ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA Zakres wykładu 1

ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA
 Zakres wykładu
 1.Pojecie państwa
2. Geneza państwa
3. Zasady ustroju politycznego państwa- pojęcie.
4. Przebieg prac nad Konstytucją RP z 2 kwietnia 1997r.
5. Katalog zasad ustroju w Konstytucji RP
6. Konstytucyjne zasady systemu źródeł prawa
7. Zasada nadrzędności konstytucji w systemie źródeł
8. Prawo międzynarodowe i wspólnotowe w polskim porządku prawnym
9. Zasada hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa
10. Zasada republikańskiej formy rządów.
11. Zasada pomocniczości w Konstytucji RP
12. Pojęcie i koncepcje dobra wspólnego
 2
 13. Zasady przewodnie statusu jednostki w Konstytucji RP
14. Zasada godności człowieka (koncepcje godności, ujęcie w art. 30 Konstytucji RP)
15. Zasada równości (równość w prawie, równość wobec prawa)
16. Zasada wolności (wolność w ujęciu pozytywnym i negatywnym, wolność ?od?,
wolność ?do?)
17. Zasady dotyczące ograniczeń praw i wolności w Konstytucji RP
18. Zasada demokratycznego państwa prawnego (elementy formalne i materialne)
19. Zasada praworządności (legalizmu)
 3
 20. Kompetencje Trybunału Konstytucyjnego
21. Zasady prawidłowej legislacji w świetle orzecznictwie Trybunału
Konstytucyjnego
22. Zasada suwerenności ? pojęcie i cechy władzy suwerennej
23. Suwerenność państwa narodowego a proces integracji europejskiej
24. Zasada zwierzchnictwa narodu w Konstytucji RP (pojęcie narodu, formy realizacji
zwierzchnictwa narodu)
25. Zasada podziału władzy w świetle Konstytucji RP (założenia doktrynalne i ich
realizacja)
26. Zmiany w zakresie funkcjonowania parlamentu w związku z akcesją Polski do
Unii Europejskiej
27. Zmiany w zakresie funkcjonowania władzy sądowniczej w związku z akcesją
Polski do Unii Europejskiej
 4
 28. Zasady współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych
z członkostwem Polski w Unii Europejskiej
29. Pojęcie i rodzaje systemów rządów
30. System rządów mieszanych (Polibiusz)
31. System rządów w świetle Konstytucji RP
32. Konstytucyjne zasady wymiaru sprawiedliwości ? (pojęcie wymiaru
sprawiedliwości, katalog zasad w świetle Konstytucji RP)
33. Zasada niezawisłości sędziów i niezależności sądów
34. Zasada jednolitości sądów
35. Zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego
36. Zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości
37. Zasada nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego
 5
 38. Zasada pluralizmu politycznego w Konstytucji RP (pojęcie i rola ustrojowa partii
politycznych,
39. Finansowanie partii politycznych
40. Pojęcie i rodzaje systemów partyjnych.
41. Zasady prawa wyborczego.
42. Systemy wyborcze ? zalety i wady
43. Ograniczenia zasady pluralizmu politycznego w Konstytucji RP
44. Zasada społeczeństwa obywatelskiego w świetle Konstytucji RP
45. Zasada decentralizacji władzy publicznej
46. Samorząd terytorialny w Polsce
47. Zasada społecznej gospodarki rynkowej w świetle Konstytucji RP
48. Zasada ochrony własności w Konstytucji RP
49. Modele rozwiązań relacji państwa i związków wyznaniowych
50. Polski model stosunków z kościołami i związkami wyznaniowymi
 Lit. podstawowa
 Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2006.
 Granat M., Prawo konstytucyjne w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2006.
 Kuciński J., Zasady ustroju politycznego państwa w Konstytucji Rzeczypospolitej
Polskiej z 1997 roku, Warszawa 2012.
 Wolności i prawa człowieka z Konstytucji RP, pod red. M. Chmaja, Kraków 2006.
 Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, pod red. W. Sokolewicza, Warszawa 1998.
 Lit. uzupeł.
 Polskie prawo konstytucyjne, stan prawny na dzień 15 września 2008 r., pod red. W.
Skrzydło, wyd. 6, Lublin 2008.
 Wojtaszczyk K. A., Kompendium wiedzy o państwie współczesnym, Warszawa 2006.
 System polityczny
 System polityczny - ogół organów państwowych, partii politycznych oraz organizacji
i grup społecznych (formalnych i nieformalnych), uczestniczących w działaniach
politycznych w ramach danego państwa oraz ogół generalnych zasad i norm
regulujących wzajemne stosunki między nimi.
 Elementami systemu politycznego są instytucje władzy państwowej i partie
polityczne, a także ich funkcje i sieć powiązań między nimi oraz normy regulujące ich
aktywność: konstytucja i ważniejsze ustawy, takie jak ustawa o partiach politycznych,
czy prawo wyborcze.
 Sporą rolę odgrywają tu partie polityczne i system partyjny, określane jako podsystem
partii politycznych.
 David Easton
(ur. 24 czerwca 1917 r.. w Toronto) – kanadyjski politolog
Termin s. p. pojawił się w literaturze w roku 1953 r. w pracy Davida Eastona pod tym samym
tytułem, zastępując używany do tej pory "system rządów".
Wcześniej występuje w piśmiennictwie polskim XIX wieku.

Typologia ujęć teoretycznych
W politologii najczęściej podaje się trzy rodzaje systemów politycznych:
I. Koncepcja systemowo-funkcjonalna
 W tym ujęciu żadna część układu politycznego nie może istnieć bez innej, łączą je
funkcjonalne zależności. Życie polityczne to system powiązanych czynności.
 System polityczny jest częścią systemu społecznego obejmującego
całe społeczeństwo, obejmuje trzy elementy:
 wspólnotę polityczną
 reżim polityczny
 instytucje polityczne.
 Najważniejsze składniki działania politycznego to:
 wejście (input) - czyli żądanie wysunięte ze strony społeczności w stronę rządzących.
Jest to wykładnia oczekiwań społecznych.
 proces wewnątrz systemowego przetwarzania (conversion) - pozyskanie poparcia dla
żądania oraz następnie proces przetwarzania go w decyzję.
 wyjście (output) - ujawnienie decyzji
 sprzężenie zwrotne - przechodzi przez otoczenie- element porozumiewania się
 otoczenie - otoczenie wewnętrzne to społeczeństwo tworzy system polityczny.
Otoczenie zewnętrzne to systemy międzynarodowe
 Przedstawicielami tego nurtu są: David Easton, Gabriel Almond, Bingham G.
Powell i Karl W. Deutsch.
 II. Koncepcja strukturalno-instytucjonalna
 W tym rozumieniu system polityczny jest równorzędnym z ekonomicznym i
kulturowym, podsystemem społecznym, wyodrębnionym z działalności grup
społecznych. Oprócz podmiotów związanych stricte z działaniem politycznym, w
ujęciu strukturalno-instytucjonalnym mieszczą się również organizacje pozarządowe.
 Na podsystem ten składają się:
 struktura polityczna,
 normy polityczne i prawne,
 stosunki polityczne,
 świadomość polityczna,
 kultura polityczna,
 III. Koncepcja instytucjonalno-normatywna
 Ten model charakteryzuje się uwypukleniem znaczenia instytucji i norm politycznych,
które mają decydujące znaczenie w relacji władzy i społeczeństwa.
 Wyróżnia się trzy elementy systemu politycznego w takim rozumieniu:
 idee i wartości polityczne,
 organizacje i instytucje polityczne wywierające wpływ i uczestniczące w życiu
politycznym kraju,
 normy regulujące i organizujące wcielanie w życie idei politycznych oraz normujące
struktury i funkcjonowanie instytucji politycznych.

Charakterystyka typowych systemów politycznych na świecie (1)
Liberalny system polityczny:
 konkurencyjny system partyjny,
 instytucjonalne zabezpieczenie praw,
 silne civil society,
 wolne wybory poddane społecznej kontroli,
 bazowanie na demokracji większościowej lub konsensualnej.
 cdn
 Postkomunistyczny system polityczny:
◦ demokracja parlamentarna,
◦ gospodarka rynkowa,
◦
◦
suwerenność narodowa.
różne tempo realizacji wytyczonych celów,
wzrastająca rola partii politycznych, wysokie koszty społeczne transformacji.
zjawisko korupcji na szeroką skalę.
◦
 cdn.
 Wschodnioazjatycki system polityczny:
 wzrost i budowa dobrobytu,
 aprobata dla liderów silnego rządu,
 szacunek dla państwa.
Islamski system polityczny:
 stosunki polityczne są zgodne z zasadami religijnymi islamu, bazują na
nauce Mahometa,
 występowanie odmian fundamentalistycznych islamu, np. z
tendencjami absolutystycznymi lub też rewolucyjnego populizmu (Iran za
rządów Chomeiniego do 1989 r.).
Reżim wojskowy;
 podporządkowanie wszystkich czynników kształtujących system polityczny
władzom wojskowym,
 występowanie różnej formy reżimu wojskowego, np. klasyczna wojskowa junta,
czy też spersonalizowana dyktatura wojskowa wspierana przez armię z
charyzmatycznym przywódcą.

Główne elementy systemu politycznego
(ujęcie formalne):
 Społeczność (której byt jest współzależny, składająca się z grup o interesach
zbieżnych i sprzecznych);
 Organizacje artykułujące i reprezentujące;
 Instytucje władzy państwowej (dysponujące monopolem uzgadniania interesów
zarówno sposobami perswazji, jak przymusu i przemocy,)
 Formalne i zwyczajowe normy (regulujące wzajemne relacje i funkcjonowanie
wszystkich części składowych systemu);
 Ideologie i strategie polityczne (stanowiące oprogramowanie ukierunkowujące
działalność systemów państwowych i partyjnych,);
 Instytucje i organizacje międzynarodowe (do których są afiliowane państwa i partie
polityczne, których rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i
globalizacji.)
 Pojecie państwa
 Państwo – polityczna, organizacja społeczeństwa: suwerenna, terytorialna i
obligatoryjna.
 Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych.
 Najwyższa polityczna terytorialna przymusowa organizacja społeczeństwa,
posiadająca swoisty aparat władzy i suwerenność, posługująca się prawem w celu
realizacji swoich zadań.
 Bez takich elementów jak: władza, terytorium i ludność, państwo nie może istnieć kryterium ONZ.
 Państwo wg Arystotelesa
 Arystoteles dowodził, iż państwo powstało w drodze naturalnego rozwoju.
 Według niego człowiek został stworzony do życia w ramach państwowej
organizacji.
 Najwyższym dobrem dla społeczeństwa powinno być państwo. Temu celowi
miało być podporządkowane wszystko inne.
 ARYSTOTELES O PAŃSTWIE
 Należy pamiętać, że dla starożytnych Greków stworzone przez nich polis było dla nich
życiowym horyzontem. Chociaż nigdy w starożytności nie powstało państwo greckie,
to Grecy traktowali siebie jako naród. Polis było źródłem doskonałego życia, a
człowiek mógł się rozwijać wyłącznie tutaj. W polis miała się kształtować jego natura
i charakter. System prawny obowiązujący w polis, pozwalał wychować młodego
obywatela w szacunku dla państwa i jego nakazów.
 Możemy na dowód tych twierdzeń przytoczyć słowa Arystotelesa, który mówił,
że istota żyjąca poza polis, byłaby zwierzęciem lub bogiem.
cdn
 Arystotelesa nauka o państwie
 Z etyki wynikała teoria państwa. W tej dziedzinie Arystoteles twierdził,
że państwo jest naturalną formą społeczeństwa („człowiek jest z natury stworzony do
życia w państwie”).
 Tak samo jak każda forma, państwo powinno więc być dobrze dopasowane do
społeczeństwa i warunków w których żyje.
 Oznaczało to w praktyce, że różne formy państwa są dobre dla różnych społeczeństw.
Jedne społeczeństwa wymagają monarchii a inne dobrze funkcjonują w
warunkach demokracji.
 Jednak pierwotniejsza od państwa rodzina(wspólnota domowa), z połączenia których
powstaje gmina, a dopiero z połączenia gmin – państwo.
 Arystoteles opowiadał się wbrew Platonowi za poszanowaniem własności prywatnej,
uważał także za usprawiedliwioną instytucję niewolnictwa.
 cdn
 A. Nauka o państwie
 Większość form rządzenia powstaje zwykle na drodze historycznego rozwoju i te
naturalne formy są zwykle najlepsze dla danego społeczeństwa. Podobnie najlepiej
przystosowanymi do rządzenia ludźmi są ci, którzy w naturalny sposób znaleźli się na
stanowiskach (przez wolę wyborców albo z urodzenia) a nie filozofowie-teoretycy. To
czy dane państwo jest dobrze, czy źle rządzone zależy często nie od formy rządów
lecz od jakości przymiotów ludzi u władzy.
 Zadaniem filozofa jest więc tylko edukowanie i doradzanie rządzącym oraz
proponowanie im dokonywania drobnych, powolnych zmian w strukturze państwa.
Dobra edukacja jest bardzo ważna dla osób rządzących, gdyż umożliwia im
obiektywną ocenę sytuacji, ale oprócz edukacji formalnej rządzące osoby muszą
rozwijać cnoty „złotego środka”, a więc silną wolę, odwagę i rozsądek. Cnoty te są
często ważniejsze dla rządzących od formalnej wiedzy, którą można na bieżąco
uzyskiwać od doradców-filozofów. Sami filozofowie są zwykle niezbyt dobrze
przygotowani do sprawowania władzy, gdyż całe życie koncentrują się na nabywaniu
wiedzy i dysputach, a nie na kultywowaniu cnót niezbędnych przy rządzeniu.

