Organizowanie i wykonywanie zabiegów agrotechnicznych 613[01
advertisement
MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Justyna Zdunek Organizowanie i wykonywanie zabiegów agrotechnicznych 613[01].Z2.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” Recenzenci: mgr inŜ. Alicja Kurlus mgr inŜ. Tadeusz Popowicz Opracowanie redakcyjne: mgr inŜ. Justyna Zdunek Konsultacja: mgr Rafał Rzepkowski Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 613[01].Z2.02 „Organizowanie i wykonywanie zabiegów agrotechnicznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu rolnik. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1 SPIS TREŚCI 3 4 5 6 6 6 11 11 13 14 14 31 31 33 34 34 46 46 48 49 49 52 52 54 55 59 1. 2. 3. 4. Wprowadzenie Wymagania wstępne Cele kształcenia Materiał nauczania 4.1. Zabiegi uprawowe 4.1.1. Materiał nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzające 4.1.3. Ćwiczenia 4.1.4. Sprawdzian postępów 4.2. NawoŜenie 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia 4.2.4. Sprawdzian postępów 4.3. Ochrona roślin 4.3.1. Materiał nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzające 4.3.3. Ćwiczenia 4.3.4. Sprawdzian postępów 4.4. Siew i sadzenie roślin uprawnych 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzające 4.4.3. Ćwiczenia 4.4.4. Sprawdzian postępów 5. Sprawdzian osiągnięć 6. Literatura „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 2 1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o gatunkach roślin uprawnych, ich wymaganiach klimatycznych i glebowych oraz znaczeniu gospodarczym poszczególnych grup roślin uprawnych. Wiadomości te niezbędne są do zrozumienia wielu zagadnień dotyczących agrotechniki roślin uprawnych. W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, − cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej, − zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści, − ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, − sprawdzian postępów, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiału nauczania całej jednostki modułowej, − wykaz literatury uzupełniającej. 613[01].Z2 Produkcja rolnicza 613[01].Z2.01 Dobieranie roślin uprawnych do warunków środowiska 613[01].Z2.04 Charakteryzowanie gatunków zwierząt gospodarskich 613[01].Z2.02 Organizowanie i wykonywanie zabiegów agrotechnicznych 613[01].Z2.05 Organizowanie oraz wykonywanie prac dotyczących Ŝywienia zwierząt i zabiegów zoohigienicznych 613[01].Z2.03 Organizowanie i prowadzenie produkcji roślinnej 613[01].Z2.06 Organizowanie i prowadzenie produkcji zwierzęcej 613[01].Z2.07 Prowadzenie ekologicznej produkcji rolniczej Schemat układu jednostek modułowych „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 3 2. WYMAGANIA WSTĘPNE − − − − − − − − − − Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: rozpoznawać i charakteryzować podstawowe grupy i gatunki roślin uprawnych, rozpoznawać gatunki roślin występujące na trwałych uŜytkach zielonych, charakteryzować glebowe i klimatyczne czynniki środowiska, przewidywać przebieg pogody na podstawie pomiarów i obserwacji zjawisk meteorologicznych, rozpoznawać typy gleb, określać właściwości gleby, określać przydatność gleby do rodzaju produkcji rolniczej, zapobiegać procesom powodującym degradację gleby, planować zmianowanie roślin uprawnych i płodozmian w gospodarstwie rolnym, korzystać z róŜnych źródeł informacji. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 4 3. CELE KSZTAŁCENIA – – – – – – – – – – – – – W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: dobrać uprawki i zespoły uprawek do warunków glebowych i wymagań klimatycznych roślin uprawnych, zorganizować i wykonać zabiegi uprawowe, określić zakres stosowania zabiegów melioracyjnych na gruntach ornych i uŜytkach zielonych, zastosować zasady uŜytkowania i konserwacji sieci melioracyjnej, określić wpływ nawoŜenia, makro- i mikroelementów na wzrost, rozwój i plonowanie roślin uprawnych, rozpoznać nawozy organiczne i mineralne oraz określić ich oddziaływanie na rośliny i glebę, wykonać nawoŜenie organiczne i mineralne, określić zasady przechowywania nawozów mineralnych i organicznych zgodnie z zasadami Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej, rozpoznać podstawowe choroby, szkodniki i chwasty roślin uprawnych oraz dobrać metody i środki ich zwalczania, wykonać zabiegi ochrony roślin w gospodarstwie rolnym, ocenić jakość materiału siewnego i sadzeniaków, wykonać siew i sadzenie roślin uprawnych, zorganizować i wykonać zabiegi agrotechniczne zgodnie z zasadami Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 5 4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Zabiegi uprawowe 4.1.1. Materiał nauczania Uprawa roli jest to całokształt zabiegów wykonywanych narzędziami i maszynami uprawowymi w celu stworzenia uprawianym roślinom optymalnych warunków wzrostu i rozwoju oraz podniesienia kultury gleby. Uprawa działa głównie na wierzchnią warstwę gleby, czyli rolę. Cele i zadania uprawy roli Podstawowym celem uprawy roli jest stworzenie optymalnych warunków w środowisku glebowym do wzrostu i rozwoju roślin uprawnych oraz wytworzenia maksymalnego plonu o poŜądanej jakości. Cel ten jest osiągany na glebach charakteryzujących się dobrą strukturą (gruzełkowatą), korzystnymi właściwościami wodnymi, powietrznymi, cieplnymi, biologicznymi, dobrą zasobnością w składniki pokarmowe oraz właściwym odczynem. Właściwości te uzyskuje się przez wykonywanie róŜnych zabiegów agrotechnicznych, których zadaniem jest: utrzymanie lub wzrost produkcyjności gleby, uzyskanie i utrzymanie struktury gruzełkowatej, regulowanie stosunków wodno–powietrznych i cieplnych, zagospodarowanie resztek poŜniwnych i słomy po zbiorze zbóŜ, niszczenie agrofagów (chwastów, szkodników, patogenów chorobotwórczych), zapobieganie tworzeniu się i likwidowanie chorób gleby (skorupa glebowa, podeszwa płuŜna, nadmierne zagęszczenie warstw podornych), uruchamianie składników pokarmowych, przykrycie nawozów i doglebowych środków ochrony roślin, poprawa bilansu próchnicznego gleby, walka z erozją oraz równanie powierzchni gleby i usuwanie kamieni. Rodzaje zabiegów uprawowych Podstawowym pojęciem stosowanym w uprawie roli jest zabieg uprawowy (uprawka). Zabieg uprawowy jest to czynność wykonywana odpowiednimi narzędziami uprawowymi np. orka, włókowanie, bronowanie, kultywatorowanie, wałowanie, gryzowanie. Zabiegi uprawowe dzieli się na trzy grupy: − orki wykonywane pługami lub narzędziami o podobnym działaniu, np. bronami talerzowymi; − zabiegi uprawowe uzupełniające spulchniające i wyrównujące wykonywane włókami, bronami lub kultywatorami; − zabiegi uprawowe uzupełniające ugniatające i kruszące wykonywane wałami. Orka jest to zabieg uprawowy odwracający wykonywany pługami lemieszowymi lub talerzowymi, mający na celu odwrócenie i pokruszenie uprawianej warstwy roli. Ze względu na głębokość wyróŜnia się orki: − płytką, do 15cm; jest to najczęściej podorywka, − średnią, 15–25cm; jest to najczęściej orka siewna, − głęboką, 25–35cm; jest to najczęściej orka przedzimowa, − pogłębioną, wykonywaną sporadycznie w celu zwiększenia miąŜszości warstwy ornej; głębokość orki pogłębionej jest większa o kilka centymetrów od stosowanych na danym polu orek głębokich, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 6 − − z pogłębiaczem, wykonywaną sporadycznie w celu spulchnienia warstwy pod ornej, zwłaszcza gdy wytworzy się podeszwa płuŜna; podczas tej orki pług wyposaŜa się w pogłębiacz, orka agromelioracyjna – orka bardzo głęboka (45–60cm) wykonywana specjalnym pługiem w celu poprawienia co najmniej na kilka lat niekorzystnych właściwości profilu glebowego. Rys. 1. Orka pługiem dwuskibowym [15] Pod względem terminu wykonania wyróŜnia się następujące rodzaje orek: − podorywka – orka płytka rozpoczynająca zespół uprawek poŜniwnych, wykonywana latem bezpośrednio po zbiorze roślin, − siewna – orka wykonywana na średnią głębokość rozpoczynająca zespół uprawek przedsiewnych pod rośliny ozime, − przedzimowa (ziębla) – głęboka orka wykonywana jesienią na polach przeznaczonych pod rośliny jare, − wiosenna, wykonywana wiosną pod rośliny jare; uznawana jest za zabieg z reguły szkodliwy, powodujący nadmierne przesuszenie roli. Ze względu na sposób wykonania rozróŜnia się orki: − jednostronną, polegającą na dokładaniu kolejnych skib do tego samego brzegu pola; wykonywana jest pługiem obracalnym lub wahadłowym; powierzchnia zaoranego pola jest równa (bez bruzd i grzbietów), a czas wykonania takiej orki krótszy niŜ przy orce zagonowej, − w rozgon (w rozorywkę), polegającą na dokładaniu skib do brzegów składu; kończy się na środku składu, gdzie powstaje bruzda, − w skład (w zgon), polegającą na dokładaniu skib do wcześniej wyoranego grzbietu na środku składu; na brzegach składu powstają dwie bruzdy, − kombinowaną, łączącą orki w skład i rozorywkę w celu ograniczenia liczby grzbietów i bruzd na zaoranym polu bez wydłuŜania jałowych przejazdów, − w figurę – sposób wykonania orki na polach o kształtach nieregularnych zaczynającej się od środka pola równolegle do brzegów specjalnie wytyczonego wieloboku, który zaoruje się najpierw w zgon; orkę tą kończy się na brzegach pola, − w okółkę – sposób wykonania orki na polach o kształtach nieregularnych wykonywanej w ten sposób, Ŝe zaczynając od brzegów pola orze się je dookoła, a kończy w środku, gdzie małą nie zaoraną część zaoruje się w zgon lub rozgon; zaletą tej orki jest brak bruzd i grzbietów, a wadą pozostawianie omijaków (calizny) na zakrętach i trudności w zakończeniu orki. Sposób wykonania orki zaleŜy od kształtu i wielkości pola oraz stosowanych pługów. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 7 Zabiegi uprawowe uzupełniające spulchniające Włókowanie jest to najpłycej działająca uprawka doprawiająca rolę, wykonywana za pomocą włóki, polegająca na jej ciągnięciu po powierzchni pola. Wyrównuje powierzchnię gleby, kruszy powstające zimą zaskorupienie, ugniata glebę, niszczy drobne kiełkujące chwasty. Nie rozbija brył, tylko wciska je w powierzchnię gleby. Jest to prymitywny sposób uprawy roli i rzadko stosowany obecnie jako samodzielna uprawa, ale lekka włóka bywa często stosowana w agregatach uprawowych, w których wyrównuje powierzchnię pola. Zalety włókowania: − przyśpieszenie ogrzewania się roli wczesną wiosną po ustąpieniu pokrywy śnieŜnej, − pobudzenie nasion chwastów do kiełkowania, co powoduje, Ŝe moŜna je wcześniej zniszczyć, − zmniejszenie szybkości parowania wody z gleby. Wady włókowania: − powodowanie wtórnego zaskorupiania się roli, − brak skuteczności na glebach piaszczystych, − krótkotrwały efekt – od kilku do kilkunastu dni. Włókowanie moŜe być z powodzeniem zastąpione przez dające znacznie więcej korzyści bronowanie. W tradycyjnej uprawie roli był to pierwszy zabieg stosowany po orce, głównie w celu wyrównania pola, w przypadku zastosowania orki przedzimowej - wykonywany na wiosnę. Niemniej jednak włókowanie moŜe okazać się bardzo przydatne w uprawie roli wczesną wiosną. Włókowanie bywa stosowane wiosną na pastwiskach i łąkach, jako uprawa przyspieszająca wzrost traw i powodująca wyrównanie powierzchni poprzez likwidację kretowisk i innych nierówności. Bronowanie – zabieg uprawowy wykonywany broną w celu płytkiego spulchnienia roli, pokruszenia brył i skorupy glebowej, zniszczenia chwastów, wyrównania powierzchni pola oraz przykrycia materiału siewnego, nawozów mineralnych lub środków ochrony roślin. Termin bronowania związany jest z zadaniem, jakie ma do spełnienia ten zabieg uprawowy oraz ze stanem roślin i gleby. Gleba w czasie bronowanie nie moŜe być mokra. RównieŜ bronowanie gleby suchej nie jest wskazane. Kultywatorowanie (drapaczowanie) – zabieg uprawowy, wykonywany za pomocą kultywatora, którego celem jest spulchnienie roli poprzez jej wzruszenie do głębokości 5– 20cm i wymieszanie, bez odwracania jej warstw. Uprawkę tę moŜna zastosować wiosną tuŜ po orce przedzimowej, lub do spulchnienia ściernisk, jeŜeli nie stosuje się podorywki, np. w rolnictwie alternatywnym. Kultywatorowaniem moŜna zwalczać chwasty rozłogowe, np. perz właściwy uŜywając kultywatora ze spręŜystymi zębami wyciągającymi na powierzchnię roli rozłogi bez ich rozrywania, które po pewnym czasie giną. Zabiegi uprawowe uzupełniające ugniatające i kruszące Wałowanie ugniatające wykonywane jest w celu ugniecenia powierzchniowej warstwy roli i zwiększenia podsiąkania wody do jej powierzchni. Zagęszczona warstwa stwarza korzystne warunki do kiełkowania nasion i początkowego wzrostu roślin. Zabiegi ugniatające wykonywane są za pomocą wałów gładkich i wgłębnych. Wałowanie kruszące wykonuje się w celu rozkruszenia większych brył, znajdujących się na powierzchni roli. Działa ono takŜe ugniatająco. Zabieg ten stosuje się głównie na glebach zwięzłych, łatwo zbrylających, cięŜkich. Zabiegi kruszące wykonywane są za pomocą wałów kruszących, do których naleŜą: wały pierścieniowe, kombinowane typu Croscill – Cambridge oraz kolczaste. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 8 Zespoły uprawek Pojedyncza uprawka na ogół nie wystarcza do spełnienia wielu zadań uprawowych. Dlatego teŜ najczęściej wykonuje się kilka uprawek (zespół uprawek) następujących po sobie bezpośrednio lub w pewnych odstępach czasu, aby wykorzystać naturalne procesy zachodzące w roli pod wpływem uprawek i czynników przyrodniczych. W uprawie roli wyróŜnia się pięć zespołów uprawek: − poŜniwnych, wykonywanych po przedplonie dość wcześnie zebranym, np. po zboŜach, strączkowych na nasiona, przemysłowych, − przedsiewnych, wykonywane późnym latem pod rośliny ozime, − przedzimowych, wykonywanych jesienią pod rośliny jare, − wiosennych, wykonywane wiosną pod rośliny jare, − pielęgnacyjnych, wykonywanych w okresie od siewu do zbioru rośliny uprawnej. Charakterystyczną cechą przedstawionych zespołów uprawek jest występowanie róŜnych rodzajów orek zapoczątkowujących dany zespół. Przygotowanie roli do siewu roślin wymaga wykonania na ogół więcej niŜ jednego zespołu. Szereg zespołów uprawek wykonywanych w okresie od zbioru przedplonu do zbioru rośliny następczej składa się na całokształt uprawy roli pod daną roślinę. Planując uprawę roli pod określoną roślinę uprawną naleŜy wziąć pod uwagę między innymi termin zbioru przedplonu, stan roli po zbiorze przedplonu, planowane nawoŜenie oraz przebieg pogody w czasie wykonywania zabiegów. Sposób wykonywania uprawek zaleŜy od: rodzaju i właściwości gleby, stanu wyjściowego roli, pogody oraz od przedplonu i rośliny następczej. Sposoby melioracji gruntów ornych i uŜytków zielonych Właściwości wodne i powietrzne gleby wpływają na jej urodzajność. Zbyt duŜa ilość wody lub powietrza niekorzystnie wpływa na procesy zachodzące w glebie, co przyczynia się do pogarszania warunków rozwoju roślin uprawnych. W związku z tym, na niektórych glebach niezbędne jest stosowanie technicznych zabiegów melioracyjnych. Melioracje rolne dzielą się na: − wodne obejmują budowę urządzeń odwadniających lub nawadniających, w celu poprawy stosunków wodno-powietrznych w glebach (podstawowe – regulacja rzek, budowa kanałów, wałów ochronnych, zapór i zbiorników wodnych oraz szczegółowe – odwadnianie gleb podmokłych za pomocą kanałów, drenowania lub kretowania oraz nawadnianie gleb suchych za pośrednictwem rowów, ciągów drenarskich itp.), − agrotechniczne (agromelioracje), − fitotechniczne (fitomelioracje). W warunkach klimatycznych Polski, ze względu na zmienny stan wilgotności gleby w ciągu roku, stosuje się zarówno odwadnianie, jak i nawadnianie gleb. Odwadnianie obejmuje zabiegi techniczne mające na celu usuwanie nadmiaru wody z gleby. Trwałe uŜytki zielone odwadnia się przewaŜnie za pomocą rowów otwartych, natomiast grunty orne za pomocą drenowania. Rowy odwadniające przejmują wody powierzchniowe, jak równieŜ nadmiar wód gruntowych i odprowadzają je do większych cieków, a następnie do rzek. Nawadnianie jest to jeden z systemów melioracji wodnych polegający na dostarczaniu glebie wody w celu pokrycia jej niedoborów i zwiększenia jej produktywności. Źródłem wody mogą być zbiorniki wodne naturalne i sztuczne, wody powodziowe, rzeki, kanały, studnie i ścieki. Budowa i eksploatacja urządzeń nawadniających jest kosztowna, dlatego opłacają się „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 9 one tylko w produkcji