antagonistyczne) pomiêdzy toksynami
pochodz¹cymi z ró¿nych szczepów B. thuringiensis. B. thuringiensis oficjalnie jest gatunkiem
odrêbnym od B. cereus, lecz metody biochemiczne i morfologiczne, a nawet niektóre z metod
molekularnych nie pozwalaj¹ na jednoznaczne rozró¿nienie obu gatunków. Czêœæ badaczy postuluje wiêc traktowanie ich jako cz³onków tego samego gatunku (B. cereus).
142
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
Zwi¹zki metali, siarki oraz wiêkszoœæ fungicydów aromatycznych to niespecyficzne
inhibitory enzymów uczestnicz¹cych w przemianach energetycznych. Zaburzenia
przemian energetycznych mog¹ te¿ wynikaæ z uszkodzeñ b³ony lub zaburzenia transportu
elektronów przez b³onê mitochondrialn¹. Zahamowanie biosyntezy bia³ek polega
najczêœciej na zak³óceniu reakcji w³¹czeania aminokwasów do kompleksu polipeptydowego. Taki sposób dzia³ania charakteryzuje organiczne zwi¹zki fosforu. Uszkodzenie
bia³ek b³ony komórkowej zak³óca jej przepuszczalnoœæ [2], a stymulacja wzrostu stê¿enia
akumulowanego glicerolu wywo³uje w komórkach stres hiperosmotyczny [45]. Sposoby
dzia³ania fungicydów oraz przyk³ady substancji czynnych przedstawiono w tabeli 3.
TABELA 3. Przyk³adowe fungicydy oraz sposób ich dzia³ania
Spos ób dzia³ania fungicydu
Przyk³ady zwi¹zków
Lite ratura
Blokada podzia³u mitotycznego *
zwi¹zki benzimidazolowe (karbendazym, tiabendazol,
benomyl, tiofanat metylu)
[2]
Blokada biosyntezy ergosterolu
zwi¹zki triazolowe, imidazolowe, strobilurynowe (IBE)
[2]
Zahamowanie biosyntezy bia³ek
organiczne zwi¹zki fosforu (pirazofoz), niektóre
fungicydy dichlorofenyloamidowe procymidon,
iprodion, winklozolina)
[2]
Zahamowanie biosyntezy RNA
zwi¹zki fenyloamidowe (metalaksyl)
[2]
Zaburzenia przemian energetycznych:
– uszkodzenia b³on mitochondrialnych
– wakuolizacja wewnêtrznej b³ony
mitochondrialnej
zwi¹zki difenyloamidowe, dinokap
terrazol
[22]
[22]
Zaburzenia przemian energetycznych
– zahamowanie transportu elektronów
przez b³onê mitochondrialn¹
zwi¹zki strobilurynowe
[22]
Zaburzenia przemian energetycznych
– niespecyficzna inhibicja enzymów
zwi¹zki metali (miedzi, cyny, rtêci), zwi¹zki siarki
tiokarbaminiany, fungicydy aromatyczne
[22]
Zak³ócenie przepuszczalnoœci b³ony
komórkowej
dodyna (monooctan guanidyny, kationowy surfaktant),
tridemorf
Stres hiperosmotyczny
fungicydy fenylpirolowe
[45]
Wzbudzenie reakcji odpornoœciowej
roœliny
fosetyl glinu
[43]
[2]
*) Dzia³anie tych zwi¹zków polega na blokowaniu kurczliwoœci mikrotubul wrzeciona kariokinetycznego,
po zwi¹zaniu siê fungicydu z podjednostk¹ β bia³ek tubulinowych
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
143
Herbicydy
Dzia³anie herbicydów polega g³ównie na blokowaniu syntezy aminokwasów, karotenoidów lub lipidów, a tak¿e na zaburzeniu cyklu wzrostowego roœliny. Wiele zwi¹zków
dzia³a te¿ poprzez hamowanie transportu elektronów w chloroplastach.
Przyk³adem zwi¹zków uszkadzaj¹cych elementy fotosystemu mog¹ byæ DCMU
(dichlorofenylodimetylomocznik) i Parakwat (dichlorek 1,1’-dimetylo-4,4’-dipirydylu).
DCMU blokuje przep³yw elektronów pomiêdzy fotouk³adami PS II i PS I przy
przenoœniku elektronów – cz¹steczce ubichinonu QA, która jest po³¹czona z drug¹
cz¹steczk¹ ubichinonu QB. Struktura QB decyduje o powstaniu po³¹czenia z QA. W
przypadku zablokowania transferu elektronów miêdzy cz¹steczkami ubichinonu (na
skutek dzia³ania herbicydu lub np. mutacji w genie koduj¹cym QA) mo¿liwe jest
powstanie mutacji, zmieniaj¹cej strukturê QB, co decyduje o powstaniu alternatywnego
po³¹czenia miêdzy bia³kami, a zatem o odpornoœci na DCMU.
Parakwat przechwytuje elektrony przekazywane pomiêdzy PS I i NADP+, dzia³aj¹c jako
egzogenny akceptor elektronów i przekazuj¹c je nastêpnie na tlen. Skutkiem nieprawid³owego
.
transportu elektronów jest powstawanie w chloroplastach rodników ponadtlenkowych O2– i
uszkodzenie sk³adników chloroplastu, w szczególnoœci lipidów i bia³ek [28].
2,4-D (kwas 2,4-dichlorofenoksyoctowy) nale¿y do pochodnych fenoksykwasów
i dzia³a jak regulator wzrostu roœlin podobny do auksyn. W wiêkszych stê¿eniach niszczy
roœliny dwuliœcienne, zmuszaj¹c je do nadmiernie szybkiego wzrostu, w wyniku czego roœlina
ginie. Roœliny jednoliœcienne maj¹ szybki sposób detoksykacji 2,4-D, dlatego herbicyd ten
stosuje siê do zwalczania dwuliœciennych chwastów w uprawach jedno-liœciennych [28]. ¸
Glyfosat to herbicyd o szerokim spektrum dzia³ania. Blokuje on aktywnoœæ syntazy
kwasu 5-enolopirogrono-3-fosfoszikimowego (EPSPS), która uczestniczy w biosyntezie
aminokwasów aromatycznych. Herbicyd jest nieszkodliwy dla zwierz¹t, niedokonuj¹cych syntezy tych aminokwasów [28].
Do inhibitorów syntazy acetylomleczanowej (ang. acetolactate synthase, ALS)
nale¿¹ herbicydy sulfonynolymocznikowe oraz imidazole. Inhibitory ALS wp³ywaj¹ na
zahamowanie szlaku metabolicznego leucyny, izoleucyny i waliny poprzez zablokowanie
jednego z dwóch (lub obu) miejsc w cz¹steczce enzymu. Herbicydy mog¹ hamowaæ
wzrost komórek poprzez inhibicjê syntazy celulozowej, prawdopodobnie blokuj¹c miejsce
wi¹zania pewnych regulatorów lub fragment bia³ka odpowiedzialny za formowanie
poru, którym ³añcuchy celulozowe przechodz¹ przez b³onê komórkow¹. Przyk³adem
tego typu herbicydów s¹ tiazolidinony i izoksaben [32].
Do najczêœciej stosowanych nale¿¹ herbicydy triazynowe, mocznikowe, karbaminianowe, tiokarbaminianowe, amidowe i fenoksyalkanokarboksylowe. Wprowadza siê
te¿ herbicydy nowego typu – fotodynamiczne. S¹ to herbicydy o strukturze dwupierœcieniowej typu difenyl-eter (np. acifluorfen, oksyfluorfen), dzia³aj¹ce na zasadzie inhibicji
kompetycyjnej w miejscu przy³¹czenia naturalnego substratu dla oksydazy protoporfirynogenu IX. Jest to ostatni enzym szlaku biosyntezy tetrapirolu, a jego zablokowanie
prowadzi do akumulacji protoporfirynogenu IX. Wynikiem jest absorpcja energii œwietlnej
przez protoporfirynogen IX, fotooksydacja i uwolnienie toksycznych dla komórki
reaktywnych form tlenu [19].
