Pokaż treść!

Nowe modele czasopism
naukowych
Bożena Bednarek-Michalska
Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu
Toruń 2015
Globalne zmiany w kontekście
publikowania naukowego
INTERNET, TECHNIKI EDYTORSKIE, MOBILNOŚĆ,
INNOWACYJNOŚĆ, ZMIANA SPOŁECZNA, POKOLENIE MEDIÓW,
Wzrost liczby czasopism elektronicznych lub hybrydowych – (Lista
regensburska http://ezb.uniregensburg.de/about.phtml?bibid=UBR&colors=7&lang=en ma 79168
tytułów czasopism naukowych ze wszystkich dziedzin wiedzy (dane z 20
stycznia 2015), w tym 14864 ma tylko wersję elektroniczną, bez druku, z
tego 48320 – są darmowe).
Wzrost liczby czasopism otwartych – (DOAJ) -10,291 tytułów czasopism
z 136 krajów.
Pojawienie się alternatyw dla czasopism (repozytoria). Pojawienie się
nowego nurtu i modelu publikowania naukowego open access.
Globalne dane dla czasopism naukowych
Źródło danych: Heather Morrison, 2014 Dramatic Growth of Open Access:
30 indicators of growth beyond the ordinary, Wednesday, December 31,
2014. Dostępne w: http://poeticeconomics.blogspot.ca/2014/12/2014dramatic-growth-of-open-access-30.html.
Argumenty za zmianą
o Szybkość przesyłu informacji (syndrom pioniera, lidera).
o Zaistnienie w gronie innowatorów. Bardzo wielu wydawców już przechodzi
transformację – nie wolno zostać w tyle.
o Zdecydowanie większa rzesza czytelników (jeśli wprowadza się jęz. angielski
chociażby przez abstrakty i słowa klucze, wpływ może być znacznie wyższy).
o Promocja własnych badań na świecie.
o Młodzi zakładają tylko czasopisma elektroniczne i najczęściej są otwarte, bo tak
postrzegają nową formę komunikacji naukowej.
o Większa liczba cytowań, pobrań, w tym również w „nietypowych” miejscach (np. w
Wikipedii, podręcznikach, książkach i czasopismach popularnonaukowych, na
blogach naukowych).
o Natychmiastowa widoczność cytowań w profilu Google Scholar Citations,
przydatna przy obecnych przepisach dot. Parametryzacji w Polsce.
o Szansa na wzrost Impact Factor. Możliwość stosowania nowych wskaźników i
metryk, np.: Article Level Metrics.
Dobre praktyki w Polsce
DOAJ notuje 210 polskich czasopism a jednym z nich jest:
Acta Societatis Botanicorum
Poloniae
ISSN: 00016977
EISSN: 20839480
Subject: Botany
Publisher: Polish Botanical
Society
Country: Poland
Language: English
Keywords: botany, plant
biology
Start year: 2000
Publication fee: Yes
License:
Platforma czasopism UMK
Całkowita transformacja w roku 2012 (50 czasopism otwartych w
formie elektronicznej)
1. Model ekonomiczny – finansowane przez UMK (instytucja,
podatnicy)
2. Model prawny – otwarte licencje Creative Commons.
3. Model technologiczny – implementacja Open Journal Systems,
outsourcing dla zabezpieczenia zasobów, utrzymywania
platformy od strony technologicznej.
O jakich modelach publikowania
naukowego mówimy?
1. Model ekonomiczny (ME) – zasady biznesowe, jakie stosuje się
w czasopiśmie i model finansowania.
2. Model prawny (MP) – wzorzec prawny, jakie się zastosuje dla
czasopisma, (copyright czy licencje otwarte).
3. Model technologiczny (MT) – wzorzec implementacji
oprogramowania, na jakim będzie powstawało czasopismo i kto
je będzie serwisował (własne, komercyjne, open source,
outsourcing, zlecenie na zewnątrz).
Co mamy?