intensywnej. W zaleŜności od sposobu rozprowadzania wody rozróŜnia się następujące rodzaje nawadniania: − bruzdowe – polegające na nawadnianiu gruntów ornych poprzez wprowadzanie wody do specjalnie wykonanych bruzd, z których przesiąka ona do gleby; stosowane przy utylizacji ścieków miejskich, − deszczowniane (deszczowanie), nawadnianie pól za pomocą sztucznego deszczu wytwarzanego przez deszczownię, − grawitacyjne, przy którym woda napływa samoczynnie na nawadniane pole, − kroplowe, polegające na umiejscowieniu przy roślinach przewodów polietylenowych zaopatrzonych w emitery kroplowe, przez które kroplami, grawitacyjnie lub niskociśnieniowo, przecieka woda lub woda z rozpuszczonym nawozem mineralnym (fertygacja); stosowane jest w uprawach szklarniowych i polowych oraz intensywnych sadach; jakość wody ma tu bardzo duŜe znaczenie – woda złej jakości powoduje pogorszenie wydatku wskutek częściowego lub całkowitego zablokowania emiterów, − podsiąkowe – sposób nawadniania uŜytków zielonych polegający na spiętrzaniu wody w rowach odwadniających, wskutek czego woda przesiąka do gleby powodując jej pełne nawilŜenie, − przesiąkowe (wgłębne) – doprowadzanie wody do głębszych warstw gleby za pomocą specjalnych rurociągów porowatych lub zaopatrzonych w otwory, a niekiedy za pomocą ciągów drenarskich lub drenów krecich; do takiego nawadniania moŜna stosować wodę czystą lub wody ściekowe, − stokowe – nawadnianie wodą spływającą cienką warstwą po powierzchni o określonym spadku, wsiąkającą po drodze w glebę, − zalewowe – zalewanie warstwą wody około 20cm pola podzielonego grobelkami na kwatery; stagnująca woda w kwaterze wsiąka w glebę, a jej nadmiar zastaje odprowadzony do rowów odwadniających; ten sposób nawadniania stosuje się prawie wyłącznie na uŜytkach zielonych, − nawoŜące, zasilające glebę rozpuszczonymi w wodzie nawadniającej nawozami mineralnymi lub Ŝyznymi namułami rozpuszczonymi w wodzie nawadniającej, − ogrzewające – nawadnianie wodą cieplejszą niŜ gleba w celu jej ogrzania i przyspieszenia rozwoju mikroorganizmów glebowych oraz przedłuŜenia okresu wegetacji roślin; wykonuje się je wiosną lub jesienią uŜywając ciepłych wód ściekowych z zakładów przemysłowych albo ciepłej wody wgłębnej; wiosenne deszczowanie sadu rozpyloną wodą chroni kwiaty i zawiązki owoców przed przymrozkami. Melioracje agrotechniczne, agromelioracje są to zabiegi uprawowe o długotrwałym, zwykle kilkuletnim, działaniu mające na celu polepszenie właściwości fizyczno–chemicznych oraz stosunków wodnych w glebach. Do agromelioracji zalicza się: − regulówkę, nawoŜenie pól ziemiami obcymi (np. gleb lekkich torfem, szlamem ze stawów i jezior), − piaskowanie torfowisk, − wapnowanie, − marglowanie gleb kwaśnych. Agromelioracje obejmują teŜ wyorywanie na polach bruzd w poprzek spadku terenu dla zahamowania zbyt szybkiego spływu wody i zwiększenia jej zapasu w glebie albo wzdłuŜ spadku dla odwodnienia pola. Innym zabiegiem agromelioracyjnym jest orka agromelioracyjna specjalnym pługiem, mająca na celu wprowadzenie na głębokość około 40cm nawozów organicznych lub torfu w celu utrudnienia szybkiego przesiąkania wody na glebach piaszczystych. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 10 Fitomelioracja jest to poprawianie produktywności gleb i moŜliwości wykorzystania gruntów przez zakładanie upraw z odpowiednio dobranych gatunków roślin. Rośliny drzewiaste liśćmi i gałązkami opadającymi na ściółkę wzbogacają glebę w próchnicę, systemem korzeniowym przebijają zwięzłe warstwy gleby, umoŜliwiając ruch wody i przewietrzanie gleby, poprawiają teŜ mikroklimat. Rośliny motylkowe (łubin, lucerna, koniczyna i inne) wzbogacają glebę w związki azotowe. Trawy, tworząc gęstą darń, utrwalają gleby ruchome. Dzięki fitomelioracji moŜna utrwalać skarpy, nasypy, brzegi wód, przywracać produktywność gruntom poddanym uprzednio rekultywacji, poprawiać gleby wyjałowione przez monokulturę lub w inny sposób zdegradowane. W odróŜnieniu od melioracji wodnej fitomelioracja ma na środowisko wpływ jednoznacznie pozytywny. 4.1.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jaki jest cel uprawy roli? Jakie są zadania uprawy roli? Co to jest zabieg uprawowy? Jak dzielimy zabiegi uprawowe? Jakie są sposoby wykonywania orek? Jakie wyróŜniamy zespoły uprawek? Jakie są sposoby melioracji uŜytków rolnych? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Scharakteryzuj zadania poszczególnych zabiegów uprawowych. Uzupełnij tabelę. Zabieg uprawowy Zadania orka 1) 2) 3) 4) …………………………………………………………………… …………………………………………………………………… …………………………………………………………………… …………………………………………………………………… bronowanie 1) 2) 3) 4) 1) 2) 3) 4) …………………………………………………………….….…. ………………………………………………………….……….. ………………………………………………………….……….. ………………………………………………………….……….. …………………………………………………………..……….... …………………………………………………………………….. …………………………………………………………………..…. ...................................................................................................... włókowanie 1) 2) 3) 4) wałowanie 1) 2) 3) 4) …………………………………………………………...…………. …………………………………………………………………..…. …………………………………………………………………..…. …………………………………………………………………..…. ………………………………………………….…………………. ………………………………………………….…………………. ………………………………………………….…………………. …………………………………………………….………………. kultywatorowanie „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 11 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dokonać klasyfikacji i scharakteryzować rodzaje zabiegów uprawowych, 2) określić zadania poszczególnych zabiegów uprawowych, 3) uzupełnić tabelę. − − WyposaŜenie stanowiska pracy: katalog maszyn i narzędzi rolniczych, arkusz papieru, flamastry. Ćwiczenie 2 Wykonaj orkę na polu wskazanym przez nauczyciela. Sposób wykonania ćwiczenia 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: ocenić stan wilgotności gleby, dobrać odpowiednią orkę, wykonać orkę, dokonać oceny wykonanej orki według następujących kryteriów: − prostoliniowość, głębokość i dokładność wyorania pierwszej i drugiej bruzdy grzbietu, − ukształtowanie powierzchni i jakość grzbietu, − jakość pracy pługa, − prostoliniowość orki, − wygląd zaoranej powierzchni, wykształcenie skiby, − przykrycie resztek roślinnych, − zagłębianie i wyciąganie pługa, − szerokość i kształt nie zaoranego pasa przed ostatnim przejściem pługa, − jakość bruzdy końcowej, − zgodność granic orki z bocznymi granicami pola, zapisać wyniki oceny. − − − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolne, ciągnik rolniczy, pług, przyrządy do oceny orki, taśma miernicza, kryteria oceny orki. 1) 2) 3) 4) „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 12 Ćwiczenie 3 Zaplanuj uprawę roli pod Ŝyto, po ziemniakach wczesnych uprawianych na glebie lekkiej. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: ocenić stan roli po zbiorze ziemniaków, ustalić czas przeznaczony na przygotowanie roli, dobrać zabiegi uprawowe, uzasadnić wybór poszczególnych zabiegów uprawowych. − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolne lub opis stanowiska po zbiorze ziemniaków, katalog maszyn i urządzeń rolniczych, arkusz papieru, flamastry. Ćwiczenie 4 Dokonaj przeglądu urządzeń melioracyjnych, określ budowę i działanie urządzeń melioracyjnych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić rodzaj urządzeń melioracyjnych, 2) scharakteryzować budowę urządzeń melioracyjnych, 3) scharakteryzować działanie urządzeń melioracyjnych. − − WyposaŜenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolne, urządzenia melioracyjne. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) określić, jaki jest cel uprawy roli? objaśnić pojecie zabieg uprawowy? objaśnić zadania zabiegów uprawowych? dokonać podziału orek? scharakteryzować zabiegi doprawiające rolę? wykonać i ocenić orkę? zaplanować zespoły uprawek? objaśnić sposoby melioracji uŜytków rolnych? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 13 Tak Nie 4.2. NawoŜenie 4.2.1. Materiał nauczania Rola nawoŜenia w produkcji roślinnej NawoŜenie jest to stosowanie nawozów celem utrzymania lub zwiększenia zawartości składników pokarmowych w glebie, potrzebnych roślinom (głównie azot, potas, fosfor) oraz w celu poprawienia właściwości chemicznych, takich jak odczyn gleby, fizykochemicznych, np. zwiększenie zdolności sorpcyjnych, fizycznych, do których naleŜy polepszenie struktury gleby oraz zwiększenie pojemności wodnej, biologicznych poprzez wpływ nawozów na występowanie poŜytecznej mikroflory, z którą wiąŜe się prawidłowy rozkład resztek poŜniwnych. NawoŜenie zapobiega obniŜaniu się Ŝyzności gleby na skutek wywoŜenia plonów poza gospodarstwo rolne. ObniŜenie zawartości składników mineralnych następuje z powodu wywoŜenia ich z plonem, wymywania podczas procesów erozyjnych, czy wypłukiwania w głąb gleby np. w czasie obfitych opadów. Podstawowym warunkiem uzyskania wysokich plonów jest zaspokojenie zapotrzebowania roślin na składniki mineralne. Do niezbędnych dla roślin składników mineralnych naleŜą: azot, fosfor, potas, węgiel, tlen, wodór, wapń, magnez, siarka, Ŝelazo, chlor, sód, mangan, bor, cynk, miedź, molibden, kobalt, nikiel, wanad, krzem i glin. Z powietrza wszystkie rośliny czerpią węgiel i tlen, a z wody – wodór. Natomiast z gleby pobierają pozostałe składniki mineralne. Niedobór poszczególnych składników mineralnych powoduje zaburzenia w rozwoju rośliny (tabela 1). Składnik mineralny Azot Fosfor Potas Wapń Magnez Siarka śelazo Mangan Cynk Tabela 1. Objawy niedoboru składników mineralnych [opracowanie własne] Objawy niedoboru Zahamowanie wzrostu części nadziemnych i podziemnych, sztywny, strzelisty pokrój rośliny, zabarwienie rośliny Ŝółto zielone, ograniczone kwitnienie i plonowanie. Objawy pojawiają się najpierw na starszych liściach. (pierwiastek ruchliwy) Zahamowanie wzrostu części nadziemnych i podziemnych, sztywny, strzelisty pokrój rośliny, ograniczone kwitnienie i plonowanie rośliny, liście matowe, ciemne, często z odcieniem fioletowym lub purpurowym. Objawy pojawiają się najpierw na starszych liściach. (pierwiastek ruchliwy) Zwiędły pokrój rośliny, liście matowe, niebieskozielone, słabo wykształcony system korzeniowy, międzywęźla skrócone. Objawy niedoboru występują rzadko, głównie na młodych liściach które skręcają się i zginają haczykowato, liście starsze o nieregularnych kształtach, korzenie śluzowate, sucha zgnilizna owoców. Częste wapnowanie gleby przez rolników jest wykonywane nie z powodu braku tego pierwiastka w roślinach lecz w celu zmiany właściwości gleby. Na liściach chlorozy przechodzące w nekrozy, pokrój rośliny zwiędły, w liściach dolnych pięter plamki pomiędzy Ŝyłkami. Objawy niedoboru występują rzadko, na młodych liściach, przypominają objawy niedoboru azotu, szczególnie rośliny z rodziny krzyŜowych (np. rzepak) są naraŜone na brak siarki, poniewaŜ wykorzystują ją do budowy olejków eterycznych. Niedobory występują zwłaszcza na glebach wapiennych przy wysokim pH. Objawami są chlorozy, zwłaszcza młodych liści. Przy przedłuŜającym się niedoborze, moŜe nastąpić zahamowanie wzrostu pędu. Chlorozy przechodzące w nekrozy na młodych liściach. Zwiększa się wraŜliwość rośliny na niskie temperatury. Szczególnie wraŜliwy jest owies. Skróceniu ulegają międzywęźla, liście mają mniejszą powierzchnię. Zwłaszcza w początkowych okresach wegetacji, niedobór cynku prowadzi do powstawania skupień małych liści, co nosi nazwę "choroby małych liści". „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 14 Bor Miedź Molibden Zamieranie wierzchołków pędu i korzeni. Kwiaty zamierają, brak owoców. Szczególnie wraŜliwe na jego niedobór są buraki oraz lucerna. Zaburzenia w turgorze (brak jędrności), na liściach mogą występować nekrotyczne plamy, młodsze liście bieleją, na starszych występują chlorozy. Objawy niedoboru najszybciej widoczne u roślin motylkowych i krzyŜowych. Występują zahamowania rozwoju blaszek liściowych, chlorozy młodych liści, deformacja pędu. Podział i charakterystyka nawozów organicznych Nawozy organiczne są to nawozy zawierające w swoim składzie niezbędne dla roślin składniki pokarmowe w postaci związków organicznych. Cechą większości nawozów organicznych jest posiadanie kompleksu pierwiastków potrzebnych roślinom, w zaleŜności jednak od ilości zawartej w nich substancji organicznej, pierwiastki te mogą być bezpośrednio pobierane przez rośliny dopiero po mineralizacji związków organicznych w procesie, który zachodzi dzięki róŜnorodnym organizmom Ŝyjącym w glebie. Mineralizacja zachodzi stopniowo, dlatego działanie nawozów organicznych jest długotrwałe, przez co oddziałują korzystnie na rośliny o długim okresie wegetacji, np. na ziemniaki czy buraki. PoniewaŜ nawozy organiczne są źródłem próchnicy, dlatego ich stosowanie polepsza właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby wzbogacając jej mikroflorę. Nawozy te wprowadzane są do gleby np. za pomocą orki. Rodzaje nawozów organicznych W zaleŜności od pochodzenia nawozy organiczne dzielimy na: 1. Nawozy pochodzenia zwierzęcego: − obornik, − pomiot ptasi, − gnojowica, − gnojówka, 2. Nawozy pochodzenia roślinnego: − kompost z odpadów roślinnych, − nawozy zielone i resztki poŜniwne, − słoma, − torf, − węgiel brunatny, − nawozy bakteryjne, 3. Nawozy niekonwencjonalne: − ścieki i osady ściekowe. Obornik składa się z przefermentowanego kału, moczu i ściółki. Zawiera on wszystkie składniki potrzebne do rozwoju roślin oraz poprawia właściwości fizyczne gleby. Przeciętnie obornik zawiera w suchej masie: około 0,5% azotu, 0,3% fosforu, 0,7–1,0% potasu, 0,5% wapnia, 0,2% magnezu oraz niezbędne mikroelementy takie jak: bor, miedź, cynk, molibden, kobalt itp. Mając na względzie te wartości moŜna stwierdzić, Ŝe z 1 toną obornika wprowadzamy do gleby około 5,0kg N, 3,0kg P2O5, 7,0–10,0kg K2O, 5,0kg CaO, 2,0kg MgO i mikroelementy. WyróŜnia się obornik: − świeŜy – nie poddany fermentacji, o niejednolitej strukturze i szerokim stosunku C:N, − przefermentowany – poddany fermentacji przez 4 – 5 mies.; w tym czasie następuje częściowa mineralizacja materii organicznej i zawęŜenie stosunku C:N do 15-20:1, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 15 − słomiasty – zawierający duŜo ściółki ze słomy i odznaczający się szerokim stosunkiem C:N, − kompostowany – o duŜym stopniu rozkładu, kompostowany z dodatkiem nawozów mineralnych, torfu, fekaliów lub gliny; stosowany jest w ogrodnictwie, − sztuczny – nawóz organiczny otrzymywany przez kompostowanie pociętej słomy z gnojowicą, gnojówką, wodą gnojową i nawozami mineralnymi (N, P, Ca) oraz specjalnymi preparatami; w działaniu nawozowym nie ustępuje obornikowi naturalnemu. Tabela 2 przedstawia stopień wykorzystania przez rośliny składników pokarmowych z obornika w procentach (%) w zaleŜności od rodzaju gleby: Tabela 2. Stopień wykorzystania przez rośliny składników pokarmowych z obornika w procentach (%) [14] Gleba I rok II rok III rok IV rok CięŜka 40 30 20 10 Średnia 60 30 10 0 Lekka 70 30 0 0 Jak praktycznie korzystać z danych zawartych w tabeli 2? JeŜeli stosuje się średnio dawkę np. 30t obornika, to wprowadza się z nim (0,5% azotu, czyli 5kg w 1 tonie) 150kg azotu, 90kg fosforu, 180kg potasu, 150kg wapnia i 60kg magnezu.. W pierwszym roku, uprawiana na oborniku roślina o długim okresie wegetacji, pobiera 40% azotu, czyli 60kg, 25% fosforu (22,5kg) i 60% potasu (90kg) i o tyle moŜna zmniejszyć dawkę nawozu mineralnego. Obecnie w duŜych gospodarstwach częściej stosowany jest nawóz tzw. gnojowica pochodzący z bezściółkowego chowu zwierząt gospodarskich. Gnojowica jest to płynna, przefermentowana mieszanina odchodów (kału i moczu) zwierząt gospodarskich i wody, ewentualnie z domieszką niewykorzystanych pasz, pochodząca z obór bezściółkowych, gromadzona w zbiornikach. Stosowana jako nawóz organiczny. Jej cechy fizykochemiczne są zmienne w zaleŜności od zawartości wody, gatunku zwierząt, rodzaju paszy, itp. Ze względu na stopień rozcieńczenia wyróŜnia się gnojowicę: − gęstą > 8% suchej masy, − rzadką < 8% suchej masy. Gnojowica mająca 10% suchej masy zawiera w % świeŜej masy: − N – 0,38, − P2O5 – 0,20, − K2O – 0,41, − CaO – 0,32, − MgO – 0,09. Gnojowica moŜe zastępować obornik. Wylewana w sposób niekontrolowany stanowi zagroŜenie dla środowiska przyrodniczego. Przepisy prawne Unii Europejskiej zezwalają na zastosowanie nawozów naturalnych (gnojowicy, gnojówki, obornika) w ilości nie przekraczającej 170kg azotu (N) w czystym składniku na 1 hektar uŜytków rolnych. Gnojówka jest to przefermentowany mocz, gromadzony w zbiornikach. Zawiera przeciętnie 1–3% suchej masy, 0,3–0,6% N, 0,68–0,83% K i poniŜej 0,04% P. W gnojówce przefermentowanej organiczne związki azotu przekształcają się w formy mineralne. Stosowana jest jako organiczny nawóz azotowo-potasowy. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 16 Kompost jest to nawóz organiczny wytwarzany z odpadów roślinnych i zwierzęcych w wyniku częściowego, tlenowego rozkładu (butwienie) przez mikroorganizmy poprzez proces kompostowania w pryzmach kompostowych, kompostowniach lub specjalnych bioreaktorach. Kompost wzbogaca glebę w próchnicę, zwiększa jej pojemność wodną i powietrzną, poprawia wzrost i rozwój roślin. Nawozy zielone jest to świeŜa masa roślinna wprowadzona do gleby w celu podniesienia jej Ŝyzności. Do uprawy na nawóz zielony najlepiej nadają się rośliny motylkowe (np. łubin Ŝółty, seradela, peluszka), uprawiane w plonie głównym lub międzyplonach, które wzbogacają glebę w substancję organiczną i azot, a takŜe w inne składniki pokarmowe. Ich wartość nawozowa zaleŜy od ilości i składu chemicznego przyoranej masy; najlepiej działają na glebach lekkich, ubogich w próchnicę. Odpowiednio dobrana mieszanka międzyplonowa równowaŜy 0,75 wartości nawozowej pełnej dawki obornika. Nawozy zielone wzbogacają glebę w próchnicę, poprawiają strukturę gleby, zwiększają aktywność mikrobiologiczną gleby, wzbogacają glebę w azot (w przypadku roślin motylkowych), zmniejszają skutki erozji i wymywanie składników pokarmowych, zmniejszają zachwaszczenie oraz poprawiają zdrowotność roślin dzięki zwiększeniu liczby gatunków w płodozmianie. Słoma są to łodygi i liście dojrzałych roślin uprawnych (np. zbóŜ, rzepaku, lnu, bobiku) po omłocie. Po przyoraniu jest wykorzystywana jako nawóz organiczny. Ze słomy moŜna produkować sztuczny obornik, który powstaje przez jej kompostowanie z organicznymi dodatkami zwilŜanymi gnojowicą lub gnojówką. Zasady stosowania i przechowywania nawozów organicznych Wybierając sposób nawoŜenia rośliny uwzględnić naleŜy jej wymagania pokarmowe, czyli najmniejszą ilość składników pokarmowych potrzebną do uzyskania plonu w odpowiedniej wysokości oraz potrzeby nawozowe, które określają rodzaj i ilość nawozu potrzebną w celu uzyskania dobrej jakości plonu w odpowiednich warunkach glebowych (rodzaj gleby, dotychczasowa zawartość składników w glebie) i klimatycznych w konkretnym płodozmianie. Stosując nawoŜenie naleŜy teŜ starać się zachować równowagę poszczególnych składników w glebie. Nawozy naleŜy stosować tylko w takich ilościach, które poszczególna roślina moŜe wykorzystać lub, które dana gleba moŜe zatrzymać. Zbyt duŜe dawki, nieodpowiednie proporcje składników pokarmowych lub brak moŜliwości wykorzystania nawozu w danych warunkach glebowych, przy niedostatku lub nadmiarze wody, niektórych pierwiastków, nieodpowiednim odczynie gleby lub nadmiernym zachwaszczeniu, są przyczyną degradacji siedliska rolniczego oraz zanieczyszczenia środowiska. Według przepisów obowiązujących w Polsce roczna dawka nawozu organicznego nie moŜe zawierać więcej niŜ 170kg azotu w czystym składniku na 1ha uŜytków rolnych. Oznacza to, Ŝe zalecana ze względów środowiskowych obsada zwierząt powinna wynosić nie więcej niŜ 2 duŜe jednostki przeliczeniowe (DJP, krowa o wadze 500kg=1DJP) na 1ha uŜytków rolnych. Przy takiej obsadzie zwierząt roczna produkcja nawozu naturalnego nie przekroczy 40t obornika i 45m3 gnojowicy na 1ha uŜytków rolnych, poniewaŜ dawki te są równowaŜne 170kg azotu całkowitego na 1ha uŜytków rolnych. Nawozy naturalne w postaci stałej i płynnej oraz nawozy organiczne mogą być stosowane na pola tylko w okresie od 1 marca do 30 listopada, z wyjątkiem nawozów stosowanych na uprawy pod osłonami. Zaleca się, Ŝeby gnojówkę i gnojowicę stosować na nie obsianą glebę, najlepiej w okresie wczesnej wiosny. Dopuszcza się stosowanie pogłównie na rośliny, z wyjątkiem roślin przeznaczonych do bezpośredniego spoŜycia przez ludzi lub skarmiania przez zwierzęta. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 17 Roczna dawka gnojowicy nie powinna przekroczyć 45m3 na 1ha uŜytków rolnych (170kg N). Optymalnym terminem stosowania obornika jest wczesna wiosna. NaleŜy unikać wywoŜenia obornika w okresie późnego lata lub wczesnej jesieni z uwagi na moŜliwe straty azotu poprzez wymywanie do wód podziemnych. Obornik moŜe być wywoŜony późną jesienią pod warunkiem, Ŝe będzie natychmiast przyorany. Roczna dawka obornika nie powinna przekroczyć 40t na 1ha uŜytków rolnych (170kg N). Nawozy naturalne oraz organiczne powinny być przykryte lub wymieszane z glebą za pomocą narzędzi uprawowych nie później niŜ następnego dnia po ich zastosowaniu w celu uniknięcia strat powodowanych ich wysuszeniem lub wypłukaniem przez deszcz. Nawozy naturalne nie mogą być stosowane w sąsiedztwie strefy ochronnej źródeł wody, ujęć wody, brzegu wód powierzchniowych, kąpielisk zlokalizowanych na wodach powierzchniowych oraz obszarów morskiego pasa nadbrzeŜnego. Zakaz stosowania obowiązuje w odległości 20m od tych obiektów. Zabrania się stosowania nawozów naturalnych na glebach: − zalanych wodą; − podtopionych; − pokrytych śniegiem lub zamarzniętych do głębokości 30cm. Stosowanie nawozów w taki sposób sprzyja przedostawaniu się większości składników odŜywczych do zbiorników wodnych. W efekcie prowadzi to do zakwitu glonów i śnięcia ryb. Zabrania się stosowania nawozów naturalnych w postaci płynnej na glebach: − bez okrywy roślinnej, połoŜonych na stokach o nachyleniu większym niŜ 10% (zakaz ten dotyczy równieŜ nawozów azotowych); − podczas wegetacji roślin przeznaczonych do bezpośredniego spoŜycia przez ludzi. Nawozy organiczne są waŜnym źródłem substancji organicznej i cennym dostarczycielem składników pokarmowych roślin i naleŜy dąŜyć do maksymalnego ograniczenia strat tych składników w procesie ich gromadzenia i przechowywania. W źle składowanym oborniku straty azotu i substancji organicznej mogą nawet dochodzić do 60%. Wymagania dotyczące przechowywania nawozów naturalnych określają przepisy ustawy z dnia 26 lipca 2000r. o nawozach i nawoŜeniu (Dz. U. Nr 89, poz. 991 z późniejszymi zmianami), zgodnie z którymi: 1. Z dniem 1 maja 2005r. podmioty prowadzące chów lub hodowlę drobiu powyŜej 40 000 stanowisk lub chów lub hodowlę świń powyŜej 2000 stanowisk dla świń o wadze ponad 30kg lub 750 stanowisk dla macior przechowują gnojówkę i gnojowicę w szczelnych, zamkniętych zbiornikach, 2. Z dniem 25 października 2008r. wszyscy rolnicy będą zobowiązani do przechowywania nawozów naturalnych: − w postaci płynnej – wyłącznie w szczelnych zbiornikach o pojemności umoŜliwiającej gromadzenie co najmniej 4–miesięcznej produkcji tego nawozu, − w postaci stałej – w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych przed przenikaniem wycieku do gruntu oraz posiadających instalację odprowadzającą wyciek do szczelnych zbiorników. Natomiast na obszarach szczególnie naraŜonych na odpływ azotu z rolnictwa (OSN) przepisy wymienione w punkcie 2 juŜ obowiązują, z tym Ŝe pojemność zbiorników na gnojowicę powinna umoŜliwiać gromadzenie co najmniej 6-miesięcznej produkcji tego nawozu. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 18 Właściwe przechowywanie obornika Płyta gnojowa powinna mieć odpowiednią nośność, a takŜe mieć odpowiedni dojazd o szerokości co najmniej 3 m. Aby zapobiec przenikaniu wycieków do gruntu naleŜy przestrzegać odpowiedniej technologii wykonania oraz wykonać 1% spadek w kierunku wylotu studzienki a takŜe budując obrzeŜa, najlepiej w formie krawęŜnika. Szerokość płyty 6 lub 9 m daje moŜliwość łatwego dostępu i usuwanie obornika za pomocą ładowacza czołowego lub ładowarki chwytakowej – przyczepionej bez konieczności wjeŜdŜania na płytę. Kształt płyty gnojowej i wysokość składowania obornika uzaleŜnione są od technologii usuwania obornika z budynku inwentarskiego. Zalecane jest wykonanie łatwo rozbieralnego zadaszenia nad płytą gnojową, co pozwala na zmniejszenie powstawania ilości wód gnojowych, jest to szczególnie waŜne w okresie jesienno – zimowym. Rys. 2. Płyta gnojowa [5, s. 39] Powierzchnia płyty zaleŜy od ilości obornika i okresu jego składowania. Tabela 3. Wymagana powierzchnia płyty gnojowej dla 6–miesięcy okresu składowania [9] Gatunek, kategoria zwierząt Bydło Trzoda chlewna Bydło dorosłe Jałówki Cielęta Maciory Tuczniki Warchlaki Powierzchnia składowania w m2 3,30 2,20 0,32 1,12 0,68 0,32 Zalecana powierzchnia w m2 3,50 2,40 0,35 1,15 0,70 0,35 Usytuowanie płyty gnojowej Odległość płyty obornikowej powinna wynosić: − 15 m od studni, − 4 m od granicy działki, − 30 m od otworów okiennych i drzwiowych pomieszczeń przeznaczonych na pobyt stały ludzi na sąsiedniej działce, − 50 m od budynku przetwórstwa rolno-spoŜywczego i magazynów środków spoŜywczych, − 10 m od budynków magazynowych pasz i ziarna, − 5 m od silosów na zboŜe i pasze, − 10 m od silosów na kiszonki. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 19 Właściwe przechowywanie odchodów płynnych Najczęściej stosowanym kształtem zbiornika jest walec o osi pionowej. Wynika to z równomiernego rozkładu obciąŜeń i w konsekwencji daje minimalne zuŜycie materiałów. Zamknięte zbiorniki na płynne odchody zwierzęce powinny być szczelne i zaopatrzone w przewody wentylacyjne, osadzone w pokrywach, a ich wyloty powinny być wyprowadzone na wysokość 50cm nad poziom terenu (zbiorniki podziemne) lub nad górną płaszczyznę pokrywy (zbiorniki naziemne i częściowo zagłębione). Pokrywy zbiorników podziemnych oraz pozostałe elementy konstrukcyjne muszą przenosić odciąŜenie od środków transportowych lub składowanych materiałów. Zbiorniki stalowe moŜna budować tylko jako zbiorniki naziemne. Dno zbiornika stanowi betonowa płyta, na której ustawiony jest stalowy płaszcz. Ze względu na usytuowanie zbiorniki dzielimy na: − podziemne – ich zaletą jest moŜliwość zastosowania grawitacyjnego spływu gnojowicy i fakt, iŜ praktycznie nie zajmują powierzchni uŜytkowej gospodarstwa; − naziemne – zaletą jest dowolność lokalizacji i moŜliwość jego przemieszczania, powiększania. Wadą jest to Ŝe wymaga stosowania zbiorników przejściowych i urządzeń do przepompowywania. − częściowo zagłębione – rozwiązanie pośrednie między ww. Pod względem materiałów uŜytych do budowy zbiorniki dzielimy na: − betonowe monolityczne, − Ŝelbetowe monolityczne, − Ŝelbetowe prefabrykowane, − stalowe, − z tworzyw sztucznych. Rys. 3. Zbiornik na gnojowicę [9] Wielkość zbiornika na gnojowicę Dla określenia potrzebnej pojemności zbiornika dla 1 duŜej sztuki przyjmuje się: − 11m3 zbiornika na gnojowicę w oborze rusztowej, − 3,5m3 zbiornika na gnojówkę w oborze płytkiej (wielkość ta uwzględnia równieŜ wodę gnojową). Usytuowanie zbiornika Odległość zbiornika powinna wynosić: − 15m od studni, − 4m od granicy działki drogi lub ciągu pieszego, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 20 − 15m od otworów okiennych i drzwiowych pomieszczeń przeznaczonych na pobyt stały ludzi na sąsiedniej działce, − 15m od budynku przetwórstwa rolno – spoŜywczego i magazynów środków spoŜywczych, − 5m od silosów na zboŜe i pasze, − 5m od silosów na kiszonki. Niewłaściwe gromadzenie odchodów zwierzęcych w postaci płynnej i stałej powoduje zanieczyszczenie środowiska wiejskiego i jego degradację. ObniŜa zdolność do samooczyszczania się wód, a przede wszystkim stanowi realne zagroŜenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Podział i charakterystyka nawozów mineralnych Nawozy mineralne są dostarczane rolnictwu przez przemysł i na ogół zawierają tylko jeden składnik pokarmowy. Składniki zawarte w nawozach mineralnych dostarczają roślinom łatwo dostępnych składników pokarmowych, a ponadto regulują odczyn gleby i poprawiają jej właściwości chemiczne i fizyczne. Nawozy mineralne dzieli się na następujące grupy: − azotowe, zawierające azot w róŜnych formach, − fosforowe, zawierające fosfor głównie w formie soli kwasu ortofosforowego, − potasowe, zawierające potas w formie rozpuszczalnych soli, − wapniowe, magnezowe i wapniowo-magnezowe, zawierające wapń lub magnez bądź oba te pierwiastki jednocześnie, przy czym kaŜdy z tych składników moŜe występować w formie tlenkowej lub węglanowej, − mikronawozy, zawierające mikroelementy, − nawozy wieloskładnikowe, zawierające dwa i więcej składników pokarmowych, − organiczno-wapniowo-mineralne, zawierające obok substancji organicznej, będącej produktem odpadowym przemysłu, składniki mineralne (makro– i mikro–składniki). Nawozy azotowe wpływają na intensywny wzrost i rozwój roślin, zwiększając ich masę zieloną oraz plon nasion, co jest korzystne, natomiast zmniejszają zawartość cukru w burakach, tłuszczu w nasionach rzepaku, czy skrobi w bulwach ziemniaka, co pogarsza jakość technologiczną tych roślin. Spośród wszelkich nawozów mineralnych nawozy azotowe mają największe znaczenie gospodarcze, wpływając w największym stopniu na plonowanie większości roślin. Stosowane niewłaściwie, np. zbyt późno lub w zbyt duŜych dawkach, mogą zmniejszać zimotrwałość roślin ozimych, zwiększać niebezpieczeństwo wylegania roślin, np. zbóŜ i lnu, utrudniać zbiór, np. bujna nać u ziemniaków, czy opóźniać dojrzewanie roślin. Niedobór zaś azotu w glebie hamuje wzrost roślin i zmniejsza zawartość w nich chlorofilu, co powoduje zmniejszenie plonu. Nawozy azotowe dzieli się na: − amonowe: siarczan amonu (21% N), chlorek amonu (25% N), węglan amonu, ortofosforan amonu, woda amoniakalna, − saletrzane (azotanowe): saletra wapniowa (14% N), saletra sodowa (15% N), saletra potasowa (14% N), − saletrzano-amonowe: mieszaniny soli amonu i saletry, saletra amonowa (34% N), saletrzak, − amidowe np. mocznik (46% N). „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 21 Uwzględniając szybkość działania nawozów azotowych dzieli się je na dwie grupy: − szybko działające (saletra amonowa i saletrzak). Nawozy azotowe zaliczane do tej grupy zawierają azot w dwóch formach: azotanowej (NO-3) i amonowej (NH+4). Nawozy te moŜna stosować zarówno przedsiewnie, jak i pogłównie. − wolno działające (siarczan amonowy, woda amoniakalna i mocznik nawozowy ). Nawozy azotowe zaliczane do tej grupy zawierają azot w formie amonowej (NH+4) i amidowej (NH2+). Niekorzystne dla środowiska jest nagromadzenie w glebie duŜej ilości azotu mineralnego, zwłaszcza azotanów. Na zawartość azotanów w roślinach i w wodach decydujący wpływ ma poziom nawoŜenia azotem. NawoŜenie w dawkach optymalnych nie powoduje zmian w środowisku glebowym, natomiast stosowanie duŜych dawek nawozów azotowych wpływa na skaŜenie roślin i wód azotanami. Po zastosowaniu wysokich dawek nawozów azotowych dochodzi do nagromadzenia się nadmiernych ilości azotanów w roślinie i glebie, przy czym ta forma azotu nie pozostaje w glebie długo, lecz ulega wymyciu w głąb gleby i przenika do wód gruntowych. Nadmierne ilości azotanów w wodach pitnych oraz w poŜywieniu lub w paszy mogą działać bardzo szkodliwie na zwierzęta i ludzi. Szkodliwość azotanów (NO3-) i powstających z ich redukcji azotynów (NO2-) polega na tym, Ŝe z hemoglobiny tworzy się methemoglobina, która nie jest zdolna do przenoszenia tlenu w organizmie, co moŜe prowadzić do śmierci organizmu przez uduszenie wewnętrzne. Poza tym azotany przyczyniają się do powstania w glebie i roślinie toksycznych związków zwanych nitrozoaminami, które mogą wywoływać groźne choroby u ludzi i zwierząt (np. choroby nowotworowe). Większość azotowych nawozów mineralnych wpływa zakwaszająco na glebę i tym samym, przyczynia się do pogorszenia środowiska wzrostu i rozwoju roślin. Odczyn gleby jest jednym z najwaŜniejszych czynników decydujących o Ŝyzności gleby i plonowaniu roślin. Zdecydowana większość roślin najlepiej rośnie i rozwija się na glebach o odczynie obojętnym. DuŜa koncentracja azotu mineralnego w glebie, powoduje zahamowanie rozwoju poŜytecznych mikroorganizmów (bakterie) i wzrost ilości toksycznych grzybów, które wpływają niekorzystnie na rośliny uprawne. Przedostające się do wody duŜe ilości związków azotu i fosforu mogą wywołać eutrofizację wód. Następuje wtedy przyspieszony rozwój fitoplanktonu i roślin nadbrzeŜnych w zbiornikach wodnych. MoŜe wówczas dojść do tzw. zakwitu wody, czyli intensywnego rozwoju glonów. W takich warunkach następuje ograniczenie ilości tlenu w wodzie, zmniejszenie ilości ryb, zmniejszenie przejrzystości wody i rozkład tej duŜej ilości powstałej biomasy. Woda z takich ujęć jest niezdatna do picia, gdyŜ jej spoŜycie powodować moŜe silne zatrucia. Stosowanie nawozów azotowych Wybierając nawóz azotowy rolnik powinien uwzględnić zarówno właściwości nawozu (tabela 4), jak i gleby, na której będzie stosowany. Zwłaszcza trzeba zwracać uwagę na odczyn gleby. O wyborze nawozu azotowego decyduje równieŜ termin, w jakim nawóz ma być stosowany: przedsiewnie czy pogłównie, na przedwiośniu, gdy temperatura jest niska, czy później, gdy temperatura jest wyŜsza. Na glebach o odczynie kwaśnym nie naleŜy stosować nawozów fizjologicznie kwaśnych, np. siarczanu amonowego. Natomiast doskonale nadaje się woda amoniakalna czy mocznik. Na glebach o odczynie słabo kwaśnym moŜna stosować siarczan amonowy, ale tylko pod rośliny dobrze znoszące taki odczyn gleby, tj. pod ziemniaki, owies, Ŝyto. Jednak w miarę, jak będzie się rozpowszechniało stosowanie nawozów wapniowych zmieniających odczyn gleby, będzie moŜna coraz mniejszą uwagę zwracać na zakwaszające działanie niektórych nawozów azotowych. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 22 Typowymi nawozami przedsiewnymi wymagającymi wymieszania z glebą są: siarczan amonowy i woda amoniakalna. Pozostałe nawozy moŜna stosować zarówno przedsiewnie, jak i pogłównie. W tym drugim wypadku o wyborze nawozu decydować będzie odczyn gleby i wymagania roślin. Na glebach o odczynie zasadowym mocznik i saletra amonowa mogą być stosowane pogłównie tylko wówczas, gdy moŜna je wymieszać z glebą, np. na polu pszenicy, którą się zawsze bronuje. Pod rośliny wraŜliwe na kwaśny odczyn gleby, np. buraki czy jęczmień, powinno się stosować nawozy fizjologicznie obojętne lub zasadowe, np. mocznik. Tabela 4. Niektóre właściwości nawozów azotowych [14] 34 Azot występuje w formie Amonowej amoniaku rozpuszczonego w wodzie azotanowej i amonowej Saletrzak 28 azotanowej i amonowej Mocznik 46 Amidowej Nawozy Siarczan amonowy Woda amoniakalna Saletra amonowa Zawartość azotu (N) w % 20,5 20,5 Termin stosowania przedsiewnie przedsiewnie i pogłównie pogłównie i przedsiewnie pogłównie i przedsiewnie przedsiewnie i pogłównie Odczyn fizjologiczny nawozu słabo kwaśny obojętny lub b. słabo zasadowy obojętny lub słabo kwaśny słabo kwaśny Obojętny Nawozy fosforowe wywierają silny wpływ na jakość plonu, natomiast w mniejszym stopniu zwiększają jego wysokość. Ponadto wpływają na efektywność nawoŜenia azotem. Fosfor w roślinie występuje głównie w połączeniach ze związkami organicznymi. Najwięcej fosforu zawierają nasiona. NawoŜenie fosforem w powiązaniu z potasem zwiększa mrozoodporność i zmniejsza wyleganie. Ponadto fosfor korzystnie wpływa na ukorzenianie się roślin i krzewienie zbóŜ. Fosfor z nawozów mineralnych w pierwszym roku po zastosowaniu jest pobierany przez rośliny zaledwie w 20 – 30%. Pozostałe ilości fosforu są zatrzymywane przez glebę. Przyjmuje się, Ŝe w ciągu kilku lat po zastosowaniu wykorzystanie fosforu przez rośliny dochodzi do 40–60%. Z tego względu zaleca się stosowanie nawozów fosforowych na zapas. Pod wpływem nawoŜenia fosforem wzrasta zawartość tego składnika w wierzchniej warstwie gleby i to zarówno jego ogólnej ilości, jak i form dostępnych dla roślin. Gromadzenie się fosforu w glebie pod wpływem nawoŜenia nie zaleŜy od jej odczynu. Najbardziej rozpowszechnione są nawozy otrzymywane z fosforytów. O przydatności nawozu decyduje przyswajalność fosforu dla roślin. Na ogół w nawozach fosforowych prawie cała ilość fosforu jest rozpuszczalna w wodzie lub słabych kwasach. Do najwaŜniejszych nawozów fosforowych naleŜą: − superfosfaty: superfosfat pojedynczy granulowany, superfosfat podwójny (6–18% P2O5), superfosfat potrójny granulowany (46% P2O5 ) − precypitat (P2O5 do 30%), − supertomasyna (28–30% P2O5), − niektóre mączki nawozowe – mączki fosforytowe. − polifosforany. Nawozy fosforowe ze względu na szybkość działania dzieli się na grupy: − szybko działające – rozpuszczalne w wodzie (superfosfaty); najszersze zastosowanie w rolnictwie mają superfosfaty, które róŜnią się między sobą zawartością fosforu i formą. − wolno działające – rozpuszczalne w słabym kwasie cytrynowym, − bardzo wolno działające – słabo rozpuszczalne w słabym kwasie cytrynowym (mączki fosforytowe i kostne). „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 23 Stosowanie nawozów fosforowych Wybierając nawóz fosforowy naleŜy brać pod uwagę zarówno jego właściwości (tabela 5), jak i właściwości gleby czy rośliny. Na glebach o odczynie słabo kwaśnym powinno się raczej stosować superfosfat pojedynczy granulowany. Na glebach kwaśnych oraz pod rośliny o długim okresie wegetacji, np. pod ziemniaki, czy pod rośliny dobrze wykorzystujące fosfor, np. łubiny, moŜna stosować mączkę fosforytową. Superfosfat potrójny granulowany naleŜy stosować pod rośliny mające małą zdolność pobierania fosforu, np. pod jęczmień. Obecnie nawozy fosforowe stosuje się najczęściej na ścierń pod podorywkę lub na podorywkę i przykrywa orką przedzimową. Zmniejsza to koszty nawoŜenia i ułatwia organizację pracy. Fosfor jest zatrzymywany przez glebę (sorbowany), dzięki czemu prawie nie jest wymywany przez wody opadowe. Ta właściwość jest wykorzystywana w celu uproszczenia nawoŜenia fosforem na glebach zasobnych w ten składnik. Stosuje się go okresowo raz na 2–3 lata – na zapas w tzw. dawkach skomasowanych. Oznacza to, Ŝe cała ilość fosforu przeznaczona pod 2 czy 3 kolejno uprawiane rośliny jest stosowana jednorazowo pod pierwszą z nich. Ten sposób nawoŜenia fosforem jest zalecany jedynie w gospodarstwach stosujących wysokie dawki nawozów. Na glebach o niskiej zawartości fosforu oraz w gospodarstwach stosujących małe ilości tego składnika lepsze efekty daje nawoŜenie coroczne. Tabela 5. Porównanie właściwości nawozów fosforowych [14] Nawozy Superfosfat pylisty (pojedynczy) Superfosfat granulowany (prosty) Superfosfat ,,Supermag" Superfosfat potrójny, granulowany Superfosfat potrójny, granulowany, borowany Mączki fosforytowe Zawartość fosforu (P2O5) w% 18 Odczyn fizjologiczny nawozu Obojętny 19 Obojętny 14 46 magnezowany Obojętny 44 Obojętny od 10 do 30 Obojętny Uwstecznianie bardzo szybkie, szczególnie w glebach o odczynie kwaśnym i zasadowym bardzo małe, gdyŜ przechodzący do roztworu glebowego fosfor jest szybko pobierany przez roślinę szybko pobierany przez roślinę bardzo wolne, gdyŜ fosfor w niewielkich ilościach przechodzi do roztworu glebowego, z którego jest szybko pobierany przez rośliny Nawozy potasowe są to nawozy mineralne, których głównym składnikiem jest potas w formie kationu K+, będący makroskładnikiem pokarmowym dla roślin, niezbędnym przy asymilacji dwutlenku węgla oraz do syntezy związków organicznych. Niedobór K powoduje mniejsze wytwarzanie cukrów (monosacharydów i skrobi). Potas reguluje gospodarkę wodną roślin, powoduje, Ŝe transport asymilatów jest intensywniejszy, poprawia właściwości tkanek, korzystnie wpływa na wykorzystanie światła przez rośliny, wzmacnia odporność na choroby, zwiększa mrozoodporność, dzięki potasowi warzywa łatwiej są przechowywane oraz wpływa na wzrost zawartości witaminy C. PoniewaŜ niewielka ilość potasu zawarta w glebach jest dostępna dla roślin, orientacyjny wskaźnik tzw. potas wymienny umoŜliwia określenie ilości tego makroskładnika dostępnego „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 24 dla roślin. W glebach piaszczystych i torfowych występują najmniejsze ilości potasu wymiennego, bogatsze w ten składnik są gleby gliniaste, a największą zasobność wykazują lessy i mady. Wśród gleb uprawnych przewaŜają gleby lŜejsze, które zawierają mało potasu wymiennego. Ciągły dostęp potasu dla roślin zapewnia przenikanie go, w miarę pobierania przez rośliny, do roztworu glebowego w formie związanej z cząstkami gleby, które tworzą tzw. glebowy kompleks sorpcyjny. Wśród nawozów potasowych moŜemy wydzielić: − chlorkowe, stosowane dla roślin niewraŜliwych na nadmiar chloru, gdzie potas występuje w postaci chlorku potasu, np. kainit (8–10% K2O), sole potasowe; − siarczanowe, tu potas występuje w postaci siarczanu potasu, moŜna je stosować dla wszystkich roślin, np. siarczan potasu (50%K2O), (kalimagnezja (26–30% K2O nawóz potasowo-magnezowy); Nawozy potasowe dzielimy równieŜ na nisko- i wysokoprocentowe (8–80% K2O), np. sole potasowe, siarczan potasu, metafosforan potasu. Nawozy wapniowe Większość gleb w Polsce, bo aŜ 67% wymaga odkwaszania i stan ten niestety nie zmienia się od wielu lat. Zakwaszenie większości gleb w Polsce wynika z naturalnych ubytków wapnia z gleby poprzez pobieranie go wraz z plonem, wypłukiwanie w głąb oraz kwaśne deszcze i stosowanie niektórych nawozów mineralnych. Zakwaszenie gleb powoduje niską ich produktywność oraz zwiększa skaŜenie środowiska naturalnego. Niedobór magnezu i kwaśność gleb powodują przede wszystkim zmniejszenie przyswajalności składników pokarmowych przez rośliny uprawne i degradację gleby, co prowadzi do obniŜenia plonów i ograniczenia moŜliwości doboru uprawy gruntów. Głównym zadaniem wapniowania jest odkwaszanie gleby, doprowadzając jej odczyn (pH) do poziomu optymalnego dla uprawianych roślin. Wapń wprowadzony do gleby umoŜliwia zlepianie się cząstek glebowych, tworząc strukturę gruzełkowatą, przez co ułatwia dostęp wody i powietrza do korzeni roślin oraz uaktywnia kompleks sorpcyjny. Na podstawie badania próbek glebowych wykonywanych przez stacje chemiczno-rolnicze i w oparciu o kategorię argonomiczną (stopień zwięzłości) gleby moŜna określić potrzeby wapniowania (tabela 6). Tabela 6. Przedziały określające potrzeby wapniowania [14] Kategoria argonomiczna gleby Bardzo lekkie Lekkie Średnie CięŜkie UŜytki zielone Zakres pH dla potrzeb wapniowania Konieczne Do 4,0 Do 4,5 Do 5,0 Do 5,5 Do 5,0 Potrzebne 4,1 – 4,5 4,6 – 5,0 5,1 – 5,5 5,6 – 6,0 5,1 – 5,5 Wskazane 4,6 – 5,0 5,1 – 5,5 5,6 – 6,0 6,1 – 6,5 5,6 – 6,0 Ograniczone 5,1 – 5,5 5,6 – 6,0 6,1 – 6,5 6,6 – 7,0 Zbędne Od 5,6 Od 6,1 Od 6,6 Od 7,1 – – Znając potrzeby wapniowania oraz uwzględniając kategorię agronomiczną gleby i wraŜliwość uprawianych roślin moŜna ustalić optymalną dawkę wapnia. Wiedząc jaka jest procentowa zawartość czystego składnika (CaO) w danym rodzaju nawozu moŜna przeliczyć zalecaną dawkę CaO/ha na ilość potrzebnego nawozu wapniowego. Wapniowanie jako zabieg odkwaszający wpływa na podnoszenie urodzajności gleb poprzez: − poprawę właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych, − zwiększenie przyswajalności fosforu, potasu i magnezu, − poprawa przyswajalności mikroelementów przez rośliny, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 25 − − − − − zmniejszenie toksycznego działania glinu i manganu, ograniczenie dostępności dla metali cięŜkich, dodatni wpływ na procesy rozkładu substancji organicznej, wspomaganie nawoŜenia organicznego i mineralnego, polepszenie jakości zdrowotnych i technologicznych płodów rolnych. Wapniowanie gleb jest procesem długotrwałym i musi być odpowiednio zaplanowane w płodozmianie. Optymalne jego miejsce jest uzaleŜnione od doboru roślin, terminów stosowania nawozów organicznych oraz uprawy. Przy uprawie roślin bardzo wraŜliwych i wraŜliwych na zakwaszenie gleby, wapnowanie naleŜy stosować z co najmniej rocznym wyprzedzeniem, jak równieŜ w roku poprzedzającym lub następującym po zastosowaniu obornika. Tabela 7. Optymalne zakresy pH dla niektórych roślin uprawnych [14] WraŜliwość roślin na kwaśny odczyn bardzo wraŜliwe wraŜliwe średnio wraŜliwe mało wraŜliwe Rośliny uprawne burak cukrowy, kukurydza, lucerna, koniczyna, groch pszenica, jęczmień, rzepak, bobik, pszenŜyto owies, ziemniaki, mieszanki zboŜowe Ŝyto, len, seradela, trawy, łubin Ŝółty Optymalne pH gleby 6,6 – 7,0 6,1 – 6,5 5,6 – 6,0 5,1 –5,5 W nawozach wapniowych wapń występuje w dwóch formach: tlenkowej (CaO) oraz węglanowej (CaCO3). W zaleŜności od pochodzenia i sposobu otrzymywania wyróŜnia się dwa rodzaje nawozów wapniowych: 1) nawozy wapniowe pochodzące ze źródeł naturalnych: − nawóz wapniowy tlenkowy (wapno rolnicze palone) o zawartości 80% lub 60% CaO, − nawóz wapniowy węglanowy zwyczajny (wapniak mielony rolniczy) o zawartości 45% − nawóz wapniowy węglanowy kredowy o zawartości 45% CaO w formie CaCO3. 2) nawozy wapniowe oraz wapniowo-magnezowe stanowiące przemysłowe odpady lub produkty uboczne: − wapno magnezowe tlenkowe o zawartości 45 -65% CaO i 10 – 20% MgO, − wapno magnezowe węglanowe o zawartości 40% CaO i 10 – 20% MgO. Nawozy magnezowe Zawartość przyswajalnego magnezu w glebach Polski jest niska i wynosi od 1 do ponad 20mg/100g gleby. Objawy niedoboru magnezu bardzo często występują na młodych, płytko ukorzenionych roślinach poniewaŜ magnez bardzo często występuje w większych ilościach w warstwie pod ornej. Wynika to z tego, Ŝe magnez bardzo łatwo przemieszcza się w głąb gleby, zarówno w glebach lekkich jak i cięŜkich. Magnez pobierany jest przez rośliny w formie jonu Mg+2. PoniewaŜ pełni on w roślinach bardzo waŜne i specyficzne role jego niedobór wpływa ujemnie na wzrost roślin, plon oraz jakość technologiczną. Magnez jest składnikiem chlorofilu i uczestniczy w procesie fotosyntezy, jest aktywatorem wielu procesów enzymatycznych i biochemicznych. Bierze udział w syntezie białek i tłuszczów, korzystnie wpływa na gromadzenie cukru w korzeniu. Magnez zmniejsza podatność na choroby, zwłaszcza na chwościk oraz stymuluje plonotwórcze działanie azotu. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 26 W przypadku stwierdzenia niedoboru magnezu w glebach o niskim odczynie naleŜy: − zastosować nawozy wapniowo-magnezowe w celu odkwaszenia gleby, − wysiać nawozy magnezowe, − stosować dokarmianie dolistne wodnym roztworem siarczanu magnezu w fazie krytycznego zapotrzebowania (okres do zakrycia rzędów oraz w fazie dojrzewania). W przypadku gdy objawy niedoboru występują na stanowisku o uregulowanym odczynie naleŜy: − wysiać klasyczne nawozy magnezowe, − zastosować nawozy podstawowe wzbogacone w magnez, − stosować dokarmianie dolistne wodnym roztworem siarczanu magnezu. Ze względu na ruchliwość magnezu naleŜy go stosować często ale w mniejszych ilościach. Do najczęściej stosowanych nawozów magnezowych naleŜą: − kizeryt pylisty (MgO – 27%, S – 22%) – naturalny nawóz wydobywany metodą górniczą, całkowicie rozpuszczalny w wodzie, nie niszczący wapnia. Dzięki długotrwałemu działaniu, jest idealny do nawoŜenia w systemie melioracyjnym i do eliminowania niedoboru magnezu i siarki. Szczególnie duŜe wymagania pod względem zapotrzebowania na siarkę wykazuje: rzepak, gorczyca, rośliny motylkowe, kukurydza. − kizeryt granulowany (MgO – 25%, S – 20% ) – nawóz przedsiewny pod wszystkie rośliny i na wszystkie gleby ubogie w magnez, pod rośliny o duŜych potrzebach siarki. Szczególnie przydatny do nawoŜenia glebowego np. kukurydzy. Dzięki długotrwałemu działaniu, jest idealny do nawoŜenia w systemie melioracyjnym i do eliminowania niedoboru magnezu i siarki. − kamex (K2O – 40%, MgO – 6%, Na – 3%, S – 4%) - nawóz przedsiewny, potas w formie chlorkowej przydatny do nawoŜenia prawie wszystkich roślin (oprócz wraŜliwych na chlor) w uprawie polowej i uŜytków zielonych. Zawartość Mg i S czyni ten nawóz przydatnym do zasilania roślin reagujących na brak tych składników. − kainit magnezowy (K2O – 11%, MgO – 5%, Na – 20%, S – 4%) – krystaliczny nawóz przedsiewny z duŜą zawartością sodu i magnezu. Stosowany pod wszystkie rośliny, głównie pod rośliny pastewne i na uŜytki zielone, na gleby ubogie w Mg. Nawóz całkowicie rozpuszczalny w wodzie, stosowany moŜe być we wszystkich uprawach i na wszystkich rodzajach gleby, jednocześnie pokrywa zapotrzebowanie roślin na potas i magnez, a poza tym ma istotny wkład w zaopatrzenie roślin w siarkę, co ma bardzo duŜe znaczenie w przypadku uprawy rzepaku, zawartość sodu jest równieŜ korzystna dla uprawy buraków cukrowych. Mikronawozy zawierają duŜą ilość mikroelementów, które są potrzebne do rozwoju nie tylko roślinom ale takŜe organizmom glebowym. Są one stosowane przy glebach szczególnie silnie eksploatowanych jako środki polepszające ich strukturę. Mikronawozy stosuje się łącznie z roztworem mocznika i pestycydami. Intensywny rozwój rolnictwa mógłby spowodować niedostatek mikroelementów w glebie czemu zapobiegają mikronawozy. Do najwaŜniejszych mikronawozów naleŜą nawozy: − borowe, − manganowe, − miedziowe, − cynkowe, − molibdenowe. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 27 Nawozy wieloskładnikowe są nawozami uniwersalnymi dla wszystkich gatunków roślin. Zawierają one wszystkie potrzebne roślinom makro– i mikroelementy. Do nawozów wieloskładnikowych zalicza się: fosforan amonu (18% N, 46% P2O5), saletra potasowa (13,7% N, 46% K2O) oraz Polifoski np.: − Polifoska 6 (6% N, 20% P2O5, 30% K2O) – nawóz ten moŜe być stosowany pod wszystkie rośliny uprawne: zboŜa ozime i jare, przemysłowe i okopowe, na uŜytkach zielonych oraz w uprawie warzyw i sadownictwie. Polifoskę 6 zaleca się stosować na gleby ubogie w potas, w warunkach niskiego nawoŜenia organicznego oraz pod rośliny potasolubne takie jak: burak cukrowy, ziemniak, kukurydza i rzepak. NajwyŜszą efektywność uzyskuje się stosując przedsiewnie, mieszając z glebą na głębokość 10–20cm. Nawóz ten moŜna stosować takŜe wczesną wiosną, pogłównie na rośliny ozime, na glebach zasobnych. Uprawy wieloletnie nawozić wiosną. Nawóz moŜna mieszać bezpośrednio przed rozsiewem z mocznikiem, saletrą amonową i z saletrzakiem, a w dowolnym czasie z solą potasową. Nawóz przedsiewny i pogłówny do nawoŜenia roślin uprawnych na glebach ubogich w potas, preferencje dla ozimin w stanowiskach ubogich w azot. − Polifoska 8 (8% N, 24% P2O5, 24% K2O) – nawóz przedsiewny i pogłówny do nawoŜenia roślin uprawnych. Nawóz ten moŜe być stosowany pod wszystkie rośliny uprawne: zboŜa ozime i jare, przemysłowe i okopowe oraz na uŜytkach zielonych. Azot (8%) w formie amonowej nie ulega wymywaniu z gleby, jest wolno pobierany przez rośliny, wspomaga pobieranie fosforu i ogranicza nadmierne pobieranie potasu. Fosfor w formie fosforanu amonowego jest najlepiej przyswajalną formą tego składnika, dobrze pobieraną w warunkach niedoboru wody w glebie. Taki skład chemiczny pomaga w dobrym ukorzenieniu roślin, prawidłowym rozwoju od okresu powschodowego oraz zwiększa ich mrozoodporność. Polifoskę 8 moŜna mieszać bezpośrednio przed rozsiewem z mocznikiem, saletrą amonową i z saletrzakiem, a w dowolnym czasie z solą potasową. Zasady mieszania i przechowywania nawozów mineralnych W celu ułatwienia i przyspieszenia prac związanych z rozsiewaniem nawozów wykonuje się ich mechaniczne mieszanie. Przy stosowaniu mieszanek konieczne jest przestrzeganie następujących zasad: − przed przystąpieniem do mieszania nawozów musimy sprawdzić, czy dane nawozy mogą być łączone (tabela 8), − składniki przygotowanej mieszanki muszą być sypkie i nie mogą zbrylać się, − nie moŜna mieszać nawozów, które w mieszance zwiększają swoją higroskopijność, − nie moŜna mieszać superfosfatu z nawozami zawierającymi wapń, − nie moŜna mieszać nawozów amonowych z nawozami o odczynie zasadowym, − nie moŜna mieszać nawozów pylistych i drobnokrystalicznych z nawozami granulowanymi. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 28 Nawozy saletra amonowa saletrzak siarczan amonu mocznik Fosforan amonu superfosfaty mączka fosforytowa sól potasowa siarczan potasu Tabela 8. Tabela mieszania waŜniejszych nawozów mineralnych [5, s. 268] saletra amonowa X o o – O o o o o saletrzak o X o – O – – o o siarczan amonu o o X o + + – + + mocznik – – o X O o o o + fosforan amonu o o + o X + – + + superfosfaty o – + o + X – + + mączka fosforytowa sól potasowa siarczan potasu o – – o – – X o o o o + o O + o X + o o + + + + o + X gdzie: „–” nie moŜna mieszać, „o” moŜna mieszać bezpośrednio przed siewem, „+” moŜna mieszać w dowolnym czasie. Nawozy mineralne przechowuje się w magazynach lub odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach zastępczych. Pomieszczenia takie powinny: − być suche, o małych wahaniach temperatury, − mieć zabezpieczenie przeciwpoŜarowe, − być wyposaŜone w trwałą podłogę betonową lub ceglaną z dobrą izolacją, − mieć ściany izolowane lepikiem i papą aby nie stykały się z nawozami. Nawozy higroskopijne (łatwo chłonące wodę) naleŜy przechowywać w szczelnie zamkniętych foliowych workach. Worki z nawozami, z wyjątkiem saletry amonowej, naleŜy układać w stosy na drewnianych podkładkach. Stos układany ręcznie nie moŜe być wyŜszy niŜ 1,6m. Pomiędzy stosami naleŜy pozostawić wolne przestrzenie umoŜliwiające dojście. Worki uszkodzone naleŜy składować osobno. Worki z saletrą amonową i saletrzakiem naleŜy układać w stosy na podkładach z papy lub na kilku warstwach folii polietylenowej np. z worków. Odległość stosu od ściany magazynu powinna wynosić co najmniej 20cm, a od urządzeń grzewczych co najmniej 1,5m. Worki z saletrą amonową naleŜy układać w stosy nie większe jak 30t. Odległość pomiędzy poszczególnymi stosami nie powinna być mniejsza niŜ 1m. Nawozy luźne moŜna przechowywać w magazynach suchych, z posadzką izolującą przed przenikaniem wilgoci. Nawozy w zagrodach lub zwałach naleŜy tak rozmieszczać, aby poszczególne rodzaje nie mieszały się z sobą. W przypadku niewystarczającej powierzchni magazynowej moŜna je składować w pryzmach poza magazynem po uprzednim przygotowaniu odpowiedniego stanowiska. NaleŜy wybrać miejsce suche, moŜliwie zacienione i osłonięte od wiatru, na lekkim wzniesieniu zapewniającym odpływ wód opadowych. Na ubite stanowisko pod pryzmę naleŜy rozłoŜyć pasy papy dachowej, folii lub zuŜyte worki polietylenowe (na zakładkę po około 20cm). Powierzchnia podkładu powinny być taka, Ŝeby po usypaniu nawozu z kaŜdej jej boku „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 29 pozostawiło wolne obrzeŜe szerokości około 15cm. Na tak przygotowanym podkładzie moŜna usypać nawóz sztuczny w pryzmę na wysokość nie większą jak 1,5m. Po wyrównaniu pryzmy, wolne obrzeŜa podkładu naleŜy załoŜyć na boki pryzmy, a następnie umiejętnie przykryć folią o grubości co najmniej 0,2mm. Nie moŜna składować w warunkach polowych saletry amonowej i saletrzaku ze względu na ich małą odporność na zmiany temperatury i działanie słońca. Zgodnie z zasadami Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej: 1. Nawozy mineralne naleŜy przechowywać w oryginalnych opakowaniach, w zamkniętych magazynach lub przynajmniej pod dachem. Dopuszcza się składowanie tych nawozów w pryzmach na nieprzepuszczalnym podłoŜu, pod przykryciem z materiału wodoszczelnego. 2. Nawozy dostarczane luzem powinny być przechowywane w magazynach lub pod zadaszeniem: − dopuszcza się składowanie tych nawozów w pryzmach uformowanych na nieprzepuszczalnym podłoŜu pod przykryciem z materiału wodoszczelnego (np. folia), − pryzmy nie mogą być zakładane na spadkach terenu oraz w strefach ochrony pośredniej wód i w strefach wraŜliwych, − nie dopuszcza się składowania w pryzmach saletry amonowej i nawozów zawierających azotan amonowy w ilości, która odpowiada zawartości azotu całkowitego powyŜej 28%. Planowanie nawoŜenia organicznego i mineralnego Planując nawoŜenie w gospodarstwie rolnym naleŜy uwzględnić rodzaj i dawki nawozów. Wpływa na to termin i sposób zastosowania nawozów (przedsiewne czy pogłówne), właściwości gleb, a szczególnie ich odczyn, zasobność w składniki pokarmowe i wymagania pokarmowe uprawianej rośliny. Plan nawoŜenia powinien obejmować nawozy organiczne i mineralne. Plan składa się z następujących elementów: − preliminarz nawoŜenia organicznego i bilans obornika, − preliminarz nawoŜenia mineralnego i plan zakupu nawozów mineralnych. Preliminarz nawoŜenia organicznego obejmuje ustalenie zapotrzebowania na obornik, obliczenie produkcji obornika w gospodarstwie i sporządzenie bilansu obornika. Zapotrzebowanie na obornik oblicza się m. in. na podstawie: − ogólnego normatywu zuŜycia obornika na 1ha gruntów ornych. Normatyw ten wynosi 6,25t; obliczony jest ze średniej dawki, czyli 25t, obornika na kaŜdy hektar gruntów ornych co 4 lata (25 : 4 = 6,25), − szczegółowego preliminarza nawoŜenia organicznego w danym roku – zapotrzebowanie to ustala się dla kaŜdego pola oddzielnie. Produkcję obornika oblicza się najprościej na podstawie liczby zwierząt przeliczonych na tzw. sztuki obornikowe w gospodarstwie. Przy odpowiedniej ilości słomy na ściółkę (1,5t) sztuka obornikowa daje rocznie 10t obornika. Po obliczeniu produkcji obornika, sporządza się jego bilans, a więc zestawienie zapotrzebowania na obornik z jego produkcją. Zapotrzebowanie na nawozy mineralne określa się najpierw w czystym składniku, a na jego podstawie ustala się ile nawozów (w masie towarowej) naleŜy zakupić. Do obliczenia zapotrzebowania na nawozy w czystym składniku niezbędna jest znajomość zawartości czystego składnika w nawozie. Zawartość czystego składnika w nawozach mineralnych podana jest w procentach i jest róŜna dla kaŜdego nawozu. Na przykład saletra amonowa jest „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 30 34%, tzn., Ŝe 100kg saletry amonowej zawiera 34kg azotu. Natomiast dawki nawozów mineralnych pod poszczególne gatunki roślin uprawnych są podawane w kilogramach czystego składnika na 1ha. W celu obliczenia zapotrzebowania na czysty składnik dla poszczególnych grup nawozów naleŜy uwzględnić wszystkie rośliny uprawiane w gospodarstwie oraz ustalić rodzaj i dawki nawozów. Na podstawie zapotrzebowania na nawozy w czystym składniku, oblicza się ilość nawozów w masie towarowej. 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak poszczególne składniki mineralne wpływają na rozwój i wzrost roślin uprawnych? 2. Jaki jest podział nawozów organicznych? 3. Jak stosujemy nawozy organiczne? 4. W jakich warunkach powinny być przechowywane nawozy organiczne? 5. Jak zbudowana jest płyta gnojowa? 6. Jaki jest podział nawozów mineralnych? 7. Jakie znasz formy nawozów wapniowych i na jakie gleby są zalecane? 8. Jakie są terminy stosowania nawozów mineralnych? 9. Jakie są zasady mieszania nawozów? 10. Jakie są warunki prawidłowego przechowywania nawozów mineralnych? 11. Jakie są zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej dotyczące przechowywania nawozów mineralnych i organicznych? 12. Jak planuje się nawoŜenie w gospodarstwie rolnym? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Rozpoznaj nawozy mineralne i określ ich właściwości. Wyniki wpisz do tabeli. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) opisać cechy zewnętrzne nawozów: − budowa (pylista, krystaliczna, granulowana), − barwa, − zapach, − higroskopijność, 2) zanotować obserwacje w tabeli: Probówki z Struktura Barwa nawozami Nawóz 1 Nawóz 2 Nawóz 3 Nawóz 4 Nawóz 5 3) rozpoznać nawozy mineralne. Zapach Higroskopijność „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 31 Nazwa nawozu − WyposaŜenie stanowiska pracy: próbki nawozów mineralnych. Ćwiczenie 2 Oblicz, ile masy towarowej nawozów naleŜy zastosować na pole o powierzchni 6ha, na którym zaleca się następujące dawki czystego składnika postanowiono zastosować: 80kg N/ha w postaci saletry amonowej (34%), 60kg P2O5/ha w postaci superfosfatu granulowanego (19%) i 120kg K2O/ha w postaci soli potasowej (40%). Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: obliczyć ilość masy towarowej jaką naleŜy zastosować na 1ha, przeliczyć tę ilość na 6ha, przedyskutować z grupą kolejność wykonywanych czynności, zanotować spostrzeŜenia. − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: wzór do obliczania masy towarowej nawozów, kalkulator, arkusz papieru, flamastry. Ćwiczenie 3 Zaplanuj nawoŜenie w gospodarstwie rolnym. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: przeanalizować opis gospodarstwa rolnego, ustalić rośliny uprawiane w gospodarstwie rolnym wymagające nawoŜenia organicznego, ustalić rodzaj i dawki nawozów organicznych, obliczyć zapotrzebowanie na nawozy organiczne, obliczyć produkcję obornika w gospodarstwie rolnym, sporządzić bilans obornika, ustalić rośliny uprawiane w gospodarstwie rolnym wymagające nawoŜenia mineralnego, ustalić rodzaj i dawki nawozów mineralnych, obliczyć zapotrzebowanie na nawozy mineralne, sporządzić plan zakupu nawozów mineralnych. − − − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: opis gospodarstwa rolnego, katalog nawozów organicznych, katalog nawozów mineralnych, Zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej, kalkulator, arkusz papieru formatu A4, flamastry. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 32 Ćwiczenie 4 Wykonaj nawoŜenie organiczne we wskazanym gospodarstwie rolnym. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: dokonać analizy opisu gospodarstwa rolnego, określić rośliny uprawne wymagające nawoŜenia organicznego, określić dawki obornika, dobrać maszyny do nawoŜenia obornikiem, przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony środowiska podczas wykonywania nawoŜenia, 6) przygotować maszyny do nawoŜenia obornikiem, 7) wykonać nawoŜenie obornikiem. 1) 2) 3) 4) 5) − − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolne, ciągnik, rozrzutnik obornika, obornik, Zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie nawoŜenie? 2) określić wpływ składników mineralnych na rozwój i plonowanie roślin uprawnych? 3) sklasyfikować nawozy? 4) rozpoznać nawozy mineralne? 5) zaplanować nawoŜenie organiczne i mineralne w gospodarstwie rolnym? 6) określić zasady stosowania i przechowywania nawozów organicznych? 7) określić zasady stosowania i przechowywania nawozów mineralnych? 8) zaplanować nawoŜenie w gospodarstwie rolnym? 9) wykonać nawoŜenie organiczne i mineralne? 10) objaśnić zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej w zakresie stosowania i przechowywania nawozów organicznych i mineralnych? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 33 Tak Nie 4.3. Ochrona roślin 4.3.1. Materiał nauczania Ochrona roślin jest nauką o chorobach i szkodnikach roślin uprawnych oraz o metodach zapobiegania ich występowaniu, sposobach zwalczania lub ograniczania ich oddziaływania na rośliny. W ochronie roślin wyodrębnia się następujące działy: − fitopatologia – nauka o chorobach roślin, − entomologia – nauka o szkodnikach roślin, − herbologia – nauka zajmująca się ekologią chwastów, ich rolą w agrocenozie oraz ich zwalczaniem za pomocą herbicydów. − metody i techniki ochrony roślin. Choroby roślin uprawnych Chorobą nazywamy długotrwałe zaburzenia w czynnościach fizjologicznych roślin i wynikające z nich zmiany w wyglądzie zewnętrznym, budowie wewnętrznej i rozwoju. Choroby są wywoływane przez czynniki chorobotwórcze, które dzielimy na: − nieorganiczne (nieinfekcyjne), zaliczamy do nich czynniki atmosferyczne i glebowe, − organiczne (infekcyjne), zaliczamy do nich wirusy, bakterie i grzyby. Objawy chorobowe Do najczęściej spotykanych objawów chorób naleŜą następujące: więdnięcie roślin, zgnilizny, zmiany zabarwienia, zniekształcenie roślin, skarłowacenia, narośla, nekrozy, czyli obumieranie tkanek, wydzieliny. Choroby wirusowe czyli wirozy nie powodują śmierci roślin, ale znacznie obniŜają plon. ZakaŜenia wirusami następuje poprzez kontakt roślin zdrowych z chorymi i materiał rozmnoŜeniowy. Rozprzestrzenianie wirusów moŜe następować poprzez narzędzia uprawowe, odzieŜ pracowników, owady o aparacie gębowym kłująco-ssącym. Choroby wirusowe dzieli się na mozaiki, Ŝółtaczki i deformacje. Mozaiki objawiają się zmianami barwy liści tworzącymi zabarwienie mozaikowate, występują równieŜ róŜne zniekształcenia liści, np. kędzierzawka. śółtaczki objawiają się Ŝółknięciem liści, po których następuje karłowatość i zamieranie liści. Do najgroźniejszych chorób wirusowych ziemniaka zalicza się liściozwój (rys. 4), smugowatość (rys. 5) kędzierzawkę i mozaikę, a u buraka Ŝółtaczkę. Rys. 4. Liściozwój [10] „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 34 Rys. 5. Smugowatość [10] Choroby bakteryjne, czyli bakteriozy. Bakterie wywołujące choroby przenoszone są przez owady, człowieka, deszcz i wiatr. Wnikają do roślin przez naturalne otwory – szparki oddechowe oraz przez zranienia. Powodują zgnilizny i inne objawy. Do najwaŜniejszych i najgroźniejszych chorób bakteryjnych naleŜy czarna nóŜka ziemniaka (przenosić się moŜe przez sadzeniaki i przez glebę), a z chorób kwarantannowych bakterioza pierścieniowa ziemniaków. Występowaniu czarnej nóŜki (rys. 6) ziemniaka sprzyja wilgotne lato oraz gleby o nadmiernej wilgotności. PoraŜone rośliny mają barwę jasnozieloną lub Ŝółtą, liście (szczególnie górne) zwijają się łyŜeczkowato, a w miarę postępu choroby rośliny więdną i giną w