144
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
Herbicydy dzia³aj¹ selektywnie w zale¿noœci od rozmieszczenia systemu korzeniowego chwastów i roœlin uprawnych w glebie. Substancje te dzia³aj¹ na systemy
enzymatyczne, funkcjonuj¹ce w okreœlonych, wyspecjalizowanych tkankach, dlatego
docelowe miejsce dzia³ania herbicydów w roœlinie odgrywa równie¿ du¿¹ rolê.
Odpornoœæ na herbicyd mo¿e byæ wynikiem s³abego przemieszczania siê tego zwi¹zku
do tkanki docelowej, na przyk³ad wierzcho³ków wzrostu.
Selektywnoœæ dzia³ania herbicydu w stosunku do okreœlonych gatunków roœlin wynika
g³ównie ze zdolnoœci pewnych roœlin (np. uprawnych) do jego detoksykacji. Odpornoœæ
na 2,4-D polega na jego szybkim metabolizowaniu. Mo¿e siê to odbywaæ drog¹ hydroksylacji
pierœcienia aromatycznego, przy³¹czenia glukozy lub kwasu aspara-ginowego przy grupie
karboksylowej, jak te¿ poprzez reakcjê utlenienia ³añcucha bocznego, którego usuniêcie
powoduje zanik aktywnoœci hormonalnej. Zbyt wolne przeprowadzanie tej ostatniej reakcji
jest przyczyn¹ wra¿liwoœci chwastów dwuliœ-ciennych na ten herbicyd [15]. Ka¿dy
herbicyd w stê¿eniu wiêkszym ni¿ stê¿enie niszcz¹ce okreœlon¹ grupê chwastów mo¿e
uszkodziæ lub zniszczyæ tak¿e roœlinê uprawn¹.
DZIA£ANIE PESTYCYDÓW NA ORGANIZMY INNE
NI¯ DOCELOWE
Wp³yw biocydów na roœliny uprawne mo¿e mieæ dwojaki charakter. Zazwyczaj dzia³ania
pozytywne przewa¿aj¹ nad szkodliwymi skutkami ubocznymi ich stosowania. Czêœæ
pestycydów, jak fungicyd kaptan, mo¿e korzystnie wp³ywaæ na wzrost liœci i pêdów,
intensywnoœæ fotosyntezy oraz zabarwienie owoców poprzez stymulacjê gromadzenia
antocyjanów w skórce owoców, np. jab³ek [2]. Stosowanie fungicydów chroni roœliny
przed akumulacj¹ mykotoksyn w tkankach, a herbicydów – przed nadmiern¹ konkurencj¹
o wodê i energiê œwietln¹ [28]. W wielu przypadkach trudno jest jednak wyeliminowaæ
negatywny wp³yw pestycydów na roœliny uprawne. Stosowa-ne substancje s¹ czêsto
toksyczne dla roœlin, wywo³uj¹c powstawanie nekroz na liœciach, kwiatach i owocach.
Zwi¹zki miedzi i siarki mog¹ przyczyniaæ siê do silnego uszkodzenia liœci i owoców, a
nieorganiczne zwi¹zki siarki powoduj¹ ponadto zahamowanie fotosyn-tezy. Substancje
te zwiêkszaj¹ równie¿ transpiracjê kutykularn¹ kosztem zatrzymania transpiracji
szparkowej. Z kolei zaprawy do nasion czêsto obni¿aj¹ zdolnoœæ i energiê ich kie³kowania.
Wiêkszoœæ chemicznych pestycydów ma bardzo szerokie spektrum dzia³ania
i niszczy, oprócz szkodników, tak¿e organizmy po¿yteczne, wywo³uj¹c niekorzystne
zmiany w sk³adzie i strukturze fauny glebowej [30]. Powszechne stosowanie œrodków
ochrony roœlin, a tak¿e nieorganicznych nawozów wp³ywa redukuj¹co na produktywnoœæ
i jakoœæ gleby, która w pewnym stopniu zale¿y od procesów fizjologicznych ¿yj¹cych w
glebie mikroorganizmów. Pestycydy mog¹ wp³ywaæ na gêstoœæ wystêpowania glebowych bakterii i grzybów, ich aktywnoœæ i wzrost, przyczyniaj¹c siê do niekorzystnych
zmian w liczebnoœci i strukturze populacji tych mikroorganizmów. Zmiany te prowadz¹
do spadku ró¿norodnoœci i zaniku funkcji mikrorganizmów glebowych i zachwiania
równowagi dynamicznej œrodowiska glebowego [13].
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
145
Stosowanie chemicznych œrodków ochrony roœlin nie pozostaje równie¿ bez wp³ywu
na cz³owieka. Pestycydy wywieraj¹ du¿y wp³yw na system immunologiczny osób
pracuj¹cych przy ich produkcji, stosuj¹cych je rolników, a tak¿e mieszkañców terenów
rolniczych oraz konsumentów wyprodukowanej przy ich u¿yciu ¿ywnoœci. Wp³yw ten
jest najczêœciej immunosupresywny, czasem jednak immunostymuluj¹cy, w zale¿noœci
od rodzaju stosowanego œrodka oraz dawki. Immunosupresja zwiêksza ryzyko wyst¹pienia nowotworów. Immunostymulacja przyczynia siê do pojawiania siê chorób
autoimmunologicznych i alergii [41].
Dyrektywy Unii Europejskiej œciœle okreœlaj¹ rodzaj i iloœæ zwi¹zków stosowanych
jako biocydy, wprowadzanych na rynki krajów UE. Wyklucza siê u¿ycie zwi¹zków
dzia³aj¹cych niekorzystnie na organizm, np. wydzielaj¹cych formaldehyd, tworz¹cych
rakotwórcze nitrozoaminy. Tak¿e produkty przemian chemicznych i mikrobiologicznych
u¿ywanych pestycydów nie mog¹ wykazywaæ dzia³ania toksycznego, rakotwórczego,
uczulaj¹cego itp. [30]. Pestycydy organiczne maj¹ okreœlony czas trwa³oœci, determinuj¹cy czas karencji (najkrótszego okresu, jaki musi up³yn¹æ od ostatniego kontaktu
roœlin z preparatem do terminu ich zbioru i spo¿ycia) [28].
MECHANIZMY NABYWANIA ODPORNOŒCI
NA ŒRODKI OCHRONY ROŒLIN
Rozwój odpornoœci na pestycydy jest procesem ewolucyjnym, w którym dany pestycyd
dzia³a jako presja selekcyjna na populacjê zró¿nicowan¹ genetycznie pod wzglêdem
odpornoœci na niego. Tempo tego procesu zale¿y od zró¿nicowania genetyczn-ego tej populacji
oraz od intensywnoœci selekcji [23]. Okreœlenie charakteru odpornoœci i zidentyfikowanie
odpowiedzialnych za ten mechanizm mutacji powinno w przysz³oœci pozwoliæ, w powi¹zaniu
z badaniami z dziedziny genetyki populacyjnej i ekologii, na stworzenie zintegrowanych
technik ochrony roœlin (ang. Integrated Pest Management, IPM) [39].
