Literatura podstawowa
advertisement
GEOGRAFIA REGIONALNA AZJI dr Krzysztof Kołodziejczyk Sprawy organizacyjne Terminy wykładów: 11.12., 18.12., 8.01., 15.01., 22.01. + dwa wtorki Kolokwium: 29.01.2016 r. Konsultacje: poniedziałki 9:30 – 11:30, p. 314 (Gmach Główny) Literatura podstawowa: Kwiatek J. i in. (red.), 1995, Azja, PWN, Warszawa. Gudowski J., Lisowski A. (red.), 1997, Azja, Encyklopedia Geograficzna Świata, t. 6, Wyd. Opress, Kraków. Makowski J., 2004, Geografia fizyczna świata, PWN, Warszawa. Makowski J. (red.), 2006, Geografia regionalna świata, PWN, Warszawa. Azja. Wielki encyklopedyczny Atlas Świat, 2006, PWN, Warszawa. Literatura uzupełniająca: Czerny M., 2005, Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno-gospodarczej świata, PWN, Warszawa. Groch J. (red.), 2004, Przeglądowy Atlas Świata. Azja, Popularna Encyklopedia Powszechna, Wyd. Fogra, Kraków. Nazwa kontynentu różne sposoby wyjaśnienia gr. ásios (ásios leimon) – muł rzeczny, jaki pokrywał dna dolin rzek: Hermos, Kajstros i Meander (dzisiejsze Gediz, Küçük Menderes i Menderes) w starożytnej Lidii, bogatej krainie leżącej w zachodniej części dzisiejszej Azji Mniejszej po podboju Lidii przez Persów (546 r. p.n.e.) Azją nazywano całą zachodnią część dzisiejszej Azji Mniejszej, a z czasem coraz większe obszary kontynentu w czasach podróży Marco Polo nazwę Azja odnoszono do terytoriów rozciągających się coraz dalej na wschód, aż do Oceanu Spokojnego, chociaż północna część ogromnego lądu długo jeszcze miała nie być poznana Odkrycia i poznanie Azji plejstocen – mieszkańcy północno-wschodniej Azji przeprawili się przez Cieśninę Beringa i zaczęli zasiedlać Amerykę, a ludy Azji Południowo-Wschodniej dotarły przez Archipelag Malajski do Australii w dolinach wielkich rzek azjatyckich narodziły się najstarsze cywilizacje świata starożytnego: Akadowie i Sumerowie (IV tys. p.n.e.) nad Tygrysem i Eufratem Mohendżo Daro nad Indusem cywilizacja chińska Chińczycy już w II tys. p.n.e. znali Azję Wschodnią, Środkową i Południowo-Wschodnią, w II w. p.n.e. nawiązali kontakty handlowe z Imperium Rzymskim („Jedwabny Szlak”) Indie prowadziły handel ze starożytnym Egiptem („Monsunowy Szlak” przez Morze Arabskie i Morze Czerwone) i z Chinami (wokół Półwyspu Indochińskiego) Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji pierwszymi Europejczykami, którzy penetrowali Azję, byli starożytni Grecy, mający swoje siedziby także na azjatyckich brzegach Morza Egejskiego wojny z Persami, wyprawa Ksenofonta 401–400 r. p.n.e. (Babilonia, Kurdystan, Armenia) podboje Aleksandra Wielkiego (333 r. p.n.e. – zwycięstwo pod Issos, Indus, Azja Środkowa, w tym dzisiejsza Samarkanda) Atlas Ptolemeusza (II w. n.e.) – zaznaczono Półwysep Malajski (jako wyspę) i Chiny wczesne średniowiecze – znajomość Azji wśród Europejczyków minimalnie wykraczała poza wybrzeża Morza Śródziemnego i Czarnego; penetrację i funkcjonowanie Jedwabnego Szlaku utrudniają kraje muzułmańskie i wojny koniec XI w. – podjęta przez krzyżowców próba utworzenia przyczółka świata łacińskiego w Ziemi Świętej zakończona niepowodzeniem (1099 – zdobycie Jerozolimy, 1187 – utrata) Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji początek XIII w. – dzięki podbojom Czyngis-chana imperium mongolskie rozciągało się od brzegów Morza Czarnego (Ruś Kijowska) i Azji Południowo-Zachodniej po południową Syberię i wybrzeża Oceanu Spokojnego w Chinach 1245–1247 – poselstwo franciszkanów pod kierunkiem Włocha G. da Pian del Carpine’a do Wielkiego Chana w Karakorum, inicjatywa papieża Innocentego IV, udział polskiego zakonnika z Krakowa, Benedykta Polaka misja do Mongolii Wilhelma Rubruka, inicjatywa króla francuskiego Ludwika IX Świętego pierwsze wyprawy handlowe do Mongolii 