wyniku zniszczenia tkanek u nasady łodyg (czarne, błyszczące plamy i smugi). PoraŜone pędy przełamują się i łatwo dają się wyciągnąć z gleby. Rys. 6. Objawy czarnej nóŜki na roślinie [10] W przypadku bakteriozy pierścieniowej (rys. 7) objawy pojawiają się na przechowywanych bulwach ziemniaka. Po przekrojeniu bulw widać przebarwiony pierścień wiązek przewodzących, z których po naciśnięciu wydostaje się serowaty białawy lub Ŝółty śluz, zawierający bakterie i zniszczone tkanki bulwy. Rys. 7. Bakterioza pierścieniowa na bulwie i roślinie ziemniaka [10] „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 35 Choroby grzybowe, czyli mikozy, stanowią ok. 85% chorób roślin. Grzyby zimują głównie w postaci zarodników przetrwalnikowych, wytrzymałych na niesprzyjające warunki pogody, niektóre w postaci strzępek wegetatywnych grzybni. Przenoszone są na rok następny z resztkami poraŜonych roślin, nasionami i bulwami. Przykładem chorób grzybowych są: rak ziemniaka, zaraza ziemniaka, mączniaki, głownie, rdze zbóŜ, choroby podstawy źdźbła. Rak ziemniaka (rys. 8) jest chorobą będącą w Polsce obiektem kwarantanny podlegającą obowiązkowi zwalczania na terenie całego kraju. Jest chorobą pochodzenia grzybowego. Zarodniki przetrwalnikowe tego grzyba są bardzo trwałe, a wprowadzone do gleby zachowują zdolność do infekcji nawet do 20 lat. Grzyb ten rozprzestrzenia się przez zakaŜone bulwy, ziemię i obornik. Objawami raka ziemniaka są więdnięcie roślin, występowanie zielonkawych, rakowatych narośli u podstawy łodygi lub w miejscach pączków. PoraŜane są zawiązki bulw oraz bulwy, ale nigdy korzenie. Tworzą się rakowate, kalafiorowate narośla na oczkach starszych bulw, początkowo białawe lub przy dostępie światła zielone, później stopniowo ciemniejące oraz rakowate narośla na stolonach. Zwalczanie polega na utrzymywaniu kwarantanny, aby ochronić przez występowaniem nowych ras grzyba. Rys. 8. Rak ziemniaka – poraŜone bulwy [13] Zaraza ziemniaka (rys. 9) jej typowymi objawami są początkowo szarozielone, później brązowe lub czarne plamy na liściach szybko rozszerzające się na całą blaszkę liściową. PoraŜone liście zamierają, przy czym ogonki liściowe mogą przez dłuŜszy czas pozostawać zdrowe. a b Rys. 9. Zaraza ziemniaka: a) objawy na bulwach, b) objawy na liściach [10] Do zwalczania zarazy ziemniaka naleŜy stosować metodę chemiczną z wykorzystaniem preparaów grzybobójczych: Amistar 250 SC, Bravo 500 SC, Dithane NeoTec 75 WG, Gwarant 500 S.C., czy zapobiegawczo Miedzian 50 WP. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 36 Fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni (rys. 10) występuje na wszystkich zboŜach atakując dolne części pędów i korzenie zbóŜ. Pierwsze objawy moŜna zaobserwować juŜ jesienią na pochwach liściowych siewek, a wiosną w sprzyjających warunkach następuje dalszy rozwój i choroba przenosi się na źdźbła. Początkowo mogą to być brunatne lub brązowe smugi, kreski czy plamy nieregularnego kształtu, niekiedy moŜna zaobserwować zbrązowienie całej podstawy źdźbła i korzeni. Na poraŜonych częściach roślin pojawiają się oznaki grzyba w postaci białej lub róŜowej grzybni często na kolankach, a takŜe wewnątrz źdźbeł. Końcowym etapem jest całkowite, przedwczesne zamieranie poraŜonych pędów i tzw. bielenie kłosów. Bielenie kłosów Objawy łodygowe Rys. 10. Fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni [15] Zabiegi chemiczne ograniczające rozwój choroby wykonuje się na początku strzelania w źdźbło do fazy pierwszego kolanka. Większość zalecanych fungicydów zwalcza obydwie choroby. Fungicydy stosujemy według zaleceń ochrony roślin. Szkodniki roślin uprawnych Szkodniki roślin są to zwierzęta, które odŜywiając się roślinami rosnącymi lub przechowywanymi produktami powodują obniŜenie ilości i jakości plonów lub zapasów. Szkodniki roślin uprawnych dzieli się na: − monofagiczne, które odŜywiają się jedynie określonym gatunkiem rośliny, − oligofagiczne, które Ŝerują na roślinach gatunków pokrewnych, − polifagiczne, które Ŝerują na wielu gatunkach naleŜących do róŜnych rodzin. Szkodliwość zaleŜy od sposobu i miejsca Ŝerowania oraz od liczebności szkodnika. Oprócz szkód bezpośrednich, wynikających z Ŝerowania, szkodniki roślin mogą powodować szkody pośrednie, przenosząc np. choroby wirusowe, bakteryjne i grzybowe, zmniejszając asymilację i utrudniając oddychanie. Objawy i sposoby Ŝerowania Szkodniki mogą Ŝerować na wszystkich częściach roślin. Uszkodzenia powodowane przez szkodniki moŜna podzielić na następujące grupy: 1) uszkodzenia od zewnątrz powstałe poprzez tzw. wgryzanie. WyróŜnia się następujące rodzaje wgryzania: − Ŝer brzeŜny (zatokowy) – liście są wygryzione na brzegach, − Ŝer dziurkowany – w liściach obserwuje się wygryzione nieregularne dziury, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 37 Rys. 11. Uszkodzenia na liściach buraka [10] − szkieletowanie liści – wygryziona jest tkanka miękiszowa i pozostawione same nerwy, Rys. 12. Objawy szkieletowania liści [10] − rany – wygryzione przez szkodnika wgłębienia w liściach, łodygach i korzeniach. 2) uszkodzenia od wewnątrz tzw. minowanie, powodowane Ŝerowaniem szkodników o narządach gębowych gryzących, Rys. 13. Objawy minowania liści [10] 3) wysysanie soków roślin przez szkodniki o narządach gębowych kłująco–ssących prowadzące do zniekształcania roślin. Najwięcej szkodników zalicza się do gromady owadów i pajęczaków. Wśród szkodników znajdują się takŜe gatunki nicieni, ślimaki, ptaki i ssaki. Owady ich szkodliwość jest duŜa, gdyŜ uwarunkowana jest ich odpornością na niekorzystne warunki siedliska, zdolnością do szybkiego rozprzestrzeniania się i opanowywania nowych terenów, a takŜe duŜą rozrodczością i szybkim tempem rozwoju. Najgroźniejsze dla rolnictwa są owady które składają duŜo jaj (np. stonka ziemniaczana) i które dają wiele pokoleń w ciągu roku (np. mszyce). Owady mogą mieć narządy gębowe gryzące lub kłująco-ssące. Do bardzo szkodliwych owadów naleŜą: − Stonka ziemniaczana (chrząszcz), która jest najgroźniejszym szkodnikiem ziemniaka. Ma aparat gębowy gryzący i powoduje gołoŜery (szczególnie Ŝarłoczne są ich larwy). a b Rys. 14. Stonka ziemniaczana: a) larwa, b) chrząszcz [15] − Słodyczek rzepakowy (chrząszcz) szkodnik rzepaku, którego samice nadgryzają pąki kwiatowe u nasady. Uszkodzone pąki usychają i opadają. śerują tylko w pąkach kwiatowych wyrządzając duŜe straty, gdy rzepak jest w fazie pąkowania. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 38 Rys. 15. .Słodyszek rzepakowy [15] − Wołek zboŜowy (chrząszcz) jest najgroźniejszym szkodnikiem przechowywanego całego ziarna. Jego cały rozwój przebiega wewnątrz ziarniaka. Larwa rozwijająca się w ziarniaku wygryza całe jego wnętrze pozostawiając tylko łupinę nasienną. Rys. 16. Wołek zboŜowy [15] Nicienie naleŜą do robaków obłych Ŝyjących w glebie. śerują w tkankach roślin, uszkadzając najczęściej korzenie lub inne części podziemne. Liście zaatakowanych roślin przedwcześnie Ŝółkną i zasychają. ObniŜenia plonu moŜe wynosić do ok. 80%. Do szczególnie groźnych nicieni Ŝerujących w korzeniach roślin naleŜą mątwiki: ziemniaczany, burakowy i zboŜowy. Samice tych nicieni przekształcają się w cysty, stanowiące ochronę dla jaj i larw. Cysty mogą przebywać w glebie wiele lat. Najlepszym sposobem zwalczanie mątwików jest zmianowanie z wykluczeniem na dłuŜszy czas roślin Ŝywicielskich oraz uprawa odmian odpornych, np. odmiany ziemniaków odpornych na nicienie. Rys. 17. Nicienie mątwika buraka [15] Chwasty i ich zwalczanie Chwast jest to kaŜda roślina niepoŜądana z punktu widzenia gospodarki rolnej, która rośnie na polu uprawnym, łące, pastwisku itp. Chwasty często produkują nasiona zdolne do długotrwałego przebywania w stanie spoczynku. Pozostają one w stanie spoczynku, póki nie zostaną wystawione na działanie światła lub na przykład nie nastąpi uszkodzenie ich łupiny. Obie te strategie ułatwiają chwastom kiełkowanie w świeŜo zaoranej ziemi. Dlatego szybko pokrywa się ona chwastami. Chwasty szybko przystosowują się do warunków danej uprawy oraz techniki uprawy. Szybciej i bujniej rosną w porównaniu z rośliną uprawną. Chwasty w uprawach rolnych zwalcza się jeśli zostanie przekroczony ekonomiczny próg szkodliwości, w przypadku upraw nasiennych chwasty krzyŜujące się z rośliną uprawną muszą być bezwzględnie zwalczane takŜe wokół plantacji. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 39 Podział chwastów ze względu na miejsce występowania: − segetalne – związane z uprawami, rosnące przede wszystkim na polach, wśród roślin uprawnych, niekiedy mogące przyczynić się do obniŜenia plonu. Chwasty segetalne tworzą własne zbiorowiska roślinne. RóŜne gatunki i ich kompozycje są związane z określonymi warunkami siedliska oraz z gatunkiem rośliny uprawnej. Do chwastów segetalnych naleŜą np. chaber bławatek, kąkol polny, ostróŜeczka polna, mak polny, mak piaskowy, kurzyślad polny. − ruderalne – występujące przy osadach ludzkich, często w miejscach bogatych w azot, przy szopach, płotach itp. Rośliny te wywodzą się w duŜej części z Ŝyznych lasów łęgowych oraz azotolubnych okrajków. Tworzą własne zbiorowiska roślinne. NaleŜą do nich np. łopian, pokrzywa. − łąkowe – nie zjadane przez zwierzęta pasące się na łąkach i pastwiskach (np. pokrzywa, ostroŜeń), trudno strawialne lub trujące (wilczomlecz) oraz rośliny pasoŜytnicze (szelęŜnik). Mak polny Perz właściwy Fiołek trójbarwny Chaber bławatek OstróŜeczka polna Kurzyślad polny Rys. 18. Chwasty roślin uprawnych [15] OstroŜeń polny Szkodliwość chwastów: − znacznie obniŜają plony roślin uprawnych; zabierają im miejsce, światło, wodę i sole mineralne z ziemi, mogą nawet doprowadzić do całkowitego zagłuszenia uprawianych roślin, − wiele gatunków chwastów, np. wyka, oset utrudnia zbiór zbóŜ, niektóre powodują ich wyleganie, uniemoŜliwiające koszenie mechaniczne, − chwasty obniŜają wartość zebranych plonów, np. nasiona tobołków polnych nadają mące gorzki smak, nasiona lnicznika obniŜają wartość oleju rzepakowego, nasiona gorczycy polnej utrudniają przemiał zbóŜ, róŜne gatunki piołunu i czosnków zjedzone przez krowy nadają mleku nieprzyjemny smak i zapach, szczawiu powodują zmaślenie mleka, itp., − niektóre chwasty są trujące dla ludzi i zwierząt, np. nasiona kąkolu, lulek czarny, blekot pospolity i inne, − niektóre chwasty są Ŝywicielami groźnych dla roślin uprawnych chorób bakteryjnych, grzybowych, wirusowych czy szkodników. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 40 Metody zwalczania chwastów: − czyszczenie materiału siewnego z nasion chwastów – stosuje się do tego celu takie maszyny, jak: wialnie, młynki, tryjery, Ŝmijki, trzeszczki i inne. Przed siewem poddaje się nasiona badaniu na jakość. Sprawdzone nasiona otrzymują świadectwo kwalifikacyjne. − wiele nasion przedostaje się do gleby wraz z obornikiem i kompostem. Nawet po wielomiesięcznym przebywaniu w nim nasiona licznych chwastów zachowują zdolność kiełkowania. Aby temu zapobiec zachwaszczonych odpadów omłotowych nie wolno wysypywać bezpośrednio na kompost lub dodawać do obornika. MoŜna nimi karmić zwierzęta, ale dopiero po przemieleniu, śrutowaniu lub sparzeniu wrzątkiem. − ogniskami zachwaszczenia są podmokłe, zwykle zakwaszone pola, które są ostoją takich pospolitych chwastów, jak: skrzyp polny, rdest ziemnowodny i inne. Warunki rozwoju na takich polach bardziej sprzyjają chwastom, niŜ uprawnym roślinom. Pola takie osusza się, a następnie wapnuje. − zachwaszczenie pól w znacznym stopniu ogranicza odpowiedni płodozmian. Np. gorczyca polna, Ŝycica lnowa, miotła zboŜowa rozwijają się wyłącznie w uprawach zbóŜ jarych – wystarczy więc przez kilka lat na polu opanowanym przez te chwasty siać zboŜa ozime, by pozbyć się tych chwastów. Stosowanie odpowiedniego płodozmianu wymaga dobrej znajomości cyklów Ŝyciowych chwastów. − chwasty zwalczane są róŜnymi uprawkami, np.: podorywką ściernisk, bronowaniem i kultywatorowaniem, głęboką orką przedzimową, opielaniem upraw szeroko rzędowych. − gdy pola są bardzo silnie opanowane przez chwasty czasami niezbędne jest zastosowanie ugorowania, tzw. ugoru czarnego lub ugoru zajętego. − chemiczne zwalczanie chwastów za pomocą herbicydów. Metody i środki ochrony roślin W ochronie roślin stosuje się metody: − pośrednie – zapobiegawcze, do których zaliczamy metody: agrotechniczne, hodowlane i kwarantannę, − bezpośredniego zwalczania, do których zaliczamy metody: chemiczne, mechaniczne, fizyczne i biologiczne. Połączenie w/w metod nazywamy integrowaną ochroną roślin. Metody pośrednie (zapobiegawcze): Metody agrotechniczne – polegają na stosowaniu zabiegów agrotechnicznych oraz pielęgnacyjnych w celu poprawy stanu roślin uprawnych oraz zwiększenia ich odporności na uszkodzenia powodowane przez organizmy szkodliwe. Zabiegi te często jednocześnie mogą pogorszyć warunki przeŜycia i rozwoju organizmów szkodliwych. Do najwaŜniejszych zabiegów naleŜą: − uprawa roli – np. podorywka bezpośrednio po zbiorach zmniejsza parowanie wody z gleby, niszczy mechanicznie chwasty i przerywa rozwój wielu organizmów szkodliwych, − zmianowanie (płodozmian) – ogranicza zagroŜenie ze strony organizmów szkodliwych, których rozwój zaleŜy od danego gatunku roślin uprawnych oraz łagodzi skutki jednostronnego wyczerpania gleby, − nawoŜenie organiczne – dostarcza składników pokarmowych oraz podnosi Ŝyzność gleby, − nawoŜenie mineralne, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 41 − siew i sadzenie – o terminie siewu lub sadzenia roślin uprawnych decyduje temperatura i wilgotność gleby, wymagania rośliny uprawnej co do temperatury i długości okresu wegetacji oraz istniejące zagroŜenie ze strony organizmów szkodliwych. − dobór odmian – uwarunkowany jest odpornością na czynniki szkodliwe, ale przede wszystkim plennością i cechami jakościowymi oraz przydatnością do uprawy w danym środowisku. Metody hodowlane polegają na otrzymywaniu a następnie wprowadzeniu do praktyki odmian odpornych albo mniej wraŜliwych na pewne choroby lub szkodniki. Kwarantanna jest to metoda polegająca na zabezpieczeniu całego kraju (kwarantanna zewnętrzna) lub pewnych jego regionów (kwarantanna wewnętrzna) przed zawleczeniem patogenów, szkodników lub chwastów dotychczas tam nie występujących. Kwarantanna w Polsce obejmuje ok. 60 gatunków chwastów, chorób i szkodników. Znajdują się na niej m.in. mątwik ziemniaczany, strąkowiec fasolowy, rak bakteryjny, bakterioza pierścieniowa ziemniaków. Metody bezpośredniego zwalczania Metody biologiczne –w metodach tych do zwalczania agrofagów wykorzystuje się ich wrogów naturalnych: wirusy, bakterie i grzyby chorobotwórcze, owady pasoŜytnicze lub drapieŜne, ptaki owadoŜerne i drapieŜne oraz inne zwierzęta. Metody mechaniczne polegają na wyłapywaniu szkodników ręcznie lub przy uŜyciu prostych urządzeń jak pułapki, zapory itp. Metody fizyczne polegają na zastosowaniu do niszczenia patogenów i szkodników niskich lub wysokich temperatur, promieniowania lub elektryczności. Metody chemiczne polegają na wykorzystywaniu związków chemicznych, tzw. pestycydów działających zabójczo lub osłabiająco na patogeny, szkodniki i chwasty. W ochronie roślin obok pestycydów uŜywa się takŜe substancji nie będących środkami bezpośrednio zabijającymi agrofagi, ale oddziałujących na nie w taki sposób, Ŝe organizmy te nie stanowią zagroŜenia dla roślin uprawnych. Do tej nowej generacji środków ochrony roślin zalicza się repelenty, atraktanty, antyfidanty, feromony płciowe, itp. Działanie pestycydu nie ogranicza się tylko do organizmów szkodliwych, ale niszczą one takŜe wszystkie organizmy (poŜyteczne) bytujące na danym obszarze. W niektórych przypadkach moŜe nastąpić przerwanie łańcucha pokarmowego dla wrogów naturalnych szkodnika. W wyniku znoszenia pestycydów przez wiatr lub spłukiwania ich przez ulewne deszcze dochodzi do skaŜenia zbiorników i cieków wodnych. W końcowym efekcie pestycydy trafiają do gleby. Zmiany, jakie zachodzą w glebie są długotrwałe i mało zauwaŜalne. Jednak wiadomo, Ŝe pestycydy mogą powodować zmiany w powiązaniach między elementami biotycznymi gleby. Zmiany te mogą wpływać na wysokość i jakość plonu. Innym ujemnym skutkiem masowego stosowania pestycydów jest uodpornienie się agrofagów na trucizny. Prawdopodobieństwo wytwarzania się odporności jest tym większe, im częściej stosuje się dany preparat oraz im więcej odpornych osobników znajduje się początkowo w populacji. Aby temu przeciwdziałać, naleŜy: przemiennie stosować preparaty oparte na róŜnych substancjach aktywnych, wprowadzać preparaty kombinowane (mieszane) oraz zmniejszać ogólną liczbę zabiegów przez stosowanie pestycydu we właściwym terminie i w odpowiednim stęŜeniu. Pestycydy stanowią takŜe bezpośrednie zagroŜenie dla zdrowia, a niekiedy i Ŝycia człowieka. Zapobieganiu bezpośrednim zatruciom, czy teŜ gromadzeniu się pestycydów w organizmie ludzi i zwierząt, pomaga przestrzeganie okresów karencji i prewencji. Okres karencji to czas, który powinien upłynąć od dnia zastosowania środka ochrony roślin do dnia zbioru roślin lub produktów roślinnych przeznaczonych do konsumpcji, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 42 natomiast okres prewencji ma na celu ochronę pszczół. Jest to okres, od zastosowania środka ochrony roślin do oblotu pszczół. Ludzie i zwierzęta równieŜ nie powinny stykać się ani przebywać w pobliŜu miejsc, takŜe w obiektach, w których zastosowano środek ochrony roślin. W Polsce środki ochrony roślin zalicza się do 4 klas toksyczności (tabela 9) dla ludzi, pszczół, ryb i innych organizmów wodnych. PrzynaleŜność do danej grupy jest określona wartością LD50, czyli dawką śmiertelną wyraŜoną w ilości miligramów substancji toksycznej na kilogram ciała, która po jednorazowym podaniu powoduje śmierć 50% badanej populacji zwierząt. Tabela. 