Wra¿liwoœæ organizmu na dany zwi¹zek zale¿y od trzech cech: istnienia w komórce
elementu docelowego dla pestycydu, posiadania mechanizmu transportu substancji do
wnêtrza komórki oraz braku enzymów inaktywuj¹cych lub modyfikuj¹cych te zwi¹zki.
Zmiana którejkolwiek z tych cech prowadzi do nabycia odpornoœci przez organizm
[18].W ka¿dej populacji, obok dominuj¹cych form wra¿liwych, mog¹ w wyniku mutacji,
krzy¿owania i heterokariozy (u grzybów) pojawiæ siê osobniki odporne. Formy te,
pocz¹tkowo nieliczne, wskutek selekcyjnego dzia³ania pestycydu, stopniowo zaczynaj¹
dominowaæ w populacji. Prawdopodobieñstwo nabycia odpornoœci w du¿ym stopniu,
obok zmiennoœci gatunkowej organizmu, zale¿y od mechanizmu dzia³ania zwi¹zku.
Pestycydy dzia³aj¹ce na kilka uk³adów enzymatycznych jednoczeœnie (np. zak³ócaj¹ce
funkcje energetyczne) stwarzaj¹ mniejsze niebezpieczeñstwo uodpornienia siê osobnika
ni¿ zwi¹zki selektywne, dzia³aj¹ce na œciœle okreœlone funkcje. Odpornoœæ na pestycydy
wchodz¹ce w specyficzne reakcje z elementami komórki (np. inhibitory syntezy
ergosterolu – zwi¹zki benzimidazolowe) wykszta³ca siê czêsto w bardzo krótkim czasie
na skutek pojedynczych mutacji punktowych. Przyk³ady mutacji punktowych nadaj¹cych odpornoœæ przedstawiono w tabeli 4.
146
TABELA 4. Przyk³ady mutacji punktowych nadaj¹cych odpornoœæ na biocydy
Biocyd
Ge n i je go rola
Zmiana aminokwas u
Uwagi
Lit.
Neisseria
gonorrhoeae
tetracyklina
rpsJ1 – koduje rybosomalne
bia³ko S10
Val 57 → Met/Leu/Gln
zmiana struktury RNA w pobli¿u miejsca
przy³¹czenia antybiotyku
[16]
Escherichia coli
microcin B17*
gyrB – koduje podjednostkê ß
bakteryjnej gyrazy
Trp751 → Arg
podwójna tranzycja AT w GC
[6]
Neisseria
gonorrhoeae
fluorochinolony
np.
ciprofloksacyna
parC – koduje bakteryjn¹
topoizomerazê IV
Asp 86 → Asn
Ser 87 → Ile
Ser 88 → Pro
Glu 91 → Gly
[7]
Pseudomonas
aeruginosa
ciprofloksacyna
ofloksacyna
norfloksanyna
gyrA – koduje podjednostkê α
bakteryjnej gyrazy
parC – koduje bakteryjn¹
topoizomerazê IV
Thr 83 → Ile
Asp 87 → Gly/Asn
Ser 80 → Leu
Glu 84 → Lys
25]
Chlamydomonas
reinhardt ii,
Synechococcus sp.
atrazynan
DCMU
metribuzin
psbA1 – gen koduj¹cy bia³ko QB np. Ser 264 → Gly/Glu/Ala
Pro/Thr/Cys
Phe 255 → Leu/Tyr
Leu 271 → Val/Met/Ala
u roœlin wy¿szych mutacja Ser264Gly
powoduje zmniejszon¹ produktywnoœæ
efektywnoϾ fotosyntezy
kumulacja mutacji wp³ywa na stopieñ
odpornoœci
[31]
Synechocyst is
metribuzin
atrazyna
ioxynil
psbA1 – gen koduj¹cy bia³ko QB Ala 251 → Val
Ile 248 → Thr
Asn 266 → Thr
Ser 264 → Ala
zwiêkszona wra¿liwoœæ na stres œwietlny
kumulacja mutacji wp³ywa na stopieñ
odpornoœci
[27]
Glycine max
atrazyna
psbA – gen koduj¹cy bia³ko QB
Ser 268 → Pro
zwiêkszona wra¿liwoœæ na stres œwietlny
[1]
25]
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
Organizm
TABELA 4. cd.
Biocyd
Ge n i je go rola
Zmiana
aminokwas u
Uwagi
Lit.
Solanum
t uberosum
atrazyna
psbA – gen koduj¹cy
bia³ko QB
Ser 264 → Thr
brak spadku efektywnoœci fotosyntezy, prawdopodobnie
dziêki zachowaniu grupy - OH ³añcucha bocznego
aminokwasu i utrzymaniu wi¹zañ chemicznych
w cz¹steczce
[37]
Lucilia cuprina,
Musca domest ica
insektycydy
fosforoorganiczne,
np. diazinon
LcaE7 – gen koduj¹cy
karboksylesterazê
Gly 137 → Asp
Ala 267 → Val
Met 283→ Leu
Thr 335 → His
Ile 358 → Phe
zmiana karboksylesterazy w hydrolazê insektycydu,
[26]
– zmiana konformacji miejsca aktywnego pozwalaj¹ca na
ustawienie cz¹steczki wody w pozycji dogodnej do
przeprowadzenia reakcji hydrolizy i regeneracji
ufosforylowanego enzymu; czêsto dodatkowo wystêpuje
podwy¿szona ekspresja GST, cyt. p450, esteraz
Drosophila
melanogast er
insektycydy
fosforoorganiczne,
np. malation
ace – gen
acetylocholinesterazy,
AChE
Phe 268 → Tyr
Gly 256 → Val**
Ile 161 → Val
Phe 330 → Tyr
Gly 368 → Ala
nastêpuje zmiana w³aœciwoœci katalitycznych enzymu;
poziom odpornoœci koreluje z liczb¹ kopii genu ace
mutacje dotycz¹ miejsca aktywnego lub jego s¹siedztwa;
wp³ywa to negatywnie na stabilnoœæ enzymu; kumulacja
mutacji wp³ywa na szerszy zakres odpornoœci, jednoczeœnie zmniejszaj¹c stabilnoœæ enzymu; tylko jedna z mutacji
kompensuje to podwy¿szon¹ aktywnoœci¹ AChE
[10]
[35]
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
Organizm
*) dzia³anie polega na inhibicji podj. β bakteryjnej gyrazy. Bakteriocyd prawdopodobnie blokuje miejsce, przez które przeplatana jest nieprzeciêta niæ DNA
**) mutacja powoduje wzrost aktywnoœci enzymu
147
148
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
Mo¿liwe jest równie¿ wyst¹pienie zjawiska odpornoœci krzy¿owej, polegaj¹cego na
wykszta³ceniu odpornoœci na kilka substancji, nale¿¹cych do grupy zwi¹zków o podobnym
mechanizmie dzia³ania. Zablokowanie mechanizmu dzia³ania substancji czynnej pozwala
na uodpornienie siê na kilka zwi¹zków w wyniku kontaktu tylko z jednym z nich.
Przyk³adem mo¿e byæ powi¹zanie odpornoœci bakterii na streptomycynê z odpornoœci¹ na
inne antybiotyki z grupy aminoglikozydów (odpornoœæ krzy¿owa miêdzy metycylin¹, streptomycyn¹
i tetracyklin¹) [9]. U grzybów czêsto wystêpuje zjawisko nabywania odpornoœci krzy¿owej,
którego przyczyn¹ jest nadu¿ywanie fungicydów benzimidazolowych, dikarboksyimidowych i
fenyloamidowych [2]. Zale¿noœci miêdzy nabywaniem odpornoœci na najczêœciej stosowane
insektycydy przedstawiono na rycinie 1.
