zróżnicowanie konkurencyjności a pozycja eksportowa krajów
advertisement
Tomasz Białowąs ZRÓŻNICOWANIE KONKURENCYJNOŚCI A POZYCJA EKSPORTOWA KRAJÓW CZŁONKOWSKICH UNII EUROPEJSKIEJ W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM W LATACH 1995-2011 Wprowadzenie Kryzys gospodarczy lat 2008-2009 uwydatnił narastający w niektórych krajach Unii Europejskiej problem utraty konkurencyjności, zarówno kosztowo-cenowej oraz, jak wskazują wyniki analiz, równie istotnej konkurencyjności związanej ze zróżnicowaną elastycznością cenową eksportu, nowoczesnością produkcji i tempem wzrostu popytu na głównych rynkach eksportowych. Bardziej konkurencyjne gospodarki również lepiej i szybciej poradziły sobie z kryzysem i umocniły swoją pozycję w handlu międzynarodowym. Globalizacja spowodowała wzrost konkurencji na rynkach międzynarodowych, zwłaszcza ze strony dynamicznie rozwijających się krajów azjatyckich. W konsekwencji producenci z Unii Europejskiej zmuszeni zostali do podjęcia walki o utrzymanie udziału rynkowego w światowym eksporcie. Podstawą osiąganej przewagi może być wysoka wydajność pracy, niskie koszty produkcji, obfitość taniej siły roboczej, jednak największe szanse na umocnienie pozycji w handlu międzynarodowym mają kraje o wysokim poziomie zaawansowania technologicznego, specjalizujące się w sektorach high-tech oraz nowoczesnych usługach komercyjnych. Celem opracowania jest ocena konkurencyjności kosztowo-cenowej i pozacenowej krajów członkowskich Unii Europejskiej w latach 1995-2011 oraz jej wpływu na pozycję eksportową w handlu międzynarodowym. Szczegółową analizą objęto: 1) ogólną konkurencyjność krajów członkowskich UE mierzoną za pomocą dynamiki realnego PKB, wydajności pracy i efektywności wykorzystania czynników produkcji; 2) konkurencyjność cenowo-kosztową; 3) konkurencyjność pozacenową; 4) konkurencyjność zewnętrzną. Do oceny konkurencyjności wykorzystano szereg wskaźników. Analizę statystyczną uzupełniono dostępnymi wynikami badań. dr, asystent, Katedra Gospodarki Światowej i Integracji Europejskiej, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. 1 1. Koncepcja i pomiar konkurencyjności Konkurencyjność jest szerokim i wielowymiarowym pojęciem definiowanym na różne sposoby z perspektywy firmy, sektora gospodarki i kraju. Jedną z najczęściej przytaczanych definicji sformułowała na początku lat 90. Laura Tyson. Konkurencyjność określa ona jako zdolność do wytwarzania towarów i usług, które są w stanie sprostać międzynarodowej konkurencji, podczas gdy obywatele kraju cieszą się zrównoważonym i rosnącym standardem życia (Tyson, 1992, s. 317). Przyjęta w publikacjach Komisji Europejskiej definicja zakłada, że konkurencyjna gospodarka to taka, w której standard życia rośnie w sposób zrównoważony oraz zapewniająca dostęp do miejsc pracy dla wszystkich chcących pracować (European Commission, 2011a, s. 31). Znacznie trudniejsze jest zdefiniowanie konkurencyjności handlowej, a zatem zewnętrznej konkurencyjności kraju. W większości definicji akcentuje się zdolność firm/sektorów do dostarczania towarów i usług na danym rynku. A. Nehring uznaje, że konkurencyjność handlowa to zdolność do osiągnięcia jak największych korzyści w międzynarodowym podziale pracy (Nehring, 2007, s. 51). W ocenie konkurencyjności kraju wykorzystywanych jest wiele wskaźników. W zaprezentowanej definicji L. Tyson główny nacisk położono na dwa elementy: 1) pozycję eksportową kraju i 2) poziom życia mieszkańców. Ich pomiar może zostać przeprowadzony przy wykorzystaniu prostych mierników, jak zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie towarów i usług i relatywne tempo wzrostu eksportu. Dobrym wskaźnikiem zmian poziomu życia mieszkańców kraju jest tempo wzrostu realnego PKB per capita, natomiast możliwości tego wzrostu są zdeterminowane przez dynamikę wydajności pracy i łącznej produktywności czynników wytwórczych (TFP). Słusznie jednak zauważa laureat Nagrody Nobla z roku 2008 Paul Krugman, że w definicji L. Tyson konkurencyjność w zbyt dużym stopniu zależy od krajowych czynników, a zbyt mały akcent położono na relatywny wzrost produktywności w stosunku do innych krajów i zewnętrzną konkurencyjność gospodarki (Krugman, 1994, s. 32). Na poziomie makroekonomicznym ocena konkurencyjności kraju powinna uwzględniać cztery podstawowe obszary (Di Mauro, Forster, 2011, s. 12-19): 1) podstawowe wskaźniki rozwoju gospodarczego, 2) konkurencyjność cenowo-kosztową, 3) konkurencyjność pozacenową, 4) konkurencyjność zewnętrzną. Szczegółowo koncepcja ta została zaprezentowana w tabeli 1. 2 Tabela 1. Podstawowe obszary i mierniki konkurencyjności 1) Konkurencyjność ogólna 2) Konkurencyjność cenowo-kosztowa 3) Konkurencyjność pozacenowa 4) Konkurencyjność zewnętrzna - wzrost realnego PKB per capita - wzrost wydajności pracy - wzrost łącznej produktywności czynników produkcji - zmiany realnego efektywnego kursu walutowego - zmiany jednostkowych kosztów pracy - poziom nakładów na B+R - poziom wykształcenia społeczeństwa - liczba patentów triadowych - syntetyczny indeks innowacyjności - indeks wolności gospodarczej - indeks wydajności logistycznej - zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie - dynamika wzrostu eksportu - indeks ujawnionej przewagi komparatywnej Źródło: opracowanie własne. Istotnym wyznacznikiem pozycji konkurencyjnej kraju jest konkurencyjność kosztowa i cenowa. Pierwsza jest zazwyczaj oceniana na podstawie tendencji zachodzących w kształtowaniu się jednostkowych kosztów pracy, natomiast druga poprzez analizę zmian realnego efektywnego kursu walutowego. Realny efektywny kurs walutowy oparty zazwyczaj o szeroką miarę cen (inflacja mierzona na podstawie wskaźników HICP, CPI, deflator PKB), lub jednostkowe koszty pracy jest najbardziej obiektywnym miernikiem konkurencyjności cenowej krajowych producentów. Jeśli ceny dóbr podlegających wymianie lub jednostkowe koszty pracy rosną w tempie wyższym niż w innych krajach (stanowiących grupę odniesienia), wówczas następuje aprecjacja realnego efektywnego kursu