9. Klasy toksyczności środków ochrony roślin [opracowanie własne] Klasa toksyczności dla ludzi klasa I – bardzo toksyczne klasa II – toksyczne klasa III – szkodliwe klasa IV – mało toksyczne pszczół i ryb klasa I – toksyczne klasa II – szkodliwe klasa III – mało szkodliwe klasa IV – praktycznie nieszkodliwe Ze względu na przeznaczenie pestycydy dzielimy na następujące grupy: 1) zoocydy –środki do zwalczania szkodników zwierzęcych (np.: Decis 2,5 EC, Karate 025 EC, Talstar 100 EC): − insektycydy – zwalczające owady, − rodentycydy – zwalczające gryzonie, − moluskocydy – zwalczające mięczaki, − nematocydy – zwalczające nicienie, − akarycydy – zwalczające roztocza 2) fungicydy – zwalczające grzyby (np.: Alert 375 SC, Dithane M-45 80 WP, Bravo 75 WG, 3) herbicydy – zwalczające chwasty (np.: Roundup, Aminopielik D 450, Chwastox 750 SL). Stosowanie środków ochrony roślin Etykieta na opakowaniu pestycydu to bezwzględna instrukcja stosowania. Zastosowanie środka ochrony roślin niezgodnie z etykietą-instrukcją grozi nie tylko brakiem skuteczności zabiegu, ale równieŜ niekorzystnymi ubocznymi skutkami w samej roślinie i środowisku naturalnym. Substancja biologicznie czynna i forma uŜytkowa środka ochrony roślin Przy wyborze środka ochrony roślin naleŜy się kierować zasadą, by preparat zapewnił skuteczne ograniczenie liczebności agrofaga, a takŜe naleŜy uwzględnić jego bezpieczeństwo dla rolnika stosującego zabieg, przyszłego konsumenta i środowiska. Jako pierwsze naleŜy wybierać preparaty biologiczne, w dalszej kolejności pierwszeństwo powinny mieć środki selektywne, charakteryzujące się niską toksycznością dla ludzi i środowiska oraz szybko ulegające biodegradacji. Trzeba brać pod uwagę konieczność rotacji stosowanych środków (to znaczy naleŜących do róŜnych grup chemicznych), by zapobiegać i ograniczać wytwarzanie odporności przez agrofagi. Wybór dawki środka ochrony roślin Zasadą nadrzędną jest konieczność ograniczania wprowadzania do środowiska chemicznych środków ochrony roślin. Informacje zawarte na etykiecie–instrukcji stosowanego środka dopuszczają jego stosowanie w róŜnych dawkach. NaleŜy, o ile to „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 43 moŜliwe, tak dostosować termin aplikacji pestycydu (młodsze fazy wzrostu chwastów, niŜsze zaawansowanie rozwoju szkodników i chorób, rodzaj gleby, warunki klimatyczne), by z zalecanych dawek moŜna było wybrać tę niŜszą. Pierwszą czynnością jest ustalenie dawki preparatu na jednostkę powierzchni. Dawki są podawane na etykiecie opakowania preparatu, ich wysokość zaleŜy od zwalczanego gatunku, ilości cieczy zuŜywanej na hektar przez dany opryskiwacz, rodzaju gleby (przy preparatach doglebowych), czasami od temperatury powietrza w czasie zabiegu. Dawka moŜe być podawana w kg lub l na hektar w niezbędnej ilości wody. Podaje się równieŜ stęŜenie cieczy uŜytkowej w procentach. W ochronie upraw polowych stosuje się opryskiwacze zuŜywające 100–300 litrów wody na l hektar. JeŜeli zalecane stęŜenie wynosi l%, znaczy to Ŝe na kaŜde 100 litrów wody naleŜy uŜyć 1kg preparatu. Przy sporządzaniu niewielkich ilości cieczy uŜytkowej duŜym ułatwieniem jest zapamiętanie, Ŝe 1ml lub 1g preparatu rozcieńczony w l litrze wody daje stęŜenie 0,1%. Sporządzając ciecz uŜytkową, naleŜy wstępnie rozcieńczyć w małej ilości wody preparaty w formie proszków do zawiesin czy past aŜ do uzyskania papki, a następnie doprowadzić do konsystencji płynnej. Preparaty ciekłe tworzące z wodą emulsje, naleŜy rozcieńczyć w małej ilości wody, dokładnie wymieszać i wlać do zbiornika opryskiwacza częściowo wypełnionego wodą lub do zaprawiarki. Ciecze uŜytkowe składające się z 2–3 preparatów sporządza się rozcieńczając kaŜdy osobno w małej ilości wody, a następnie łączy się je razem mieszając, tuŜ przed wykonaniem zabiegu. Substancje zwiększające zwilŜalność lub przyczepność równieŜ rozcieńczamy wstępnie i dodajemy do przygotowanej juŜ cieczy uŜytkowej. Do opryskiwania lepiej nadaje się woda ze zbiorników naturalnych (jeziora, stawy) niŜ wodociągowa. Do pobierania wody naleŜy uŜywać specjalnych pomp, nie mających styczności z preparatem chemicznym. W czasie przygotowywania cieczy uŜytkowej naleŜy przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przeciwpoŜarowych i ochrony środowiska. Termin wykonania zabiegów ochrony roślin Decyzja o terminie wykonania zabiegu chemicznego powinna uwzględniać wszystkie elementy mające wpływ na moŜliwość ograniczenia stosowanych środków ochrony roślin wprowadzanych do środowiska. Konieczne jest takŜe dostosowanie terminu ostatniego zalecanego zabiegu do okresu karencji, dla stosowanego preparatu, tak by moŜliwy był zbiór chronionej rośliny w momencie dojrzałości technologicznej. Aparatura do zabiegów chemizacyjnych Sposób wykonania zabiegu w zasadniczym stopniu decyduje o efekcie agrotechnicznym i ekonomicznym. Dla kaŜdego rodzaju zabiegu naleŜy dobierać: − odpowiednie rozpylacze, − ciśnienie robocze, − prędkość jazdy, − ilość cieczy uŜytkowej na hektar. Aparatura przeznaczona do wykonywania zabiegów chemizacyjnych moŜe być dopuszczona do uŜytkowania pod warunkiem, Ŝe podczas stosowania chemicznych środków ochrony roślin nie wystąpi zagroŜenie dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz nie zaistnieje ryzyko skaŜenia środowiska. Gwarancją tych obwarowań jest konieczność potwierdzenia przez uŜytkownika opryskiwacza jego sprawności technicznej. Obowiązkowe badanie techniczne sprzętu do ochrony roślin wykonują jednostki organizacyjne upowaŜnione przez wojewódzkiego inspektora ochrony roślin i nasiennictwa. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 44 Niewłaściwie zastosowane środki ochrony roślin mogą powodować uszkodzenia roślin, skaŜenia gleb, wód i powietrza oraz stwarzać zagroŜenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Mając tego świadomość naleŜy: − stosować tylko środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu i stosować je zgodnie z przepisami o ochronie roślin lub przepisami o rolnictwie ekologicznym oraz przestrzegać warunków podczas ich stosowania, tak by wyeliminować lub ograniczyć do minimum negatywne skutki tych zabiegów; − środki ochrony roślin naleŜy stosować wyłącznie do celów wskazanych na etykiecie – instrukcji stosowania i ściśle według podanych w niej zaleceń; − rolnicy są obowiązani do prowadzenia ewidencji zabiegów wykonywanych przy uŜyciu środków ochrony roślin i przechowywania jej 5 lat przy korzystaniu z płatności w ramach ONW oraz przez 5 lat od zakończenia realizacji programu rolno-środowiskowego; pozostali rolnicy – co najmniej dwa lata od dnia wykonania zabiegu. Ustawa o ochronie roślin nie określa formy prowadzenia rejestru. Określa jednak elementy, które powinny się w nim znaleźć, co przedstawia poniŜszy przykład: Tabela. 10. Wzór ewidencji zabiegów ochrony roślin [9] Lp . − − − − − − Oznaczenie pola Data zabiegu Roślina, produkty roślinne, przedmioty Całkowita powierzchnia na której wykonano zabieg (ha, m2) Zastosowany środek ochrony roślin Nazwa Dawka w l/ha, kg/ha lub stęŜenie (%) Przyczyna zastosowania Uwagi zabiegi chemicznej ochrony roślin powinny wykonywać osoby posiadające aktualne zaświadczenie o przeszkoleniu w tym zakresie. Zaświadczenie ze szkolenia zachowuje waŜność przez 5 lat od dnia jego ukończenia. zabiegi ochrony roślin powinny być wykonywane sprzętem sprawnym technicznie, co musi być potwierdzone badaniami przeprowadzonymi przez upowaŜnione jednostki i wydaniem atestu. Badania sprawności technicznej opryskiwaczy powinny być przeprowadzane co trzy lata. środki ochrony roślin na terenie otwartym naleŜy stosować, jeŜeli prędkość wiatru nie przekracza 3m/s i miejsce stosowania środka ochrony roślin jest oddalone o co najmniej 5m od dróg publicznych i o co najmniej 20m od budynków mieszkalnych i zabudowań inwentarskich, pasiek, upraw zielarskich, ogrodów działkowych, rezerwatów przyrody, wód powierzchniowych oraz od granicy wewnętrznego terenu ochrony strefy pośredniej źródeł i ujęć wód; zabrania się zakładania w odległości mniejszej niŜ 20m od ww. obiektów upraw, które wymagają intensywnego stosowania środków ochrony roślin. rolnicy zobowiązani są do przestrzegania okresów karencji i prewencji podczas stosowania środków ochrony roślin, zabrania się stosowania środków ochrony roślin niezgodnie z okresami prewencji dla pszczół. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 45 4.3.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Co to jest ochrona roślin i czym się zajmuje? Co nazywamy chorobą, szkodnikiem i chwastem? Na czym polega szkodliwość chorób, szkodników i chwastów? Jakie są metody ochrony roślin? Co to są pestycydy i jaki jest ich podział? Jakie są zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej w odniesieniu do ochrony roślin? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Rozpoznaj choroby roślin uprawnych i zaproponuj metody zapobiegania tym chorobom i ich zwalczania. Sposób wykonania ćwiczenia 6) 7) 9) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: rozpoznać przedstawione na okazach lub ilustracjach choroby roślin uprawnych, przeanalizować metody zapobiegania danym chorobom, określić metody zwalczania, wybrać na podstawie Zaleceń Inspekcji Ochrony Roślin odpowiednie środki ochrony roślin, ustalić dawki i terminy stosowania pestycydów, zastosować zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej, zapisać wnioski. − − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: rośliny z objawami chorób, ilustracje z objawami chorób roślin uprawnych, atlas chorób roślin uprawnych, Zalecenia Instytutu Ochrony Roślin, Zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej. 1) 3) 4) 5) Ćwiczenie 2 Rozpoznaj sposoby Ŝerowania szkodników, a następnie szkodnika, który je powoduje. Dobierz odpowiednią metodę zapobiegawczą i bezpośredniego zwalczania. Zaproponuj środek ochrony roślin, dawkę i termin jego stosowania. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: rozpoznać sposoby Ŝerowania szkodnika, rozpoznać szkodnika na podstawie objawów Ŝerowania, ustalić sposoby zapobiegania występowaniu danych szkodników, ustalić sposoby zwalczania danych szkodników, przeczytać zalecenia Inspekcji Ochrony Roślin, „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 46 6) ustalić środki ochrony roślin, dawki i terminy stosowania, 7) zastosować zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej, 8) zapisać wnioski. − − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: ilustracje z objawami Ŝerowania szkodników, uszkodzony materiał roślinny, atlas szkodników roślin uprawnych, Zalecenia Instytutu Ochrony Roślin, Zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej. Ćwiczenie 3 Rozpoznaj chwasty roślin uprawnych. Zakwalifikuj je do odpowiedniej grupy. Określ próg ekonomicznej ich szkodliwości oraz zaproponuj walkę z tymi chwastami. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: rozpoznać chwasty roślin uprawnych, zakwalifikować poszczególne chwasty do danej grupy, określić próg ich ekonomicznej szkodliwości, określić metody zwalczania, wybrać odpowiednie herbicydy na podstawie zaleceń Inspekcji Ochrony Roślin, ustalić dawki i terminy stosowania herbicydów, zastosować zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej, zapisać wnioski. − − − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: okazy naturalne chwastów roślin uprawnych, ilustracje chwastów roślin uprawnych, atlas chwastów, tabela progów ekonomicznej szkodliwości podanych chwastów, Zalecenia Instytutu Ochrony Roślin, Zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej. Ćwiczenie 4 Oblicz stęŜenie środka ochrony roślin przy określonej dawce na ha i zalecanym wydatku cieczy. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać zalecenia na etykiecie preparatu, odnoszące się do wybranej uprawy oraz choroby, szkodnika lub chwastów, 2) ustalić wydajność opryskiwacza, 3) obliczyć, ile potrzeba preparatu i wody do przeprowadzenia zabiegu, cieczą uŜytkową o wymaganym stęŜeniu na polu o danej powierzchni, 4) zapisać obliczenia. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 47 − − − − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: środki ochrony roślin, program ochrony roślin, woda, pojemniki do rozcieńczenia preparatu, odzieŜ ochronna, opryskiwacz, kalkulator. Ćwiczenie 5 Wykonaj zabiegi pielęgnacyjne na plantacji ziemniaków z zastosowaniem narzędzi mechanicznych, w okresie od posadzenia do wschodów. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: ocenić stan pola, ustalić mechaniczne zabiegi pielęgnacyjne, dobrać maszyny i narzędzia do wykonania zabiegów pielęgnacyjnych, określić liczbę i terminy wykonywania zabiegów pielęgnacyjnych, objaśnić przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, przeciwpoŜarowe i ochrony środowiska dotyczące wykonywania mechanicznych zabiegów pielęgnacyjnych, 6) wykonać zaplanowane zabiegi pielęgnacyjne, 7) zapisać wnioski. 1) 2) 3) 4) 5) − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolne produkujące ziemniaki, maszyny i narzędzia do pielęgnacji ziemniaków: obsypnik, brona chwastownik, pielnik, ciągnik. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: objaśnić pojęcie ochrona roślin? rozpoznać choroby roślin uprawnych? rozpoznać szkodniki roślin uprawnych i objawy ich Ŝerowania? dokonać podziału chwastów roślin uprawnych? rozpoznać chwasty roślin uprawnych? scharakteryzować metody ochrony roślin? dobrać metody ochrony roślin do zwalczania chorób, szkodników i chwastów? 8) omówić zasady stosowania środków ochrony roślin? 9) objaśnić zasady Zwykłej Dobrej Praktyki Rolniczej dotyczące stosowania ochrony roślin? 10) wykonać zabiegi pielęgnacyjne w roślinach uprawnych? 