MODEL Forma tradycyjna zamknięta
Forma nowoczesna otwarta
Forma hybrydowa
(mieszana)
ME
Wszystkie zasoby
płatne, za produkcję
płaci wydawca
Wszystkie zasoby
darmowe, za
produkcję płaci autor,
instytucja, fundacja,
sponsor
Część zasobów bezpłatna, za
produkcję płaci wydawca +
autor i inni donatorzy
MP
Wszystkie prawa
zastrzeżone
Niektóre prawa
zastrzeżone - wolne
licencje
Copyright + inne
swobodniejsze licencje
MT
Oprogramowanie
własne
Wolne
oprogramowanie,
open source, free
software
Oprogramowanie wolne lub
komercyjne, lub
kompilowane
9 ważnych kroków przy tworzeniu nowej formy czasopisma
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Uzmysłowienie sobie problemów i decyzja o kierunku działania, zaangażowanie
wszystkich zainteresowanych stron i wyjaśnienie sobie rozbieżności.
Podjęcie decyzji co do formy czasopisma – hybrydowe czy tylko elektroniczne, otwarte
czy zamknięte? (MP, MT)
Przyjęcie odpowiedniego modelu biznesowego i zapewnienie stabilności finansowej
czasopisma. (ME)
Zdecydowanie o usługach, jakie chcemy prowadzić i ich funkcjonalnościach (profil dla
autorów, profil dla recenzentów, udostępniania dla czytelników, promocja i marketing,
itp.) (MT)
Przyjęcie rozwiązań technicznych (obsługa uczelniana, outsourcing), wybór
oprogramowania (open source bezpłatny, komercyjne narzędzie odpłatne). (MT)
Utrzymanie standardów jakościowych (recenzowanie, korekta wielostopniowa,
metadane, archiwizacja długoterminowa, formaty plików itp.)
Wzmocnienie widoczności czasopisma w Internecie i świecie nauki (wyszukiwarki
naukowe, bazy cytowań, bazy naukowe, repozytoria).
Zapewnienie długoterminowej dostępności czasopisma – wybór archiwum lub
repozytorium dla wieczystego przechowywania (MT).
Analiza trendów i przyszłych zmian dla czasopisma.
Określenie problemów i pojęcie decyzji
1 krok
uzmysłowienie sobie problemów przy tworzeniu czasopisma (czytelnicy,
grupa docelowa, design, kosztochłonność, ręce do pracy);
decyzja o przyszłości czasopisma (co chcemy osiągnąć, dlaczego robimy
czasopismo, impact factor, punkty w ministerstwie, rozwój własnej
dyscypliny)
Jeśli decyzja będzie na TAK – to jak działamy?
zaangażowanie wszystkich zainteresowanych stron do zmian (debatujemy
ze wszystkimi, szukamy sojuszników i doradców); wyjaśniamy sobie
rozbieżności i przygotowujemy plan działania na najbliższe 5 lat (tyle
potrzebuje czasopismo, żeby się sprawdzić).
Pytania, na które trzeba sobie odpowiedzieć!
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Czy nasi czytelnicy są gotowi na nową formę czasopisma?
Czy my jesteśmy gotowi do zmian?
Jakie modele ustalamy?
Czy redaktorzy dadzą sobie radę z nową formą i modelem?
Czy zdigitalizujemy wcześniejsze numery?
Gdzie będziemy całość archiwizować?
Czy mamy jakieś modele do naśladowania a może na kimś
chcemy się wzorować?
I znacznie więcej…
Hybrydowe czy tylko elektroniczne (MT),
otwarte czy zamknięte (MP)?
2 krok
o Hybrydowe – częściowo drukowane, (np. na życzenie czytelnika, dla
bibliotek, dla subskrybentów) ale z pełną wersją elektroniczną. Dwie
równoległe formy dla zachowania ciągłości.
o Tylko elektroniczne – likwidujemy druk, przechodzimy na platformę
dedykowaną dla czasopism elektronicznych (open source lub komercyjną
lub własną)
o Otwarte – open access – dostępne w Internecie dla wszystkich bez
ograniczeń (dostępne nie oznacza wolne) z klauzulą copyright lub na
wolnych licencjach.
o Zamknięte – toll access – dostępne tylko dla subskrybentów, z klauzulą
copyright, na logowanie.
