Archiwalia dowództwa 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR
advertisement
Wiesław Bernaś ARCHIWALIA DOWÓDZTWA 1 KORPUSU POLSKICH SIŁ ZBROJNYCH W ZSRR 1. Sprawy organizacyjne Na mocy decyzji Państwowego Komitetu Obrony Związku Radzieckiego z dnia 10 sierpnia 1943 roku — przystąpiono do formowania 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR1. Korpus, podobnie jak 1 dywizję organizowano w Sielcach nad Oką. Jego dowódcą został mianowany gen. Zygmunt Berling, zastępcą do spraw polityczno-wychowawczych — ppłk Włodzimierz Sokorski, a zastępcą do spraw liniowych — gen. bryg. Karol Świerczewski. Dnia 19 sierpnia 1943 roku dowódca korpusu wydał rozkaz organizacyjny nr 1 określający strukturę i kolejność formowania jednostek korpusu. Miał on się składać z dwóch dywizji piechoty, brygady artylerii, brygady pancernej, pułku lotnictwa myśliwskiego, zapasowego pułku piechoty, oficerskiej szkoły korpusu, samodzielnego batalionu łączności, samodzielnego batalionu saperów, samodzielnego batalionu zwiadowców, samodzielnego batalionu kobiecego, dwóch szpitali chirurgicznych oraz innych samodzielnych jednostek. W tym samym czasie przygotowano 1 DP do wymarszu na front, wydzielając z jej składu wszystkie nadwyżki etatowe. Jednostki te włączono do 1 Por. rozkaz organizacyjny nr 1 dowódcy korpusu. Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945, t. 1, Warszawa 1958, s. 9. korpusu2. W celu sformowania 2 DP, brygady czołgów i artylerii oraz innych samodzielnych jednostek utworzono grupę organizacyjną pod kierownictwem gen. Świerczewskiego. Do końca września zorganizowano dowództwa: korpusu, 2 DP im. H. Dąbrowskiego, Brygady Artylerii im. J. Bema, Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte, 1 pułku lotnictwa myśliwskiego „Warszawa” i innych mniejszych jednostek. Dnia 30 września 1943 roku korpus liczył już 25.370 ludzi (w tym 2.386 oficerów, 4.076 podoficerów i 18.908 szeregowych). Zorganizowane jednostki zostały wyposażone w sprzęt i uzbrojenie3. * Jednym z najtrudniejszych problemów, jaki stanął przed dowództwem organizującego się korpusu był ostro zarysowujący się brak oficerów, a także podoficerów. Wobec wyczerpania wszelkich możliwości w przezwyciężeniu tej kwestii we własnym zakresie dowództwo korpusu zwróciło się o pomoc do Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Dowództwo radzieckie od maja 1943 roku do marca 1944 roku skierowało do 1 DP i korpusu PSZ ogółem 1.465 oficerów4. Udzielona pomoc w kadrze dowódczej i instruktorskiej umożliwiła zorganizowanie i szkolenie pierwszych sformowanych jednostek korpusu. Wobec planów szybkiej rozbudowy wojska pomoc ta jednak nie rozwiązywała sprawy do końca. Podjęto wówczas decyzję wysłania podchorążych do radzieckich szkół oficerskich. W grudniu 1943 roku jednostki korpusu prowadziły intensywne szkolenie, a w następnym miesiącu zarządzono skierowanie ich do strefy przyfrontowej w rejon Łaptiewa pod Smoleńskiem, gdzie połączyły się z 1 DP i 1 pułkiem czołgów. W lutym pododdziały artylerii korpusu brały udział w walkach frontowych na Smoleńszczyźnie. 2 Tamże, s. 9—14 (rozkaz wraz z załącznikiem). Meldunek o stanie bojowym 1 korpusu PSZ w ZSRR na dzień 30.09.1943 roku. Organizacja i działania bojowe ..., s. 16—17. 4 Cz. P o d g ó r s k i, Polskie Siły Zbrojne w Związku Radzieckim, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 1, 1966, s. 19. 