Państwo wg św. Tomasza
z Akwinu
 św. Tomasz z Akwinu stwierdził,
że charakterystyczną cechą państwa jest żyjąca w nim społeczność, która powinna być
samowystarczalna i niezależna w działaniu.
 Organy władzy w państwie chroniły obywateli oraz były gwarantem spokoju i
bezpieczeństwa.
 W zamian za to społeczeństwo przestrzegało przepisów prawa.
 Państwo wg Kanta i Hegla
 Podobną do koncepcji pojęcia państwo św. Tomasza z Akwinu przestawił Immanuel
Kant, który twierdził, że państwo to zrzeszenie pewniej liczby ludzi pod rządami
prawa.
 Dalej poszedł w swych rozważaniach Georg F. Hegel, który pisał że państwo jest
czymś w rodzaju Boga na ziemi.
 W państwie jednostka może dopiero kształtować swoją tożsamość. Można zauważyć,
że w koncepcji przedstawionej przez Hegla państwo stało się wręcz dobrem
absolutnym.
 Każdy obywatel miał poświęcić się dla państwa. Założenia heglowskiej koncepcji
zostały później wykorzystane przez narodowych socjalistów w republice weimarskiej,
a potem w III Rzeszy. Taka teoria stawiała dobro państwa wyżej niż interes
jednostkowy.
 Geneza państwa  zespół przyczyn, które złożyły się na powstanie państwa. Koncepcja wywodzi się od
Arystotelesa, wg której natura człowieka predestynuje go do życia w państwie, stąd
jest ono naturalnym wytworem społecznego instynktu wspólnot ludzkich.
 Koncepcje teologiczne upatrują genezy państwa w woli istoty nadprzyrodzonej,
Augustyn Aureliusz głosił, że każda władza pochodzi od Boga.
 Z kolei Tomasz z Akwinu uważał, iż jedynie sama zasada i idea władzy pochodzi od
Boga, natomiast ustrój ustanawiają ludzie.
 Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz
podobny status ludzi.
 państwo niewolnicze – cechuje je występowanie właścicieli niewolników oraz
niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki
zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i
posiadającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.
 państwo feudalne – występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo
małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa. Stosunki zwierzchnik –
podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym
systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.
 państwo kapitalistyczne – charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności
środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą
społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z
formalnie równych praw.
 państwo socjalistyczne – charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją
stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność
środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni
w państwowych zakładach. Istotną różnicą pomiędzy państwami kapitalistycznymi a
socjalistycznymi, jest forma własności – w państwach kapitalistycznych większość
dóbr skupiona jest w rękach tzw. klasy średniej oraz wyżej, w krajach
socjalistycznych własność jest domeną państwa, rozumianego jako prawny
przedstawiciel całego narodu i ogółu żyjących w nim obywateli.
 TYPY I FORMY PAŃSTWA
 ze względu na liczebność władzy państwowej: a.) p. monokratyczne; b.)p.
oligarchiczne;
c.) p. demokratyczne;
 ze względu na sposób powołania na urząd najwyższego reprezentanta państwa w
stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych: a.) monarchię; b.)republikę;
 ze względu na strukturę terytorialną państwa i jego wew. organizację: a.) p. unitarne,
b.) p. federalne, 4. dyktatura, 5). p. autorytarne, 6) p. totalitarne, 7)
p. demokratyczne.
 TEORIE PAŃSTW
 teistyczna – teoria, która zakłada, że władza pochodzi od Boga; istnieje konieczność
podziału państwa na rządzących i rządzonych; koncepcja ta powstała w starożytności,
licznych zwolenników zyskała w średniowieczu;
 teologiczna – jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis
Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować
się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza
pochodzi od Boga, ale sposób rządzenia jest wymysłem człowieka, bo państwa nie są
doskonałe;
 patriarchalna – koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza
królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest
charakterystyczna dla feudalnej i monarchii absolutnej;
 patrymonialna – poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w
postaci ziemi.
 umowy społecznej – według tej teorii państwo jest wynikiem umowy między
obywatelami, suwerenem w takim państwie jest naród; twórcą koncepcji był Thomas
Hobbes a wybitnym przedstawicielem m.in. Jan Jakub Rousseau;
 podboju i przemocy – zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijana słabszych
plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się
terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przez Ludwika Gumplowicza;
 2
 solidarystyczna – twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma
solidarnego dzielenia się obowiązkami;
 psychologistyczna – twórcą był Leon Petrażycki państwo to najlepsza forma
zaspokajania potrzeb psychicznych – bezpieczeństwa, afiliacji dominacji;
 marksistowska (bazy i nadbudowy) – państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie
w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami
podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i
chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marksi
Fryderyk Engels;
 teoria państwa w katolickiej nauce społecznej– według tej koncepcji państwo
istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu
obywateli;
 funkcjonalna – dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało
jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa
dążą do takiej właśnie formy. Twórca: Aureliusz Augustyn.
 Pojecie ustroju politycznego
 Ustrój polityczny − struktura organizacyjna, kompetencje i określone prawem
wzajemne zależności organów państwa.
 W innym ujęciu określenie dla dowolnej formy sprawowania władzy publicznej,
zespół zasad dotyczących tej władzy w państwie, a także metod jej wykonywania.
 Zasady te określają przedmiot władzy państwowej, wytyczają zakres i główne
kierunki aktywności państwa, oraz podstawowe prawa, wolności i obowiązki
obywateli, precyzują formy i metody ich udziału w realizacji władzy państwowej.
Ustrój polityczny opiera się zarówno na zasadach określonych w aktach
prawnych jak i na tradycji. Współcześnie najczęściej określony
jest konstytucyjnie.
 Pojęcie to wywieść można z dzieł Arystotelesa, który stwierdza: "ujęcie w pewien
porządek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich, to jest rządu"
 We współczesnej politologii pojęcie to zyskało sobie bliskie koncepcje, takie
jak: system polityczny, system konstytucyjny, system rządów i reżim polityczny.
 W doktrynie prawa konstytucyjnego ustrój polityczny jest kategorią złożoną,
oznaczającą podstawowe zasady struktury władz państwowych oraz
główne instytucje polityczne i prawne.
 Każdy ustrój polityczny oparty jest na ideologii i tradycji historycznej. Na ich
podstawie odnajdują się mechanizmy zdobywania oraz sprawowania władzy w
danym ustroju, system gospodarczy w nim funkcjonujący oraz obowiązujący
system prawny.
 POJĘCIE I PODZIAŁ USTROJU PAŃSTWA
Ustrój - to opis struktury instytucji powiązanych ze sobą organizacyjnie i funkcjonalnie.
Pojęcie u. p. oznacza całokształt organizacji państwa i metod działania władzy państwowej.
U. p. dzieli się na u. polityczny i u. społeczno – gospodarczy. Regulacja konstytucyjna u. p.
nie jest regulacją pełną i nie zawiera norm szczegółowo określających wszystkie stosunki
społecznie istotne dla organizacji państwa i działania władzy państwowej
 Pojęcie zasad ustroju państwa
 Zasady ustrojowe to podstawowe rozwiązania zamieszczone w ustawie zasadniczej,
które regulują podstawy ustroju społecznego, politycznego i gospodarczego państwa.
 Decyzje polityczne autorytetu ustrojodawczego wyrażone w postaci konstrukcji
normatywnych, które determinują zakres praw i wolności człowieka oraz określają
zasady organizacji i zakres kompetencji władz publicznych (budowa organów
naczelnych, administracji i samorządu terytorialnego).
 Zasady ustroju a system władzy
 Są to zasady podstawowe określone w konstytucji, które rozstrzygają o charakterze
ustrojowym państwa i określają panujący w nim system władzy.
 Zasady te razem tworzą tzw. tożsamość konstytucyjną państwa, wskazują do kogo
należy władza w państwie (suwerena), ustanawiają podstawowe formy wykonywania
tej władzy i rodzaje organów państwowych do tego powołanych.
 Współczesny konstytucjonalizm ukształtował szereg zasad wspólnych, stanowiących
standard demokratycznego państwa.
 Sposób rozumienia zasady ustroju
 Sposób szerszy: utożsamiający zasady konstytucyjne z normami konstytucyjnymi.
Każda norma zawarta w Konstytucji będzie zasadą konstytucyjną.
 Sposób węższy: zasady konstytucyjne są to tylko te normy konstytucyjne, które
wyróżnia się ze względu na ich szczególną doniosłość.
 Elementy zasady ustroju (konstytucyjnej):
norma prawna zawarta w konstytucji, której szczególna doniosłość wyraża się w tym, iż:
 -z normy tej wynikają inne normy konstytucyjne,
 -określa cechy danej instytucji, -wyraża wartości konstytucyjne, stanowiące
podstawy aksjologiczne Konstytucji,
 -uznawana jest za zasadę w doktrynie i orzecznictwie,
 -norma najbardziej ogólna ze wszystkich norm konstytucyjnych i nakazująca
realizację pewnych stanów rzeczy w możliwie najwyższym stopniu,
 -dyrektywy wskazujące jakie ma być prawo na podstawie aksjologicznych
założeń ustroju i jak je tworzyć by spełniało ten cel.
 KATALOG ZASAD USTROJU
W KONSTYTUCJI RP
• Najważniejsze zasady ustroju zawarte są w rozdz. I Konst.
•
•













Katalog zasad ustroju politycznego: z. demokratycznego państwa prawnego; z.
suwerenności narodu; z. podziału władz; z. hierarchicznej budowy systemu źródeł
prawa; z. konstytucjonalizmu; z. pluralizmu społecznego; z. społeczeństwa
obywatelskiego; z. przyrodzonej godności człowieka; z. republikańskiej formy
państwa; z. pomocniczości; z. niepodległości i suwerenności państwa; z. istnienia
samorządu terytorialnego; z. autonomii i wzajemnej niezależności oraz współdziałania
w stosunkach między państwem a Kościołem oraz innymi związkami; z. odrębności i
niezależności sądów i trybunałów.
Katalog zasad ustroju społeczno – gospodarczego: z. społecznej gospodarki
rynkowej; z. ochrony własności
KONSTYTUCYJNE ZASADY SYSTEMU
ŹRÓDEŁ PRAWA
Z. hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa: -nie jest wyrażona wprost w K.
–na treść tej z. składa się zakaz wydawania aktów hierarchicznie niższych,
sprzecznych z aktami hierarchicznie wyższymi –nakaz rozwijania, konkretyzacji
aktów wyższych w hierarchii źródeł prawa przez akty niższego rzędu w
hierarchii źródeł prawa –akty wyższego rzędu mają charakter aktów ogólnych.
Z. dychotomicznego systemu źródeł prawa, czyli podział na akty powszechnie
obowiązujące i wewnętrznie obowiązujące. Akty powszechnie obowiązujące mogą
być adresowane do wszystkich podmiotów prawa w państwie tj. organów,
funkcjonariuszy urzędów państwowych, jednostek i innych podmiotów
prywatnych. Akty te obowiązują na terenie całego kraju, z wyjątkiem prawa
miejscowego, które obowiązuje na terenie działania jednostek, które je
ustanowiły. Akty prawa wew. Obowiązujące mogą być adresowane tylko do
jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu dany akt. Są to
akty wydawane w stosunku nadrzędności i podporządkowania.
cdn
KONSTYTUCYJNE ZASADY SYSTEMU ŹRÓDEŁ PRAWA cd.
Z. zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego: oznacza, że
zarówno katalog aktów powszechnie obowiązujących, jak i katalog organów
mających kompetencje do ich wydawania jest określony w sposób zamknięty.
Rozporządzenia wydaje: Prezydent, RM, Prezes RM, ministrowie, KRRiT.
Z. otwartego systemu źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego: art. 93 K.
wymienia przykładowe akty wew. Obowiązujące, tj.: uchwały i zarządzenia, ale
nie zamyka tego katalogu. Do aktów wew. Obowiązujących zalicza się:
regulaminy, instrukcje, ogólniki.
Z. nadrzędności konstytucji. Z. prymatu ustawy: wykonawczy charakter
regulacji przyjmowanych przez organy rządowe.
ZASADA NADRZĘDNOŚCI KONSTYTUCJI W SYSTEMIE ŹRÓDEŁ
PRAWA art. 8
Zasada nadrzędności Konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza zakaz
stanowienia aktów prawnych z nią sprzecznych a także nakłada obowiązek
realizowania jej postanowień.
Najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa oznacza, że żadna norma prawna
pochodząca z aktu niższego rangą od Konstytucji, nie może być z nią sprzeczna.
Aspekt negatywny nadrzędności Konstytucji: zakaz wydawania aktów prawnych
sprzecznych z Konstytucją
Aspekt pozytywny: oznacza nakaz wydawania aktów prawnych rozwijających
postanowienia Konstytucji i nakaz spójności całego porządku prawnego z
Konstytucją
 CECHY KONSTYTUCJI JAKO USTAWY
ZASADNICZEJ
 Konstytucja jest ustawą, bo uchwalana jest przez parlament. Jest ona aktem
normatywnym i powszechnie obowiązującym. Cechy: szczególna treść,
szczególna forma, szczególna moc prawna.
 SZCZEGÓLNA TREŚĆ- polega na zakresie regulowanych przez nią materii i
sposobie regulowania tych materii. Konstytucja reguluje całokształt kwestii
ustrojowych państwa. Określa:
 • ogólne zasady ustroju państwa
 • ustrój naczelnych organów państwa, zakresu ich kompetencji i wzajemnych
relacji
 • podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki
 Konstytucja z 2 kwietnia 1997r . składa się ze wstępu (preambuły) oraz 243 art.
ujętych w 13 rozdziałów. Najobszerniejsze rozdziały poświecone są zasadom
ustroju państwa, oraz wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka.
 Rozdział III: dotyczy źródeł prawa. Kolejne rozdziały dotyczą poszczególnych
organów: Sejmu i Senatu, Prezydenta, RM i administracji rządowej, samorządu
terytorialnego, sądów i trybunałów, organów kontroli państwowej i ochrony
prawa. Rozdział X i XI dotyczy finansów publicznych oraz stanów
nadzwyczajnych. Rozdział XII określa procedurę zmiany konstytucji i zawiera
przepisy przejściowe i końcowe określające porządek wchodzenia w życie
konstytucji.
 SZCZEGÓLNA FORMA KONSTYTUCJI polega na szczególnej nazwie jak również na szczególnym trybie powstawania.
 Projekt konstytucji przygotowywany jest przez specjalne ciało polityczne
pozostające poza systemem komisji parlamentarnych ( nadzwyczajna komisja,
gremium polityków i ekspertów).
 Uchwalenie konstytucji wymaga uzyskania szczególnej większości i szczególnego
kworum. Niekiedy konstytucja musi zostać poddana pod referendum.
 SZCZEGÓLNY TRYB ZMIANY konieczne jest uchwalenie ustawy o zmianie konstytucji (ustawy konstytucyjnej).
 Odrębność proceduralna wyraża się w:
 ustanowieniu szczególnych wymogów większości i kworum, a czasem w
ustanowieniu innych podmiotów w uchwalaniu poprawki konstytucyjnej
 • ustanowieniu kilku procedur zmiany konstytucji
 • ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach
 Konstytucja może być zmieniona tylko szczególną ustawą uchwaloną
(kwalifikowaną) większością głosów.
 Niektóre konstytucje ustanawiają kilka procedur swojej zmiany. Najbardziej
typowe jest odróżnienie zmiany konstytucji (wprowadzenie pojedynczych
poprawek do tekstu- wyłącznie przez parlament) od rewizji konstytucji (zmiana o
charakterze całościowym). Rewizja konstytucji może wymagać potwierdzenia w
referendum.
 W wielu krajach niedopuszczalna jest zmiana konstytucji w czasie
obowiązywania stanu wyjątkowego lub wojennego.
 Konstytucja z 2 kwietnia 1997r. – tryb zmiany konstytucji
 Projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć prezydent, Senat lub
grupa posłów licząca co najmniej 1/5 ustawowego składu Sejmu
 Ustawa o zmianie konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm (większością 2/3
głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów) i nie później niż
w ciągu 60 dni przez senat (bezwzględną większością głosów, w obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów). Konieczna jest zgoda obu izb
 Nie przewiduje się obligatoryjnego referendum konstytucyjnego. Zmiana
konstytucji zostaje przyjęta jeżeli opowiedziała się z a nią większość głosujących.
 Prezydent ma obowiązek podpisania ustawy zmieniającej konstytucję (nie
przysługuje mu prawo weta)
 Konstytucja nie może być zmieniona w czasie trwania stanu nadzwyczajnego (nie
można w tym czasie wnosić projektów ustaw o zmianie konstytucji, a prace nad
projektami już wniesionymi należy zawiesić)
 SZCZEGÓLNA MOC PRAWNA
 najwyższe miejsce w systemie norm prawa stanowionego.
jest aktem najwyższym
 wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, nie mogą być
sprzeczne.
 Sprzeczność może przybierać:
- charakter materialny- takie ukształtowanie treści normy, że nie jest możliwe
jednoczesne wykonanie tej normy i normy konstytucyjnej
- charakter proceduralny- przepis lub akt został wydany w sposób naruszający
uregulowania konstytucyjn
- charakter kompetencyjny- gdy akt lub norma prawna została wydana przez
podmiot, któremu konstytucja nie przyznała w tym zakresie kompetencji
 akty normatywne muszą przyjmować treści w jak najpełniejszy sposób
urzeczywistniając postanowienia konstytucji.
 KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI PRAWA W POLSCE
 Kontrola konstytucyjności prawa jest logicznym następstwem obowiązku
zgodności całego hierarchicznie zbudowanego systemu prawa w państwie z
Ustawą zasadniczą.
 Bez względu na różnice ustrojów poszczególnych państw, kontrola
konstytucyjności prawa realizowana może być w formie kontroli politycznej,
bądź w formie kontroli sądowej.
 Kontrola polityczna dokonywana jest na podstawie kryteriów celowościowych,
bez zachowania szczególnych procedur, i zazwyczaj stanowi tylko jedną z wielu
funkcji realizujących ją organów.
 Kontrolę sądową spełniają sądy lub organy typu sądowego na podstawie modelu
postępowania jurysdykcyjnego.
 Kontrola konstytucyjności prawa - pojęcie i rodzaje
 Podstawowa funkcja- orzekanie o konstytucyjności i legalności aktów prawnych.
 Funkcję tę realizuje on w następujących formach:
 Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z
Konstytucją. Skoro ratyfikowane umowy międzynarodowe zostały zaliczone do
powszechnie obowiązujących źródeł prawa, również niezbędna stała się kontrola
ich zgodności z Konstytucją.
 Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej
w ustawie.
 Trybunał Konstytucyjny orzeka o zgodności przepisów prawa wydawanych
przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi i ustawami.
 Trybunał Konstytucyjny stwierdza, na wniosek Prezydenta, zgodność z
Konstytucją ustawy przed jej podpisaniem oraz umowy międzynarodowej przed

