walutowego, co może prowadzić do utraty udziału rynkowego w światowym eksporcie. Pozacenowe czynniki konkurencyjności możemy podzielić na dwie podstawowe grupy: 1) wpływające na innowacyjność gospodarki i poziom technologicznego zaawansowania produktów, 2) tworzące prawno-instytucjonalne oraz logistyczne i infrastrukturalne warunki dla rozwoju przedsiębiorczości. Pierwsza grupa, najczęściej oceniana jest na podstawie poziomu nakładów na B+R, liczby patentów, poziomu wykształcenia społeczeństwa oraz syntetycznych wskaźników innowacyjności. Do oceny drugiej, stosuje się rankingi wolności gospodarczej i konkurencyjności, natomiast warunki logistyczne i jakość infrastruktury technicznej możemy skwantyfikować w oparciu o publikowane przez Bank Światowy dane. Konkurencyjność handlowa kraju najczęściej oceniana jest przy wykorzystaniu indeksu ujawnionej przewagi komparatywnej, który po raz pierwszy został zastosowany w 1965 roku przez B. Balasse (Balassa, 1965). Indeks mierzy przewagę komparatywną kraju (A) poprzez porównanie udziału grupy produktów j w eksporcie kraju A ( grupy produktów j w eksporcie grupy referencyjnej R ( ) z udziałem ). Indeks przyjmuje postać [1]. 3 [1] Wartości większe od 1 oznaczają, że w danej grupie produktów kraj A posiada ujawnioną przewagę komparatywną względem grupy referencyjnej. 2. Zróżnicowanie ogólnej konkurencyjności krajów członkowskich Unii Europejskiej Podstawowym miernikiem konkurencyjności kraju oraz wskaźnikiem standardu życia mieszkańców są zmiany w poziomie realnego PKB per capita. Najwyższe tempo wzrostu w latach 1995-2011 miały Litwa (6,0%), Łotwa (5,8%), Estonia (5,5%), Polska (4,4%) i Słowacja (4,2%). Wśród głównych czynników wysokiej dynamiki możemy wymienić efekt doganiania (catch-up), duży wzrost wydajności pracy związany głównie ze wzrostem nakładów kapitałowych na zatrudnionego i poprawą jakości kapitału ludzkiego oraz wzrost efektywności wykorzystania czynników produkcji mierzony zmianami TFP (por. tabela 2). Najniższe tempo wzrostu realnego PKB per capita osiągnęły Włochy (0,4%) i Dania (0,9%). W obu przypadkach powodem niskiej dynamiki był spadek TFP, a w przypadku Włoch również najniższy w całej Unii Europejskiej wzrost wydajności pracy. Tabela 2. Wskaźniki wzrostu gospodarczego w latach 1995-2011 (średniorocznie w %) Realny PKB per capita Austria Belgia Bułgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Unia Europejska (UE-27) 1,8 1,4 3,4 1,2 2,7 0,9 5,5 2,5 1,1 1,6 1,6 1,7 3,2 6,0 2,2 5,8 1,0 1,4 4,4 1,2 3,0 4,2 2,9 2,3 2,5 1,8 0,4 1,6 Wydajność pracy PKB PKB na zatrudnionego na godz. pracy 1,2 1,6 0,9 1,0 2,9 3,1 1,2 1,4 2,9 3,2 1,0 0,8 5,3 4,0 1,6 1,9 0,8 1,3 1,5 1,3 0,7 0,8 1,0 1,3 2,3 2,6 5,7 5,1 0,3 0,6 5,2 6,0 0,1 1,2 0,8 1,3 3,9 3,5 1,2 0,9 5,5 5,6 4,0 4,3 2,9 2,5 2,0 2,0 2,2 2,3 1,5 1,9 0,1 0,4 1,1 1,4 TFP 1,1 -0,2 -1,7 0,8 0,5 -0,2 3,4 1,1 0,0 -0,4 -0,5 0,4 0,6 2,7 -0,2 1,3 1,2 0,8 2,0 -0,8 3,3 2,6 0,8 0,9 -0,3 0,2 -0,4 --- Źródło: obliczenia własne na podstawie danych (Eurostat, 2012; The Conference Board, 2012). 4 Podstawowym założeniem rozwijanych od początku bieżącego stulecia modeli handlu zagranicznego jest wyższa wydajność pracy eksporterów niż firm działających tylko na rynku krajowym. Jedynie najbardziej produktywne przedsiębiorstwa mogą rozpocząć działalność eksportową, ponieważ ekspansja na rynki zagraniczne wymaga poniesienia dodatkowych kosztów (Melitz, 2003). Najwyższe tempo wzrostu wydajności pracy w grupie krajów UE-15 w latach 1995-2011 miały Irlandia (2,6%), Szwecja (2,0%), Wielka Brytania (1,9%) i Finlandia (1,9%). Wydajność pracy rosła w tych krajach w większości sektorów, niewielki był natomiast wpływ na wzrost całkowitej produktywności migracji siły roboczej z sektorów o niższej do tych charakteryzujących się wyższą wydajnością pracy (European Commission, 2010, s. 29-30). Najwolniej wydajność pracy rosła we Włoszech (0,4%), Luksemburgu (0,6%), Hiszpanii (0,8%) i Danii (0,8%), co w znacznym stopniu spowodowane było spadkiem efektywności wykorzystania czynników produkcji (TFP) (por. tabela 2). Ze względu na występowanie efektu doganiania tempo wzrostu wydajności pracy krajów o niższym poziomie rozwoju przewyższa wyniki osiągane przez gospodarki o najwyższym poziomie PKB per capita. We wszystkich krajach UE-12 za wyjątkiem Cypru i Malty wydajność pracy w latach 1995-2011 rosła średniorocznie w tempie przekraczającym 2%. Największa poprawa produktywności w analizowanym okresie miała miejsce na Łotwie, Litwie i w Rumunii. Pomimo postępującej konwergencji absolutny poziom wydajności pracy jest bardzo zróżnicowany pomiędzy krajami UE-27. Na rysunku 1 zaprezentowano dane pokazujące poziom wydajności pracy (PKB na godzinę pracy) w stosunku do średniej dla Unii Europejskiej (UE-27=100). W roku 2011 najwyższy poziom wydajności pracy miały Luksemburg (189,8% średniej UE-27), Holandia (153,3%), Belgia (152,8%) i Francja (149,1%). Poziom wydajności pracy wszystkich krajów UE-12 pozostaje ciągle poniżej średniej dla całej Unii, ale w większości z nich nastąpiła wyraźna poprawa. Jedynie na Malcie i Cyprze wydajność pracy w stosunku do średniej spadła. Niekorzystnie również należy ocenić produktywność Portugalii i Grecji. 5 250 1995 200 2011 150 100 50 Rumunia Bułgaria Łotwa Estonia Litwa Polska Węgry Portugalia Czechy Słowacja Grecja Cypr Malta Słowenia Włochy Hiszpania Finlandia Wielka Brytania Dania Szwecja Austria Irlandia Niemcy Francja Belgia Holandia Luksemburg 0 Rysunek 1. Poziom wydajności pracy (PKB na godzinę pracy) w stosunku do średniej dla UE-27 w roku 1995 i 2011 w % Źródło: (The Conference Board, 2012). 