1271–1295 – wyprawy wenecjanina Marco Polo do Mongolii, Chin, Azji Południowo-Wschodniej i Południowej, wzrost zainteresowania Indiami i Chinami rozpad państwa mongolskiego, umocnienie islamu w zachodnich chanatach i rozwój Turcji (XV w. – rozbicie Bizancjum) ograniczyło poznanie Azji przez Europejczyków Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji XV w. – Europejczycy podjęli próbę dotarcia do Indii drogą morską ekspansja portugalska: 1488 r. – Vasco da Gama dotarł do Indii przez Przylądek Dobrej Nadziei i Ocean Indyjski przełamanie monopolu arabskiego na Oceanie Indyjskim faktorie handlowe i forty na wybrzeżach całej niemal południowej i wschodniej Azji, od wyspy Ormuz u wejścia do Zatoki Perskiej przez Półwysep Malajski (1509), Chiny (1514) do Nagasaki w Japonii (1542) Makau – jedyna pozostałość portugalskiego imperium, w 1999 r. włączone do Chińskiej Republiki Ludowej ekspansja hiszpańska: Hiszpania zajęta kolonizacją Ameryki opanowała jedynie Filipiny (kolonia hiszpańska 1542–1898, potem do 1946 r. terytorium USA) ożywiona działalność misyjna, zwłaszcza jezuicka – św. Franciszek Ksawery, Polak Michał Boym (ok. 1614–1659) Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Nowe rozwiązania i konstrukcje w żeglarstwie 1521 – Ferdynand Magellan w swej podróży dookoła świata dociera na Filipiny i ginie na wyspie Matan Karawela, 2. poł. XV w. Odkrycia i poznanie Azji XVI w. – Anglicy i Holendrzy próbują dotrzeć do Chin i Japonii drogą północno-wschodnią, udało się osiągnąć tylko ujście Obu 1597 r. – wyprawa holenderska Wilhelma Barentsa zmuszona do zimowania na Nowej Ziemi, Barents zmarł w drodze powrotnej próby dotarcia do Japonii wzdłuż brzegów Kanady XVII w. – ekspansja holenderska Holendrzy wypierają Portugalczyków niemal ze wszystkich ich posiadłości (z wyjątkiem Timoru Wschodniego i Makau) XVII–XIX w. – opanowują cały niemal Archipelag Malajski (Indie Holenderskie, dzisiejsza Indonezja) XVII w. – faktorie w Indiach zakładają Anglicy (1611), Duńczycy (1620) i Francuzi (1668) XVIII w. – dominacja Francuzów i Anglików, ostatecznie zwyciężyli Anglicy Odkrycia i poznanie Azji Posiadłości brytyjskie w Azji: Indie – „perła korony brytyjskiej”, 1876 – królowa Wiktoria koronuje się na cesarzową Indii Malezja Singapur Brunei Myanmar (d. Birma) Malediwy południowo-wschodnia część Jemenu (d. Aden, potem Ludowo-Demokratyczna Republika Jemenu, potem Jemen Południowy) Zjednoczone Emiraty Arabskie Bahrajn Katar Kuwejt Cypr w okresie międzywojennym mandat Ligi Narodów nad Irakiem (do 1932 r.), Jordanią (do 1946 r.) i Palestyną (do 1948 r.) Hongkong – ostatnia posiadłość brytyjska w Azji, w 1997 r. przeszła pod zwierzchnictwo Chin Odkrycia i poznanie Azji Posiadłości francuskie w Azji: Indochiny (dzisiejszy Wietnam, Laos i Kambodża) kilka miast na wybrzeżu Indii wszystkie te terytoria utracili w latach 50. XX w. w okresie międzywojennym mandat Ligi Narodów nad terytoriami współczesnych Syrii i Libanu Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Ekspansja rosyjska: równoczesna z kolonizacją państw Europy Zachodniej, drogą lądową od zachodu 1579 – wyprawa Jermaka, atamana kozackiego, który – służąc kupieckiej rodzinie Stroganowów – wkrótce po rozpadzie imperium mongolskiego opanował znaczną część chanatu syberyjskiego 1582 – Jermak dociera do Irtyszu koniec XVI w. – Rosja podbiła całą zachodnią Syberię obszar Syberii miejscem carskich zsyłek 1637 – oddziały kozackie dotarły do brzegów Oceanu Spokojnego, a po kilku latach nad Amur 1648 – wyprawa kupców i myśliwych pod przywództwem kozaka Siemiona Dieżniewa (Morze Wschodniochińskie, Morze Czukockie, Przylądek Dieżniewa, Morze Beringa) 1689 – pokój w Nerczyńsku kończy konflikt rosyjsko-chiński, na jego mocy kraj