jej ratyfikacją - przepis ten oznacza, że kontrola konstytucyjności przepisów
prawa dokonywana może być wyjątkowo także w formie kontroli wstępnej i
wiąże się ściśle z procesem tworzenia prawa. Wymienione wyżej trzy formy
kontroli mają, bowiem charakter kontroli następczej, która była i jest
zasadniczym oraz podstawowym zadaniem Trybunału Konstytucyjnego.
Procedury kontroli konstytucyjności prawa w Polsce
Konstytucja w zakresie kontroli konstytucyjności prawa utrzymuje, znany na
gruncie poprzednio obowiązujących przepisów, podział podmiotów
uprawnionych do występowania z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego na
podmioty uprawnione generalnie, podmioty uprawnione szczegółowo oraz
podmioty uprawnione indywidualnie.
Podmiotami uprawnionymi generalnie, tj. bez żadnych ograniczeń są: prezydent,
Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes RM, 50 posłów, 30 senatorów,
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego,
Prokurator Generalny, Prezes NIK, RPO.
Podmioty uprawnione szczegółowo mogą występować z wnioskami do Trybunału
Konstytucyjnego tylko w tych wypadkach, jeżeli akt normatywny dotyczy spraw
objętych ich zakresem działania. Do podmiotów tych Konstytucja zalicza:
a) organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego,
b) ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze
organizacji pracodawców i organizacji zawodowych,
c) kościoły i inne związki wyznaniowe.
Podmiotem uprawnionym indywidualnie jest Krajowa Rada Sądownictwa w
zakresie aktów dotyczących niezależności sądów i niezawisłości sędziów Z
wnioskami o rozpatrzenie sporów kompetencyjnych do Trybunału
Konstytucyjnego mogą występować: Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu, Prezes
RM, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu
Administracyjnego, Prezes NIK
Bezpośrednie (samoistne) stosowanie
konstytucji
Wyróżnia się bezpośrednie (samoistne) i pośrednie (niesamoistne) stosowanie
konstytucji.
Stosowanie bezpośrednie zachodzi gdy normy konstytucyjne obowiązują w
obrocie prawnym wprost, tzn. bez konieczności rozwinięcia ich aktami niższego
rzędu.
Stosowanie pośrednie zachodzi gdy normy konstytucyjne wymagają rozwinięcia
w akcie niższego rzędu.
Z postanowień konstytucyjnych daje się z reguły ustalić wprost krąg podmiotów
zobowiązanych do bezpośredniego stosowania konstytucji.
Zdarza się jednak że podmioty te wskazane są w sposób dorozumiany, a ich
ostateczne ustalenie dokonywane jest przez orzecznictwo bądź doktrynę prawa.
Istniejące w tym zakresie rozwiązania mieszczą się między dwoma skrajnymi
modelami.
Model pierwszy
Konstytucję stosują bezpośrednio jedynie parlament głowa państwa i rząd.
Parlament czyni to realizując wszystkie swoje funkcje nie tylko wydając ustawy,
może on ograniczać inne organy państwowe w stosowaniu konstytucji, takie
ograniczenia może zawierać także sama konstytucja (zastrzegając pewne materie
dla ustawy).
 W modelu tym nie ma możliwości bezpośredniego stosowania norm
konstytucyjnych przez sądy, a jednostki nie mogą powoływać się na prawa
konstytucyjne które nie zostały rozwinięte w ustawie.
 Istotną cechą tego modelu jest brak pozaparlamentarnej kontroli
konstytucyjności ustaw.
 Model ten występował w okresie PRL.
 Model drugi
 cała konstytucja (lub przynajmniej jej część dotycząca praw jednostki) jest
bezpośrednio stosowana przez wszystkie organy władz publicznych, które są nią
związane.
 Jednostka może powoływać się wprost na normy konstytucji i dochodzić ich
realizacji przed sądem.
 W systemie tym występuje pozaparlamentarna kontrola konstytucyjności prawa
i instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej.
 Model ten został wprowadzony w Polsce już w okresie transformacji ustrojowej.
 W obecnej konstytucji sankcjonuje go art. 8 ust.2 „Przepisy konstytucji stosuje się
bezpośrednio chyba że Konstytucja stanowi inaczej”.
 Współstosowanie konstytucji
 Do sfery bezpośredniego stosowania zalicza się także współstosowanie
konstytucji, polegające na równoczesnym stosowaniu norm konstytucji i norm
ustawowych.
 Oznacza ono że podmiot stosujący prawo powinien uwzględniać nadrzędną moc
prawną konstytucji i dawać pierwszeństwo takim rozwiązaniom które najlepiej
realizują postanowienia konstytucji.
 PRAWO MIĘDZYNARODOWE I WSPÓLNOTOWE W POLSKIM
PORZĄDKU PRAWNYM
relacja K. – prawo międzynarodowe:
 I koncepcja: p. międzynarodowe p. krajowe stanowią dwa odrębne porządki
prawne
 II koncepcja: nadrzędność przysługuje p. międzynarodowemu w stosunku do p.
krajowego.
 relacja K – akty prawa wspólnotowego : nadrzędność prawa wspólnotowego w
stosunku do prawa krajowego występuje w Irlandii.
 W innych państwach występuje nadrzędność K. –zasada konstytucjonalizmu
wyraża się bezpośrednim stosowaniu K.
 Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku
Pierwsze zasadnicze zmiany w konstytucji obowiązującej od 22 lipca 1952 roku nastąpiły w
1989 roku, po porozumieniu „okrągłego stołu”.
Powołano instytucję prezydenta oraz drugą izbę parlamentu .
Z konstytucji usunięto zapisy dotyczące kierowniczej roli Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej oraz ścisłych powiązań ze Związkiem Radzieckim.
Przywrócono tradycyjną nazwę państwa- Rzeczpospolita Polska.
Kolejnym etapem reformy ustrojowej państwa było uchwalenie 23 kwietnia 1992 roku
ustawy konstytucyjnej o trybie przygotowania i uchwalania Konstytucji Rzeczpospolitej
Polskiej. Według tej ustawy komisję uchwalają obie izby: sejm i senat.
Ważnym momentem było uchwalenie 17 października 1992 roku tak zwanej
„Małej Konstytucji” - ustawy konstytucyjnej o wzajemnych stosunkach między władzą
ustawodawczą a wykonawczą Rzeczpospolitej Polskiej oraz samorządzie terytorialnym.
 Pierwszy etap przygotowania nowej Konstytucji
 Zgłoszenie projektów przez uprawnione podmioty: Prezydent, Komisja
Konstytucyjnego Zgromadzenia Narodowego, grupa 56 członków Zgromadzenia
Narodowego (ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 roku) oraz grupa co
najmniej 500 tys. wyborców (nowela z 22 kwietnia 1994 roku)
 Do Zgromadzenia Narodowego ostatecznie wpłynęło siedem projektów
konstytucyjnych, które zostały wniesione przez:
◦ Komisję Konstytucyjną Senatu I kadencji
◦ Polskie Stronnictwo Ludowe i Unię Pracy
◦ Konfederację Polski Niepodległej
◦ Unię Wolności
◦ Sojusz Lewicy Demokratycznej
◦ prezydenta Lecha Wałęsy
◦ NSZZ „Solidarność” i ugrupowania centroprawicowe (tzw. projekt
obywatelski wniesiony w drodze inicjatywy ludowej).
 Drugi etap przygotowania nowej Konstytucji
 Pierwsze czytanie projektów odbyło się we wrześniu 1994 roku w Zgromadzeniu
Narodowym. Wszystkie projekty trafiły do Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia
Narodowego, by przygotować jednolity projekt. Prace Komisji doprowadziły 16
stycznia 1997 roku do przyjęcia sprawozdania zawierającego tekst Konstytucji w
jednolitej formie.
 Kwestie budzące najwięcej kontrowersji:
◦ określenie pozycji prezydenta, a także zdefiniowanie jego roli w systemie
podziału władz
◦ wskazanie pozycji Kościoła oraz kompleksu regulacji dotyczących wolności
sumienia i wyznania
◦ wyznaczenie zakresu tzw. praw socjalnych.
◦ Ostatni etap przygotowania nowej Konstytucji
Drugie czytanie projektu odbyło się 22 marca 1997 roku. Uchwalono w nim parlamentarny
tekst Konstytucji (art. 7 ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 roku), po czym swoje
poprawki zgłosił prezydenta (art. 8 ust. 2).
Zostały one rozpatrzone przez Zgromadzenie, które w trzecim czytaniu uchwaliło
ostateczny tekst Konstytucji 2 kwietnia 1997 roku.
Referendum konstytucyjne zostało wyznaczone na 25 maja 1997 roku. Konstytucja została
zaakceptowana niewielką większością głosów (6 398 641 głosów na „TAK”, 5 570 493
głosów na „NIE”, frekwencja wyniosła 42, 85%.
 KONSTYTUCJA
 Konstytucja RP jest najważniejszym polskim aktem prawnym i podstawą ustroju
państwa polskiego.
 Gwarantuje prawa i wolności obywatelskie, określa wzajemne stosunki między
władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, decyduje o kształcie i sposobie
powoływania najważniejszych instytucji państwowych takich, jak Sejm, Senat,
Prezydent i Rada Ministrów, ma bezpośredni wpływ na kształt systemu
sądownictwa, samorządu terytorialnego i organów kontroli państwowej.
 Reguluje sprawy związane z organizacją administracji rządowej, finansami
publicznymi i sytuacjami wyjątkowymi (stanami nadzwyczajnymi). Polską
ustawę zasadniczą poprzedza preambuła, czyli uroczysty wstęp powołujący się na
polskie tradycje historyczne oraz ważne wartości.
 Zawiera również odwołanie do Boga, czyli Invocatio Dei.
 ZASADY USTROJU POLIT.
PAŃSTWA

Zasady upp – uwagi ogólne
Zasady ustroju politycznego państwa określają ustrój państwa jako instytucji
politycznej powołanej w pierwszym rzędzie do sprawowania władzy.
Do grupy podstawowych zasad ustroju politycznego państwa zaliczamy zasadę
suwerenności Narodu, zasadę demokratycznego państwa prawnego, zasadę
urzeczywistnienia „demokracji mieszanej” oraz zasadę podziału władzy i równowagi
władz.
 Zasady ustroju państwa są określone w Konstytucji, dzięki czemu mają charakter
zasad konstytucyjnych.
Zasady te stanowią więc wyrażone w przepisach konstytucji (normach) idee, wartości,
pojęcia, które tworzą podstawy innych norm prawnych , reguł zachowania,
wyznaczają kierunek pozostałych regulacji prawnych, zwłaszcza konstytucyjnych,
charakteryzują państwo przez wskazanie na jego pryncypialne wartości, są
fundamentem całej budowli, jaką jest nie tylko system prawny państwa z konstytucją
na czele, lecz także sam system polityczny, społeczny, gospodarczy.

Zasady te cechuje szczególna doniosłość.
Owa szczególna ranga zasad ustrojowych wyraża w się tym, iż wynikają z nich inne
normy konstytucyjne, określają one istotne cechy danej instytucji oraz wyrażają
podstawowe wartości konstytucyjne i są one za takie uznawane w orzecznictwie i
doktrynie.

Nie istnieje w nauce prawa konstytucyjnego jeden jakiś uniwersalny katalog spisanych
zasad.
Są one czasami sformułowane wprost w Konstytucji, czasem natomiast pojawiają się
dopiero w następstwie ich zrekonstruowania z szeregu istniejących przepisów
konstytucyjnych (zasady nienazwane).
Katalog zasad ustroju państwa:
zasada przyrodzonej godności człowieka,
zasada dobra wspólnego,
zasada suwerenności narodu (art. 4 ust. 1 i 2) Konstytucji,
zasada konstytucjonalizmu,
zasada demokratycznego państwa prawnego,
zasada sprawiedliwości społecznej,
zasada podziału władzy (art. 10 ust. 1 i 2) Konstytucji i równowagi władz (podział
i równoważenie się władz),
8. zasada republikańskiej formy rządu,
9. zasada reprezentacji politycznej i pluralizmu politycznego (art. 11 ust. 1 i 2)
Konstytucji,
10. zasada parlamentarnej formy rządów,
11. zasada współpracy w stosunkach między państwem a kościołami i innymi
związkami wyznaniowymi.
 Katalog …. c.d.
12. zasada dwuizbowości parlamentu,
13. zasada poszanowania godności człowieka, ( godność przyrodzona i niezbywalna),
15. zasada ochrony własności,
16. zasada społecznej gospodarki rynkowej ( z katalogu zasad ustroju społ.-gosp.) art. 20
Konstytucji,
17. zasada wolności gospodarczej,
18. zasada zamkniętego i hierarchicznego systemu źródeł prawa powszechnie
obowiązującego,
19. zasada społeczeństwa obywatelskiego,
20. zasada pomocniczości (subsydiarności),
21. zasada decentralizacji władzy I istnienia samorządu terytorialnego,
22. zasada odrębności i niezależności Sądów i Trybunałów, oraz niezawisłości sędziów,
23. zasada wolności i praw człowieka oraz obywatela.
 ZASADA PRZYRODZONEJ GODNOŚCI CZŁOWIEKA
(1)
 Zasada przyrodzonej godności człowieka, czyli
przyrodzona i niezbywalna godność człowieka jest
źródłem wolności i praw człowieka; władze publiczne
muszą ją szanować i chronić.
 Zasada ta została uznana za podstawową regulację w systemie przepisów
dotyczących praw i wolności jednostki.
 Pojęcie godności człowieka
Pojęcie niezdefiniowane w żadnym akcie normatywnym- wywodzi się z wartości
kulturowych, związane i wynikające z istoty społeczeństwa.
Godność nie jest uzależniona niczym przyziemnym, przysługuje wszystkim na równych
zasadach, niezależnie od płci, wieku, zawodu, obywatelstwa czy sytuacji.
W literaturze wyróżnia się 2 koncepcje: osobowościową i osobową.