3. Konkurencyjność cenowa i kosztowa Podstawą oceny konkurencyjności cenowej i kosztowej jest analiza zmian realnych efektywnych kursów walutowych i poziomu jednostkowych kosztów pracy. Badając realny efektywny kurs walutowy należy wyróżnić dwie grupy gospodarek. Do pierwszej możemy zaliczyć najwyżej rozwinięte kraje (UE-15), natomiast drugą tworzą nowe kraje członkowskie UE-12. Kraje rozwijające się, przechodzące transformację gospodarczą, mające wysokie tempo wzrostu realnego PKB i wydajności pracy, doświadczają aprecjacji realnego efektywnego kursu walutowego. Dzieje się tak ze względu na występowanie efektu BalassySamuelsona polegającego na wzroście płac i cen w sektorach produkujących dobra podlegające wymianie w odpowiedzi na wzrost wydajności pracy, pociągający za sobą nie mający podstaw we wzroście produktywności wzrost cen dóbr niepodlegających wymianie (Balassa, 1964; Samuelson, 1964). Spośród krajów Europy Środkowej i Wschodniej najsilniejszy efekt Balassy-Samuelsona oszacowano dla Polski i Węgier, jednakże jego wpływ na aprecjację realnego efektywnego kursu walutowego nie przekraczał 1,5%. W przypadku Czech, Słowacji i Słowenii wpływ był statystycznie nieistotny (Égert, Halpern, MacDonald, 2005, s. 30). W grupie krajów wysoko rozwiniętych w latach 1999-2011 konkurencyjność cenowa mierzona zmianami realnego efektywnego kursu walutowego opartego na deflatorze PKB wzrosła w największym stopniu w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Szwecji, Finlandii i Austrii 6 (por. tabela 3). Należy jednak podkreślić, że w przypadku Wielkiej Brytanii wysoka deprecjacja realnego kursu walutowego nastąpiła dopiero wskutek kryzysu lat 2008-2009, natomiast w latach 1999-2007 realny efektywny kurs funta miał tendencję do aprecjacji (European Commission, 2010, s. 101-102). Niewielkie, nie przekraczające 10% pogorszenie konkurencyjności w stosunku do 36 najwyżej rozwiniętych krajów świata, miało miejsce w 9 krajach Unii Europejskiej: Belgii i Luksemburgu, Danii, Grecji, Francji, Irlandii, Włoszech, Holandii i Portugalii. Największa aprecjacja realnego efektywnego kursu walutowego wśród krajów UE-15 w latach 1999-2011 miała miejsce w Hiszpanii o 18,5%. Porównując zmiany realnego kursu walutowego opartego na deflatorze PKB ze wskaźnikami, do obliczenia których wykorzystano jednostkowe koszty pracy należy wskazać na jeszcze wyższą poprawę konkurencyjności Austrii i Niemiec co wynika z niewielkiego wzrostu płac, podobnie jak to ma miejsce w przypadku Japonii i Stanów Zjednoczonych. Szczególnie negatywnie wzrost jednostkowych kosztów pracy wpłynął na konkurencyjność Irlandii, Włoch, Finlandii i Danii. Tabela 3. Realny efektywny kurs walutowy oparty na deflatorze PKB i jednostkowych kosztach pracy w stosunku do grupy 36 najwyżej rozwiniętych gospodarek w latach 1999-2011 (indeks 1999=100) Austria Belgia i Luksemburg Bułgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Unia Europejska Deflator PKB 99,0 108,6 154,6 116,8 149,1 109,6 136,7 98,9 102,7 109,1 118,5 109,5 107,8 138,1 143,5 121,0 89,6 119,6 108,7 197,9 174,3 100,5 98,5 138,9 83,6 107,7 104,0 Jednostkowe koszty pracy 95,9 107,7 154,4 115,2 167,4 115,2 142,9 106,1 108,1 106,6 111,4 110,9 116,0 121,0 134,4 117,0 88,9 103,0 110,8 178,7 177,7 110,9 101,3 133,8 88,9 115,2 112,8 Źródło: (European Commission, 2011c, s. 81-84). W grupie 12 krajów, które przystąpiły do Unii Europejskiej w latach 2004/2007 zróżnicowanie konkurencyjności jest jeszcze większe. Większe są również różnice 7 występujące pomiędzy zmianami realnego kursu walutowego opartego na deflatorze PKB i jednostkowych kosztach pracy. Największa aprecjacja w latach 1999-2011 miała miejsce w Rumunii, Słowacji i Bułgarii. Nieznacznie lepszą pozycję zajmowały Czechy i Łotwa. Najmniejsza utrata konkurencyjności nastąpiła w Słowenii, w której aprecjacja realnego kursu opartego na deflatorze PKB wyniosła zaledwie 0,5% (por. tabela 3). Warto zwrócić uwagę na konkurencyjność Polski. Realny efektywny kurs walutowy oparty na deflatorze PKB uległ w latach 1999-2011 aprecjacji o blisko 20%, co spowodowane było głównie wzrostem cen dóbr i usług. Natomiast aprecjacja kursu opartego na jednostkowych kosztach pracy była niska, zaledwie 3%. Świadczy to o niewielkim wzroście kosztów pracy i minimalnym wpływie na pogorszenie konkurencyjności. Przeciwne tendencje wystąpiły w Słowenii - wzrost cen był mały, a pogorszenie konkurencyjności było spowodowane wzrostem kosztów pracy. Uzupełnieniem analizy konkurencyjności kosztowo-cenowej jest ocena zmian jednostkowych kosztów pracy, która dostarcza informacji o relatywnym poziomie konkurencyjności krajów. Nominalne jednostkowe koszty pracy w latach 2000-2011 najwolniej rosły w Niemczech (0,53%), Litwie (0,97%), Austrii (1,28%), Polsce (1,52%) i Szwecji (1,57%). Największy wzrost natomiast nastąpił w Rumunii (17,6%), Łotwie (5,93%), Bułgarii (5,38%), Estonii (5,17%) i Węgrzech (4,97%). W pozostałych krajach Unii Europejskiej wzrost nominalnych jednostkowych kosztów pracy mieścił się w przedziale 2%3% (por. rysunek 2). Rumunia Łotwa Bułgaria Estonia Węgry Słowacja Słowenia Luksemburg Cypr Malta Grecja Dania Wielka Brytania Włochy Czechy Irlandia Hiszpania Holandia Portugalia Francja Finlandia Belgia Szwecja Polska Litwa Austria Niemcy 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Rysunek 2. Średnie roczne tempo wzrostu nominalnych jednostkowych kosztów pracy w latach 2000-2011 w % Źródło: (Eurostat, 2012). 8 Analiza dynamiki kosztów pracy na poziomie poszczególnych przemysłów pozwala zidentyfikować najbardziej konkurencyjne kosztowo sektory gospodarki w poszczególnych krajach. Zgodnie z danymi publikowanymi przez Komisję Europejską najniższe tempo wzrostu jednostkowych kosztów pracy w latach 1996-2009 w przemyśle przetwórczym miały Bułgaria (-2,3%), Finlandia (-1,4%), Austria (-1,2%), Szwecja (-0,7%) i Belgia (-0,2%) (European Commission, 2010, s. 104). Wysoki wzrost jednostkowych kosztów pracy w Bułgarii zaprezentowany na rysunku 2 spowodowany był dużym wzrostem kosztów w usługach pośrednictwa, nieruchomościach i usługach biznesowych. Znacznie gorsze wyniki niż w sektorze przemysłowym odnotowano w usługach rynkowych, w których w większości krajów miał miejsce wysoki wzrost jednostkowych kosztów pracy. W dynamicznie rozwijających się usługach finansowych najbardziej konkurencyjne pod względem kosztów pracy były Austria, Belgia, Bułgaria, Dania, Hiszpania i Portugalia. W handlu hurtowym i detalicznym wyraźną przewagę kosztową posiadały Austria, Czechy, Niemcy, Luksemburg, Holandia i Szwecja. 