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 48 Tak Nie 4.4. Siew i sadzenie roślin uprawnych 4.4.1. Materiał nauczania Materiałem siewnym roślin uprawnych są wszystkie organy generatywne lub wegetatywne słuŜące do reprodukcji (rozmnaŜania) roślin. Rośliny uprawne rozmnaŜamy generatywnie z nasion, owoców (jednonasiennych lub części owoców) i owocostanów oraz wegetatywnie z części takich, jak bulwy, kłącza, cebule, pędy, korzenie spichrzowe, itp. Materiałem siewnym generatywnym roślin uprawnych są: − nasiona (np: strączkowych, lnu, rzepaku, lucerny, koniczyny), − ziarniaki (zbóŜ), − kłębki jednokiełkowe (buraków cukrowych), lub wielokiełkowe (np. buraków pastewnych), − orzeszki (np. gryki i konopi), − niełupki (np. słonecznika), − rozłupki (marchwi), − strąki jednonasienne (np. esparcety) lub części strąków (np. seradeli). Materiał rozmnoŜeniowy wegetatywny na ogół jest sadzony, a tylko wyjątkowo wysiewany, i stanowią go: − bulwy (np. ziemniaków) lub minibulwki ziemniaków, które się wysadza, − cebule (np. cebuli, tulipanów), − korzenie spichrzowe czyli tzw. wysadki nasienne (np. buraków). − karpy korzeniowe (np. chmielu). Odmiany roślin uprawnych rozmnaŜane w gospodarstwie przez kilka lat dają niŜsze i często gorszej jakości plony. Zjawisko to nazywamy wyradzaniem. Zapobieganie ujemnym skutkom wyradzania polega na okresowej wymianie nasion i sadzeniaków na materiał siewny kwalifikowany. Materiał siewny kwalifikowany odpowiada ustalonym normom jakości (np. zdolności kiełkowania, czystości, wilgotności itp.). Pochodzi z plantacji tzw. nasiennych, odpowiadających określonym wymaganiom. Normy jakościowe obejmują takŜe inne cechy, np. w przypadku zbóŜ zawartość pośladu, poraŜenie sporyszem, a ziemniaków – stopień uszkodzenia bulw, poraŜenie parchem zwykłym, itp. Produkcja materiału siewnego polega na rozmnaŜaniu materiału hodowlanego. Materiałem wyjściowym do reprodukcji nasiennej jest materiał mateczny pochodzący z hodowli zachowawczej. W zaleŜności od pokolenia, które w reprodukcji nasiennej stanowi materiał siewny, rozróŜnia się następujące stopnie kwalifikacji: − SE (superelita) – bezpośrednie rozmnoŜenie materiału matecznego dla gatunków o niskim współczynniku rozmnaŜania, − Eh (elita hodowlana) – bezpośrednie rozmnoŜenie materiału matecznego dla gatunków o wysokim współczynniku rozmnaŜania, − E (elita) – bezpośrednie rozmnoŜenie superelity, − O (oryginał) – bezpośrednie rozmnoŜenie oryginału, − I ods (pierwszy odsiew) – bezpośrednie rozmnoŜenie oryginału, − O kw (odsiew kwalifikowany) – bezpośrednie rozmnoŜenie pierwszego odsiewu lub odsiewu kwalifikowanego. U ziemniaków z rozmnoŜenia oryginału uzyskuje się klasę A, dalej B i C. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 49 Dobra jakość materiału siewnego, jak i dobór odmiany dostosowanej do określonych warunków klimatycznych i glebowych w duŜej mierze wpływają na plonowanie roślin uprawnych. Zawsze naleŜy wysiewać nasiona sprawdzone, o znanej sile i energii kiełkowania, zdrowe, dobrze wykształcone. Spełnienie tego wymogu jest jednym z podstawowych warunków uzyskania dobrych, wyrównanych wschodów. Wymianę materiału siewnego zaleca się co 3–4 lata. Nasiona kwalifikowanego materiału siewnego są jednolite pod względem pochodzenia i odmiany, odpowiadają normom czystości i zdrowotności, a ich zdolność i energia kiełkowania są zgodne z normami. Zanim podejmie się decyzję o wykorzystaniu nasion ze zbiorów z poprzednich lat, naleŜy przeprowadzić ich ocenę. Badania laboratoryjne poprzedzone są oceną organoleptyczną. Przy ocenie tej bierze się pod uwagę barwę i połysk nasion, zapach, oraz poraŜenie szkodnikami i chorobami. W Stacjach Oceny Nasion dokonuje się oznaczania miedzy innymi: czystości nasion, zdolności kiełkowania, wilgotności. W celu wykonania oceny zdolności kiełkowania naleŜy wybrać losowo 200 ziarniaków, rozmieścić na wilgotnym podłoŜu (gaza, bibuła) i pozostawić do skiełkowania (jednocześnie naleŜy kontrolować wilgotność podłoŜa). Po upływie 10 dni od daty siewu policzyć skiełkowane nasiona i ustalić procentową zdolność kiełkowania. Określić naleŜy masę tysiąca nasion (4 x 50 ziarniaków) na wadze laboratoryjnej. Masa tysiąca nasion wyraŜona jest w ramach 1000 nasion powietrznie suchych. Zdolność kiełkowania i masa tysiąca ziarniaków jest podstawą do określenia normy wysiewu nasion, którą określa się na podstawie wzoru. obsada roślin (szt./ha) x masa 1000 nasion (g) _____________________________________________ Ilość wysiewu (kg/ha) = 10 000 x zdolność kiełkowania (%) Aby obliczyć faktyczną ilość wysiewu danej odmiany i gatunku w kg/ha, naleŜy optymalną liczbę nasion przypadającą na 1m2 pomnoŜyć przez masę 1000 nasion wyraŜoną w gramach i podzielić przez 100. Uzyskaną wielkość trzeba następnie skorygować dzieląc ją przez ułamek dziesiętny wartości siły kiełkowania (np. 0,95), a na koniec zmniejszyć (wczesny siew) lub zwiększyć (opóźniony siew) o 5–15%, w zaleŜności od terminu siewu. Przykład 1 Rolnik sieje pszenicę jarą o przeciętnej krzewistości, zdolności kiełkowania 97% i masie 1000 ziaren 52g, w terminie opóźnionym o 2 tygodnie (+10%). wyjściowa ilość wysiewu: (360 szt./m2 x 52 g): 100 = 187,2 kg/ha uwzględniona zdolność kiełkowania: 187,2 : 0,97 = 193 kg uwzględniony późny termin siewu: (193 x 110) : 100 = 212 kg/ha Przykład 2 Rolnik sieje jęczmień jary o przeciętnej krzewistości, zdolności kiełkowania 91% i masie 1000 ziaren 48 g, w terminie optymalnym. wyjściowa ilość wysiewu: (280 szt./m2 x 48 g) : 100 = 134,4 kg/ha uwzględniona zdolność kiełkowania: 134,4 : 0,91 = 147,7 kg uwzględniony dobry termin siewu; (147,7 x 100) : 100 = 148 kg/ha. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 50 Zasady i metody siewu i sadzenia roślin uprawnych Głębokość siewu i sadzenia wpływa na przebieg wschodów i rozwój roślin. W przypadku roślin ozimych, równieŜ na ich zdolność przezimowania. Głębokość przykrycia nasion zaleŜy od: − sposobu kiełkowania (nasiona kiełkujące epigeicznie, czyli wyciągające liścienie nad powierzchnię gleby siejemy płycej, a nasiona kiełkujące hypogeicznie, czyli pozostawiające liścienie w glebie, siejemy głębiej), − wielkości nasion (z reguły im większe nasiona, tym głębiej je umieszczamy w glebie). − zapotrzebowania na wodę (im większe zapotrzebowanie na wodę, tym głębszy siew), − rodzaju gleby (im gleba cięŜsza, tym płytszy siew). Gęstość siewu i sadzenia związana jest ściśle z liczbą roślin na jednostce powierzchni, czyli obsadą roślin. Obsada danej rośliny zaleŜy od rozmiaru i pokroju rośliny, podatności na wyleganie, długości okresu wegetacyjnego oraz sposobu uŜytkowania i wymagań Ŝyciowych. Aby zapewnić właściwą obsadę roślin, waŜne jest ustalenie ścisłych norm wysiewu. Technika i metody siewu W zaleŜności od techniki siewu wyróŜniamy następujące rodzaje siewu: − siew ręczny obecnie jest stosowany w rolnictwie bardzo rzadko. Wykonuje się go głównie na polach o małej powierzchni, nieforemnych lub przy rozmnaŜaniu małych ilości materiału hodowlanego. Ręcznie zapełnia się puste miejsca po wypadniętych roślinach. − siew maszynowy jest najbardziej rozpowszechniony. Wykonywany jest siewnikami rzędowymi i punktowymi, − aerosiewy wykonywane są z samolotów lub śmigłowców. Zaletą tej techniki jest uniezaleŜnienie od wilgotności gleby, duŜa szybkość wykonania, brak ugniatania gleby. Ma ona takŜe wady: siew moŜna wykonywać przy pogodzie bezwietrznej i nie moŜna regulować jego równomierności i głębokości. Ponosi się równieŜ wysokie koszty. − siew łączony z przedsiewną uprawą roli wykonywany jest za pomocą zestawów lub agregatów uprawowo-siewnych. Jednoczesne wykonanie przedsiewnej uprawy i siewu jest mniej czaso– i pracochłonne gdyŜ redukuje liczbę przejazdów ciągnika, ogranicza ugniatanie kolami jezdnymi, prowadzi do oszczędności paliwa i obniŜenia kosztów. Bardzo waŜne jest rozmieszczenie nasion na jednostce powierzchni oraz na odpowiedniej głębokości. Decyduje o tym metoda siewu, której dobór uzaleŜniony jest od rośliny, rodzaju materiału siewnego, od zamierzonego sposobu pielęgnowania i od posiadanego sprzętu. Najczęściej stosowane metody siewu to: − rzutowy, − wąskorzędowy, − rzędowy zwykły, − szerokorzędowy, − pasowy, − krzyŜowy, − gniazdowy, − punktowy. Technika i metody sadzenia Sposób sadzenia zaleŜy od rodzaju sadzonego materiału. W Polsce najczęściej sadzimy: − bulwy ziemniaka, − rozsadę (np. tytoniu, brukwi, kapusty), „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 51 − sadzonki nasienne (wysadki), czyli korzenie okopowych przeznaczonych do produkcji nasion (np. burak, marchew), − pędy podziemne (np. chmielu). Technika sadzenia ziemniaków wiąŜe się z plonowaniem, pielęgnacją i zbiorem. Zmechanizowanie zabiegów pielęgnacyjnych i ochronnych jest moŜliwe tylko wtedy, gdy szerokość międzyrzędzi wynosi 1/2 rozstawu kół ciągnika, tj. 62,5cm. Gęstość sadzenia (odległość między bulwami w rzędzie) zaleŜy od: − wielkości sadzeniaków (sadzeniaki małe, około 40g, sadzi się co 20cm w rzędzie, średnie, około 70g, co 30–40cm w rzędzie, a duŜe, około 120g, co 40–50cm w rzędzie), − Ŝyzności gleby (im gleba Ŝyźniejsza, tym powierzchnia pod jedną roślinę moŜe być mniejsza, a więc moŜna gęściej sadzić), − kierunku uŜytkowania (ziemniaki przeznaczone na reprodukcję i jadalne na wczesny zbiór sadzi się gęściej niŜ ziemniaki przeznaczone na cele pastewne czy przemysłowe), − parametrów technicznych maszyn. NiezaleŜnie od metody sadzenia, głębokość sadzenia nie moŜe być większa niŜ 5–7cm od podstawy sadzeniaka do wyrównanej powierzchni pola. Ziemniaki moŜemy sadzić: − ręcznie pod pług: mało precyzyjny sposób, stosowany w niewielkich gospodarstwach indywidualnych, − ręcznie pod znacznik lub dołownik; bulwy umieszcza się równomiernie i na tej samej głębokości, po sadzeniu rzędy naleŜy obsypać obsypnikiem, − sadzarką – sposób najmniej pracochłonny, zapewniający duŜą równomierność głębokości sadzenia; sadzarka uszkadza kiełki u ziemniaków podkiełkowanych. Przy tym sposobie sadzenia bulwy powinny być podobnej wielkości. 4.4.2. Pytania sprawdzające 1. 2. 3. 4. 5. 6. Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Jakie wyróŜniamy stopnie kwalifikacji materiału siewnego? Od czego zaleŜy gęstość siewu i sadzenia? Od czego zaleŜy ilość wysiewu i wysadzania? W jaki sposób obliczamy ilość nasion do wysiewu? Jakie są rodzaje i metody siewu roślin uprawnych? Jakie są techniki i metody sadzenia roślin uprawnych? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Oblicz ilość wysiewu nasion w kg/ha o zdolności kiełkowania 93% i masie 1000 nasion 50g, przy załoŜeniu gęstości 400 roślin na 1m2. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) określić wzór do obliczania ilości wysiewu, 2) obliczyć ilość wysiewu. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 52 − − WyposaŜenie stanowiska pracy: kalkulator, notatnik. Ćwiczenie 2 Wykonaj siew roślin uprawnych na polu wskazanym przez nauczyciela. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: przygotować materiał siewny, ocenić przygotowanie pola do siewu, ustalić głębokość i gęstość siewu, dobrać i przygotować maszyny i narzędzia do siewu, wykonać siew, sprawdzać co pewien czas jakość siewu. − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolne, materiał siewny, ciągnik, maszyny i narzędzia do siewu roślin. Ćwiczenie 3 Wykonaj sadzenie ziemniaków na polu wskazanym przez nauczyciela. Sposób wykonania ćwiczenia 1) 2) 3) 4) 5) 6) Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: przygotować sadzeniaki, ocenić przygotowanie pola do sadzenia, ustalić głębokość i gęstość sadzenia, dobrać i przygotować maszyny i narzędzia do sadzenia, wykonać sadzenie, sprawdzać co pewien czas, jakość sadzenia. − − − − WyposaŜenie stanowiska pracy: gospodarstwo rolne, sadzeniaki, ciągnik, maszyny i narzędzia do sadzenia ziemniaków. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 53 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) 2) 3) 4) 5) wymienić stopnie kwalifikacji materiału siewnego? scharakteryzować rodzaje i metody siewu? scharakteryzować rodzaje i metody sadzenia? obliczyć ilości wysiewu? wykonać siew sadzenie roślin uprawnych? „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 54 Tak Nie 5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi. Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak „X”. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. Pracuj samodzielnie. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ jego rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Na rozwiązanie testu masz 30 minut. Powodzenia! Materiały dla ucznia: – – – instrukcja, zestaw zadań testowych, karta odpowiedzi. ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Podorywkę wykonujemy na głębokość a) 12–18 cm. b) 2–5 cm. c) 6–10 cm. d) 11–12 cm. 2. Orka zagonowa wykonywana jest w a) figurę. b) okłókę. c) klin. d) skład. 3. Zabiegiem korzystnie wpływającym na strukturę gleb jest a) wałowanie. b) orka ziębla. c) częste bronowanie. d) wszystkie wyŜej wymienione. 4. W celu przyspieszenia osiadania głębszych warstw roli naleŜy zastosować a) wał pierścieniowy. b) wał Campbella. c) wał gładki. d) wał strunowy. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 55 5. W skład zespołu uprawek poŜniwnych wchodzi a) podorywka i bronowanie. b) włókowanie i orka wiosenna. c) podorywka i wałowanie. d) talerzowanie i orka siewna. 6. Melioracje wodne dzielą się na a) podstawowe i szczegółowe. b) bezpośrednie i pośrednie. c) stałe i przenośne. d) agromelioracje i fitomelioracje. 7. Gnojowica w swoim składzie (w suchej masie) zawiera: a) 0,5% azotu, 0,9% fosforu, 0,2% potasu. b) 0,5% azotu, 0,2% fosforu, 0,3% potasu. c) 0,5% azotu, 0,5% fosforu, 0,8% potasu. d) 0,5% azotu, 0,3% fosforu, 0,6% potasu. 8. Zaleca się nawoŜenie obornikiem a) co 2 lata. b) co 3 lata. c) co 4 lata. d) co 5 lat. 9. Na glebach kwaśnych nie naleŜy stosować a) siarczanu amonu. b) mocznika c) saletry amonowej. d) saletrzaku. 10. Aby na polu o powierzchni jednego hektara znalazło się 120kg czystego składnika naleŜy wysiać a) 350kg mocznika. b) 300kg mocznika. c) 260kg mocznika. d) 180kg mocznika. 11. Nawozy wapniowe najlepiej zastosować a) późną jesienią pod orkę przedzimową. b) jesienią razem z obornikiem pod orkę przykrywającą obornik. c) po Ŝniwach pod podorywkę. d) pod wiosenne zabiegi uprawowe. 12. Roczna dawka azotu w czystym składniku nie moŜe przekraczać a) 120kg/ha. b) 150kg/ha. c) 170kg/ha. d) 190kg/ha. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 56 13. Nawozy mineralne po dostaniu się do wód przyspieszają wzrost i rozwój niektórych roślin wodnych. W rezultacie obserwujemy zarastanie jezior i innych zbiorników wodnych. Opisane zjawisko to a) samooczyszczanie. b) absorbcja. c) sedymentacja. d) eutrofizacja. 14. Do zapobiegawczych metod ochrony roślin zaliczamy a) metodę fizyczną i biologiczną. b) metodę mechaniczną i kwarantannę. c) metodę agrotechniczną i hodowlaną. d) metodę chemiczną i biologiczną. 15. Oligofagi to a) szkodniki, które Ŝerują na wielu gatunkach naleŜących do róŜnych rodzin. b) chwasty, których okres wegetacji trwa 4 – 8 tygodni. c) środki ochrony roślin. d) szkodniki, które Ŝerują na roślinach gatunków pokrewnych. 16. Na rysunku przedstawiono objawy Ŝerowania a) stonki na liściach buraków cukrowych. b) mątwika buraka na liściach buraka. c) stonki na łodygach ziemniaków. d) mątwika ziemniaczanego na łodygach ziemniaków. 17. Do chemicznego zwalczania owadów w uprawach polowych stosujemy a) insektycydy. b) herbicydy. c) fungicydy. d) rodentycydy. 18. Chorobą wywoływaną przez bakterie jest a) mączniak prawdziwy. b) zaraza ziemniaka. c) kędzierzawka. d) czarna nóŜka. 19. Szkodnik nadgryzający pąki kwiatowe u nasady to a) stonka ziemniaczana. b) turkuć podjadek. c) słodyszek rzepakowy. d) śmietka kapuściana. 20. Materiał siewny odpowiadający ustalonym normom jakości, pochodzący z plantacji nasiennych, odpowiadających określonym wymaganiom jest to a) materiał siewny jakościowy. b) materiał siewny mateczny. c) materiał siewny kwalifikowany. d) materiał nasienny oceniony. „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 57 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Organizowanie i wykonywanie zabiegów agrotechnicznych Zakreśl poprawną odpowiedź. Nr zadania 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Punkty Odpowiedź a a a a a a a a a a a a a a a a a a a a b b b b b b b b b b b b b b b b b b b b C C C C C C C C C C C C C C C C C C C C „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 58 d d d d d d d d d d d d d d d d d d d d Razem: 6. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Bińkowska J., Arciszewska B.: Podstawy produkcji roślinnej – ćwiczenia. Format AB, Warszawa 1997 Gawrońska A. (red.): Podstawy produkcji roślinnej. Cz. 2. Hortpress, Warszawa 1997 Kowalak Z: Produkcja rolnicza. Cz. 2. Wydawnictwo eMPi2, Poznań 2003 Ogólna uprawa roli i roślin. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988 Polski Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. IUNG, Puławy 1999 Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999 Technologie produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999 Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza. Fundacja Programów Pomocy dla Wsi i Rolnictwa (FAPA), Warszawa 2003 www.kpodr.pl www.magazynfarmerski.pl www.minrol.gov.pl www.odr.net.pl www.piorin.gov.pl www.ppr.pl www.wikipedia.pl „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 59