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

W koncepcji osobowościowej godność ludzka jest wartością, którą
człowiek może nabyć, rozwijać lub utracić.

Koncepcja osobowa stanowi natomiast opiera się na czterech aspektach
godności człowieka: metafizycznym, teologicznym, etycznym oraz ontologicznym.
W ogólnym ujęciu oznacza to, źródłem ludzkiej godności jest to, że człowiek różni
się od zwierząt, jego działania są dziełem instynktów, rozumu i własnej woli i
tylko takie pojmowanie godności człowieka może być źródłem konstytucyjnego
katalogu praw człowieka.
 Godność człowieka w K.
Godność człowieka jest uznawana powszechnie za bardzo ważny atrybut ludzkiej
istoty, dlatego też znalazła się o niej wzmianka w aktualnie obowiązującej konstytucji
Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Jej ważną rolę może wyznać to, iż została zawarta
w art. 30 Konstytucji RP tym samym otwierając II rozdział Konstytucji o wolnościach,
prawach i obowiązkach człowieka i obywatela. „Przyrodzona i niezbywalna godność
człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a
jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.”
Oznacza to zatem przyrodzoną i niezbywalną cechę każdej istoty ludzkiej, która
nie wymaga uprzedniego zdobycia ani też nie może zostać utracona przez człowieka. Nie
ma sytuacji, ani żadnej możliwości, aby ludzka istota mogła zostać jej pozbawiona,
nawet z własnej jej woli.
 Cechy godności człowieka
Wg ustawodawcy godność człowieka jest :
 „przyrodzona”: oznacza to, że człowiek nabywa godność w momencie stania się
istotą ludzką i jest ona przynależna każdemu z samego faktu bycia człowiekiem.
Posiada ją każdy bez wyjątku i bez różnic. Traci się ją w momencie śmierci, przy
czym ustawodawca zaznacza, że chodzi o śmierć mózgową.
 „niezbywalna”: przypisana jest każdemu przez całe jego życie, którego nie można
się zrzec tak samo jak człowieczeństwa. Należy przeciwdziałać wszelkim
zagrożeniom grożącym uprzedmiotowieniem człowieka. 1
 „źródłem wolności i praw człowieka”: oznacza to odwołanie się do naturalnych
praw człowieka, z nabyciem których nabywa się wolności i prawa przyrodzone i
niezbywalne. Wynikają one z godności człowieka, a nie odwrotnie.
 „nienaruszana”: nikt nikogo nie może pozbawić tej godności ani jej ograniczyć
czy zawiesić, nawet w nadzwyczajnych sytuacjach. Tak jak w art. 233
Konstytucja ogranicza pewne wolności i prawa człowieka, tak godność człowieka
takim ograniczeniom nie podlega i nie ma możliwości, aby takie sytuacje
zaistniały.
 „obowiązkiem władz publicznych”: Wszystkie organy władzy publicznej są
zobowiązane do poszanowania godności ludzkiej i do jej ochrony, muszą zatem
reagować w każdym przypadku, gdy godność ta zostanie naruszona, złamana lub
ograniczana.
 Godność człowieka w orzeczeniach T.K.
 W ciągu ponad dwudziestu lat istnienia Trybunał Konstytucyjny w
uzasadnieniach do swoich orzeczeń powoływał się na godność człowieka wiele
razy.
 Pod rządami Konstytucji z dn. 2 kwietnia 1997 r., kiedy oparto się na koncepcji
prawno-naturalistycznej, wprowadzono do ustawy zasadniczej klauzulę
generalną w postaci artykułu 30.
 W wyrokach Trybunału Konstytucyjnego pojawiła się już linia orzecznicza,
zwłaszcza w kontekście orzeczenia z dn. 15 października 2002 r. oraz z 5 marca
2003 r., która dopuściła - jeżeli sytuacja ma wyjątkowy charakter - traktowanie
godności człowieka jako prawo podmiotowe.

Zasad dobra wspólnego
Pojęcie i znaczenie d. w.
 Zasada nazwana w art. 1 Konstytucji, ale to nie jest cała kategoria dobra
wspólnego, obecnie jest ono bardziej utożsamiane ze społeczeństwem
obywatelskim.
 Definiowanie dobra wspólnego nie jest rzeczą łatwą i to w kontekście politycznofilozoficznym, godzenia praw indywidualnych i pewnej kategorii zbiorowej.
 Dobro wspólne nie może być postrzegane jako suma dóbr indywidualnych, nie
może być z drugiej strony interpretowane jako zbiorowa potrzeba.
 Jest natomiast wynikiem skoordynowanych działań większości lub wszystkich
członków zbiorowości jednoczących się we wspólnym wysiłku w celu
urzeczywistnienia pomyślności ogółu.
 Dobro wspólne niewątpliwe wyznacza granice aktywności indywidualnej.
 KONCEPCJA DOBRA WSPÓLNEGO
Wśród zasadniczych elementów dobra wspólnego należy wymienić:
 1)poszanowanie osoby jako takiej, rozumiane jako: umożliwianie jednostce
korzystania ze swobód naturalnych, niezbędnych do rozwoju powołania
ludzkiego, prawo do postępowania wg słusznej normy własnego sumienia, prawo
do ochrony życia prywatnego i prawo do sprawiedliwej wolności, także w
dziedzinie religijnej
 2)dobrobyt rozumiany jako rozwój dóbr duchowych i ziemskich potrzebnych
społeczności. Władza powinna zapewnić każdemu to, czego potrzebuje on do
prowadzenia życia godnego i ludzkiego (wyżywienie, odzież, praca, opieka
zdrowotna)
 3)pokój rozumiany jako trwały, bezpieczny i sprawiedliwy porządek. Władza
publiczna jest zobowiązana do zapewnienia stanu bezpieczeństwa społeczności i
jej członków.
 cd

W skład dobra wspólnego wchodzą trzy zasadnicze elementy:
 poszanowanie osoby jako takiej,
 poszanowanie jednostki,
 dobrobyt traktowany jako rozwój duchowy i materialny w społeczności,
 pokój, ale rozumiany jako trwałość i bezpieczeństwo sprawiedliwego porządku.
 Orzeczenia TK w sprawie d. w.
 nakazuje dobro wspólne traktować jako kategorie ograniczającą nie tylko
jednostki, ale także jednostki publiczne(nie może dotyczyć tylko jednostek, ale
wszystkich).
 - 16 marca 2010 – K 24/08 : TK pojecie dobra wspólnego ma charakter
wielowymiarowy i może być rozumiane między innymi w znaczeniu historycznoegzystencjalnym, moralnym, celowościowym.
 RP to inaczej rzecz wspólna, a więc wspólnota obywateli. Ustrojodawca w tym
wyrażeniu podkreślił uczestnictwo wspólnoty nie tylko w korzystaniu z dobra,
którym jest RP, lecz także w jego ustawicznym współtworzeniu oraz we
współodpowiedzialności za nie.
 Przyjmuje się, że dobrem wspólnym jest państwo rozumiane jako
demokratycznie zorganizowana wspólnota upodmiotowionych obywateli i nie
można go utożsamiać z dobrem państwa w rozumieniu aparatu władzy, czy też
aktualnej politycznej większości, która zdominowała, lub próbuje uczynić,
instytucje władzy publicznej.
 Granice kryterium d. b.
Kryterium dobra wspólnego wyznacza granice:
 1) legalnego działania wszystkich organów władzy publicznej i wszystkich
pracowników urzędów instytucji politycznych i społecznych,
 2) akceptowanego konstytucyjnie działania wszystkich podmiotów społecznych i
politycznych, sprawujących władzę publiczną w państwie i wszystkich środków
masowego przekazu.
 ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU
 Zasada ta polega na tym, iż władza najwyższa w państwie przysługuje narodowi,
który jest wspólnotą prawną tworzoną przez wszystkich obywateli.
 Tę władzę narodu Konstytucja nazywa „władzą zwierzchnią” (art. 4 ust. 1). Naród
sprawuje ją przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio (art. 4 ust. 2).
 Naród we współczesnym konstytucjonalizmie nie jest rozumiany jako podmiot
rzeczywiście sprawujący władzę w państwie. Jest on rozumiany jako ogół obywateli
lub jako zorganizowana zbiorowość obywateli i nie jest zdolny do tego, aby
samodzielnie sprawować władzę. Nawet w tych państwach, których konstytucje na
pierwszym miejscu stawiają bezpośrednie wykonywanie władzy przez naród, realne
znaczenie ma pośrednie (przedstawicielskie) wykonywanie władzy narodu. Władzę tę
sprawują przedstawiciele narodu.
 cd
 Pojęcie narodu
Naród – wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i
kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych
członków.
 Naród a zasada przedstawicielstwa
Na gruncie przepisów Konstytucji RP (ale także w innych państwach demokratycznych)
naród jest traktowany jako pewna fikcja personifikacyjna wobec zbiorowości obywateli.
„Naród” jest podmiotem zdolnym do działania i do wyrażania swojego stanowiska
głównie przez swoich przedstawicieli.
Prawo do wybierania przedstawicieli jest praktycznie najważniejszym – stanowczym –
uprawnieniem narodu. O zasadności takiego pojmowania „narodu” w prawie
konstytucyjnym przekonuje konstrukcja zasady przedstawicielstwa (o której mówimy
niżej), a także ograniczone znaczenie referendum i innych form demokracji
bezpośredniej.
Znaczenie prawne zasady suwerenności narodu wyraża się więc w tym, że:
 • zapewnia narodowi prawo do współdecydowania przez referendum
 w rządzeniu państwem,
 • przedstawiciele do parlamentu są reprezentantami narodu (nie wiążą ich
instrukcje wyborców),
 • jest punktem wyjścia innych demokratycznych zasad i instytucji ustrojowych.
 Art. 4 Konst.
 Art. 4 ust. 1 Konstytucji stanowi, że "władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej
należy do Narodu", wyrażając w ten sposób jedną z podstawowych zasad ustrojowych
Rzeczypospolitej – zasadę suwerenności (zwierzchności) narodu.
 Skoro władza zwierzchnia należy do narodu, to tylko naród jako całość ("wszyscy
obywatele"), nie zaś jakiś inny podmiot, autorytet, czy grupa społeczna czy partia
polityczna, sprawuje władzę pierwotną i od nikogo niezależną (suwerenną).
 FORMY REALIZACJI ZWIERZCHNICTWA NARODU
 bezpośredni:
◦ art. 90 ust. 3, art. 125 Konstytucji RP: ogólnokrajowe referendum
fakultatywne
◦ art. 118 ust. 2 Konstytucji RP: ludowa inicjatywa ustawodawcza
◦ art. 235 Konstytucji RP: ogólnokrajowe referendum w sprawie zmiany
konstytucji
◦ art. 170 Konstytucji RP: referendum lokalne, może być przeprowadzone
we wszystkich sprawach dotyczących wspólnoty samorządowej,
powszechność jego stosowania?
◦ referendum wiążące a referendum opiniodawcze – ustawa z 29.06.1995 o
referendum
◦ pośredni:
◦ reprezentacja jako zasada konstytucyjna
◦ zasady prawa wyborczego, zwłaszcza zasady powszechności głosowania
◦ rodzaje wyborów, system wyborczy
 frekwencja wyborcza
 stosunek społeczeństwa do polityki, polityków a szerzej spraw
publicznych
 socjologiczne przyczyny niskiej frekwencji i małego stopnia
zainteresowania obywateli sprawami publicznymi
 stopień powszechności angażowania się w działalność partii
politycznych, organizacji społecznych, stowarzyszeń o innym
charakterze (m. in. Związki zawodowe, organizacje pracodawców)
tak rządowych jak i pozarządowych
 POJĘCIE I CECHY WŁADZY SUWERENNEJ
 Władza suwerenna – władza zwierzchnia w kraju. Niezależna od jakiejkolwiek innej
władzy zewnętrznej. Władza państwa suwerennego nie podlega żadnej innej władzy
poza narodem (ogółem obywateli).
 Państwo zachowuje suwerenność wewnętrzną, jeśli jego instytucje są niezależne w
podejmowaniu decyzji od innych organizacji działających na jego terytorium.
 Suwerenność zewnętrzna oznacza, że państwo może dobrowolnie nawiązywać
równorzędne stosunki z innymi państwami, być członkiem swobodnie wybranych
organizacji międzynarodowych.

Zasada suwerenności narodu
art. 4 ust. 1 i 2 Konst. RP
(1.1.)
 Demokracja pośrednia (przedstawicielska) – decyzje podejmowane są w imieniu
suwerena przez organ przedstawicielski (parlament), pochodzący z wyborów.
 Jest ona podstawowym sposobem rządzenia państwem w teraźniejszych czasach.
 W Polsce charakter organu przedstawicielskiego dotyczy w takim samym stopniu
Sejmu i Senatu.
 Senatorowie i prezydent są przedstawicielami narodu.
 Natomiast do organów przedstawicielskich zaliczamy również: rady gmin, rady
powiatów oraz sejmiki wojewódzkie.
 ZASADA KONSTYTUCJONALIZMU
(2)
 Zasada konstytucjonalizmu (zawarta w art. 8) mówi o tym, że konstytucja jest
najwyższym prawem w RP i jej przepisy należy stosować bezpośrednio (zwykle
nie da się tych postanowień stosować bezpośrednio, wówczas należy sięgnąć do
innych ustaw).
 Będąc ustawą Konstytucja musi być stosowana przez wszystkie organy władzy
publicznej i inne podmioty, które są adresatami zawartych w niej norm i zasad.
Stosowanie Konstytucji, to coś więcej niż jej przestrzeganie. Polega ono nie tylko
na zakazie podejmowania działań, czy unormowań sprzecznych z Konstytucją
oraz na obowiązku podejmowania działań i unormowań służących realizacji
postanowień Konstytucji. Stosowanie Konstytucji to także powoływanie norm i
zasad Konstytucyjnych jako bezpośredniej podstawy dla działań, rozstrzygnięć
czy unormowań, gdzie tylko jest to możliwe. Tym samym nowoczesne
pojmowanie stosowania konstytucji odrzuca koncepcję pośredniczącej roli ustaw
zwykłych (koncepcja ta traktuje Konstytucje jako akt adresowany przede
wszystkim do ustawodawcy zwykłego, a więc parlamentu, a dopiero rozwinięcie
postanowień konstytucyjnych w ustawach zwykłych pozwala na ich stosowanie
przez inne organy i przez obywateli – konstytucja jest, więc stosowana za
pośrednictwem ustaw).
Koncepcji tej przeciwstawiana jest zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji:
 w tych wszystkich wypadkach, gdy postanowienia konstytucyjne są
sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny, by możliwe było ich
odniesienie w konkretnych sytuacjach zachodzących w rzeczywistości prawnej,
 podmiot stosujący prawo powinien oprzeć swe działania (rozstrzygnięcia)
bezpośrednio na takim postanowieniu konstytucyjnym, a dopiero w drugiej
kolejności powinien powołać odpowiednie postanowienia ustaw zwykłych.