Dzia³anie presji selekcyjnej w kierunku zwiêkszania puli genów odpornoœci
w populacji przejawia siê ju¿ w najwczeœniejszych stadiach rozwoju organizmów.
Przyczyn¹ bardzo szybkiego uodpornienia siê chwastów na herbicydy – inhibitory ALS
jest wyst¹pienie mutacji punktowych w genie enzymu syntazy acetylomleczanowej.
Uwa¿a siê, ¿e na s³upku kie³kuj¹ jedynie zmutowane ziarna py³ku, co zwiêksza
prawdopodobieñstwo utrzymania siê i rozprzestrzenienia mutacji w populacji [12].
Ewolucyjny proces nabywania odpornoœci na œrodki ochrony roœlin mo¿e s³u¿yæ
jako dobry model adaptacji organizmów. Adaptacja ta mo¿e odbywaæ siê ró¿nymi
drogami, które zazwyczaj determinuj¹ szybkoœæ wykszta³cenia odpornoœci oraz jej
mechanizm. Przyk³ady niektórych mechanizmów nabywania odpornoœci zaprezentowano
w tabeli 5.
Mutacje punktowe powoduj¹ce zmianê w³aœciwoœci
i/lub struktury bia³ka docelowego
Mutacje punktowe mog¹ zmieniaæ konformacjê miejsca wi¹zania pestycydu do
bia³ka, przez co wi¹zanie z pestycydem jest nietrwa³e lub wrêcz niemo¿liwe. Przyk³adem
mo¿e byæ mutacja w genie kana³u sodowego owadów, powoduj¹ca niewra¿liwoœæ
tego kana³u na pyretroid [46]. Za zmianê w interakcji enzymu z inhibitorem (tzw.
herbicydami typu fop i dim – haloxyfop, sethoxydim) odpowiada te¿ mutacja punktowa
w genie plastydowej karboksylazy acetylo-CoA, dziêki czemu herbicydy te nie inaktywuj¹ docelowego enzymu [44]. Ocenia siê, ¿e minimum 5 ró¿nych mutacji punktowych
w miejscu wi¹zania insektycydu przez AChE odpowiada, pojedynczo lub wspólnie, za
zró¿nicowany stopieñ odpornoœci na zwi¹zki fosforoorganiczne i insektycydy
karbamylowe [3,35].
Dwie mutacje punktowe powoduj¹ powstanie izoformy syntazy celulozowej niewra¿liwej na
herbicydy izoksabenowe i tiazolimidowe [32]. Z kolei, wywo³ane mutacjami punktowymi
zmniejszone powinowactwo enzymu sterolo-14α-demetylazy do fungicydów imidazolowych i
triazolowych odpowiada za znaczne zmniejszenie skutków dzia³ania prochlorazu i innych
fungicydów nale¿¹cych do tych grup [8].
Zmutowane odporne bia³ko mo¿e byæ jednak mniej stabilne, przy czym stabilnoœæ jest
skorelowana z liczb¹ mutacji punktowych w pierwotnym genie. Zale¿noœæ tak¹ udokumentowano w przypadku zmutowanego genu dla AChE u Drosophila melano-gaster [35].
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
149
RYCINA 1. Zale¿noœci w wystêpowaniu odpornoœci krzy¿owej na najczêœciej u¿ywane grupy
insektycydów. W ramkach podano grupy zwi¹zków bêd¹cych sk³adnikami preparatów insektycydowych.
Kursyw¹ wypisane zosta³y nazwy enzymów detoksykuj¹cych odpowiadaj¹cych za odpornoœæ na dane
grupy insektycydów (wg [3], zmieniono): kdr* (ang. knockdown resistance) – odpornoœæ na szok,
odpornoœæ uk³adu nerwowego owadów na parali¿ wywo³any insektycydami blokuj¹cymi kana³y jonowe;
** – iwermektyny nale¿¹ do syntetyzowanych przez bakterie z rodzaju Streptomyces zwi¹zków z grupy
laktonów makrocyklicznych stosowanych jako nematocydy i insektycydy, blokuj¹ bramkowane kwasem
glutaminowym kana³y sodowe bezkrêgowców, co prowadzi do parali¿u miêœni
150
TABELA 5. Przyk³ady molekularnych mechanizmów odpornoœci patogenów i szkodników roœlin na pestycydy
Przyk³ad - me chanizm odpornoœ ci
Typ pe s tycydu, rodzaj zwi¹zku
Lite ra.tura
Mutacja
punktowa
– mutacja w genie kana³u sodowego w miejscu wi¹zania pyretroidu
– zmiana aminokwasu w receptorze GABA (kwasu γ- aminomas³owego)
– zmiana 1 aminokwasu, zmiana specyficznoœci esterazy w hydrolazê
insektycydu
– mutacja w silnie konserwatywnym regionie genu syntazy celulozowej
Insektycydy (pyretroid)
Insektycydy organofosforowe (malation) i
karbamylowe (propoxur)
Insektycydy organofosforowe (malation)
i karbamylowe (propoxur)
Herbicydy (tiazolidinony, izoksaben)
[46]
[3]
– nadekspresja monooksygenazy cytochromu p450
– wzrost liczby kopii esterazy
Insektycydy (pyretroid), Herbicydy (fenylomocznik).
Insektycydy organofosforowe (malation) i
karbamylowe (propoxur)
Herbicydy chloracetanilidow e(acetochlor, metolachlor)
[46][36]
[3]
Amplifikacja
kopii genu
– nadekspresja transferaz glutationowych
[3]
[32]
[14]
Zmiana stabilnoœci mRNA
– zwiêkszenie stabilnoœci transkryptu genu monooksygenazy cytochromu
p450 wskutek mutacji
Insektycydy (pyretroid)
[46]
Nadekspresja
lub zmiana
powinowactwa
do bia³ka
docelowego
– zmiana powinowactwa sterolo- 14α- demetylazy
– wiele zmian w miejscach przy³¹czania bia³ka Cry do receptorów
komórkowych w jelicie owadów – mechanizm nieznany
– zmiany w miejscu przy³¹czenia herbicydu typu difenyleter
do oksydazy protoporfirynogenu IX. Po³¹czenie inhibitora nietrwa³e
Fungicydy imidazolowe (prochloraz) i triazolowe
Bioinsektycydy (Cry)
[8]
[33]
Herbicydy (acifluorfen, oxyfluorfen)
[19]
Minimalizacja
skutków
dzia³ania
pestycydu
– hiperaktywacja MAP kinaz szlaku transdukcji sygna³ów w odpowiedzi
na stres hiperosmotyczny
– usuwanie pestycydu przez pompy b³onowe, transport aktywny
– zmiana sk³adu kwasów t³uszczowych b³ony komórkowej
Fungicydy fenylpirolowe (fludioxonil),herbicydy
dikarboksyimidowe
Fungicydy imidazolowe (prochloraz) i triazolowe
Bakteriocyd (chlorek benzalkoniowy)
[45]
[8]
[40]
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
M e chanizm
nabycia
odpornoœ ci
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
151
Amplifikacja kopii genu
Strategia ta ma na celu osi¹gniêcie wy¿szego poziomu ekspresji genów koduj¹cych
bia³ka odpowiedzialne za detoksykacjê ksenobiotyków. Najczêstszym przyk³adem jest
zwiêkszenie kopii genu esterazy do ponad 250 u owadów, m.in. komarów, zwiêkszaj¹ce
odpornoœæ na zwi¹zki fosforoorganiczne i karbaminiany, dziêki szybszej detoksykacji
tych insektycydów [24].