nadamurski do 1860 r. po stronie chińskiej Odkrycia i poznanie Azji Odkrycia i poznanie Azji Ekspansja rosyjska (c.d.): początek XVIII w. – seria wypraw cara Piotra Wielkiego, których celem była eksploracja Syberii i Dalekiego Wschodu: 1725–1730 i 1733–1741 – Vitus Bering, Duńczyk w służbie carskiej (Cieśnina Beringa, Wyspy Komandorskie) 1742 – Siemion Czeluskin dociera do północnego krańca półwyspu Tajmyr (dzisiejszy Przylądek Czeluskin), najdalej na północ wysuniętego krańca stałego lądu Azji 1785–1788 – La Pérouse (cieśnina oddzielająca Hokkaido od Sachalinu – Cieśnina La Pérouse’a) 1. poł. XIX w. – penetracja wnętrza Azji: Zakaukazie, Kazachstan, Turkiestan Zachodni rywalizacja z Brytyjczykami o Afganistan, dwie wojny angielsko-afgańskie Odkrycia i poznanie Azji Polacy (głównie zesłańcy) w służbie ekspansji rosyjskiej: Benedykt Dybowski – zoolog, 1866–1883, Góry Jabłonowe, Bajkał, doliny Amuru i Ussuri, Sachalin, Kamczatka, Kuryle Aleksander Czekanowski – geolog i geograf, 1873–1875, Sajany, dorzecze Dolnej Tunguzki, delta Leny Jan Czerski – geolog, paleontolog, geograf, 1871–1883, 1891–1892, Zabajkale, Poamurze, Kraj Ussuryjski, dorzecza Kołymy i Indygirki Bronisław Piłsudski – etnolog, kustosz muzeum we Władywostoku, 1887–1906, kultury Ajnów i Gilaków na Sachalinie i w północnej Japonii Wacław Sieroszewski – badacz kultury Jakutów Karol Bohdanowicz – geolog, geograf, ostatnia dekada XIX w. i pierwsza XX w., Zakaukazie, zachodnia Syberia, Tybet, Kunlun, Daleki Wschód po Czukotkę Bronisław Grąbczewski – carski generał, 1885–1895, Pamir, Kaszgar, Karakorum, Tybet, 1896–1900, Daleki Wschód, brał udział w wytyczaniu granicy chińsko-rosyjskiej Odkrycia i poznanie Azji Badania w koloniach Wielkiej Brytanii, Francji i Holandii: szczegółowe mapy topograficzne badania geologiczne, przyrodnicze i etnologiczne 1802–1843 – topograficzne pomiary Indii, płk G. Everest ustala wysokość najwyższej góry świata (8848 m) 1861 – Godwin Austen w Karakorum zmierzył wysokość bezimiennej góry określanej K2, okazała się drugim najwyższym szczytem świata (8611 m, zwanym też Czogori lub Godwin Austen Peak) od XVII w. – francuskie ekspedycje w Indochinach 1861 – francuska wyprawa przyrodnika Henri Mouhota odkryła w Kambodży porośnięte przez las równikowy ruiny miasta Angkor (odkrycie powtórne, gdyż znane były już od XVI w. portugalskim misjonarzom) Odkrycia i poznanie Azji na Półwysep Arabski i do Tybetu nie są wpuszczani obcokrajowcy – utrudnione poznanie ich wnętrza XIX w. – w głąb Półwyspu Arabskiego podróżnicy docierają w przebraniu Arabów 1819 – angielski kapitan G. F. Sadlier przemierzył cały półwysep ze wschodu na zachód 2. poł. XIX w. – Anglicy posyłają do Tybetu przeszkolonych w prowadzeniu pomiarów topograficznych Hindusów 1904 – brytyjska ekspedycja wojskowa dociera do Lhasy – różne pomiary XX w. – wykorzystanie zdjęć lotniczych, a potem satelitarnych, większe zainteresowanie wysokimi górami Azji 1950 – francuska ekspedycja zdobyła pierwszy ośmiotysięcznik – Annapurnę (8091 m n.p.m.) 1953 – na szczycie Mount Everest stanęli Nowozelandczyk E. Hillary i Szerpa N. Tenzing, uczestnicy angielskiej wyprawy płka Hunta 1964 – zdobycie ostatniego ośmiotysięcznika – Sziszapangma (Gosainthan) – przez Chińczyków polski himalaizm Odkrycia i poznanie Azji 1978 – pierwsze polskie wejście na Mount Everest (Wanda Rutkiewicz) 1980 – pierwsze zimowe wejście na Mount Everest (Leszek Cichy i Krzysztof Wielicki) 1987 – Jerzy Kukuczka drugim zdobywcą wszystkich ośmiotysięczników (po Włochu Reinholdzie Messnerze w 1986 r.) 1996 – Krzysztof Wielicki po zdobyciu K2 i Nangi Parbat stał się piątym człowiekiem na świecie, który zdobył wszystkie ośmiotysięczniki Dekolonizacja i ewolucja polityczna W wyniku