Zasada demokratycznego państwa prawnego
(3)
 ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO
(zapisy konstytucji)
Konstytucja RP w art. 2 ustanawia zasadę demokratycznego państwa prawnego jako
podstawową zasadę ustroju politycznego.
Art. 2 stanowi:
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym
zasady sprawiedliwości społecznej".
Przepis ten w swojej treści zawiera w istocie aż trzy pojęcia:
› "państwa demokratycznego".
› "państwa prawnego"
oraz
› "zasad sprawiedliwości społecznej".
 Demokratyczne państwo prawne…
(3.1.)
- to takie, w którym prawo odzwierciedla akceptowany społecznie system wartości,
oparty na prawie naturalnym i standardach prawa międzynarodowego.
- W demokratycznym państwie prawa wola większości, wyrażona w formie
ustawy, może być przezwyciężona w wyniku zastosowania kontroli
konstytucyjności prawa.
 D.p.p. w ujęciu retrospektywnym
(3.2.)
 W latach 1989 – 1997 traktowano klauzulę demokratycznego państwa prawnego
jako zbiorczy wyraz zasad i reguł o bardziej szczegółowym charakterze, które
mimo, że nie są wyraźnie zapisane w konstytucji to z niej wynikają w sposób
pośredni. Odnajdując kolejne takie zasady i nadając im rangę konstytucyjną
Trybunał Konst. w znacznym stopniu uzupełniał tekst Konstytucji.
 Sytuacja uległa zmianie na tle nowej konstytucji, która w sposób wyraźny
zapisała większość ogólnych zasad i reguł odnalezionych w ogólnej klauzuli
demokratycznego państwa prawnego.
 W aspekcie materialnym Trybunał odnalazł kiedyś w zasadzie państwa
prawnego wiele treści i zasad dotyczących praw i wolności jednostki. Skoro w
tekście konstytucji nie zostały wymienione pewne prawa i wolności, Trybunał
wprowadzał je z klauzuli demokratycznego państwa prawa (m. in. prawo do
sądu, prawo do życia, prawo do prywatności).
 W orzecznictwie ugruntowało się stanowisko, zgodnie z którym nieodzownym
elementem zasady d.p.p są reguły stanowienia prawa (zasady przyzwoitej
legislacji).
 cdn
 Przesłanki d.p.p.
W koncepcji państwa prawa najistotniejsze znaczenie posiadają same rozwiązania
formalnoprawne.
Do podstawowych przesłanek formalnych państwa prawnego współczesna doktryna
zalicza:
 podział władzy,
 konstytucjonalizm,
 legalność,
 prymat ustawy,
 zakaz retroakcji,
 dopuszczenie ingerencji w sferę wolności i własności jednostki wyłącznie na
podstawie upoważnienia ustawowego,
 sądową kontrolę władzy wykonawczej oraz
 odpowiedzialność odszkodowawczą państwa.

ELEMENTY FORMALNE I MATERIALNE
d.p.p.
 Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów
formalnych z elementami materialnymi, do których współczesna doktryna
zalicza przede wszystkim:
 zagwarantowanie oraz poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela,
 zasadę suwerenności,
 zasadę pluralizmu politycznego,
 demokratyzm oparty na kreowaniu władz przez okresowo odbywane wolne
wybory powszechne,
 zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych.
 ideę państwa socjalnego opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej.
 niezależny i niezawisły sądowy wymiar sprawiedliwości, kontrolujący zarówno
władzę ustawodawczą, jak i wykonawczą oraz
 zasadę samorządu.
 Kompatybilność z art. 7 Konstytucji RP
 W formalnym pojęciu "państwa prawnego" zawiera się idea legalizmu, tj. zasada
praworządności formalnej. Ma to o tyle istotne znaczenie, że zasada legalizmu
wyrażona została w świetle tego przepisu "organy władzy publicznej działają na
podstawie i w granicach prawa".
 Zasada ta zobowiązuje wszystkie organy do wykazania się legitymacją prawną
przy wykonywaniu wszelkiej władzy publicznej.
 Oznacza to, że sposób zorganizowania, właściwość oraz tryb funkcjonowania
organów muszą być oparte na podstawie ustawowej.
 W konsekwencji prowadzi to do przyjęcia zasady, że to, co nie jest organowi
prawnie dozwolone, jest zabronione. W odwrotnej sytuacji znajdują się
natomiast obywatele, którzy w swoich działaniach nie muszą powoływać się na
podstawę prawną. Zobowiązani są jedynie nie łamać prawa.
 Żaden obywatel nie może być zmuszany do czynienia tego, czego prawo mu nie
nakazuje.
 Zasada demokratycznego państwa prawnego
 Punktem wyjścia jest zasada ochrony zaufania obywatela do państwa. Nakazuje
ona, aby organ państwowy traktował obywateli z zachowaniem pewnych minimalnych
reguł uczciwości. Opiera się ona na pewności prawa.
 W ramach tej zasady ogólnej Trybunał konstytucyjny sformułował liczne konkretne
zasady stanowienia prawa, które muszą być przestrzegane w demokratycznym
państwie prawnym. Są to:
 Zakaz wstecznego działania prawa(lex severior retro non agit)– zakaz stanowienia
przepisów prawnych, które obowiązywałyby z mocą wsteczną. Odnosi się on jedynie
do przepisów, które pogarszają sytuację adresatów.
 Nakaz zachowania odpowiedniego okresu dostosowawczego przy wprowadzaniu
nowych norm prawnych w życie (vacatio legis) – okres ten w odniesieniu do ustawy
wynosi 14 dni od ogłoszenia. W szczególnych sytuacjach może on być krótszy lub
dłuższy. Natomiast wszędzie tam, gdzie przepisy są kierowane do obywateli, okres
vacatio legis musi być odpowiedni tzn., taki, aby adresaci mieli czas aby dostosować
swoje interesy do nowej regulacji.
 Zasada demokratycznego państwa prawnego
 Zasada ochrony praw nabytych – nowe regulacje prawne powinny na ogół (są pewne
wyjątki) chronić prawa nabyte. Uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w
niekorzystny sposób zmodyfikowane.
 Zasada określoności prawa – przepisy prawne muszą być formułowane w sposób na
tyle jasny, aby adresat mógł bez trudności określić prawne konsekwencje swojego
postępowania. Zasada ta wiąże się z obowiązkiem jednolitości stosowania prawa.
 Zasada proporcjonalności ( zakaz nadmiernej ingerencji)– dotyczy treści
stanowionego prawa. Nakazuje, aby środki zastosowane do osiągnięcia założonego
przez prawodawcę celu były do tego celu proporcjonalne. W praktyce dotyczy ona
prawa administracyjnego.
 Hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego:
 - nadrzędność konstytucji,
 - zwierzchnictwo ustawy,
 - wykonawczy charakter regulacji przyjmowanych przez organy rządowe.
 Instytucje gwarancji prawa
Formalnymi gwarancjami przestrzegania prawa przez organy państwowe są
wyspecjalizowane instytucje, których zadanie polega na doprowadzeniu do
przywrócenia stanu zgodnego z prawem, zwłaszcza w stosunkach pomiędzy organami
państwowymi a obywatelem.
Taką rolę pełnią w Polsce:
 Trybunał Konstytucyjny,
 Rzecznik Praw Obywatelskich,
 Naczelny Sąd Administracyjny
 i niezawisłe sądy.
 cdn

Do instytucjonalnych gwarancji praworządności należą :
 zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone obywatelom przez
działania funkcjonariuszy państwowych
oraz
 nieskrępowane prawo dostępu obywatela do sądu.
INSTYTUCJE DEMOKRACJI BEZPOŚREDNIEJ
W POLSCE

Instytucja referendum…
 jest jedną z form demokracji bezpośredniej.
 Pod pojęciem ,,referendum’’ rozumiemy sposób bezpośredniego decydowania w
głosowaniu przez ogół obywateli o ważnych sprawach życia państwowego lub
części jego terytorium, będących przedmiotem głosowania.
 Posiada ono określone cechy charakterystyczne dla formy demokracji
bezpośredniej, a mianowicie:
 – bezpośredni udział obywateli w wypowiadaniu się;
 – dysponowanie tylko jednym głosem;
 – uważanie woli większości wszystkich uprawnionych obywateli za decydującą w
uchwalaniu konstytucji i ustaw oraz w rozstrzyganiu spraw
RODZAJE
REFERENDUM
W
KONSTYTUCJI RP
 Referendum ogólnokrajowe
 Fakultatywne, dot. np. zmian w konstytucji, ratyfikacji umów, innych kwestii
ważnych dla państwa i narodu.
 Zarządza Prezydent za zgodą senatu lub sejmu lub z inicjatywy własnej, Rady
Ministrów, senatu lub obywateli, nie może dotyczyć: wydatków, i dochodów
państwa, obronności i amnestii, 500 tys. podpisów obywateli.
 Przeprowadza się w dzień wolny od pracy,
 Jest wiążące, gdy wzięło udział ponad 50% uprawnionych obywateli,
 Prawo głosowania mają obywatele,
 Przeprowadza Państwowa Komisja Wyborcza, komisarze wyborczy oraz
obwodowe komisje wyborcze.
 Referendum lokalne:
 Mieszkańcy samorządu,
 Jest zarządzane z inicjatywy organu samorządowego lub 10 % mieszkańców
gminy, powiatu, 5% mieszkańców województwa.

Zasada podziału władzy
art. 10 ust. 1 i 2 Konst. RP

 Jest to jedna z najstarszych zasad towarzysząca rozwojowi myśli ustrojowej już
od czasów Arystotelesa. Rozwinięta w XVII i XVIII w. przez Johna Locke’a i
Charles’a Montesquieu znalazła miejsce niemal we wszystkich demokratycznych
konstytucjach współczesnego świata. Jej zarys znalazł się już w Konstytucji 3
maja, wymieniała ją konstytucja marcowa, powrócił do niej po blisko 60 latach
art. 1 Małej Konstytucji z 1992 r., a art. 10 konstytucji z 1997 r. wskazuje, iż
ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władz y – ustawodawczej,
wykonawczej i sądowniczej.
 Zasada podziału władzy
art. 10 ust. 1 i 2 Konst. RP
Współcześnie obowiązująca Konstytucja z dnia 2 kwietnia 1997 roku w rozdziale I
pod tytułem Rzeczpospolita art. 10 stanowi:
1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy
ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
2. Władzę ustawodawczą sprawuje Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent
Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
 Zasada podziału władzy
art. 10 ust. 1 i 2 Konst. RP
 Zasada p.w. nie ma charakteru absolutnego.
 Odrzuca ona możliwość skumulowania całej władzy w rękach jednego podmiotu.
 Wg tej zasady konstytucja określa kompetencje każdego rodzaju władzy tak, aby
one zazębiały się wzajemnie, ale żeby się nie kłóciły między sobą.
 W jej obrębie jest kompetencja domniemań kompetencyjnych oraz kompetencja
istoty władz.
Zasada p.w. zakłada oparcie stosunków między poszczególnymi władzami na
systemie wzajemnych hamulców, które mają gwarantować współdziałanie i
równowagę tych władz.
 Na tym tle ukształtowały się 2 zasadnicze modele stosunków między władzą
ustawodawczą i wykonawczą, czyli system parlamentarny (parlamentarno –
gabinetowy) i system prezydencki.
 cdn
 Zasada podziału władzy
art. 10 ust. 1 i 2 Konst. RP
 System parlamentarny – system rządów opierający się na tzw. podwójnej
egzekutywie, tzn. rozdziale funkcji szefa rządu i głowy państwa.
 System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie.
 Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w
parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z





















pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej
Brytanii).
System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy),
jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad
monarchą).
Spośród systemów parlamentarnych wyróżnia się następującego jego rodzaje:
system kanclerski;
system parlamentarno-gabinetowy;
system gabinetowo-parlamentarny;
system parlamentarno-komitetowy.
Cdn.
Zasada podziału władzy
art. 10 ust. 1 i 2 Konst. RP
System parlamentarno-gabinetowy - system polityczny, w którym rząd z premierem
na czele jest powołany przez parlament we współpracy z głową państwa, a
odpowiedzialność polityczną ponosi przed parlamentem (wotum nieufności, wotum
zaufania).
Władza wykonawcza, czyli egzekutywa, ma też prawo wystąpić do głowy państwa z
wnioskiem o rozwiązanie parlamentu. Rząd jest powoływany spośród przedstawicieli
narodu mającej większość w parlamencie. Głowa państwa nie ponosi
odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, ponoszą ją natomiast członkowie
rządu kontrasygnujący jej akty urzędowe. System rządów wykształcony w praktyce
angielskiej XVIII-XIX w.
Rozpowszechniony obecnie we Włoszech, w Hiszpanii, na Węgrzech, w Danii,
Szwecji, Norwegii oraz w krajach Beneluksu. Współcześnie występuje tendencja
uniezależniania się rządu od parlamentu. Jego odmianą jest tzw. system kanclerski
(Niemcy) lub system gabinetowo-parlamentarny występujący w Wielkiej Brytanii.
Głowa państwa ma przede wszystkim zadanie reprezentować państwo, a wszystkie
akty przez nią wydane muszą zawierać odpowiedni zapisek do konstytucji.
Cdn.
Zasada podziału władzy
art. 10 ust. 1 i 2 Konst. RP
System prezydencki (prezydencjalizm) - system polityczny w demokracji
charakteryzujący się rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i
wykonawczej, oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu.
W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej) przysługuje
pełnia władzy wykonawczej oraz zwolnienie z odpowiedzialności przed parlamentem
- pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.
Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne
republiki południowoamerykańskie.
ZASADA REPUBLIKAŃSKIEJ FORMY RZĄDÓW
Zasada republikańskiej formy rządu wyrażona jest w samej nazwie państwa
(Rzeczpospolita Polska), w tytule konstytucji i przede wszystkim w jej
instytucjach i urządzeniach.
Oznacza ona, z jednej strony, wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub
dożywotniej w państwie, a z drugiej, postulat ustanowienia rządów prawa i
ustroju demokratycznego.
W Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. Rzeczpospolita oznacza republikę - raz
jako nazwę państwa, raz jako określony ustrój polityczny państwa.
 Artykuł 1 objaśnia dosłownie Rzeczpospolitą Polską jako dobro wspólne
wszystkich obywateli.
 ZASADA POMOCNICZOŚCI W KONSTYTUCJI RP
Władza centralna winna spełniać pomocniczą funkcję, wypełniając jedynie te zadania,
które nie mogą być wykonywane efektywnie na pośrednich i najniższym poziomach
organizacyjnych. Społeczna i polityczna aktywność winna więc zostać „zarezerwowana”
dla możliwie najmniejszych i najniżej położonych ogniw władzy publicznej.
Zasada pomocniczości zwana jest również zasadę subsydiarności. Stanowi ona jedną z
podstaw demokratycznego państwa prawa
Zasada pomocniczości opiera się na założeniu, że zadania, które mogą być realizowane
przez jednostkę nie powinny być realizowane przez państwo. Organy państwowe
niższego rzędu mogą być wyręczone przez organy nadrzędne, tylko jeśli nie są w stanie
same wywiązywać się ze swoich obowiązków. Ponadto organy wyższego rzędu mogą je
zastąpić, jeśli są w stanie wykonać działanie efektywniej.
Zasada pomocniczości odnosi się do:
 państwa,
 samorządu terytorialnego,
 kościołów,
 organizacji charytatywnych,
 przedsiębiorstw.
Zasada subsydiarności opiera się na dwóch założeniach:
 tyle wolności, ile można, tyle uspołecznienia, ile jest potrzebne,
 tyle społeczeństwa, ile można, tyle państwa ile jest konieczne.
 cd
 Państwo nie może zastępować działań poszczególnych osób, czy instytucji
państwowych. Pomagać może, jeśli nie są one w stanie zrealizować określonych
zadań.
 Należy pamiętać, że pomoc ma polegać na wspieraniu, nie powinno się natomiast
wyręczać.
 Złożeniem pomocy jest nie ingerowanie w sprawy, z którymi poszczególne
jednostki są w stanie poradzić sobie same, a jedynie wsparcie tam gdzie pomoc
jest niezbędna.
 Kluczową rolę zasada subsydiarności odgrywa w gospodarce.
 ZASADA WOLNOŚCI I PRAW CZŁOWIEKA
 Prawa człowieka.:
 Prawa człowieka to kwalifikowana postać praw i wolności jednostki, służących
ochronie jej interesów, przypisywanych każdej osobie ludzkiej, niezależnie od przynależności państwowej i od jakichkolwiek cech różnicujących.
 Źródłem tak rozumianych praw człowieka nie jest państwo i tworzony przez nie
określony system prawny, lecz prawo naturalne, zgodnie z którym podstawą
większości praw jednostki jest przyrodzona godność istoty ludzkiej
 To dzięki niej prawa człowieka mają charakter ponadpaństwowy (pierwotny),
niezbywalny i nienaruszalny.
 Większość wolności i praw konstytucyjnych ma charakter praw podmiotowych prawnie chronionych i to w kwalifikowany sposób.
 Wynika to zarówno z zasady bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2)
jak i reguły sądowego dochodzenia naruszonych wolności i praw oraz obywatelskiego
prawa skargi konstytucyjnej (art. 79).
 Należy podkreślić, że reguła sądowej ochrony praw i wolności odnosi się do
wszelkich (nie tylko podstawowych) praw.
 ZASADA PRAWORZĄDNOŚCI (LEGALIZMU)
 Zasada praworządności oznacza, że organy administracji działają na podstawie
przepisów prawa. Praworządność oznacza przestrzeganie prawa w sferze jego
stanowienia i stosowania. Postulat przestrzegania prawa jest kierowany wyłączanie do
organów władzy publicznej. Działanie na podstawie prawa oznacza zasadne, zgodne z
prawem, stosowanie prawa (cztery elementy).
 Organ stosując prawo musi zgodnie z prawem procesowym i materialnym ustalić
swoją zdolność prawną i właściwość danego rodzaju spraw. Organ działający na
podstawie przepisów prawa ma obowiązek w każdym momencie postępowania
wykazywać to działanie na podstawie i w granicach prawa, np.: decyzja
administracyjna, jej uzasadnienie. Jedną z zasad procesowych jest właśnie zasada
praworządności.
 Rdzeniem państwa prawnego jest zasada praworządności. Aby państwo mgło zostać
uznane za praworządne, wystarczy , że przestrzegają w nim organy władzy
państwowej i lokalnej. Z istotą państwa prawnego wiąże się także zasada pewności
prawa (której elementami są : jawność, stabilność i jasność prawa) i zasada ochrony
praw słusznie nabytych (uzyskane raz prawo nie może być odebrane lub w
niekorzystny sposób zmodyfikowane ).
 cd








Zasada praworządności ma dwa etapy działania
Pierwszy obejmuje ustalenie przez organ administracji publicznej zdolności prawnej
do prowadzenia postępowania w danej sprawie oraz zastosowanie przepisów prawa
materialnego i procesowego przy rozpoznaniu i rozstrzygnięciu sprawy.
Drugi etap to proces stosowania prawa.:
1. Ustalenie jaka norma obowiązuje w znaczeniu dostatecznie określonym dla potrzeb
rozstrzygnięcia.
2. Uznanie za udowodniony fakt na podstawie określonych materiałów oparciu o
przyjętą teorię dowodu oraz ujęcie tego faktu w języku stosowanej normy.
3. Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych faktu uznanego za udowodniony na
podstawie normy prawnej.
Działanie na podstawie prawa oznacza działanie na podstawie obowiązującej normy
prawnej, a prawidłowe ustalenie normy prawnej powoduje ustalenie prawidłowych
następstw.
ZASADA PRZEDSTAWICIELSKIEJ FORMY SPRAWOWANIA WŁADZY
Polega ona na sprawowaniu władzy przez wybranych przedstawicieli. W praktyce
ustrojowej ukształtowały się zasadniczo dwa przeciwstawne sobie typy mandatu
przedstawicielskiego: imperatywny i przedstawicielski. W tym pierwszym
realizowanym w wiekach średnich i w XIX wieku przedstawiciel czyli mandatariusz
był wykonawcą instrukcji wyborców i mógł być przez nich w każdej chwili odwołany.
Mandat ten pojawił się potem w ruchach bolszewickich i krajach realnego socjalizmu.
Natomiast mandat przedstawicielski przyjął się w czasie rewolucji burżuazyjnej w tym
począwszy od francuskiej w 1789 i oznacza że deputowany reprezentuje cały naród, a
nie wyborców czy okręg wyborczy.
Nasza konstytucja przyjęła mandat wolny wypływający z klasycznej formuły
przedstawicielstwa. Zasada reprezentacji czyli przedstawicielstwa obejmuje
wymienione wyżej referendum oraz inicjatywę ludową. Referendum zgodnie z art.
125 konstytucji może być przeprowadzane w sprawach o szczególnym znaczeniu dla
państwa. Referendum ogólno krajowe zarządza: sejm bezwzględną większością
głosów w obecności co najmniej ustawowej połowy liczby posłów.
Prezydent RP za zgodą senatu sposób prowadzenia referendum zarówno
ogólnokrajowego jak i samorządowych określają ustawy. Inicjatywa ludowa w
zakresie ustawodawstwa przysługuje 100 tyś obywateli mającym prawo do wybierania
do sejmu z projektem takiej ustawy, musi być przedłożony plan skutków finansowych
jej wykonania.
 CHARAKTER MANDATU PRZEDSTAWICIELSKIEGO W POLSCE
Rodzaje mandatu przedstawicielskiego
Zwykło się wyróżniać sposoby pojmowania mandatu przedstawicielskiego:
 jako całokształt praw i obowiązków przedstawiciela nabytych w wyniku aktu
wyborczego,
 jako stosunek polityczno – prawny zachodzący między wyborcami a podmiotem
sprawującym funkcję z wyboru
Wyróżnia się dwa przeciwstawne typy mandatu przedstawicielskiego:
 wolny opiera się na przekonaniu że posiadacz jego reprezentuje zbiorowy
podmiot suwerenności (naród) a nie tylko konkretną grupę wyborców, nie wiążą
go więc żadne instytucje, dyrektywy czy wytyczne. Nie może też być przez
wyborców odwołany,
 imperatywny (związany) opiera się na założeniu że przedstawiciel zasiadający w
parlamencie reprezentuje tylko swoich wyborców a nie zbiorowy podmiot
suwerenności. Posiadacz mandatu jako wysłannik swoich wyborców, wyrażający
ich wolę, a wyborcy mogą go w każdej chwili odwołać.
 KONSTYTUCYJNA ZASADA PRAWA WYBORCZEGO
 W polskim prawie wyborczym, obowiązują następujące zasady:
 Zasada powszechności - oznacza to, że w wyborach może uczestniczyć każdy
pełnoletni obywatel polski, bez względu na wykształcenie, posiadany majątek, czy
pochodzenie społeczne. Prawo wyborcze dzieli się na czynne (oznacza to, że
możemy oddać swój głos na wybranego kandydata) oraz bierne (sami możemy
kandydować - do Sejmu po ukończeniu 21, a do Senatu po ukończeniu 30 roku
życia);
 Zasada równości - wszystkie oddane przez obywateli głosy mają jednakową wagę
i znaczenie;
 Zasada bezpośredniości - każdy Polak samodzielnie, bez osób trzecich podejmuje
decyzję o tym, na kogo ma zagłosować i wrzuca kartę głosowania do urny
wyborczej;
 Zasada proporcjonalności - liczba miejsc w Parlamencie, zajmowana przez daną
partię polityczną, odpowiada liczbie oddanych na nią głosów;
 Zasada tajności - każdy obywatel ma możliwość samodzielnego i anonimowego
skreślenia kandydatów z listy wyborczej oraz wrzucenia jej do urny wyborczej.
Tuż przed rozpoczęciem głosowania, każda urna powinna zostać dokładnie
sprawdzona (musi być pusta), a następnie opieczętowana. Pieczęci nie należy
rozrywać przed zakończeniem wyborów. W przeciwnym razie, zostaną one
uznane za nieważne.
 SYSTEMY WYBORCZE –
ZALETY I WADY
 Formuła wyborcza daje nam podstawy do przeprowadzenie klasyfikacji systemów
wyborczych.
 Określa poparcie zdobyte w wyborach na mandaty w parlamencie.
 Na jej podstawie możemy wyróżnić:
 system większościowy,




system proporcjonalny,
system mieszany (semiproporcjonalny).
System większościowy
występuje m. in. w Wielkiej Brytanii oraz Polsce w wyborach do Senatu. W tym
systemie wyborczym występują jednomandatowe okręgi. Wystarczy uzyskać
względną większość głosów, aby dostać się do parlamentu. System działa głównie na
korzyść partii dużych. Zapewnia działanie na scenie politycznej dwóm silnym
partiom. Partie mniejsze nie mają szans zdobycia miejsc w parlamencie. Wybrany w
ten sposób parlament nie jest więc odzwierciedleniem politycznych nastrojów danego
społeczeństwa, ale co może być ważniejsze, jest bardzo sprawnym aparatem władzy.
Zapobiega bowiem politycznemu rozbiciu parlamentu, a zwycięska partia (bądź
koalicja) są w stanie stworzyć stabilny rząd.
 System większościowy polega na tym, że mandaty otrzymuje tylko ta partia, która
zebrała określoną prawem większość głosów w danym okręgu. W systemie tym okręgi
wyborcze są najczęściej jednomandatowe. Każda partia wystawia w okręgu tylko
jednego kandydata i wyborca oddaje swój głos na tę lub inną partię, głosując na jej
kandydata. Taki system eliminuje lub zmniejsza reprezentację partii małych, zapewnia
jednak zazwyczaj stabilność rządów poprzez formowanie się w wyniku wyborów
silnej większości parlamentarnej.

 W systemie proporcjonalnym
 dana partia uzyskuje tyle mandatów w parlamencie, jaka odpowiada uzyskanemu
przez nią w wyborach poparciu.
 Duże znaczenie ma tu jednak istnienie progów wyborczych oraz sposób przydziału
mandatów. Tego typu system występuje m. in w Holandii oraz w Polsce w wyborach
do Sejmu.
 Taki system sprzyja powstaniu systemu wielopartyjnego. W parlamencie posiadają
swoich reprezentantów ugrupowania małe, a wybrany parlament jest
odzwierciedleniem politycznych nastrojów społeczeństwa.
 Żadna z partii nie uzyskuje jednak w wyborach bezwzględnej większości. Powstaje w
ten sposób konieczność zawiązania koalicji, aby móc utworzyć rząd. Te są mało
stabilne, co sprzyja kolejnym politycznym kryzysom w państwie.
 System proporcjonalny polega na tym, że podział mandatów między partie jest
dokonywany odpowiednio do liczby głosów zebranych przez każdą z nich. Zasada
proporcjonalności prawa wyborczego może być stosowana tylko wtedy, gdy tworzy
się okręgi wielomandatowe i gdy istnieją zwalczające się partie polityczne,
przystępujące do wyborów z własnymi programami i z osobnymi listami kandydatów.
 Wady i zalety systemów
 Do kilku dobrych stron systemu proporcjonalnego możemy zaliczyć miedzy
innymi: w składzie organu przedstawicielskiego nie zachodzą takie deformacje,
jak w systemie większościowym, znacznie lepsze zabezpieczenie interesów
mniejszości, jest bardziej adekwatnym modelem dla systemu nieustabilizowanego
a także większa sprawiedliwość demokratyczna.
 Złymi stronami są między innymi: utrudnienia sformułowania rządu mającego
poparcie parlamentu, koalicje.

 Zaletami większościowego systemu wyborczego jest większa stabilność rządzenia,
eliminacja ugrupować skrajnych. Wybrany rząd ma bardziej jednorodny
charakter. By dana partia mogła rządzić nie jest konieczne tworzenie koalicji.