Mutacje punktowe powoduj¹ce zmianê w³aœciwoœci
i/lub struktury bia³ka innego ni¿ docelowe
Istnieje równie¿ mechanizm odpornoœci polegaj¹cy na modyfikacji niektórych
enzymów detoksykuj¹cych, niespecyficznych w stosunku do danego pestycydu i nie
bêd¹cych celem dzia³ania tych zwi¹zków. W wyniku mutacji specyficznoœæ takiego
enzymu mo¿e zostaæ zmieniona w kierunku wiêkszego powinowactwa do konkretnego
zwi¹zku, co pozwala organizmom na skuteczn¹ detoksykacjê lub inhibicjê pestycydu.
Przyk³adem mog¹ byæ esterazy, tworz¹ce rodzinê z³o¿on¹ z szeœciu grup bia³ek
enzymatycznych. U Diptera wystêpuj¹ one jako zgrupowanie genów na tym samym
chromosomie. Poza mechanizmem odpornoœci polegaj¹cym na amplifikacji kopii
wielogenowych, mog¹ wyst¹piæ równie¿ mutacje punktowe modyfikuj¹ce pojedyncze
geny danej grupy. Na przyk³ad zmiana niespecyficznej esterazy w specyficzn¹ dla
danego insektycydu hydrolazê mo¿e zajœæ w wyniku zmiany jednego aminokwasu w
sekwencji bia³ka [3,26].
Zwiêkszenie poziomu transkrypcji genów enzymów detoksykuj¹cych
Najczêœciej wystêpuj¹cym mechanizmem odpornoœci owadów na insektycydy jest
wzmo¿ona transkrypcja genów enzymów detoksykuj¹cych: esteraz, oksydaz, transferaz
glutationowych [3,10]. Na przyk³ad w odpowiedzi na presjê selekcyjn¹ wywieran¹
przez insektycydy chloracetanilidowe (atrazyna) u muchy domowej wystêpuje
zwiêkszenie poziomu transkrypcji transferaz glutationowych i esteraz bior¹cych udzia³
w detoksykacji tych zwi¹zków [11]. Przyk³adem podobnego mechanizmu u roœlin mo¿e
byæ nadekspresja syntetazy γ-glutamylocysteiny (γECS), enzymu regulatorowego w
procesie biosyntezy glutationu. Podwy¿szenie ekspresji γECS oraz transferaz glutationowych jest Ÿród³em odpornoœci na herbicydy chloracetanilidowe u topoli [14].
Nadekspresja bia³ka docelowego dla pestycydu
W wyniku stosowania insektycydów karbamylowych i zwi¹zków fosforoorganicznych mo¿e wykszta³ciæ siê mechanizm odpornoœci polegaj¹cy na biosyntezie
wiêkszej iloœci kopii acetylocholinesterazy. Czêœæ cz¹steczek enzymu pozostaje wówczas
zdefosforylowana i aktywna, a poziom aktywnej AChE œciœle koreluje ze stopniem
odpornoœci [10]. Zazwyczaj jednak mechanizm ten wi¹¿e siê z wystêpowaniem mutacji
punktowych w genie AChE. Ze wzglêdu na to, ¿e mutacje punktowe w genie enzymu
powoduj¹ jego zmniejszon¹ aktywnoœæ i stabilnoœæ, nadekspresja kompensuje te
niekorzystne zmiany poprzez zwiêkszenie iloœci kopii bia³ka [35].
152
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
Stabilizacja mRNA
Poziom enzymów mo¿e zostaæ zwiêkszony dziêki zapewnieniu wiêkszej stabilnoœci
transkryptu. Prawdopodobnie mutacja w jednym z genów monooksygenazy cytochromu p450
wp³ywa na zwiêkszon¹ stabilnoœæ transkryptu tego genu i w ten sposób zwiêksza
wewn¹trzkomórkowy poziom enzymu, co wp³ywa na odpornoœæ owadów na pyretroid [46].
Metabolizm i detoksykacja pestycydu
Czêstym Ÿród³em odpornoœci jest zwiêkszenie poziomu i/lub aktywnoœci zwi¹zków
wi¹¿¹cych ksenobiotyki (np. glutation, fitochelatyny) lub specyficznych enzymów
bior¹cych udzia³ w inaktywacji pestycydu [8,10]. Przyk³adem mog¹ byæ bakterie odporne
na analog kwasu glutaminowego – fosfinotricynê. Syntetyzuj¹ one enzym specyficznie
go inaktywuj¹cy – acetylotransferazê fosfinotricyny [21].
Odpornoœæ mo¿e wynikaæ równie¿ z braku aktywnej formy enzymu, np. owady
odporne na toksyczne bia³ko Cry B. thuringiensis nie maj¹ w jelicie proteaz zwykle
trawi¹cych protoksynê, w zwi¹zku z czym niepoddany obróbce proteolitycznej
bioinsektycyd pozostaje w formie nieaktywnej [33].
Minimalizacja skutków dzia³ania pestycydu
Tego typu strategie odpornoœciowe skutkuj¹ zwiêkszon¹ odpornoœci¹ na toksyczne
dotychczas zwi¹zki poprzez: zmniejszenie stopnia wch³aniania pestycydu do komórki
(zmiany w sk³adzie œciany komórkowej, jej uszczelnienie, zmiany w budowie kana³ów
b³onowych, którymi toksyczne substancje przedostaj¹ siê przez b³onê, zwiêkszenie iloœci
i aktywnoœci pomp b³onowych usuwaj¹cych toksyny na zewn¹trz komórki). Zwykle za
os³abienie skutków dzia³ania pestycydów odpowiada zwiêkszenie naturalnej zdolnoœci
detoksykacji reaktywnych form tlenu powsta³ych w wyniku dzia³ania pestycydu na
drodze szlaku antyoksydacyjnego. Czêsto tego typu odpornoœæ, zwi¹zana ze zwiêkszon¹
aktywnoœci¹ lub iloœci¹ kopii enzymów szlaku antyoksydacyjnego, wystêpuje u roœlin
odpornych na herbicydy uszkadzaj¹ce fotosystem II. W odpowiedzi na herbicydy
dikarboksyimidowe i fungicydy fenylpirolowe, zwiêkszaj¹ce poziom akumulacji glicerolu
w komórkach, u odpornych roœlin i grzybów nastêpuje hiperaktywacja MAP kinaz
szlaku transdukcji sygna³ów zwi¹zanego ze stresem osmotycznym i przywrócenie
prawid³owego ciœnienia osmotycznego w komórce [45]. Mo¿liwe jest te¿ aktywne
usuwanie ksenobiotyku poza komórkê w drodze transportu aktywnego, jak to ma miejsce
u niektórych grzybów odpornych na prochloraz [8]. U bakterii czêstym mechanizmem
odpornoœci jest zmiana sk³adu kwasów t³uszczowych b³ony, jej struktury oraz zwiêkszona
synteza kwasów tejchojowych, co radykalnie zmniejsza przepuszczalnoœæ b³ony dla
wielu antybiotyków [40].
Najczêstsz¹ drog¹ przekazywania genów odpornoœci u bakterii jest koniugacja.
W genomie bakteryjnym odpornoœæ mo¿e byæ kodowana zarówno na chromosomie
bakteryjnym, jak i przez plazmidy. Je¿eli plazmid wystêpuj¹cy w komórce nale¿y do
koniugacyjnych, odpornoœæ mo¿e byæ przekazywana nawet miêdzy ró¿nymi gatunkami
bakterii, w dodatku proces ten nie zale¿y od obecnoœci lub braku antybiotyków w
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
153
œrodowisku. Na przyk³ad gen odpornoœci na metycylinê u Staphylococcus aureus
(Gram+) powsta³ z genu β-laktamazy S. aureus i fragmentu genu pochodz¹cego z innej
bakterii, prawdopodobnie z E. coli (Gram-), koduj¹cego bia³ko wi¹¿¹ce penicylinê [18].