postępującej z różnych stron ekspansji w końcu XIX w. doszło do podporządkowania europejskim mocarstwom kolonialnym większej części Azji. Niepodległość zachowały tylko: Afganistan, Turcja, Persja (dzisiejszy Iran), Nepal, Tybet, Tajlandia, Chiny, Japonia, często kosztem dużych ustępstw terytorialnych (Afganistan, Tajlandia), bądź też zaakceptowania znacznej ingerencji państw obcych w sprawy wewnętrzne i wyznaczenia ich stref wpływów (Chiny, Persja). Podział polityczny Azji w 1938 r. Dekolonizacja i ewolucja polityczna 1868 – Japonia po rewolucji burżuazyjnej jako pierwsza na kontynencie podejmuje próbę modernizacji struktur gospodarczych i politycznych przełom XIX i XX w. – Japonia zaczyna rywalizować o wpływy w Azji z mocarstwami europejskimi Dekolonizacja i ewolucja polityczna Rozpad imperium tureckiego: 1915–1916 – pogromy Ormian, zginęło 1,2–1,5 mln osób Turcja pokonana w I wojnie światowej Wielka Brytania i Francja nie chciały uznać prawa Arabów do własnego państwa i podjęły – przy pomocy Grecji – próbę rozdzielenia między siebie ziem potureckich i utworzenia na nich terytoriów mandatowych Ligi Narodów bezpośrednio po I wojnie światowej – niepodległość Arabii Saudyjskiej, Jemenu i Omanu okres międzywojenny – niepodległość Iraku 1946 – niepodległość Syrii, Libanu i Jordanii początek lat 60. XX w. – usamodzielnienie ostatnich brytyjskich protektoratów nad Zatoką Perską 1967 – niepodległość Adenu (późniejszy Jemen Południowy) Dekolonizacja i ewolucja polityczna Dekolonizacja po II wojnie światowej: załamanie prestiżu „białego człowieka” klęska Japonii – niepodległość Korei (Korea Południowa – proamerykańska i Korea Północna – komunistyczna) próby przywrócenia panowania brytyjskiego, francuskiego, holenderskiego i amerykańskiego w dawnych ich posiadłościach, przejściowo zajętych przez Japończyków, spotkały się ze sprzeciwem ludności tubylczej 1946–1954 – krwawa wojna indochińska toczona przez Francję, podział Wietnamu na część północną – prokomunistyczną i część południową – proamerykańską 1964–1973 – wojna wietnamska, w zasięgu wpływów komunistów znalazł się cały Wietnam, Laos i Kambodża Dekolonizacja i ewolucja polityczna Dekolonizacja i ewolucja polityczna Wycofanie Brytyjczyków z Indii: 1947 – podział na hinduistyczne Indie i muzułmański Pakistan Kaszmir – konflikt między wyznawcami hinduizmu i islamu, muzułmańscy rebelianci dążą do oderwania Kaszmiru (zamieszkanego w większości przez wyznawców islamu) od Indii Pendżab – konflikt między hindusami a sikhami (1984 – zburzenie przez wojska hinduskie Złotej Świątyni w Amritsarze, najważniejszego świętego miejsca sikhów) 1971 – od Pakistanu odrywa się Bangladesz Sri Lanca – dążenia separatystyczne Tamilów z północy i wschodu wyspy 1975 – portugalski Timor anektowany przez Indonezję Dekolonizacja i ewolucja polityczna Dekolonizacja i ewolucja polityczna Dekolonizacja i ewolucja polityczna Dekolonizacja i ewolucja polityczna Dekolonizacja i ewolucja polityczna 1947 – podział Palestyny na część żydowską i arabską 1948 – na części brytyjskiego mandatu Palestyny powstanie niepodległego państwa Izrael 1948–1949, 1956, 1967, 1973 – wojny między Izraelem a krajami islamskimi 1967 – zajęcie przez Izrael Zachodniego Brzegu, Wzgórz Golan i Strefy Gazy Dekolonizacja i ewolucja polityczna Dekolonizacja i ewolucja polityczna Rozpad imperium Związku Radzieckiego: 1991 – powstają niepodległe, ale należące do Wspólnoty Niepodległych Państw, kraje: Armenia, Gruzja, Azerbejdżan, Kazachstan, Turkmenistan, Tadżykistan, Uzbekistan i Kirgistan konflikty zbrojne na Zakaukaziu (w Gruzji z separatystami abchaskimi, walki między Azerami i Ormianami), na Przedkaukaziu (zwłaszcza w Czeczeni) i w Tadżykistanie (walki z fundamentalistami muzułmańskimi)