Modele biznesowe stosowane w świecie (ME)
3 krok
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Advertising – przychody z reklam;
Endowments – stałe dotacje;
Fund-raising – granty z różnych fundacji;
Hybrid OA journals – przygody od autorów i ich instytucji + fundusze wydawcy;
Institutional subsidies – bezpośrednie lub pośrednie dopłaty instytucji naukowej;
Membership dues – przychody ze składek członkowskich;
Priced editions – fundusze wydawcy (większość numerów jest odpłatna, niektóre
numery są otwarte, np. starsze);
Publication fees – autorzy lub instytucje naukowe pokrywają koszty produkcji po
publikacji;
Submission fees – autorzy i instytucje wnoszą opłaty za przesłanie tekstu do redakcji,
nie jest to jednoznaczne z przyjęciem do druku;
Volunteer effort – publikowane wysiłkiem społecznym (crowdsourcing )
lub mieszane
Usługi i funkcjonalności systemu (MT)
4 krok
o
o
o
o
o
o
o
Odrębne moduły dla autorów, recenzentów, redaktorów i korektorów;
RSS, Alert, Newsletter – powiadamianie o nowych numerach, o
artykułach, które lubią czytelnicy;
Indeksy: słów kluczowych, autorski, tytułów;
Wyszukiwanie: proste, zaawansowane;
Komentarze otwarte przy każdym artykule;
Przewodnik i instrukcja dla użytkowników systemu;
Statystyki użytkowania zasobu.
Rozwiązania technologiczne
5 krok
Od tego, jak zdecydujemy o funkcjonalnościach będzie zależało, jakie
oprogramowanie wybierzemy, do tego musimy zdecydować czy chcemy
open source czy komercyjne rozwiązanie
Oprogramowanie zalecane przez DOAJ:
o E-Journal by Drupal
o HyperJournal
o Open Journal Systems (OJS)
o Ambra Project from the Public Library of Science.
o SOPS from SCiX
o Ubiquity Press
Ponadto musimy rozwiązać problemy związane z: hostingiem,
backupem, domeną, archiwizacją, zapewnieniem stabilności systemu
oraz integralności czasopisma.
Standardy
6 krok
Czasopismo powinno stosować wysokie standardy w zakresie:
o jakości recenzowania;
o terminowości publikowania;
o stosowania międzynarodowych konwencji edytorskich (stylów
cytowania, bibliografii załącznikowych, itd.);
o stosowania metadanych dla każdego obiektu (szczególnie unikalnych
identyfikatorów obiektów cyfrowych DOI);
o etyki naukowego publikowania (uczciwości, rzetelności,
wiarygodności);
o przestrzegania praw autorskich;
o stosowania technicznych standardów np. Dla formatów plików (pdf,
TEX i inne);
o uwidaczniania polityk prywatności, reklamowej, upowszechniania i
zabezpieczenia zasobu na stronie głównej czasopisma.
.
Widoczność w sieci i środowisku
7 krok
o Profesjonalna strona czasopisma. Koniecznie wersja anglojęzyczna czasopisma
(choćby abstrakty i słowa kluczowe dla międzynarodowych baz danych).
o Informacja w sieciach dla naukowców scientific networks (ResearchGate, The
Science Network, iProfesor) i na forach dyskusyjnych.
o Wejście na międzynarodowe listy czasopism (DOAJ, Elektronische
Zeitschriftenbibliothek EZB, ERIH, Thomson Scientific Master Journal List i inne)
o Włączenie do indeksów cytowań (Indeksy cytowań Thomson Reuters, Scopus,
Google Scholar, MathSciNet Reference Citations i inne)
o Włączenie do dziedzinowych baz danych firm komercyjnych (Thomson Reuters,
Ebsco, Elsevier, Ovid, ABI, ProQuest, Springer i innych)
o Archiwizacja i zapewnienie trwałości materiałów w repozytorium instytucjonalnym.