4. Konkurencyjność pozacenowa Równie istotne, jak cenowe czynniki konkurencyjności są pozacenowe źródła przewagi komparatywnej. W stworzonej na przełomie lat 70. i 80. nowej teorii handlu obok klasycznych czynników wymiany uwzględniono zróżnicowanie produktów. W rozwijanych w kolejnych latach modelach handlu zagranicznego coraz częściej uwzględniano jakościowe czynniki rozwoju wymiany (Sutton, 2007). Wśród najistotniejszych należy wymienić poziom zaawansowania technologicznego kraju i jego innowacyjność, wysokość nakładów badawczo rozwojowych, poziom wykształcenia społeczeństwa, aktywność patentową, jakość infrastruktury transportowej i teleinformatycznej. Równie istotne jest prawno-instytucjonalne otoczenie biznesu, jakość instytucji, poziom wolności gospodarczej, bariery administracyjne. Przeprowadzone przez eksportów Komisji Europejskiej analizy handlu zagranicznego krajów Unii Europejskiej wykazały, że pozacenowe czynniki miały o wiele większy wpływ na wzrost eksportu niż czynniki cenowe i kosztowe oraz popyt zagraniczny. Wkład czynników pozacenowych do wzrostu eksportu w latach 1999-2009 był ponad 50% w Luksemburgu, Holandii, Słowenii, Irlandii, Polsce i Czechach. Mniejszy, ale również pozytywny w przypadku eksportu Litwy, Belgii, Słowacji, Niemiec, Austrii, Rumunii i Hiszpanii. W pozostałych krajach czynniki pozacenowe miały negatywny wpływ, największy w przypadku Malty, Włoch i Łotwy (European Commission, 2010, s. 131). 9 Najczęściej analizowanym wskaźnikiem przy ocenie stopnia zaawansowania technologicznego gospodarki jest poziom nakładów na badania i rozwój (GERD). Ich wysokość jest bardzo zróżnicowana pomiędzy krajami Unii Europejskiej. Zgodnie z danymi Eurostatu w roku 2010 w pięciu krajach wysokość nakładów na B+R przekraczała 2,5% PKB. Najwięcej środków na prace badawcze przeznaczano w Finlandii (3,87%), Szwecji (3,42%), Danii (3,06%), Niemczech (2,82%) oraz Austrii (2,76%) (por. rysunek 3). Najmniej środków na cele B+R w roku 2010 przeznaczały Rumunia (0,47%), Cypr (0,50%), Bułgaria, Grecja i Łotwa (po 0,60%), Malta i Słowacja (po 0,63%) oraz Polska (0,74%) i Litwa (0,79%). W pozostałych krajach UE poziom nakładów na B+R mieścił się w przedziale 1%-2,5% (por. rysunek 3). 4,50 4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 Finlandia Szwecja Dania Niemcy Austria Francja Słowenia Belgia Holandia Irlandia Wielka Brytania Luksemburg Estonia Portugalia Czechy Włochy Hiszpania Węgry Litwa Polska Malta Słowacja Łotwa Grecja Bułagaria Cypr Rumunia 0,00 Rysunek 3. Wysokość nakładów na B+R w % PKB w roku 2010 Źródło: (Eurostat, 2012). Drugą zmienną, obok nakładów na badania i rozwój, wpływającą na potencjał innowacyjny gospodarki jest poziom wykształcenia społeczeństwa. Obfitość dobrze wykształconych ludzi idzie w parze z wysokim poziomem produktywności. Ponadto wysoko wykwalifikowani pracownicy dają większe możliwości absorpcji zaawansowanej technologii. Jak wskazują R. Barro i J-W. Lee, poziom wykształcenia jest ważnym czynnikiem wzrostu jakości i zasobu kapitału ludzkiego oraz wzrostu produkcji (Barro, Lee, 2010, s. 2). Angel de la Fuente oszacował, że każdy dodatkowy rok edukacji podnosi poziom produktywności w krajach Unii Europejskiej średnio o 6,2%, a w długim okresie o kolejne 3,1% wskutek przyspieszenia postępu technologicznego (De la Fuente, 2003, s. 48). W nowszych badaniach 10 wykazał on również, że wzrost jakości kapitału ludzkiego w rezultacie poprawy poziomu wykształcenia ma około 30% wkład we wzroście wydajności pracy w Unii Europejskiej (De la Fuente, 2011). Na podstawie opracowanych przez R. Barro i J-W. Lee statystyk możemy wskazać kilka prawidłowości. Po pierwsze, średni czas edukacji osób po 25 roku życia wzrósł w latach 1995-2010 we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Największa poprawa miała miejsce w Niemczech (wzrost czasu edukacji z 9,41 roku do 12,21), Hiszpanii (z 7,73 do 10,35), Francji (z 8,30 do 10,43) i Grecji (z 8,18 do 10,5). Niewielki, nie przekraczający 6 miesięcy, wzrost czasu edukacji odnotowano w Danii, Słowacji, Słowenii i Cyprze. Po drugie, nastąpił wyraźny wzrost konwergencji w długości czasu edukacji. Odchylenie standardowe od średniej dla UE-27 spadło z 1,24 w roku 1995 do 1,04 w roku 2010. Zauważalnie gorsze wyniki osiąga jedynie Portugalia (por. rysunek 4). 1995 2010 Bułgaria 12 Cypr 14 10 8 6 4 2 Czechy Estonia Niemcy Węgry Słowenia Szwecja Irlandia Słowacja Litwa Holandia Grecja Bellgia Rumunia Łotwa Francja Hiszpania Dania Finlandia Polska Luksemburg Malta Austria Wielka Brytania Włochy Portugalia 0 Rysunek 4. Średni czas edukacji osób powyżej 25 roku życia w latach 1995 i 2010 w latach Źródło: (Barro, Lee, 2012). Efektywność nakładów badawczo-rozwojowych możemy zmierzyć ilością nowych patentów zgłaszanych do urzędów patentowych. Najbardziej reprezentatywnym wskaźnikiem jest liczba patentów triadowych przypadająca na jeden milion mieszkańców kraju. Zgodnie z danymi publikowanymi przez OECD w roku 2009 najwięcej patentów zgłoszono w Szwecji 11 (96,8), Niemczech (70,4), Finlandii (63,0), Holandii (56,0), Danii (50,6) i Austrii (49,7). Najniższą aktywnością patentową cechowały się Słowacja (0,5), Polska (0,6), Grecja (1,0), Portugalia (1,9) oraz Czechy (2,0) (OECD, 2011, s. 183). W szerszym ujęciu potencjał i efekty innowacyjności możemy ocenić na podstawie syntetycznego wskaźnika (Summary Innovation Index) publikowanego corocznie w European Innovation Scoreboard. Jest on skonstruowany w oparciu o trzy cząstkowe indeksy: potencjał innowacji (enablers), innowacyjna działalność przedsiębiorstw oraz jej wyniki. Potencjał innowacji rozumiany jest jako siły sprawcze innowacji, do których zaliczono: zasoby ludzkie, możliwości finansowania projektów oraz wsparcie rządowe dla działań innowacyjnych. Innowacyjna działalność przedsiębiorstw obejmuje inwestycje, powiązania zewnętrzne oraz przedsiębiorczość i efekty pośrednie. Wyniki działalności