Mechanizm dzia³ania biocydów wp³ywa na czas wykszta³cenia siê odpornoœci na
dany zwi¹zek. Odpornoœæ na substancje niespecyficznie blokuj¹ce ró¿ne uk³ady
enzymatyczne wykszta³ca siê wolniej ni¿ w przypadku zwi¹zków wysoce selektywnych
w stosunku do substratu.
EWOLUCJA ODPORNOŒCI
Genetyczne podstawy odpornoœci na pestycydy graj¹ decyduj¹c¹ rolê dla ryzyka
dalszego rozprzestrzenienia siê odpornoœci. Nag³y spadek efektywnoœci pestycydu jest
bardziej prawdopodobny, gdy odpornoϾ jest skutkiem mutacji w jednym genie (np.
gwa³towny rozwój opornoœci na benzimidazole w populacji grzybowych patogenów
roœlin). Je¿eli odpornoœæ pojawia siê dopiero w efekcie synergistycznego dzia³ania dwóch
zmienionych genów, dopiero mutacja w obu loci powoduje jej wyst¹pienie. Stopniowe
zmiany w kierunku zmniejszonej wra¿liwoœci na œrodki ochrony roœlin maj¹ miejsce,
gdy odpornoœæ jest w danej populacji pod kontrol¹ poligenow¹. Selekcja jest w tym
przypadku raczej kierunkowa ni¿ ró¿nicuj¹ca [8]. Wykorzystywane jest wówczas
zjawisko naturalnego zró¿nicowania wra¿liwoœci na pestycydy u organizmów w populacji
[19]. Mechanizmy odpornoœci s¹ bardzo z³o¿one, gdy¿ na efekt dzia³ania pestycydu
wp³yw ma, poza genotypem patogena, równie¿ jego stan fizjologiczny i czynniki
œrodowiskowe, w tym obecnoœæ i aktywnoœæ naturalnych wrogów.
Skutki nabycia odpornoœci równie¿ bywaj¹ zró¿nicowane. Substytucja w jednym
locus z allelu wra¿liwoœci w allel odpornoœci mo¿e mieæ wp³yw na zmianê biochemicznych i fizjologicznych w³aœciwoœci rozwojowych organizmu. Nabycie odpornoœci
na pestycydy mo¿e mieæ negatywny wp³yw na ¿ywotnoœæ patogena w warunkach
braku kontaktu z pestycydem, jak równie¿ na jego ogóln¹ kondycjê i p³odnoœæ.
Teoretycznie, wobec tego, ¿e mutacje w allel odpornoœci wp³ywaj¹ negatywnie na
¿ywotnoœæ organizmów, allele te s¹ z powodu selekcji naturalnej rzadkie w populacjach
atakuj¹cych roœliny niechronione pestycydami. Nabyta cecha odpornoœci mog³aby wiêc,
w warunkach zaprzestania stosowania pestycydu, ulec rewersji pod wp³ywem selekcji
naturalnej. Tak siê jednak nie dzieje, badania empiryczne wskazuj¹ bowiem, ¿e negatywne
koszty nabycia odpornoœci s¹ w warunkach polowych w znacznym stopniu ograniczane
[23]. Zamiast rewersji, czêœciej wystêpuje ewolucja kompensacyjna. Istotnie, po nabyciu
odpornoœci przez pierwotnie wra¿liwego patogena, jego ¿ywotnoœæ i tempo metabolizmu
mog¹ siê zmniejszyæ. Jednak w warunkach braku pestycydu w œrodowisku, w genomie
patogena zachodz¹ mutacje kompensuj¹ce, zwiêkszaj¹ce poziom metabolizmu i ogóln¹
kondycjê organizmu. W warunkach ponownego zastosowania pestycydu, patogeny
pozostaj¹ odporne, a ich ¿ywotnoœæ utrzymuje siê na wysokim poziomie. Ewolucja i
adaptacja s¹ bowiem procesami postêpowymi i nieodwracalnymi [20].
154
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
WPROWADZANIE ODPORNOŒCI
JAKO STRATEGIA OCHRONY ROŒLIN
Przyk³ady omówione powy¿ej koncentrowa³y siê na zgadnieniu odpornoœci naturalnej. W
celu podwy¿szenia produktywnoœci upraw mo¿na równie¿ zastosowaæ biotechnologiczne
wprowadzanie odpornoœci do genomów organizmów. Coraz popularniejsze staje siê
wykorzystanie biotechnologicznych metod konstruowania roœlin uprawnych odpornych na
substancje stosowane dla ich ochrony. Alternatyw¹ dla bezpiecznego dla jednoliœciennych
stosowania 2,4-D coraz czêœciej staje siê wprowadzanie do genomu roœlin uprawnych
genu odpornoœci na stosowany herbicyd. Dziêki odpornoœci roœlin uprawnych mo¿na
zwiêkszyæ dawkê stosowanego œrodka chwastobójczego bez obaw o wysokoœæ plonu.
Niebezpieczeñstwu przeniesienia siê tych genów do genomu chwastów w wyniku
zapylenia zapobiega siê poprzez klonowanie genów odpornoœci do genomu plastydowego
lub przez podzielenie konstruktu i umieszczenie go w dwóch ró¿nych genomach roœliny:
plastydowym i j¹drowym [5,38]. Zwykle wprowadzana jest odpornoœæ na herbicydy o
szerokim spektrum dzia³ania. Przyk³adem mo¿e byæ wprowadzenie dodatkowej kopii
genu enzymu EPSPS do genomu roœlin uprawnych, co w znacznym stopniu zwiêkszy³o
ich odpornoϾ na glyfosat [28].
Odpornoœæ na szkodniki mo¿na uzyskaæ poprzez produkcjê roœlin produkuj¹cych toksyny
(m.in. bawe³na z wklonowanym i ulegaj¹cym ekspresji genem bia³ka Cry pochodz¹cym z
genomu B. thuringiensis). Podejœcie takie jest bardzo korzystne, mo¿na bowiem ograniczyæ
ekspresjê toksyn jedynie do tkanek zagro¿onych inwazj¹ szkodników. Ponadto odpornoœæ
na patogena staje siê dziedziczna, co ogranicza koszty ochrony uprawy [33].
Niebezpieczeñstwo nabycia przez szkodniki odpornoœci wystêpuje równie¿ w przypadku wykorzystywania toksyn syntetyzowanych przez roœliny. Dlatego metoda syntezy
bioinsektycydów w organizmach roœlinnych (tak jak i podczas konwencjonalnego
stosowania pestycydów) wymaga osi¹gniêcia na tyle wysokiej ekspresji bia³ka (stê¿enia
pestycydu), by wyeliminowaæ osobniki heterozygotyczne pod wzglêdem odpornoœci.
Wówczas odporne homozygoty bêd¹ krzy¿owaæ siê z osobnikami wra¿liwymi, co
wp³ynie na opóŸnienie wykszta³cenia siê fenotypu odpornoœci w populacji.
STRATEGIE ZAPOBIEGANIA NABYWANIU ODPORNOŒCI
NA ŒRODKI OCHRONY ROŒLIN
Wobec szybkiego nabywania odpornoœci przez patogeny i szkodniki roœlin,
szczególnie najszybciej i najskuteczniej na dzia³aj¹ce selektywnie pestycydy organiczne,
straty w uprawach s¹ bardzo wysokie. Poszukuje siê zatem strategii zapewniaj¹cych
ochronê przed wykszta³caniem przez szkodniki odpornoœci na œrodki ochrony roœlin.