o Informacja w bazach danych MNiSW (nowy system informacji o szkolnictwie
wyższym POL-on i Polska Bibliografia Naukowa)
o Ulotki, plakaty na konferencjach, seminariach, spotkaniach roboczych, zespołach
ekspertów.
o Komunikacja przez media społecznościowe (blogi naukowe).
o Komunikaty dla szerszej społeczności: szczególnie PAP Nauka.
Długoterminowa archiwizacja
8 krok
Zapewnienie trwałości czasopismu jest najważniejszym standardem w
dobie cyfrowej. Trzeba zadbać o to, by wszystkie artykuły z naszego
czasopisma trafiły do archiwum zarządzanego przez bibliotekarzy lub
archiwistów akademickich, najlepiej we własnej instytucji.
Bibliotekarze mogą archiwizować wieczyście cyfrowe materiały w:
1. Repozytoriach instytucjonalnych (urodzone cyfrowo)
2. W bibliotekach cyfrowych – FBC - (analogowe, retrodigitalizowane)
Nie zalecam do trwałej archiwizacji repozytoriów globalnych, centralnych,
ponieważ ich polityka udostępniania wiedzy nie musi się łączyć z
wieczystą archiwizacją materiałów. Instytucja macierzysta ma
obowiązek przechować wyniki swoich badań wieczyście. Biblioteki będą
magazynowały wszystkie obiekty w Krajowym Magazynie Danych
(tworzonym w ramach PIONIERA) zgodnie z międzynarodowymi
standardami przechowywania obiektów cyfrowych.
Analiza trendów i przyszłych zmian
o
o
Ponieważ wszystko się nieustannie zmienia, nikt nas nie zwolni z obserwowania
trendów pojawiających się w obszarze publikowania naukowego. Dobrze jest
obserwować, jakie toczą się dyskusje, jakie powstają wydawnictwa, jakie modele się
rodzą.
Teraz np. toczy się ciekawa debata na temat nowych wskaźników, miar wpływu,
oddziaływania takich jak Article-Level-Metrics: http://article-level-metrics.plos.org/.
Uważa się, że Impact Factor odejdzie do lamusa, technologie pozwalają dziś śledzić
każdy artykuł oddzielnie i jego wpływ na badania innych. Oto przykładowe wskaźniki
pomiaru, jakie stosują: PLoS, SAGE, Wiley-Blackwell i inne wydawnictwa:
Literatura przedmiotu:
1. Dr Emanuel Kulczycki, Otwarte czasopisma. Zakładanie czasopism
naukowych oraz transformacja czasopism zamkniętych. Toruń,
Stowarzyszenie EBIB 2013. Dostępne w:
http://open.ebib.pl/ojs/index.php/wydawnictwa_zwarte/issue/view/17/showT
oc.
2. Bożena Bednarek-Michalska, Modele biznesowe otwartego publikowania
naukowego. Informator dla polskich wydawców uczelnianych. Toruń,
Stowarzyszenie EBIB 2013. Dostępne w:
http://open.ebib.pl/ojs/index.php/wydawnictwa_zwarte/issue/view/14/showT
oc.
3. Paweł Szczęsny, Otwarta nauka, czyli dobre praktyki uczonych. Toruń,
Stowarzyszenie EBIB 2013. Dostępne w:
http://open.ebib.pl/ojs/index.php/wydawnictwa_zwarte/issue/view/15/showT
oc.
4. Jerzy Ważny, Etyka w pracach naukowych, Forum Akademickie nr 5,
Warszawa 2007. Dostępne w:
http://www.forumakad.pl/archiwum/2007/05/24_etyka_w_pracach_naukowy
ch.html.
Dziękuję za uwagę!
Bożena Bednarek-Michalska
Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu
Toruń 2015