innowacyjnej uwzględniają odsetek przedsiębiorstw wdrażających innowacje o charakterze rynkowym lub w obrębie firmy oraz gospodarcze efekty innowacji takie jak: zmiany struktury zatrudnienia, wysokości eksportu oraz sprzedaży. Na podstawie uzyskanych wyników wyróżniono cztery grupy krajów: 1) liderów innowacyjności, 2) kraje podążające za liderami, 3) umiarkowanych innowatorów, 4) kraje mało innowacyjne. Do pierwszej grupy zaliczono cztery gospodarki: Szwecję, Danię, Niemcy i Finlandię. Grupę drugą tworzą Belgia, Wielka Brytania, Holandia, Austria, Luksemburg, Irlandia, Francja i trzy kraje słabiej rozwinięte: Słowenia, Cypr i Estonia. Za najmniej innowacyjne gospodarki uznano Rumunię, Litwę, Bułgarię i Łotwę. Pozostałe kraje znalazły się w grupie umiarkowanych innowatorów. Tabela 4. Syntetyczny indeks innowacyjności w roku 2011 Liderzy innowacyjności Szwecja Dania Niemcy Finlandia 0,755 0,724 0,700 0,691 Umiarkowani innowatorzy Włochy 0,441 Portugalia 0,438 Czechy 0,436 Hiszpania 0,406 Węgry 0,352 Grecja 0,343 Malta 0,340 Słowacja 0,305 Polska 0,296 Podążający za liderami Belgia Wielka Brytania Holandia Austria Luksemburg Irlandia Francja Słowenia Cypr Estonia Kraje mało innowacyjne Rumunia Litwa Bułgaria Łotwa 0,621 0,620 0,596 0,595 0,595 0,582 0,558 0,521 0,509 0,496 0,263 0,255 0,239 0,230 Źródło: (European Commission, 2012, s. 7 i 70) . 12 Istotnym wyznacznikiem pozacenowej konkurencyjności gospodarki są warunki w jakich działają przedsiębiorstwa. Wielu badaczy wykazało istotny pozytywny wpływ wolności gospodarczej i jakości instytucji publicznych na osiągane stopy wzrostu gospodarczego, poziom PKB per capita, czy wreszcie szeroko pojętą konkurencyjność gospodarki (De Haan, Sturm, 2000, s. 215-241). W syntetyczny sposób ten aspekt konkurencyjności jest oceniany przez ekspertów The Heritage Foundation, a uzyskane wyniki prezentowane w corocznie publikowanych rankingach wolności gospodarczej. W roku 2012 najkorzystniejsze warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej stworzono w Irlandii, Danii, Luksemburgu i Wielkiej Brytanii. Na drugim końcu rankingu znalazły się Grecja, Włochy, Słowenia i Portugalia. Największa poprawa w latach 1996-2012 nastąpiła w krajach przechodzących transformację gospodarczą (Litwa, Rumunia, Bułgaria, Słowenia, Węgry, Polska), ale również w wysoko rozwiniętych gospodarkach liberalizujących przepisy i znoszących bariery dla przedsiębiorców (Irlandia, Dania, Finlandia). W czterech krajach (Wielka Brytania, Francja, Włochy i Grecja) poziom wolności gospodarczej został oceniony niżej (por. rysunek 5). 80 1996 2012 75 70 65 60 55 50 45 Grecja Włochy Słowenia Portugalia Polska Francja Bułgaria Rumunia Łotwa Malta Słowacja Belgia Węgry Hiszpania Austria Czechy Litwa Niemcy Szwecja Cypr Finlandia Estonia Holandia Wielka Brytania Dania Luksemburg Irlandia 40 Rysunek 5. Indeks wolności gospodarczej w roku 1996 i 2012 Źródło: (The Heritage Foundation, 2012). Kluczową rolę w procesie dystrybucji dóbr i usług odgrywa sektor transportowy i infrastruktura logistyczna. Jakość dróg i autostrad, portów morskich, lotnisk i systemów 13 teleinformatycznych jest istotnym wyznacznikiem kosztów transportu i konkurencyjności eksportu. Eksperci Banku Światowego skonstruowali indeks wydajności logistycznej składający się z sześciu elementów: 1) efektywność obsługi celnej, 2) jakość infrastruktury handlowej i transportowej, 3) łatwość wysłania towaru poza granice kraju, 4) jakość usług logistycznych, 5) możliwość identyfikacji i śledzenia przesyłek, 6) czas dostawy towarów od producenta do konsumenta. Indeks przyjmuje wartości mieszczące się w przedziale od 1 do 5. Im wyższa wartość tym lepiej oceniany jest kraj. W roku 2010 sześć krajów Unii Europejskiej znalazło się w pierwszej dziesiątce światowego rankingu. Najwyżej na świecie oceniono Niemcy (4,11), przed Singapurem (4,09), Szwecją (4,08), Holandią (4,07), Luksemburgiem (3,98) i Szwajcarią (3,97). W drugiej dziesiątce globalnego rankingu znalazły się Irlandia, Finlandia, Dania, Francja i Austria (por. rysunek 6). Niemcy Szwecja Holandia Luksemburg Wielka Brytania Belgia Irlandia Finlandia Dania Francja Austria Włochy Hiszpania Czechy Polska Portugalia Łotwa Słowacja Estonia Litwa Cypr Grecja Węgry Słowenia Rumunia Bułgaria Malta 4,5 4,3 4,1 3,9 3,7 3,5 3,3 3,1 2,9 2,7 2,5 Rysunek 6. Indeks wydajności logistycznej w roku 2010 Źródło: (World Bank, 2012). Najgorszą konkurencyjnością logistyczną charakteryzują się Malta, Bułgaria, Rumunia, Słowenia, Grecja i Węgry. Szczególnie niekorzystnie oceniono w tych krajach efektywność obsługi celnej, jakość infrastruktury i usług logistycznych. Podsumowaniem analizy konkurencyjności pozacenowej są zaprezentowane na rysunku 7 wyniki najnowszego raportu (Global Competitiveness Report 2011-2012) opublikowanego przez Światowe Forum Ekonomiczne. Na podstawie szeregu wskaźników cząstkowych oceniana jest ogólna konkurencyjność kraju. Uzyskane wyniki potwierdzają wcześniej przytoczone dane. Za najbardziej konkurencyjne uznano Szwecję (3 miejsce w 14 rankingu globalnym), Finlandię (4 miejsce), Niemcy (6 miejsce), Holandię (7 miejsce) i Danię (8 miejsce). Spośród słabiej rozwiniętych krajów Unii Europejskiej najwyżej w rankingu znalazły się Estonia (33 miejsce w rankingu globalnym i 12 wśród krajów UE), Czechy (odpowiednio 38 i 14 miejsce) oraz Polska (41 i 15 miejsce). Szczególnie wysoko oceniono w nich poziom wykształcenia i szkolnictwo wyższe, efektywność rynków towarów (Estonia i Czechy). W Polsce niżej oceniono innowacyjność gospodarki. 120 Konkurencyjność ogólna Szkolnictwo wyższe Efektywność rynku towarów Innowacyjność 100 80 60 40 20 Grecja Rumunia Bułgaria Słowacja Łotwa Słowenia Malta Węgry Cypr Portugalia Litwa Włochy Polska Czechy Hiszpania Estonia Irlandia Luksemburg Austria Francja Belgia Wielka Brytania Dania Holandia Niemcy Finlandia Szwecja 0 Rysunek 7. Pozycja krajów Unii Europejskiej w rankingu konkurencyjności Światowego Forum Ekonomicznego w latach 2011-2012 Źródło: (WEF, 2011, s. 15-22). Za najmniej konkurencyjne kraje w Unii Europejskiej uznano Grecję (90 miejsce w rankingu globalnym), Rumunię (77 miejsce), Bułgarię (74 miejsce), Słowację (69 miejsce) i Łotwę (64 miejsce). Na złe wyniki wpłynęły głównie niska innowacyjność, zwłaszcza Słowacji, Rumunii, Bułgarii i Grecji oraz nieefektywny rynek towarów (Grecja, Rumunia, Bułgaria). 