Zaleca siê przede wszystkim stosowanie, zamiennie lub jednoczeœnie, kilku ró¿nych
metod zwalczania szkodników upraw, ³¹czenie chemicznych i niechemicznych metod
ochrony roœlin, wykorzystanie naturalnych antagonistów patogena (biokontrola) oraz
rotacjê upraw na danym obszarze. Odpornoœci krzy¿owej zapobiega stosowanie
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
155
mieszanek lub zamienne stosowanie pestycydów o ró¿nym mechanizmie dzia³ania [12].
Zalecane jest te¿ pozostawianie obszarów, na których nie stosuje siê pestycydu, aby
mog³a przetrwaæ czêœæ populacji patogena nios¹ca geny wra¿liwoœci na dany pestycyd.
Zwiêksza to prawdopodobieñstwo krzy¿owania siê homozygotycznych form odpornych
z homozygotami wra¿liwymi, co zapobiega dryfowi genetycznemu prowadz¹cemu do
wykszta³cenia form homozygotycznych, odpornych na stosowany œrodek [4]. Na
rycinie 2. przedstawiono schemat zmian w populacji poddanej takiej presji selekcyjnej.
Wystêpowanie naturalnych wrogów szkodników upraw mo¿e w du¿ym stopniu wp³ywaæ
na powodzenie strategii ochrony roœlin. Nawet jedynie czêœciowo skuteczna biokontrola
w po³¹czeniu z metodami chemicznymi daje korzystny efekt synergistyczny, wp³ywaj¹c
znacz¹co na obni¿enie liczebnoœci szkodników [39].
Wydaje siê, ¿e w przysz³oœci najbardziej efektywne i najszerzej stosowane bêd¹
tzw. zintegrowane techniki ochrony roœlin, ³¹cz¹ce technologie biokontroli ze stosowaniem biopestycydów, pestycydów chemicznych i odmian roœlin uprawnych odpornych
na pestycydy. Jest to podejœcie ekologiczne, uwzglêdniaj¹ce liczne interakcje zachodz¹ce
miêdzy organizmami, wp³yw elementów œrodowiska oraz mechanizmy adaptacyjne i
ewolucyjne w populacjach szkodników. Poza znacznym ograniczeniem kosztów ochrony
roœlin techniki te pozwol¹ ograniczyæ stopieñ dewastacji œrodowiska naturalnego [39].
LITERATURA
[1]
ALFONSO M, PUEYO JJ, GADDOUR K, ETIENNE A-L, KIRILOVSKY D,
PICOREI R. lnduced new mutation of D1 Serine-268 in soybean photosynthetic cell cultures produced
atrazine resistance, increased stability of S2QB-, and S3QB- states and increased sensitivity to light stress.
Plant Physiol 1996; 112: 1499–1508.
[2] BORECKI Z. Nauka o chorobach roœlin. Pañstwowe Wyd. Rolnicze i Leœne, Warszawa 2001.
[3] BROGDON WG, McALLISTER JC. Insecticide resistance and vector control. Emerg Infect Dis 1998; 4:
605–613.
[4] CARRIERE Y, TABASHNIK BE. Reversing insect adaptation to transgenic insecticidal plants. Proc R Soc
Lond B 2001; 268: 1475–1480.
[5] CHIN HG, KIM GD, MARIN I, MERSHA F, EVANS TC Jr., CHEN L, XU MQ, SRIHARSA P. Protein transsplicing in transgenic plant chloroplast: Reconstruction of herbicide resistance from split genes. Proc
Natl Acad Sci USA 2003; 100: 4510–4515.
[6] DEL CASTILLO FJ, DEL CASTILLO I, MORENO F. Construction and Characterization of Mutations at
Codon 751 of the Escherichia coli gyrB Gene That Confer Resistance to the Antimicrobial Peptide
Microcin B17 and Alter the Activity of DNA Gyrase. J Bacter 2001; 183: 2137–2140.
[7] DEGUCHI T, YASUDA M, NAKANO M, KANEMATSU E, OZEKI S, NISHINO Y, EZAKI T, MAEDA SI, SAITO I, KAWADA Y. Rapid screening of point mutations of the Neisseria gonorrhoeae parC gene
associated with resistance to quinolones. J Clin Microb 1997; 35: 948–950.
[8] DYER PS, HANSEN J, DELANEY A, LUCAS JA. Genetic control of resistance to the sterol 14αdemethylase inhibitor fungicide prochloraz in the cereal eyespot pathogen Tapesia yallundae. Appl
Envir Microb 2000; 66: 4599–4604.
[9] FALKINER FR. The consequences of antibiotic use in horticulture. J Antimicr Chemoth 1998; 41: 429–431.
[10] FOURNIER D, BRIDE JM, HOFFMANN F, KARCH F. Acetylcholinesterase. Two types of modifications
confer resistance to insecticide. J Biol Chem 1992; 267: 14270–14274.
[11] FOURNIER D, BRIDE JM, POIRIE M, BERGE JB, PLAPP FW Jr. Insect glutathione S-transferases.
Biochemical characteristics of the major forms from houseflies susceptible and resistant to insecticides.
J Biol Chem 1992; 3: 1840–1845.
156
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
RYCINA 2. Presja selekcyjna wywierana na populacjê przez zastosowanie pestycydu i mo¿liwoœæ
wp³ywania na rozwój odpornoœci (wg [18], zmieniono): 1. Populacja w warunkach braku kontaktu z
pestycydem; w populacji pierwotnej wiêkszoœæ osobników jest wra¿liwa. 2. Zastosowanie pestycydu
– prze¿ywaj¹ i rozmna¿aj¹ siê tylko osobniki odporne. 3. Zaprzestanie stosowania œrodka – mo¿liwe s¹
min. 2 drogi rozwoju populacji. 4a. D³u¿szy czas bez kontaktu z pestycydem – pojawiaj¹ siê spontaniczne
mutanty wra¿liwe, w populacji obecnych jest du¿o homozygot odpornych. Nast¹pi³a zmiana pierwotnej
struktury populacji w kierunku fenotypu odpornoœci. 4b. Rozwój sytuacji przy pozostawieniu obszarów,
na których nie stosowano pestycydu – mo¿liwe jest krzy¿owanie siê homozygot odpornych z wra¿liwymi
homozygotami z terenów, na których nie stosowano œrodków ochrony roœlin. Powstaje struktura populacji
sprzyjaj¹ca odrodzeniu siê fenotypu wra¿liwoœci
MECHANIZMY ODPORNOŒCI
157
[12] GAWROÑSKI SW. Chwasty odporne: mechanizm odpornoœci, rozprzestrzenianie i zapobieganie wyst¹pieniu. XLV Sesja Naukowa IOR 2005.
[13] GIRVAN MS, BULLIMORE J, BALL AS, PRETTY JN, OSBORN MA. Responses of active bacterial and
fungal communities in soil under winter wheat to different fertilizer and pesticide regimens. Appl Envir
Microb 2004; 70: 2692–2701.
[14] GULLNER G, KÖMIVES T, RENNENBERG H. Enhanced tolerance of transgenic poplar plants overexpressing γ-glutamylcysteine synthetase towards chloracetanilide herbicides. J Exp Bot 2001; 52: 971–979.
[15] HARBORNE JB. Ekologia biochemiczna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1997.
[16] HU M, NANADI S, DAVIES C, NICHOLAS RA. High level chromosomally mediated tetracycline
resistance in Neisseria gonorrhoeae results from a point mutation in the rps-J gene encoding ribosomal
protein S10 in combination with the mtrR and penB resistance determinants. Antimicrob Agents Ch
2005; 49: 4327–4334.