Stworzone okręgi jednomandatowe powodują lepszą identyfikację wybranych
przedstawicieli z wyborcami.
System mieszany
łączy w sobie elementy systemu większościowego i proporcjonalnego.
Tego typu systemy miały w zamierzeniu przeciwdziałać negatywnym skutkom
stosowania ordynacji wyborczej jednego typu. Istnieje kilka odmian systemu
mieszanego:
system dwóch głosów (występuje w wyborach do Bundestagu; wyborca ma do
dyspozycji dwa głosy; pierwszy oddaje na kandydatów, którzy są umieszczeni na
imiennej liście danego okręgu, a drugi na listę partii w danym kraju
związkowym)
system pojedynczego głosu nieprzechodniego (tzw. system półproporcjonalny;
występuje w Japonii)
system list blokowych (występuje we Włoszech.
ZASADA PODZIAŁU WŁADZY –
ZAŁOŻENIA DEMOKRATYCZNE
 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. wśród zasad, na jakich oparty został
ustrój polityczny państwa, wymienia wyraźnie i na czołowym miejscu plasuje zasadę
podziału władzy.
 Co więcej, stwierdza w art. 10, że przyjmuje podział i równowagę wymienionych
trzech władz.
 Pierwszy z elementów powyższej zasady, zasadę podziału władzy, można sprowadzić
do kilku tez:
a) wyróżnia się w państwie trzy wyodrębnione władze: ustawodawczą, wykonawczą i
sądowniczą,
b) każdej z nich odpowiada aktywność wyodrębnionych organów państwowych,
c) obowiązuje niepołączalność tych władz, czyli każda z nich ma być wykonywana przez
odrębny organ państwowy niedopuszczalne jest łączenie związanych z nimi stanowisk
państwowych,
d) mechanizm stosunków między władzami ma zapewniać wzajemne oddziaływanie i
hamowanie.
 ZASADA PODZIAŁU
I RÓWNOWAŻENIA WŁADZY W KONSTYTUCJI RP
 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. wśród zasad, na jakich oparty został
ustrój polityczny państwa, wymienia wyraźnie i na czołowym miejscu plasuje zasadę
podziału władzy.
 Co więcej, stwierdza w art. 10, że przyjmuje podział
i równowagę wymienionych trzech władz.
 Pierwszy z elementów powyższej zasady, zasadę podziału władzy, można
sprowadzić do kilku tez:
 a) wyróżnia się w państwie trzy wyodrębnione władze: ustawodawczą,
wykonawczą i sądowniczą,
 b) każdej z nich odpowiada aktywność wyodrębnionych organów państwowych,
 c) obowiązuje niepołączalność tych władz, czyli każda z nich ma być
wykonywana przez odrębny organ państwowy niedopuszczalne jest łączenie
związanych z nimi stanowisk państwowych,
 d) mechanizm stosunków między władzami ma zapewniać wzajemne
oddziaływanie i hamowanie.
 O ile ten pierwszy element, rozdzielenie władz, jest wyraźnie zaznaczony, stając
się podstawą budowy systemu organów państwowych, to kwestia równowagi
władz może i z pewnością budzić będzie dyskusje.
 Wydaje się bowiem, na tle konstytucyjnych uregulowań, że mamy do czynienia w
istocie z przewagą władzy ustawodawczej.
 Niedopuszczalne natomiast byłoby przyjęcie rozwiązania oznaczającego
dominację jednej władzy nad pozostałymi, oznaczające pozbawienie tych władz
samodzielności.
 POJĘCIE I RODZAJE SYSTEMU RZĄDÓW
 System rządów - relacje pomiędzy poszczególnymi rodzajami władz (z zasady
podziału władz wynika konieczność określenia wzajemnych stosunków pomiędzy
organami państwa należącymi do poszczególnych władz).
 Zainteresowanie dotyczy głównie stosunków między egzekutywą a legislatywą.
Władza sądownicza w Europie nie jest równorzędna pozostałym, akcentuje się jej
niezależność (w USA jest równorzędna).
 Rodzaje systemu rządów:
 system prezydencki - system polityczny w demokracji, charakteryzujący się
rygorystycznym podziałem (separacją) władzy ustawodawczej i wykonawczej
oraz połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu.
 W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej)
przysługuje pełnia władzy wykonawczej oraz zwolnienie z odpowiedzialności
przed parlamentem - pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.
 Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne
republiki południowoamerykańskie.
 Cechy systemu prezydenckiego
 prezydent jest wybierany w głosowaniu powszechnym;
 kadencja prezydenta jest określona w czasie (najczęściej jest ona czteroletnia jak np. w USA czy Brazylii, choć w Meksyku wydłuża się ona do sześciu lat);
 ministrowie wchodzący w skład rządu odpowiadają jedynie przed prezydentem;
 istnieje jeden ośrodek władzy wykonawczej
 akty wydawane przez prezydenta nie wymagają kontrasygnaty
 prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie, ale w przypadku złamania
konstytucji lub prawa może zostać odwołany (przez parlament lub naród w
referendum;
 prezydent ma możliwość wydawania dekretów z mocą ustawy w sytuacjach
nadzwyczajnych (np. okres wojny).
 system parlamentarny
 system rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie, tzn. rozdziale
funkcji szefa rządu i głowy państwa.
 System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie.
 Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w
parlamencie.
 Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z pewnymi
ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej Brytanii.
System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy),
jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad
monarchą).
 system półprezydencki
 prezydencjalny, prezydencko-parlamentamy)
 dwuczłonowa egzekutywa, tzn. rząd odpowiada politycznie i przed prezydentem i
przed parlamentem
 prezydent nie odpowiada politycznie przed parlamentem, jedynie konstytucyjnie,
wybierany w wyborach powszechnych, kontroluje działalność parlamentu i
rządu, stymuluje ich działalność,
 parlament ma ograniczone kompetencje (z powodu ustalenia materii ustawowej,
reszta należy do rządu oraz innego typu uchwalania ustaw z pominięciem
parlamentu - referendum).
 system komitetowy
 wywodzi się z konstytucji jakobińskiej z 1793 r.,
 parlament łączy w niej funkcje ustawodawcze i wykonawcze,
 rząd traktowany jest jako jego organ wykonawczy i wyłaniany jest spośród
członków parlamentu, którzy pełnią funkcję szefów resortów,
 w przepadku konfliktu parlamentu z rządem, parlament nie może być
rozwiązany, ani rząd odwołany,
rząd ma mały wpływ na parlament (inicjatywa ustawodawcza), ale władzę
prawodawczą powściągają elementy demokracji bezpośredniej lub
federalistyczna struktura państwa (np. w Szwajcarii).
 SYSTEM PREZYDENCKI A SYSTEM PARLAMENTARNY
 system prezydencki - system polityczny w demokracji charakteryzujący się
rygorystycznym podziałem (separacją) władz ustawodawczej i wykonawczej oraz
połączeniem funkcji prezydenta i szefa rządu.
 W myśl tych zasad prezydentowi (jako organowi władzy wykonawczej)
przysługuje pełnia władzy wykonawczej, oraz zwolnienie z odpowiedzialności
przed parlamentem , pozbawiony zostaje jednak możliwości ustawodawczych.
 Przykładem prezydenckiego systemu rządów są Stany Zjednoczone oraz liczne
republiki południowoamerykańskie.