5. Konkurencyjność zewnętrzna Zewnętrzna konkurencyjność kraju może być mierzona zmianami udziału rynkowego w światowym eksporcie towarów i usług oraz analizę dynamiki wzrostu tego eksportu. Natomiast konkurencyjność w poszczególnych dziedzinach handlu najczęściej określana jest przez analizę indeksów ujawnionej przewagi komparatywnej. Zasadniczą tendencją charakteryzującą konkurencyjność eksportu krajów członkowskich Unii Europejskiej w latach 1995-2011 jest wyraźny wzrost udziału rynkowego w światowym eksporcie krajów UE-12 15 przy równoczesnej utracie pozycji eksportowej najwyżej rozwiniętych gospodarek (UE-15). Najlepsze wyniki uzyskały Litwa, Łotwa, Estonia, Słowacja, Rumunia i Węgry, które co najmniej dwukrotnie zwiększyły swój udział w światowym eksporcie (por. tabela 5). Niewiele gorsze wyniki osiągnęły Polska i Czechy. We wszystkich wymienionych krajach, za wyjątkiem Litwy, wzrost był głównie spowodowany umocnieniem pozycji w światowym eksporcie towarów, mniej korzystniej kształtowała się pozycja eksportowa w sektorze usług komercyjnych. Tabela 5. Wskaźniki konkurencyjności handlowej w latach 1995-2011 Austria Belgia i Luksemburg Bułgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Zmiany udziału rynkowego w światowym eksporcie w % Towary i Towary Usługi usługi -14,9 -10,8 -23,5 -10,0 -19,7 43,8 52,6 50,2 63,6 -33,9 -58,0 -20,5 91,6 118,6 1,9 -21,3 -36,0 32,5 138,8 161,8 93,7 -36,3 -44,1 8,6 -42,7 -43,0 -40,7 0,4 -19,8 29,4 -7,6 -12,6 7,7 -7,5 -6,6 -11,9 37,6 -18,4 585,3 201,9 198,4 218,9 151,7 189,9 85,9 -15,2 -38,5 33,8 -15,9 -19,1 5,3 94,3 135,3 5,6 -19,7 -25,6 -0,6 126,0 127,7 114,4 127,9 165,8 -15,9 17,3 20,0 5,7 -20,1 -33,1 51,9 115,5 150,0 27,4 -31,1 -42,8 8,4 -37,9 -35,7 -46,6 Tempo wzrostu eksportu średniorocznie w% Towary i Towary Usługi usługi 7,8 9,1 5,3 8,1 8,0 9,3 13,1 13,7 12,2 7,0 5,3 7,9 14,5 15,6 9,8 7,6 6,4 10,5 17,1 17,7 16,3 7,5 7,0 10,8 5,5 5,7 4,9 9,0 8,2 10,3 9,0 8,9 9,2 8,9 9,3 7,4 11,7 8,4 25,0 18,5 18,4 19,1 16,0 17,6 13,1 7,9 6,7 10,0 8,3 8,2 9,4 15,1 15,9 12,5 8,2 7,9 9,0 15,5 15,4 16,5 15,4 16,9 7,7 10,5 10,9 9,0 8,1 7,3 11,2 14,9 15,5 13,2 6,5 5,6 9,0 6,3 6,7 4,6 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych (WTO, 2012). W grupie wysoko rozwiniętych krajów Unii Europejskiej (UE-15) największy wzrost udziału rynkowego w światowym eksporcie miała Irlandia. Był on w całości spowodowany bardzo silnym umocnieniem pozycji w eksporcie usług. Niewielki (0,4%) wzrost osiągnęła Grecja, a pozycja eksportowa pozostałych krajów pogorszyła się. O ponad 40% spadł udział rynkowy Francji, o około 1/3 Finlandii, Wielkiej Brytanii i Włoch. W przypadku wielu krajów (Belgia i Luksemburg, Dania, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania) pogarszającej się pozycji w światowym handlu towarami towarzyszył wzrost znaczenia w eksporcie usług. Jest to spowodowane wzrostem znaczenia 16 nowych ośrodków w handlu międzynarodowym (Chiny, Indie) oraz rosnącą aktywnością korporacji międzynarodowych na rynkach krajów rozwijających się, które w celu racjonalizacji kosztów przenoszą produkcję do krajów o niższych jednostkowych kosztach pracy. Następuje również wyraźna zmiana specjalizacji eksportowej krajów Europy Zachodniej polegająca na wzroście znaczenia nowoczesnych usług komercyjnych. Na podstawie zaprezentowanych w tabeli 6 indeksów Balassy, obliczonych dla czterech różniących się poziomem zaawansowania technologicznego grup towarów, możemy ocenić konkurencyjność krajów członkowskich UE w światowym handlu towarowym. Strukturalnym problemem Unii Europejskiej, wpływającym niekorzystnie na jej międzynarodową konkurencyjność jest słabo rozwinięty sektor produkujący dobra zaawansowane technologicznie. W roku 2009 jedynie 8 krajów UE posiadało przewagę konkurencyjną w eksporcie produktów wysokich technologii. W przypadku Francji, Holandii, Irlandii i Wielkiej Brytanii przewaga oparta jest na silnych podstawach, zwłaszcza na wysokiej innowacyjności, poziomie edukacji i nakładach na B+R. Natomiast dyskusyjna jest wysoka wartość indeksów dla Cypru, Malty, Słowacji i Węgier. W przypadku małych gospodarek często wysokie wartości wskaźnika RCA spowodowane są obecnością na rynku dużych korporacji międzynarodowych, których produkcja charakteryzuje się silną orientacją eksportową. Kluczowym czynnikiem rozwoju zaawansowanej technologicznie produkcji w tych krajach jest napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Największa luka konkurencyjna w eksporcie produktów high-tech występuje na Litwie, w Estonii, Portugalii, Bułgarii i Włoszech. Udział zaawansowanych technologicznie produktów w eksporcie jest tam trzykrotnie niższy niż w stanowiących grupę referencyjną krajach OECD. Unia Europejska charakteryzuje się wyraźną przewagą komparatywną w eksporcie produktów średnich-wysokich technologii, zwłaszcza w produktach kapitałochłonnych. W roku 2009 dla 15 krajów UE indeks Balassy przyjmował wartości wyższe od 1, najwyższe w przypadku Niemiec (1,39), Słowenii (1,25), Czech (1,22) i Hiszpanii (1,18). Przewaga komparatywna licznej grupy krajów skoncentrowana jest w produktach niskiej (20 gospodarek) i średniej technologii (14 gospodarek). Towary te charakteryzują się często wysoką praco- i surowcochłonnością i muszą konkurować z dobrami pochodzącymi z bardziej konkurencyjnych kosztowo gospodarek azjatyckich. Szczególnie wysoka wartość indeksu ujawnionej przewagi konkurencyjnej występuje w Portugalii, Grecji, Bułgarii, Łotwie, ale również w Danii. 