[17] KANG TJ, SEO JE, LOC NH, YANG MS. Herbicide resistance of tobacco chloroplasts expressing the bar
gene. Molec Cells 2003; 16: 60–66.
[18] KHACHATOURIANS GG. Agricultural use of antibiotics and the evolution and transfer of antibioticresistant bacteria. Canad Med Assoc J 1998; 159: 1129–1136.
[19] LERMONTOVA I, GRIMM B. Overexpression of plastidic protoporphyrinogen IX oxidase leads to
resistance to the diphenyl-ether herbicide acifluorfen. Plant Physiol 2000; 122: 75–83.
[20] LEVIN BR, PERROT V, WALKER N. Compensatory mutations and the population genetics of adaptive
evolution in bacteria. Genetics 2000; 154: 985–997.
[21] LUTZ KA, KNAPP JE, MALIGA P. Expression of bar in the plastid genome confers herbicide resistance.
Plant Physiol 2001; 125: 1585–1590.
[22] LYR H, LAUSSMANN B, CASPERSON G. Mechanism of action of terrazol. Z Allg Mikrobiol 1975; 15:
345–355
[23] MIYO T, OGUMA Y, CHARLESWORTH B. The comparison of intrinsic rates of increase among
chromosome-substituted lines resistant and susceptible to organophosphate insecticides in Drosophila
melanogaster. Genes Genet Syst 2000; 78: 373–382.
[24] MOUCHES C, PASTEUR N, BERGE JB, HYRIEN O, RAYMOND M, de SAINT VINCENT BR, de
SILVESTRI M, GEORGHIOU GP. Amplification of an esterase gene is responsible for insecticide resistance in a California Culex mosquito. Science 1996; 233: 778–780.
[25] NAKANO M, DEGUCHI T, KAWAMURA T, YASUDA M, KIMURA M, OKANO Y, KAWADA Y.
Mutations in the gyrA and parC genes in fluoroquinolone-resistant clinical isolates of Pseudomonas
aeruginosa. Antimicr Agents Ch 1997; 41: 2289–2291.
[26] NEWCOMB RD, CAMPBELL PM, OLLIS DL, CHEAH E, RUSSELL RJ, OAKESHOTT JG. A single
amino acid substitution converts a carboxylesterase to an organophosphorus hydrolase and confers
insecticide resistance on a blowfly. Proc Natl Acad Sci USA 1997; 94: 7464–7468.
[27] PEREWOSKA I, ETIENNE A-L, MIRANDA T, KIRILOVSKY D. S1 destabilization and higher sensitivity to light in metribuzin-resistant mutants. Plant Physiol 1994; 104: 235–245.
[28] PULLIN AS. Biologiczne podstawy ochrony przyrody. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2004.
[29] QUINLIVAN EP, McPARTLIN J, WEIR DG, SCOTT J. Mechanism of the antimicrobial drug trimethoprim revisited. FASEB J 2000; 14: 2519–2524.
[30] RUPIÑSKI S. Substancje z licencj¹ na zabijanie. Chem Rev 2004; 4: 25–32.
[31] SAJJAPHAN K, SHAPIR N, JUDD AK, WACKETT LP, SADOWSKY MJ. Novel psbA1 gene from a
naturally occurring atrazine-resistant cyanobacterial isolate. Appl Environ Microb 2002; 68: 1358–
1366.
[32] SCHEIBLE WR, ESHED R, RICHMOND T, DELMER D, SOMERVILLE C. Modifications of cellulose
synthase confer resistance to isoxaben and thiazolidinone herbicides in Arabidopsis Ixr1 mutants. Proc
Natl Acad Sci USA 2001; 98: 10079–10084.
[33] SCHNEPF E, CRICKMORE N, van RIE J, LERECLUS D, BAUM J, FEITELSON J, ZEIGLER DR, DEAN
DH. Bacillus thuringiensis and its pesticidal crystal proteins. Microb Mol Biol Rev 1998; 62: 775–806.
[34] SHAFER TJ, MEYER DA, CROFTON KM. Developmental neurotoxicity of pyrethroid insecticides:
critical review and future research needs. Environ Health Perspect 2005; 113: 123–136.
[35] SHI MA, LOUGARRE A, ALIES C, FRÉMAUX I, TANG ZH, STOJAN J, FOURNIER D. Acetylcholinesterase alterations reveal the fitness cost of mutations conferring insecticide resistance. BMC Evol Biol
2004; 4: 5.
158
K. NOWACZYK, A. OBRÊPALSKA-STÊPLOWSKA
[36] SIMINSZKY B, CORBIN FT, WARD ER, FLEISCHMANN TJ, DEWEY RE. Expression of a soybean
cytochrome P450 monooxygenase cDNA in yeast and tobacco enhances the metabolism of phenylurea
herbicides. Proc Natl Acad Sci USA 1999; 96: 1750–1755.
[37] SMEDA RJ, HASEGAWA PM, GOLDSBROUGH PB, SINGH NK, WELLER SC. A serine-to-threonine
substitution in the triazine herbicide-binding protein in potato cells results in atrazine resistance without
impairing productivity. Plant Physiol 1993; 103: 911–917.
[38] SUN L, GHOSH I, PAULUS H, XU MING-QUN. Protein trans-splicing to produce herbicide-resistant
acetolactate synthase. Appl Envir Microb 2001; 67: 1025–1029.
[39] THOMAS MB. Ecological approaches and the development of „truly integrated” pest management. Proc
Natl Acad Sci USA 1999; 96: 5944–5951.
[40] TO MS, FAVRIN S, ROMANOVA N, GRIFFITHS MW. Postadaptional resistance to benzalkonium
chloride and subsequent physicochemical modifications of Listeria monocytogenes. Appl Envir Microb
2002; 68: 5258–5264.
[41] TOKARSKA-RODAK M, TOŒ-LUTY S, HARATYM-MAJ AN. Selected parameters of immunological
response in hop growers during the period of intensive application of pesticides. Ann Agric Environ Med
2004; 11: 227–231.
[42] WANG XIU-HONG, SMITH ROSS, FLETCHER JAMIE I, WILSON HARRY, WOOD CHRIS J, HOWDEN MERLIN E H, KING GLENN F. Structure-function studies of ω-atracotoxin, a potent antagonist of
insect voltage-gated calcium channels. Eur J Biochem 1999; 264: 488–494.
[43] www.bayercs.pl
[44] ZAGNITKO O, JELENSKA J, TEVZADZE G, HASELKORN R, GORNOCKI P. An isoleucine/leucine
residue in the carboxyltransferase domain of acetyl-CoA carboxylase is critical for interaction with
aryloxyphenoxypropionate and cyclohexanedione inhibitors. Proc Natl Acad Sci USA 2001; 98: 6617–
6622.
[45] ZHANG Y, LAMM R, PILLONEL C, LAM S, XU JIN-RONG. Osmoregulation and fungicide resistance:
the Neurospora crassa os-2 gene encodes a HOG1 mitogen-activated protein kinase homologue. Appl
Envir Microb 2002; 68: 532–538.
[46] ZHU YC, SNODGRASS GL. Cytochrome P450 CYP6X1 cDNAs and mRNA expression levels in three
strains of the tarnished plant bug Lygus lineolaris (Heteroptera: Miridae) having different susceptibilities
to pyrethroid insecticide. Insect Mol Biol 2003; 12: 39–49.
Redaktor prowadz¹cy – Maria Olszewska
Otrzymano:15.09.2005 r.
Przyjêto:25.01.2006 r.
ul. Miczurina 20 60-318 Poznañ
e-mail: [email protected]
Download