system parlamentarny
 System rządów opierający się na tzw. podwójnej egzekutywie tzn. rozdziale
funkcji szefa rządu i głowy państwa.
 System ten pozwala na łączenie funkcji w rządzie i parlamencie.
 Rząd zobowiązany jest do ustąpienia w wyniku otrzymania wotum nieufności w
parlamencie. Głowa państwa może rozwiązać parlament, prawo to występuje z
pewnymi ograniczeniami (np. w RFN), lub bez ograniczeń (np. w Wielkiej
Brytanii).
System parlamentarny występuje zarówno w republikach (zróżnicowane formy),
jak i monarchiach (gdzie przeważnie zaznacza się dominacja premiera nad
monarchą).
SYSTEM RZĄDÓW
W
KONSTYTUCJI RP
 cd. polskie konstytucje
 Konstytucja kwietniowa
 23 kwietnia 1935
 Mała Konstytucja z 1947
 19 lutego 1947
 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
 22 lipca 1952
 Ustawa Konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP
 23 kwietnia 1992
 Mała Konstytucja z 1992
 17 października 1992
 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
 2 kwietnia 1997
 Zasady naczelne Rzeczypospolitej Polskiej w świetle Konstytucji z 1997 r.
*Zasada państwa jako dobra wspólnego
Art. 1
Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.
*Zasada demokratycznego państwa prawnego
Art. 2
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym
zasady sprawiedliwości społecznej.
*Zasada suwerenności narodu
Art. 4 ust. 1
Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.
Art. 4 ust. 2
Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.
Co znaczy tyle, że suwerenną władzę sprawuje lud (albo Naród), piastując tę władzę
poprzez fakt, że władza należy i pochodzi od Narodu, czyli, że władza może określać sposób
postępowania wszystkich podległych podmiotów jedynie przy legitymizacji Narodu
*Zasada konstytucjonalizmu
Art. 8 ust. 1
Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 8 ust. 2
Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.
Oznacza to, że właśnie konstytucja stoi najwyżej w systemie źródeł prawa, czyli jest
najważniejszym aktem prawnym.
*Zasada podziału władz
Art. 10 ust. 1
Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy
ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
Art. 10 ust. 2
Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat władzę wykonawczą Prezydent
Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
Dziś mówimy o poliformizmie władz a nie o trójpodziale.
*Zasada pluralizmu politycznego
Art. 11 ust. 1
Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych.
Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu
wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.
Art. 11 ust. 2
Finansowanie partii politycznych jest jawne.
Art. 13
Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w
swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i
komunizmu, a także tych, których program zakłada nienawiść rasową i narodowościową,
stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo
przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
*Zasada społecznej gospodarki rynkowej
Art. 20
Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej,
własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi
podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.
 STRUKTURA ORGANÓW WŁADZY RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ
WŁADZA
WYKONAWCZA USTAWODAWCZA SĄDOWNICZA
-sejm
-prezydent
-sądy
-senat
-Rada Ministrów
- trybunały
 Władza Ustawodawcza
Zgodnie z zapisem w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z roku 1997, władza
ustawodawcza, należy do dwuizbowego Parlamentu.
W jego skład wchodzą Sejm i Senat. Warto pamiętać, że podział ten przywrócono na nowo,
po przemianach społeczno - politycznych, które nastąpiły w roku 1989. Wcześniej, w latach
1944 - 1989, najwyższą władzą ustawodawczą w państwie sprawował jedynie Sejm,
wybierany w toku czteroprzymiotnikowych wyborów (nie było zasady proporcjonalności), a
zasady te zapisano w Konstytucji z roku 1952.
W skład Sejmu wchodzi 460 posłów, którzy są wybierani w toku
pięcioprzymiotnikowych wyborów (powszechnych, tajnych, równych, proporcjonalnych
i bezpośrednich). Kandydatem do Sejmu, może być każdy obywatel polski, który
ukończył 21 rok życia. Kadencja Sejmu trwa przez cztery lata.
Senat składa się natomiast ze 100 senatorów, wybranych w wyborach powszechnych,
tajnych i bezpośrednich, równych, proporcjonalnych . Kandydat na stanowisko senatora
Rzeczpospolitej, winien mieć 30 lat i pełnię praw obywatelskich. Podobnie jak w Sejmie,
kadencja Senatu trwa przez okres czterech lat. Prawo polskie zakazuje łączenia obu stanowisk
(to znaczy posła i senatora w jednym ręku). O ważności wyborów prezydenckich i
parlamentarnych, decyduje Sąd Najwyższy. Każdy obywatel ma również prawo
poinformować o naruszeniu obowiązujących w kraju zasad wyborczych oraz wszelkich
nieprawidłowościach, które mogłyby wpłynąć na ostateczny wynik wyborów.
Siedziba Sejmu i Senatu RP w Warszawie przy ulicy Wiejskiej 1
Skrócenie kadencji Sejmu i Senatu, może nastąpić wówczas, gdy:
 Sejm samodzielnie podejmie taką uchwałę, ale tylko w obecności 2/3 głosów,
wszystkich posłów
 Decyzją prezydenta, jeżeli nowy rząd, trzykrotnie nie otrzymałby od Sejmu votum
zaufania
 Decyzją prezydenta, jeżeli nie w ciągu czterech miesięcy, nie zapadłaby decyzja o
przegłosowaniu ustawy budżetowej
Posłowie i senatorowie są przedstawicielami całego narodu. Mandat przedstawicielski
jest
- generalny – wyraża wole narodu
- niezależny – posła nie obowiązują instrukcje wyborcze
- nieodwołalny – wyborcy nie mogą odwołać posła lub senatora
Są oni chronieni immunitetem parlamentarnym. Polega on na nietykalności osobistej
członków parlamentu. Nie można ich aresztować bez zgody sejmu i senatu. Może być
odebrany decyzja sadu
 Funkcje parlamentu
 funkcja ustrojodawcza
 funkcja ustawodawcza
 funkcja kontrolna
 funkcja kreacyjna
 Funkcja kreacyjna polega na powoływaniu członków, wchodzących w skład
organów państwowych. Sejm wyznacza członków Trybunału Stanu i Trybunału
Konstytucyjnego. Za zgodą Senatu, wskazuje kandydata na prezesa Najwyższej
Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, prezesa Narodowego Banku
Polskiego oraz prezesa Instytutu Pamięci Narodowej.
 Na mocy funkcji ustrojodawczej Sejm może uchwalić konstytucję bądź
wprowadzić do niej zmiany. Parlament decyduje o ustroju państwa.
 Funkcja ustawodawcza parlamentu należy do jego podstawowych zadań.
Parlament posiada na jej mocy prawo do stanowienia ustaw, które są
podstawowymi aktami prawnymi, powszechnie obowiązującymi w Polsce.
 Funkcja kontrolna przysługuje tylko Sejmowi, a polega sprawowaniu kontroli nad
rządem. Sejm może to czynić używając od tego następujących „narzędzi”:
wotum zaufania – jest to uchwała Sejmu wyrażająca poparcie dla rządu oraz prowadzonej
przez niego polityki;
wotum nieufności – jest to uchwała Sejmu odmawiająca poparcia dla rządu i jego polityki
bądź też dla konkretnego ministra; prowadzi do dymisji rządu; wotum nieufności jest
uchwalane większością bezwzględną głosów;
absolutorium – jest to szczególny akt, uchwalany przez Sejm, który stwierdza zgodność
działań rządu w danym roku z ustawą budżetową oraz finansowymi planami państwa; co roku
rząd ma obowiązek przedstawienia sprawozdania z wykonania budżetu Sejmowi; Sejm ma
obowiązek ustosunkować się do niego w terminie 2 miesięcy od daty jego złożenia (złożenie
sprawozdania następuje w terminie do 6 miesięcy po zakończeniu roku budżetowego)
zapytania i poselskie interpelacje – są to formy zwracania się posła do członków rządu w
sprawie udzielenia informacji w określonej sprawie; zapytany minister ma obowiązek
udzielenia odpowiedzi; interpelacje składane są na piśmie, a odpowiedź też winna mieć taki
charakter (musi być udzielona w terminie 21 dni); odpowiedź może mieć charakter ustny,
wówczas jest wygłaszana na posiedzeniu Sejmu.
 Władza wykonawcza
Prezydent jest wybierany na pięcioletnią kadencję w wyborach powszechnych, równych,
bezpośrednich, większościowych i w głosowaniu tajnym. Ta sama osoba może być wybierana
tylko dwukrotnie.
Kadencja prezydenta rozpoczyna się w dniu złożenia przez niego przysięgi wobec
Zgromadzenia Narodowego, a kończy wraz z wypływem 5 lat od dnia objęcia prezydentury.
 Przyczyny wcześniejszego zakończenia urzędowania:
- śmierć prezydenta
- zrzeczenie się prezydentury
- uznanie przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności prezydenta do
sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia
- Złożenie z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu
 Kompetencje prezydenckie
Kompetencje w stosunku do Rady Ministrów
• powoływanie rządu
• desygnowanie premiera
• przyjmowanie dymisji Rady Ministrów
• odwołanie ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności
• zwoływanie Rady Gabinetowej (obrady Rady Ministrów pod przewodnictwem
prezydenta; powoływana w sprawach szczególnej wagi)
Kompetencje w stosunku do parlamentu
• zarządza wybory parlamentarne
• zwołuje pierwsze posiedzenie nowego Sejmu
• posiada inicjatywę ustawodawczą
• posiada prawo weta zawieszającego w stosunku do projektów ustaw
• podpisuje ustawy
• zarządza ogłoszenie ich w Dzienniku Ustaw RP
• posiada prawo rozwiązania parlamentu (w sytuacjach określonych przez konstytucję)
Kompetencje w stosunku do władzy sądowniczej
• powołuje sędziów
• powołuje Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego
• powołuje Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego
• powołuje Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego
Kompetencje w zakresie spraw zagranicznych
 reprezentuje państwo na arenie międzynarodowej (razem z premierem i ministrem
spraw zagranicznych)
 ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe
 mianuje i odwołuje ambasadorów Polski
Kompetencje w zakresie zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi kraju oraz państwowej
obronności
 jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych
 za pośrednictwem ministra obrony narodowej, sprawuje w czasie pokoju
zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
 mianuje szefa Sztabu Generalnego oraz dowódców Sił Zbrojnych
 na czas wojny mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych
 nadaje stopnie wojskowe
 w razie zagrożenia państwa zarządza powszechną bądź częściową mobilizację oraz
użycie sił zbrojnych do obrony kraju
 posiada organ doradczy do spraw bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego,
którym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego
Tradycyjne uprawnienia prezydenta
 nadawanie obywatelstwa
 nadawanie orderów i odznaczeń
 prawo łaski
 nadawanie tytułów naukowych
 Rada ministrów
Drugim członem władzy wykonawczej jest Rada Ministrów. Jest to organ kolegialny, który
tworzą: prezes Rady Ministrów, wiceprezesi, ministrowie oraz przewodniczący określonych
w ustawie komitetów.
Prezes Rady Ministrów (potocznie premier) jest szefem rządu w ustroju politycznym
Polski. Zwyczajowo Prezes Rady Ministrów nazywany jest premierem.
W Polsce występuje w podwójnej roli, jako przewodniczący Rady Ministrów oraz jako
odrębny organ administracji.
Kompetencje organizacyjne
 reprezentuje Radę Ministrów
 kieruje jej pracami
 zwołuje posiedzenia
 ustala porządek obrad
 przewodniczy posiedzeniom
Kompetencje merytoryczne
 kieruje merytoryczną działalnością Rady Ministrów
 ponosi odpowiedzialność polityczną
 decyduje o składzie Rady Ministrów
 koordynuje i kontroluje pracę ministrów i pozostałych członków Rady
 zapewnia wykonanie polityki Rady Ministrów
 wydaje rozporządzenia
 sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym
 Organy odpowiedzialne za porządek i bezpieczeństwo wewnętrzne państwa
Policja – umundurowana i uzbrojona formacja przeznaczona do ochrony bezpieczeństwa
ludzi i mienia oraz do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego. Do jej
głównych zadań należy pilnowanie przestrzegania prawa i ściganie przestępców, jak również
zapewnienie ochrony i pomocy w sytuacjach kryzysowych zarówno wobec ludzi jak i mienia.
Jeżeli jest to konieczne, policja nadzoruje na poziomie operacyjnym także wszelkie służby
ratownicze.
 Policja składa się z następujących służb:
• kryminalnej
• prewencyjnej (w tym oddziałów prewencji i pododdziałów antyterrorystycznych)
• wspomagającej
• lotnictwa policji
• śledczej
• wodnej
• Wyższej Szkoły Policji, ośrodków szkolenia i szkół policyjnych
• do spraw z walką z przestępczością gospodarczą
Zadania Policji
 ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami godzącymi
w te dobra;
 ochrona bezpieczeństwa i porządku, zapewnienie spokoju w miejscach publicznych, w
transporcie i komunikacji publicznej, w ruchu drogowym i na wodach;
 wykrywanie i ściganie sprawców przestępstw i wykroczeń
 działania profilaktyczne (prewencyjne) w celu ograniczenia popełniania przestępstw i
wykroczeń a także wszelkim zachowaniom kryminogennym, współpraca w tym
zakresie z innymi podmiotami;
 kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych obowiązujących
w miejscach publicznych, a także związanych z działalnością publiczną;
 zarządzanie informacją kryminalną, prowadzenie baz danym Systemu Informacyjnego
Schengen SIS, DNA;
 współpraca z policjami innych państw, realizacja zadań wynikających z podpisanych
umów międzynarodowych i odrębnych przepisów;
 nadzór nad strażami gminnymi/miejskimi oraz nad innymi specjalistycznymi
uzbrojonymi formacjami
Wykonując wymienione czynności policjanci mają prawo do:
 legitymowania osób w celu ustalenia ich tożsamości (z uzasadnieniem);
 zatrzymywania osób na zasadach określonych w przepisach Kodeksu postępowania
karnego i innych ustaw;
 zatrzymywania osób pozbawionych wolności, które korzystając z przepustki nie
powróciły w wyznaczonym terminie do Zakładu Karnego lub Aresztu Śledczego;
 zatrzymywania osób stwarzających zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego i
mienia;
 pobierania od osób wymazu ze śluzówki policzków celu identyfikacji osób o
nieustalonej tożsamości oraz osób usiłujących ukryć swoją tożsamość, jeżeli ustalenie
tożsamości w inny sposób nie jest możliwe, pobierania materiału biologicznego ze
zwłok ludzkich o nieustalonej tożsamości;
 przeszukiwania osób i pomieszczeń na podstawie przepisów Kodeksu postępowania
karnego i innych ustaw;
 dokonywania kontroli osobistej, a także przeglądania zawartości bagaży i sprawdzania
ładunku w portach i na dworcach oraz w środkach transportu lądowego, powietrznego
i wodnego, w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu
zabronionego pod groźbą kary;
 obserwowania i rejestrowania obrazu zdarzeń w miejscach publicznych, a w
określonych przypadkach, także i dźwięku,
 kontrolowanie rodzaju używanego paliwa przez pobranie próbek paliwa ze zbiornika
pojazdu;
 żądania pomocy od instytucji państwowych, organów administracji rządowej i
samorządu terytorialnego oraz jednostek gospodarczych prowadzących działalność w
zakresie użyteczności publicznej, oraz zwracania się o niezbędną pomoc do innych
jednostek gospodarczych i organizacji społecznych, jak również zwracania się w
nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach
obowiązujących przepisów prawa.
Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW) – agencja zajmująca się wewnętrznym
bezpieczeństwem państwa polskiego, m.in. kontrwywiadem i zwalczaniem terroryzmu na
terenie kraju, ogólnej ochrony RP i jej porządku konstytucyjnego.
 Do zadań ABW należy:
• rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie zagrożeń godzących w bezpieczeństwo
wewnętrzne państwa oraz jego porządek konstytucyjny, a w szczególności w
suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność jego
terytorium, a także obronność państwa
• rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw (oraz ściganie ich sprawców):
– szpiegostwa, terroryzmu, naruszenia tajemnicy państwowej i innych
przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa
– godzących w podstawy ekonomiczne państwa
– korupcji osób pełniących funkcje publiczne
– w zakresie produkcji i obrotu towarami, technologiami i usługami o znaczeniu
strategicznym dla bezpieczeństwa państwa
– nielegalnego wytwarzania, posiadania i obrotu bronią, amunicją i materiałami
wybuchowymi, bronią masowej zagłady oraz środkami odurzającymi i
substancjami psychotropowymi, w obrocie międzynarodowym
• realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań służby ochrony państwa oraz
wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji
niejawnych w stosunkach międzynarodowych
• uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom
informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa
wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego
• podejmowanie innych działań określonych w odrębnych ustawach i umowach
międzynarodowych
 WŁADZA SĄDOWNICZA
Częścią aparatu państwowego są sądy i trybunały. Rozstrzyganie sporów na podstawie
ustawy należy do sądów, a rozstrzyganie sporów konstytucyjnych, zarówno w sferze
stanowienia, jak i stosowania prawa, zostało powierzone niezawisłym trybunałom.
 Sądy
 Sąd Najwyższy
 sądy powszechne
 sądy wojskowe
 sądy administracyjne
Sąd Najwyższy powołany jest do:
 Sprawowania nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w
zakresie orzekania - jest to tzw. nadzór judykacyjny (art. 183 ust. 1 Konstytucji). Do
środków służących wykonywaniu takiego nadzoru służą:
◦ rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych,
◦ podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne
◦ Rozpoznawania protestów wyborczych oraz stwierdzania ważności wyborów
do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a także
ważności referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego.
 Opiniowania ustaw i innych aktów normatywnych.
Sądy powszechne – sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy powszechne rozstrzygają
wszelkie sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa
pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie są zastrzeżone dla innych sądów.
Wszystkich sędziów sądów powszechnych mianuje Prezydent RP na wniosek Krajowej Rady
Sądownictwa.
 Instancyjność sądów
Postępowanie sądowe oparte jest na instancyjności. Najniższą instancję stanowią sądy
rejonowe. Od 2001 r. funkcjonują sądy grodzkie. Apelacje czyli odwołania można składac do
sądów wyższej instancji – sądów okręgowych, a odwołania od orzeczeń wydanych w
pierwszej instancji przez sądy okręgowe rozpatrują sądy apelacyjne.
Sądownictwo wojskowe jest jednym z rodzajów sądownictwa szczególnego, czyli sądów
wyłączonych z sądownictwa powszechnego ze względu na szczególne kategorie podmiotowe
(sprawcy) lub przedmiotowe (określone sprawy. Sądownictwo wojskowe jest z reguły
ograniczone do spraw karnych, przy czym zakres spraw podlegających rozpoznaniu sądów
wojskowych od kilkudziesięciu lat stale się kurczy. Dziś właściwość sądów wojskowych w
czasie pokoju jest z reguły ograniczona do przestępstw (ewentualnie także wykroczeń)
popełnionych przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, ponadto podlegają one
nadzorowi orzeczniczemu sądów najwyższych. Jak wykazują doświadczenia historii,
zwłaszcza krajów komunistycznych, sądownictwo wojskowe bywało często wykorzystywane
jako instrument prześladowań politycznych i ideologicznych .
Sądy wojskowe pierwszej instancji to sądy garnizonowe , a drugiej – sądy okręgu
wojskowego.
Sąd administracyjny to jeden z organów państwowych sprawujących wymiar
sprawiedliwości w Polsce. Sądy administracyjne wykonują ten obowiązek poprzez kontrolę
działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i sporów o
właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami
odwoławczymi i między tymi organami a organami administracji rządowej.
Sądami administracyjnymi są obecnie: wojewódzkie sądy administracyjne orzekające w
pierwszej instancji i Naczelny Sąd Administracyjny. Regułą więc jest, że skarga kierowana
jest do wojewódzkiego sądu administracyjnego, a dopiero jego orzeczenia kontrolowane są
przez Naczelny Sąd Administracyjny.
 Sędziowie
Sędziowie sądów w RP są niezawiśli i podlegają jedynie konstytucji i ustawom. Gwarancje
niezawisłości sędziowskiej stanowi:
- Nieusuwalność – sędzia może być usunięty ze swojego stanowiska na podstawie
orzeczenia sądu;
Immunitet sędziowski – sędzia nie może być pociągany do odpowiedzialności bez
zezwolenia odpowiedniego sądu;
- Niepołączalność – nie można łączyć stanowiska sędziego z mandatem posła lub
senatora;
- Apolityczność – sędzia nie może należeć do żadnej partii czy związku zawodowego.
 Krajowa Rada Sądownictwa
Powstała w 1989 i jest organem stojącym na straży niezawisłości polskich sądów. W jej skład
wchodzą trzy grupy członków na 4- letnia kadencję:
- (z urzędu) Pierwszy prezes Sądu Najwyższego, minister sprawiedliwości, prezes NSA
i osoba powołana przez prezydenta;
- 15 członków środowiska sędziowskiego
- 4 posłów i 2 senatorów wybranych spośród dwóch izb parlamentu.
 TRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY
Powstał w Polsce w 1985 roku. W skład wchodzi 15 sędziów wybieranych indywidualnie na
9-letnią kadencję. Prezesa i wiceprezesa powołuje prezydent.
Zakres działania Trybunału określa Konstytucja. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego
należy:
 orzekanie w sprawach zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją (w
tym wypadku z konstytucją 1997 roku)
 orzekanie w sprawach zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w
ustawie
 orzekanie w sprawach zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne
organy państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i
ustawami
 rozpatrywanie skarg konstytucyjnych
 rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi
organami państwa
 orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych
 rozstrzyganie o przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta
Rzeczypospolitej na wniosek Marszałka Sejmu i powierzanie Marszałkowi Sejmu
tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej
 rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych przez sądy (art. 193 Konstytucji).
 Skarga konstytucyjna
Każdy, kto uważa że naruszone zostały jego prawa konstytucyjne może wnieść skargę do TK.
Jest to tzw. skarga konstytucyjna, która wymaga rozstrzygnięcia przez TK zgodności
zaskarżanej ustawy w konstytucją. Z taką skargą można wystąpić po wyczerpaniu
zwyczajnych środków odwoławczych. Skargę może sformułować jedynie adwokat lub radca
prawny.
Orzeczenia TK są ostateczne.
 TRYBUNAŁ STANU
Trybunał Stanu w Polsce jest konstytucyjnym organem władzy sądowniczej, którego
główne zadanie polega na egzekwowaniu odpowiedzialności najwyższych organów i
urzędników państwowych za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym
stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, jeśli czyn ten nie wyczerpuje znamion
przestępstwa (inaczej: popełnienie deliktu konstytucyjnego) oraz za przestępstwa pospolite i
skarbowe w przypadku Prezydenta RP.
Naruszenie konstytucji lub ustawy przez zajmującego stanowisko państwowe nazywamy
deliktem konstytucyjnym. Za delikty TS może orzec:
- Utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na 10 lat;
-
- Zakaz pełnienie funkcji kierowniczych w organach państwowych i społecznych
- Utratę orderów i odznaczeń;
Przewodniczącym TS jest pierwszy prezes Sądu Najwyższego. W skład wchodzi
przewodniczący, 2 zastępców i 16 członków. Kadencja trwa tyle ile kadencja Sejmu.
 Organy kontroli państwowej i ochrony prawa
Kontrola państwowa to system organów powołanych do badania i oceny finansowej i
gospodarczej działalności aparatu państwa.
- NIK – Najwyższa Izba Kontroli
- Rzecznik Praw Obywatelskich
- Rzecznik Praw Dziecka
- KRRiT – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
- Prokuratura
- Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych;
 Prokuratura
- Organ ochrony prawnej
- Zadaniem prokuratury jest strzeżenie praworządności, ściganie przestępców i
sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami;
- W skład wchodzą na 6 –letnią kadencję: prokurator generalny i podlegli mu
prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek sądowniczych.
- Prokuratorem generalnym jest obecnie Andrzej Seremet.
 NIK
- Niezależna od egzekutywy;
- Podlega Sejmowi
- Prezesa powołuje na 6-letnią kadencję sejm na wniosek marszałka sejmu;
- Podejmuje kontrolę na zlecenie sejmu i jego organów, na wniosek prezydenta,
premiera i z własnej inicjatywy;
- Kontroluje działalność miedzy organami administracji rządowej i Narodowego Banku,
kontroluje zarządzanie samorządami lokalnymi;
 Rzecznik Praw Obywatelskich
- Ustanowiony w 1987 r.
- Powoływany na 5-letnia kadencję
- Niezależny od organów państwowych; odpowiada jedynie przed sejmem;
- Działa nie tylko w interesie obywateli ale również cudzoziemców;
- Przyjmuje skargi na bezprawne lub niesprawiedliwe działanie administracji;
 Rzecznik Praw Dziecka
- Zajmuje się ochroną praw dzieci np. prawem do życia i ochrony zdrowia, prawo do
wychowania w rodzinie, prawo do nauki itd.
- Zajmuje się kontrola przestrzegania ochrony dzieci przed przemocą, okrucieństwem,
wyzyskiem, demoralizacją, złym traktowaniem itd.
 KRRiT
- Konstytucyjny organ państwa stojący na straży wolności słowa, prawa obywateli do
informacji;
- Składa się z 5 członków powoływanych na 6-letnią kadencję
- Określa warunki prowadzenia działalności przez nadawców ( np. czas emisji reklam,
czas dla producentów programów itd.)
- Ochrona wartości społecznie akceptowalnych
- Udzielanie koncesji na rozpowszechnianie programów telewizyjnych i radiowych;
- Ustalanie wysokości opłat abonamentowych;