17 Tabela 6. Indeksy ujawnionej przewagi konkurencyjnej wg stopnia zaawansowania technologicznego w eksporcie towarów w krajach Unii Europejskiej, Japonii i Stanach Zjednoczonych w roku 2009 Wysokie technologie Austria Belgia Bułgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Unia Europejska (UE27) 0,54 0,97 0,36 1,70 0,85 0,52 0,30 0,69 1,07 0,66 0,49 1,08 2,05 0,23 0,41 0,60 2,66 0,76 0,57 0,33 0,46 1,07 0,62 0,86 1,60 1,10 0,38 0,84 Średnie-wysokie technologie 1,14 1,06 0,59 0,73 1,22 0,97 0,82 0,97 1,07 0,50 1,18 0,89 1,11 0,74 0,68 0,58 0,50 1,39 1,03 0,84 1,04 1,03 1,25 1,01 1,11 1,10 1,12 1,14 Średnie-niskie technologie 1,02 0,92 1,75 0,51 0,95 0,93 1,48 1,07 0,78 1,45 0,93 0,92 0,14 1,67 1,86 1,13 0,50 0,77 1,22 1,09 1,22 1,09 1,04 0,97 0,56 0,88 1,14 0,89 Niskie technologie 1,20 1,02 1,65 1,43 0,75 1,75 1,58 1,35 1,08 1,90 1,31 1,27 0,66 1,57 1,23 2,22 0,80 0,75 1,14 2,06 1,26 0,72 0,86 1,19 0,62 0,82 1,28 1,03 Źródło: (European Commission, 2011b, s. 123). Jedną z najważniejszych tendencji charakteryzujących współczesną gospodarkę światową jest dynamiczny rozwój sektora usługowego. W przypadku Unii Europejskiej jego rola jest szczególnie duża. Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej udział usług rynkowych w PKB Unii Europejskiej (UE-27) wzrósł w latach 1997-2009 o 3,8 punktu procentowego do 49,9%, a usług nierynkowych o 1,9 punktu procentowego do 24,1% (European Commission, 2011b, s. 37). Największy udział usług rynkowych w PKB w roku 2009 miały Luksemburg (69,9%), Cypr (54,7%), Łotwa (54,1%), Wielka Brytania (53,3%), Grecja (52,8%) oraz Francja (52,7%). Konkurencyjność kraju w eksporcie usług zależy od wielu czynników, wśród których istotną rolę odgrywa charakter i sposób świadczenia usługi (Langhammer, 2004, s. 889-890; Mucha-Leszko, Kąkol, Białowąs, 2009, s. 60-64). Gdy eksport usług następuje poprzez transgraniczną wymianę, wówczas kluczowe jest techniczne, a zwłaszcza teleinformatyczne zaawansowanie eksportera. W przypadku usług świadczonych za pośrednictwem inwestycji zagranicznych lub związanych z przepływem siły roboczej ważne dla konkurencyjności są 18 warunki podejmowania działalności usługowej na rynku kraju docelowego, w szczególności swoboda świadczenia tych usług i brak dyskryminujących usługodawcę przepisów prawnych. Przyjmując za kryterium konkurencyjności handlowej wysokość indeksu Balassy możemy wskazać kraje charakteryzujące się wyraźną przewagą w światowym eksporcie usług. Spośród krajów UE najsilniejszą pozycję mają Francja, Holandia, Rumunia i Wielka Brytania. Aż w 5 z 9 kategorii usług komercyjnych wysokość wskaźnika RCA jest wyższa od 1. Natomiast Belgia, Cypr, Dania, Grecja, Łotwa i Włochy miały przewagę zaledwie w dwóch kategoriach usług. Najistotniejsza jednak z punktu widzenia pozycji kraju w światowym eksporcie usług jest przewaga w nowoczesnych, dynamicznie rozwijających się dziedzinach usług, jak komputerowe i informatyczne, finansowe oraz ubezpieczeniowe. Austria Belgia Bułgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Unia Europejska (UE27) 1,17 2,00 1,30 0,40 0,82 0,47 1,30 0,57 1,12 0,30 0,69 2,08 0,33 1,11 2,22 1,06 0,58 0,73 0,90 1,20 3,62 1,40 1,85 1,46 0,91 1,36 0,61 1,07 0,63 0,91 0,40 0,26 0,84 0,56 0,51 4,92 0,16 0,12 0,84 1,20 6,54 0,18 0,30 0,55 0,33 0,92 0,52 0,27 1,73 0,78 0,44 2,11 0,93 0,85 0,12 1,09 0,88 0,63 2,02 0,34 0,58 0,24 1,17 1,75 1,41 0,23 1,15 1,14 0,00 0,59 0,26 0,32 0,00 1,62 1,74 1,05 1,77 0,67 1,53 0,32 0,66 0,36 0,85 0,90 0,26 0,52 0,07 2,79 0,03 0,16 0,15 0,21 0,17 0,04 0,50 0,20 1,21 0,14 7,86 0,86 0,83 0,59 0,19 0,12 0,24 0,67 0,08 0,32 0,12 3,15 0,87 1,12 0,94 0,68 0,82 0,35 0,26 0,35 0,08 0,31 0,20 0,33 0,65 0,28 5,15 0,00 2,26 0,30 0,60 0,80 0,04 0,28 0,22 0,50 0,63 0,81 0,04 2,21 0,50 1,07 1,08 1,61 0,37 0,71 0,86 0,77 0,62 1,93 0,80 0,14 0,95 1,48 1,30 0,30 0,51 0,61 1,11 1,12 1,01 0,79 1,14 0,56 0,72 1,60 0,95 1,26 1,06 1,07 0,45 0,67 0,70 0,40 0,46 0,73 0,21 0,03 1,01 0,33 1,24 0,83 0,00 0,37 1,60 0,22 18,12 0,41 0,44 1,24 0,72 0,77 0,75 0,86 4,49 1,26 0,93 0,88 0,80 0,97 0,73 1,34 1,51 2,17 1,93 0,00 1,37 2,36 0,52 1,02 0,00 1,97 0,19 1,81 0,47 1,39 1,07 0,91 1,07 1,08 0,88 0,63 1,16 0,51 0,85 0,97 Turystyczne Transportowe Osobiste, kulturalne i rekreacyjne Inne usługi biznesowe Ubezpieczeniowe Finansowe Budowlane Komputerowe i informatyczne Komunikacyjne Tabela 7. Indeksy ujawnionej przewagi konkurencyjnej w eksporcie usług komercyjnych w krajach Unii Europejskiej, Japonii i Stanach Zjednoczonych w roku 2009 1,52 0,54 2,31 0,77 1,07 0,47 0,77 0,52 1,26 1,10 1,86 0,61 0,24 1,25 0,29 0,80 1,14 0,55 1,32 1,83 0,54 1,60 1,78 0,80 1,15 0,57 1,49 0,90 Źródło: (European Commission, 2011b, s. 115). Specjalizacja krajów członkowskich UE w handlu usługami jest silnie zróżnicowana. Cypr, Luksemburg oraz Wielka Brytania mają wysoką przewagę konkurencyjną w usługach 19 finansowych. Irlandia, Luksemburg i Wielka Brytania charakteryzują się również wysokimi wskaźnikami RCA w usługach ubezpieczeniowych. W zaawansowanych technologicznie usługach komputerowych i informatycznych przewagę komparatywną posiadają Finlandia, Irlandia, Holandia, Rumunia i Szwecja. W usługach turystycznych i transportowych kluczową rolę odgrywają czynniki klimatyczne, geograficzne i kulturowe. Tradycyjnie przewagę mają kraje Europy Południowej (Włochy, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Malta) oraz Francja. W ostatnich latach do grona krajów cieszących się rosnącym zainteresowaniem turystów dołączyły niektóre kraje Europy Środkowej (Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia) i Wschodniej (Bułgaria i Litwa). W transporcie morskim wysoką przewagę konkurencyjną mają Dania, Grecja oraz Cypr. W przewozach drogowych i kolejowych przewaga komparatywna należy do krajów leżących na trasach głównych szlaków handlowych. W przewozach drogowych silną pozycję mają Polska, Słowacja, Litwa, Łotwa i Estonia, w kolejowych Francja i Niemcy. Zakończenie Przeprowadzona analiza konkurencyjności kosztowo-cenowej i pozacenowej krajów członkowskich Unii Europejskiej w latach 1995-2011 oraz jej wpływu na pozycję eksportową pozwala na sformułowanie kilku wniosków. Po pierwsze, oceniając ogólną konkurencyjność gospodarek na podstawie dynamiki