3 Po wyjeździe większości jednostek korpusu, w obozie sieleckim pozostał pułk zapasowy, batalion szturmowy, 1 pułk lotnictwa myśliwskiego i formująca się od 27 grudnia 1943 roku 3 DP im. Romualda Traugutta5. Organizowanie trzeciej już dywizji postępowało powoli. Wyraźnie dawało się odczuć wyczerpywanie się rezerw ludzkich Polaków w ZSRR. Przewidywano dalszą rozbudowę wojska, ale możliwości mobilizacyjne nie były już zbyt wielkie. Jednakże poważne sukcesy Armii Czerwonej w pierwszych miesiącach 1944 roku zmieniły sytuację. Wyzwolenie prawobrzeżnej Ukrainy i części Ukrainy Zachodniej stwarzało nowe, pomyślne warunki do rekrutacji żołnierza i formowanie nowych jednostek. W tym czasie 1 korpus PSZ w ZSRR składał się z 1, 2 i 3 dywizji piechoty, brygady artylerii, brygady pancernej, pułku lotnictwa myśliwskiego, pułku zapasowego, 5 pułku artylerii ciężkiej, 4 pułku artylerii przeciwpancernej, samodzielnego dywizjonu moździerzy, samodzielnego batalionu rozpoznawczego, samodzielnego batalionu kobiecego, samodzielnego batalionu szturmowego, 1 samodzielnego batalionu samochodowego oraz innych jednostek. Dążąc do dalszej rozbudowy wojska, Związek Patriotów Polskich zwrócił się do rządu radzieckiego z propozycją dalszego powiększenia polskich sił zbrojnych. Dnia 16 marca 1944 roku rząd radziecki zezwolił na utworzenie Armii Polskiej. Na podstawie dyrektywy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej (szyfrogram z dnia 18.03.1944 roku) dnia 1 kwietnia 1944 roku ukazał się rozkaz organizacyjny dowództwa 1 Armii Polskiej w ZSRR, polecający przeformowanie sztabu 1 KPSZ na sztab 1 Armii Polskiej, a jednostek korpusu — na jednostki armijne6. 2. Zawartość aktowa Archiwalia 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym stanowią stosunkowo skromną ilościowo grupę 5 Z rozkazu dziennego nr 95 dowódcy 1 korpusu z dnia 27.12.1943 roku w sprawie formowania 3 DP. Organizacja i działania bojowe ..., s. 23. 6 Rozkaz organizacyjny nr 1. Organizacja i działania bojowe ..., s. 36—39. liczącą 157 teczek akt. Mimo to mogą stać się cennym materiałem dla badaczy. Są bowiem źródłem umożliwiającym poznanie warunków jakie towarzyszyły procesom organizowania i szkolenia jednostek 1 KPSZ, a także życia i służby żołnierzy ludowego Wojska Polskiego na ziemi radzieckiej. Znajdujące się w Centralnym Archiwum Wojskowym akta wytworzone przez kancelarię 1 KPSZ w ZSRR zostały całkowicie opracowane i ułożone według komórek organizacyjnych, zgodnie z obowiązującym etatem. Ogólnie całą zawartość źródłową można podzielić na pięć zasadniczych grup7: 1) akta bojowe, organizacyjne i szkoleniowe 2) akta polityczne 3) akta personalne 4) akta kwatermistrzowskie 5) akta kancelaryjne. * Niewątpliwie najcenniejszą grupę stanowią materiały o charakterze organizacyjnym i szkoleniowym. Akta organizacyjne są nielicznie reprezentowane, zachowały się tylko etaty, projekty zmian i tabele do etatów jednostek 1 KPSZ. Pokaźniejszą grupę stanowią archiwalia dotyczące szkolenia bojowego jednostek. Na uwagę zasługują przede wszystkim plany ćwiczeń taktycznych jednostek 1 KPSZ, ćwiczebne rozkazy i zarządzenia bojowe oraz biuletyny operacyjne sztabu. Wartość poznawczą ma dziennik działań bojowych 1 KPSZ w ZSRR (III-312). Zawiera on szczegółowy opis szkolenia oddziałów korpusu, ukazuje też wytężoną pracę sztabu zmierzającą do jak najlepszego opanowania przez dowódców i żołnierzy całokształtu zagadnień ówczesnego pola walki. Zwraca w nim uwagę opis dużej ilości przeprowadzonych ćwiczeń na szczeblu korpusu i dywizji. Treść dziennika działań bojowych wypełniają rozkazy i wytyczne szkoleniowe, świadczące o kierunkach pracy 7 Na temat podziału wojskowych materiałów archiwalnych pisze J. M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego LWP z lat 1943—1945, Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 52—53. dowództwa 1 KPSZ w tej dziedzinie. Do interesujących pod względem treści należą źródła o charakterze