PKB per capita i tempa wzrostu wydajności pracy należy pozytywnie ocenić wyniki osiągane przez Irlandię, Szwecję, Wielką Brytanię i Finlandię. Cechowały się one najwyższą dynamiką wśród krajów UE-15. Natomiast najwolniej rozwijały się Włochy, Hiszpania i Portugalia. Ze względu na duży wpływ efektu doganiania istotnie wyższe tempo wzrostu PKB i wydajności pracy miały w analizowanym okresie kraje UE-12. Nie stanowiły one jednak jednorodnej grupy, wśród najszybciej rozwijających się znalazły się Litwa, Łotwa, Estonia i Polska. Po drugie, biorąc pod uwagę czynniki kosztowe i cenowe mierzone zmianami realnych efektywnych kursów walutowych i jednostkowych kosztów pracy za najbardziej konkurencyjne możemy uznać Niemcy, Szwecję, Austrię, Finlandię, Słowenię i Polskę. Niską konkurencyjnością cenową charakteryzują się Hiszpania i Włochy, a wśród krajów UE-12 ze względu na występowanie efektu Balassy-Samuelsona: Rumunia, Bułgaria, Słowacja i Estonia. Po trzecie, najbardziej złożony i wielowymiarowy obszar konkurencyjności stanowi konkurencyjność pozacenowa. Biorąc pod uwagę wysokość nakładów na B+R, poziom wykształcenia społeczeństwa, aktywność patentową przedsiębiorstw, wolność gospodarczą, 20 jakość infrastruktury transportowej i logistycznej, za najbardziej konkurencyjne możemy uznać kraje skandynawskie oraz Austrię, Niemcy i Holandię. W grupie krajów UE-12 wysoko można ocenić jedynie poziom wykształcenia. Za najmniej konkurencyjne należy uznać Grecję i Portugalię, a w grupie krajów UE-12 Rumunię i Bułgarię. Po czwarte, wysoka konkurencyjność cenowa i pozacenowa krajów skandynawskich, Niemiec, Austrii i Holandii nie idzie w parze z wysoką dynamiką ich wymiany handlowej oraz nie znajduje odzwierciedlenia w rosnącym udziale rynkowym. Natomiast wysokie tempo wzrostu wydajności pracy krajów UE-12 pomaga im w osiągnięciu wysokiej dynamiki eksportu. Należy jednak podkreślić, że w wielu przypadkach doskonałe wyniki są skutkiem napływu inwestycji zagranicznych oraz efektem odrabiania zaległości (zjawisko doganiania) w stosunku do najwyżej rozwiniętych gospodarek. Inny obraz otrzymaliśmy po przeprowadzeniu analizy w oparciu o indeksy ujawnionej przewagi komparatywnej. Uzyskane wyniki potwierdziły, że to najbardziej konkurencyjne cenowo i pozacenowo gospodarki uzyskują przewagę w światowym eksporcie produktów wysokich (Francja, Holandia, Irlandia) i średnich-wysokich technologii (Niemcy) oraz w nowoczesnych usługach rynkowych, a zwłaszcza finansowych, ubezpieczeniowych, biznesowych, komputerowych i telekomunikacyjnych (Wielka Brytania, Irlandia, Luksemburg, Finlandia, Holandia, Szwecja). Bibliografia: 1) Balassa B., (1965), Trade Liberalization and Revealed Comparative Advantage, “Manchester School of Economic and Social Studies”, Vol. 32. 2) Barro R.J., Lee J-W., (2010), A New Data Set of Educational Attainment in the World 1950-2010, "NBER Working Papers", No. 15902. 3) Barro R.J., Lee J-W., (2012), A New Data Set of Educational Attainment in the World 1950-2010, http://www.barrolee.com. 4) De Haan J., Sturm J-E., (2000), On the relationship between economic freedom and economic growth, "European Journal of Political Economy", Vol. 16. 5) De la Fuente A., (2003), Human Capital in a Global and Knowledge-based Economy part II: Assessment at the EU Country Level, "Barcelona Economics Working Paper Series", No. 98. 6) De la Fuente A., (2011), Human Capital and Productivity, "Barcelona Economics Working Paper Series", No. 530. 7) Di Mauro F., Forster K., (2011), Competitiveness as a Multi-Dimensional Concept, w: Di Mauro F., Mandel B.R. red., Recovery and Beyond. Lessons for Trade Adjustment and Competitiveness, ECB, Frankfurt am Main. 21 8) Égert B., Halpern L., MacDonald R., (2005), Equilibrium Exchange Rates in Transition Economies: Taking Stock of the Issues, "William Davidson Institute Working Paper", No. 793. 9) European Commission, (2010), Product Market Review 2010-2011, "European Economy", No. 8. 10) European Commission, (2011a), European Competitiveness Report 2011. 11) European Commission, (2011b), EU Industrial Structure 2011. Trends and Performance. 12) European Commission, (2011c), Price and Cost Competitiveness. Fourth quarter 2011. 13) European Commission, (2012), Innovation Union Scoreboard 2011. 14) Eurostat, (2012), Statistics database, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/. 15) Krugman P.R., (1994), Competitiveness: A Dangerous Obsession, "Foreign Affairs", Vol. 73, No. 2. 16) Langhammer R.J., (2004), Revealed Comparative Advantages in Service Trade of the US, EU and Japan. What Do They Tell US?, "Journal of World Investment and Trade", Vol. 5, No. 6. 17) Melitz M.J., (2003), The Impact of Trade on Intra-Industry Reallocations and Aggregate Industry Productivity, “Econometrica”, Vol. 71, No. 6. 18) Mucha-Leszko B., Kąkol M., Białowąs T., (2009), Analiza handlu usługami Unii Europejskiej w latach 1995-2008 i ocena konkurencyjności, w: Mucha-Leszko B. red., Pozycja Unii Europejskiej w handlu międzynarodowym. Dynamika i struktura obrotów, konkurencyjność, główni partnerzy, Wyd. UMCS, Lublin. 19) Nehring A., (2007), Rozwój i konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. 20) OECD, (2011), Factbook 2011. 21) Samuelson P.A., (1964), Theoretical Notes on Trade Problems, "Review of Economics and Statistics", Vol. 46, No. 2. 22) Sutton J., (2007), Quality, trade, and the moving window: the globalization process, "The Economic Journal", Vol. 117. 23) The Conference Board, (2012), Total Economy Database, http://www.conference- board.org/data/economydatabase/. 24) The Heritage Foundation, (2012), http://www.heritage.org/. 25) Tyson L., (1992), Who's bashing whom: trade conflict in high technology industries, Institute for International Economics, Washington D.C. 26) WEF, (2011), The Global Competitiveness Report 2011-2012. 27) World Bank, (2012), World Development Indicators and Global Development Finance, http://www.worldbank.org. 28) WTO, (2012), Statistics database, http://stat.wto.org/. 22