politycznym. Są to akta oddziału polityczno-wychowawczego dowództwa 1 KPSZ. Występują tutaj rozkazy dzienne zastępcy dowódcy do spraw politycznowychowawczych oraz meldunki zastępców dowódców do spraw politycznowychowawczych jednostek podległych. Wśród nielicznych materiałów o charakterze politycznym znajdujemy także tekst telegramu przesłanego przez gen. Berlinga na ręce Naczelnego Wodza Sił Zbrojnych ZSRR — w związku z wyruszeniem 1 DP na front (III-3-90). Inną grupę, odmienną od poprzednich stanowią akta o charakterze personalnym. Składają się na nie rozkazy regulujące naznaczenia na stanowiska i zwolnienia oficerów, wykazy ewidencyjne oficerów i żołnierzy, ponadto karty ewidencyjne żołnierzy korpusu. Wśród przekazów są też dwa pierwsze rozkazy personalne (nr 1 i 2) zatwierdzające stopnie oficerów korpusu (III-3-25). Zachowały się również wykazy awansowanych i odznaczonych, meldunki o nadzwyczajnych wypadkach i korespondencja z radzieckimi władzami wojskowymi w sprawach personalnych. Wskazać należy na jednostki archiwalne zawierające: zarządzenia w sprawie organizowania kursów wojskowych dla Polaków w ZSRR (III-3-23), spisy instruktorów przybyłych z Armii Czerwonej (III-3-30) oraz wykazy absolwentów szkół oficerskich i batalionów szkolnych (III-3-31). Wszystkie te materiały pozwalają na częściowe odtworzenie obsady personalnej dowództwa i jednostek korpusu oraz przekroju demograficznego stanu osobowego, a także na ocenę rozmiarów pomocy radzieckich władz wojskowych, które oddały do dyspozycji dowództwa korpusu wielu oficerów. Następną grupę stanowi dokumentacja o charakterze kwatermistrzowskim, wytworzona przez wydziały: intendentury, samochodowy i weterynaryjny. Wśród tych przekazów znajdują się wszelkiego rodzaju materiały obrazujące zaopatrzenie jednostek korpusu. Przeważają głównie meldunki o zużyciu pojazdów mechanicznych i materiałów pędnych w jednostkach korpusu. Zachowało się sumaryczne zestawienie umundurowania wydanego jednostkom w okresie od września do grudnia 1943 roku (III-3-119). Występują także plany pracy oraz sprawozdania kwatermistrzowskie o stanie zaopatrzenia 1 KPSZ w żywność, materiały pędne i smary, sprzęt chemiczny i inżynieryjny, drewno i materiały budowlane. Zainteresować mogą protokoły kontroli gospodarki jednostek podległych (III-3-116). Ogólnie stwierdzić należy, że archiwalia te pozwalają na przeanalizowanie pracy służb zaopatrzenia 1 KPSZ pod względem materiałowego zabezpieczenia organizacji i szkolenia jednostek. W ostatniej grupie akt ujęte są akta kancelaryjne. W pierwszym rzędzie są to rozkazy dzienne dowództwa korpusu, pozwalające na odtworzenie warunków codziennej jego pracy. Zachowały się także rozkazy specjalne w sprawach organizacyjnych, personalnych dyscyplinarnych i gospodarczych. Informując o zawartości zespołu należy jeszcze wskazać na akta prokuratury wojskowej 1 KPSZ. Wśród nich najcenniejszym materiałem dla badacza jest sprawozdanie statystyczne z jej działalności w okresie od września 1943 roku do 30 marca 1944 roku (III-3-149). Zachowały się też sprawozdania z wizytacji prokuratorskich w jednostkach korpusu (III-3-156). Pozostałe archiwalia traktują o pracownikach prokuratury w poszczególnych jednostkach, a także sprawach gospodarczych i wypadkach nadzwyczajnych. Grupa ta jest reprezentowana przez 9 jednostek archiwalnych. * Materiały archiwalne dowództwa 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR zostały opracowane i są w pełni dostępne do badań. Akta te, choć bardzo skromne ilościowo, są cennym źródłem do badań nad procesem organizacji i rozbudowy ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1944 na ziemi radzieckiej.
