Aktualne wytyczne oceny narażenia zawodowego na
advertisement
AKTUALNE WYTYCZNE OCENY NARAENIA ZAWODOWEGO NA NIELASEROWE PROMIENIOWENIE OPTCZNE MARCIN KRAUSE, MAREK PROFAKA Streszczenie Opracowanie podejmuje aktualn obecnie problematyk oceny naraenia zawodowego, na przykładzie promieniowania optycznego. W artykule tym przedstawiono nastpujce zagadnienia: identyfikacja wymaga i wytycznych dotyczcych promieniowania optycznego, przegld terminologii dotyczcej oceny promieniowania optycznego, przepisy bezpieczestwa i higieny pracy dotyczce promieniowania optycznego, procedury i kryteria oceny promieniowania optycznego. Słowa kluczowe: bhp, ocena naraenia zawodowego, promieniowanie optyczne 1. Identyfikacja wymaga i wytycznych dotycz cych promieniowania optycznego Aktualne wymagania prawne dotyczce promieniowania optycznego okrela rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27 maja 2010 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy pracach zwizanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne (Dz.U.2010.100.643). Przepisy rozporzdzenia wdraaj postanowienia dyrektywy 2006/25/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie minimalnych wymaga w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczestwa dotyczcych naraenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (sztucznym promieniowaniem optycznym), tj. dziewitnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG. Rozporzdzenie okrela minimalne wymagania dotyczce: wyznaczania poziomu ekspozycji, oceny ryzyka zawodowego, unikania lub ograniczania ryzyka zawodowego, informowania i szkolenia pracowników przy pracach, przy których moe wystpi ekspozycja pracownika na promieniowanie optyczne w postaci promieniowania nielaserowego lub laserowego. Przepisów rozporzdzenia nie stosuje si przy pracach zwizanych z ekspozycj na naturalne promieniowanie optyczne. Załcznik obejmuje zasady wyznaczania poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne dla promieniowania nielaserowego i laserowego. Inne wymagania prawne dotyczce oceny naraenia zawodowego na promieniowanie optyczne to m.in.: • Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrzenia 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczestwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650; z pon. zm.). § 39a. 3. (Dz.U.2007.49.330) Pracodawca prowadzi dokumentacj oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych niezbdnych rodków profilaktycznych. Dokument potwierdzajcy dokonanie oceny ryzyka zawodowego powinien uwzgldnia w szczególnoci: o opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie: stosowanych maszyn, na- 144 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny naraenia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne rzdzi i materiałów, wykonywanych zada, wystpujcych na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciliwych czynników rodowiska pracy, stosowanych rodków ochrony zbiorowej i indywidualnej, osób pracujcych na tym stanowisku; o wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla kadego z czynników rodowiska pracy oraz niezbdne rodki profilaktyczne zmniejszajce ryzyko; o dat przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujce oceny. • Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 lipca 2010 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U.2010.141.950). W rozporzdzeniu ustalono dla czynników szkodliwych dla zdrowia wartoci najwyszych dopuszczalnych ste chemicznych i pyłowych, okrelone w załczniku nr 1 (substancje chemiczne, pyły), oraz wartoci najwyszych dopuszczalnych nate, okrelone w załczniku nr 2 (hałas, drgania mechaniczne, mikroklimat, promieniowanie optyczne, pola i promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie czstotliwoci 0 Hz – 300 GHz). Załcznik 2 Wykaz najwyszych dopuszczalnych nate fizycznych czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy Cz D Promieniowanie optyczne: 1. Promieniowanie nielaserowe. 2. Promieniowanie laserowe. • Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U.2005.73.645; zm. Dz.U.07.241.1772). Rozporzdzenie reguluje: tryb, metody, rodzaj i czstotliwo wykonywania bada i pomiarów; przypadki, w których jest konieczne przeprowadzenie bada cigłych; wymagania, jakie powinny spełnia laboratoria wykonujce badania i pomiary; sposób rejestrowania i przechowywania wyników bada i pomiarów; wzory dokumentów oraz sposób udostpniania wyników bada i pomiarów pracownikom. § 4. Pracodawca przed przystpieniem do przeprowadzania bada i pomiarów szkodliwych dla zdrowia wystpujcych w rodowisku pracy dokonuje rozeznania: procesów technologicznych i wystpujcych w nich czynników szkodliwych dla zdrowia w celu ich wytypowania do oznaczenia w rodowisku pracy; organizacji i sposobu wykonywania pracy. § 7. Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia wystpujcych w rodowisku pracy przeprowadzaj laboratoria posiadajce akredytacj na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodnoci (Dz.U.2010.138.935). • Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 8.12.2010 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie przeprowadzania bada lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzecze lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.2010.240.1611). Rozporzdzenie okrela: zakres wstpnych, okresowych i kontrolnych bada lekarskich pracowników, tryb ich przeprowadzania oraz sposób dokumentowania i kontroli tych bada; czstotliwo wykonywania bada okresowych; zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbdnej z uwagi na warunki pracy; tryb wydawania i przechowywania orzecze lekarskich. § 6. Zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, nie- 145 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, 2011 zbdnej z uwagi na warunki pracy obejmuje: 3a) w przypadku gdy pracownicy wykonuj prac w warunkach przekrocze wartoci maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji na promieniowanie optyczne oraz w przypadku gdy w wyniku bada lekarskich stwierdzono u pracownika chorob lub niekorzystne dla zdrowia skutki, które w opinii lekarza s wynikiem naraenia na promieniowanie optyczne w pracy, lekarz sprawujcy opiek zdrowotn: o zawiadamia pracowników o wynikach bada lekarskich oraz informuje, jakim badaniom lekarskim powinni si podda po ustaniu naraenia na promieniowanie optyczne, o dokonuje okresowych analiz wyników kontroli zdrowia pracowników oraz informuje pracodawc o wynikach tych analiz z uwzgldnieniem tajemnicy lekarskiej. Załcznik nr 1 Wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania bada profilaktycznych pracowników. I Czynniki fizyczne – 7. Promieniowanie optyczne: • Promieniowanie nadfioletowe: o badania wstpne: lekarskie – ogólne, ze zwróceniem uwagi na skór, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan spojówek, rogówek i soczewek, w zalenoci od wskaza dermatologiczne; pomocnicze – w zalenoci od wskaza; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wstpne; o czstotliwo bada: co 3 lata; o narzdy (układy) krytyczne: narzd wzroku, skóra; o uwagi: u osób powyej 50. roku ycia naraonych na promieniowanie optyczne powyej 10 lat, badania okresowe powinny by powtarzane co 2 lata. • Promieniowanie podczerwone: o badania wstpne: lekarskie – ogólne, ze zwróceniem uwagi na skór, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan spojówek, siatkówek i soczewek; pomocnicze – w zalenoci od wskaza; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wstpne; o czstotliwo bada: co 3 lata; o narzdy (układy) krytyczne: narzd wzroku, skóra. • Promieniowanie widzialne (wiatło): o badania wstpne: lekarskie – ogólne, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan siatkówek; pomocnicze – w zalenoci od wskaza; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wstpne; o czstotliwo bada: co 3 lata; o narzdy (układy) krytyczne: narzd wzroku. • Promieniowanie laserowe: o badania wstpne: lekarskie – ogólne, ze zwróceniem uwagi na skór, okulistyczne, ze zwróceniem uwagi na stan rogówek, soczewek i siatkówek; pomocnicze – w zalenoci od wskaza; o badania okresowe i ostatnie badanie okresowe: identycznie jak badania wstpne; o czstotliwo bada: co 3 lata; o narzdy (układy) krytyczne: narzd wzroku, skóra. • Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 10 wrzenia 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbro- 146 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny naraenia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne nionych kobietom (Dz.U.1996.114.545; zm. Dz.U.2002.127.1092). Załcznik Wykaz prac szczególnie uciliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet IV Prace naraajce na działanie pól elektromagnetycznych, promieniowania jonizujcego i nadfioletowego oraz prace przy monitorach ekranowych – 1. Kobietom w ciy: 2) Prace w rodowisku, w którym wystpuje przekroczenie ¼ wartoci najwyszych dopuszczalnych nate promieniowania nadfioletowego (...) • Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U.2004.200.2047; z pon. zm.). Załcznik 1 Wykaz prac wzbronionych młodocianym II. Prace w naraeniu na szkodliwe działanie czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych – 3. Prace w naraeniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych: 3) Prace w warunkach naraenia na promieniowanie laserowe. 4) Prace w warunkach naraenia na promieniowanie nadfioletowe, zwłaszcza emitowane przez technologiczne urzdzenia przemysłowe, w tym w szczególnoci przy spawaniu, ciciu i napawaniu metali. Załcznik 2 Wykaz niektórych rodzajów prac wzbronionych młodocianym, przy których zezwala si na zatrudnianie młodocianych w wieku powyej 16 lat. II. Prace w naraeniu na szkodliwe działanie czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych – 3. Prace w naraeniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych: 1) Prace chłopców w wieku powyej 17 lat: a) przy spawaniu, ciciu i stapianiu metali, z wyłczeniem metali kolorowych oraz spawania wewntrz zbiorników i pod wod, pod warunkiem wykonywania ich nie dłuej ni 3 godziny na dob oraz 60 godzin w całym okresie szkolenia zawodowego (…) Podstawowe normy techniczne dotyczce promieniowania optycznego to m.in.: • PN-E-01005:1990 + Ap1:2004 Technika wietlna – Terminologia. • PN-T-05687:2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym – Metody pomiaru promieniowania widzialnego i podczerwonego na stanowiskach pracy (nieobowiazujca). • PN-T-06589:2002 Ochrona przed promieniowaniem optycznym – Metody pomiaru promieniowania nadfioletowego na stanowiskach pracy. • PN-EN 14255-1:2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne – Cz 1: Promieniowanie nadfioletowe emitowane przez ródła sztuczne na stanowisku pracy. • PN-EN 14255-2:2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne – Cz 2: Promieniowanie widzialne i podczerwone emitowane przez ródła sztuczne na stanowisku pracy. • PN-EN 14255-3:2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne – Cz 3: Promieniowanie nadfioletowe emitowane przez słoce. • PN-EN 14255-4:2010 Pomiar i ocena ekspozycji osób na niespójne promieniowanie optyczne – Cz 4: Terminologia i wielkoci stosowane w pomiarach ekspozycji na promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. • PN-EN 60825-1:2010 Bezpieczestwo urzdze laserowych – Cz 1: Klasyfikacja sprztu 147 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, 2011 • • • i wymagania. PN-T-06704:2003 Zestawienie maksymalnych dopuszczalnych ekspozycji dla niekoherentnego (nielaserowego) promieniowania optycznego. PN-EN 12464-1:2004 wiatło i owietlenie – Owietlenie miejsc pracy – Cz 1: Miejsca pracy we wntrzach. PN-EN 12464-2:2008 + Ap1:2009 + Ap2:2010 wiatło i owietlenie – Owietlenie miejsc pracy – Cz 2: Miejsca pracy na zewntrz. 2. Przegl d terminologii dotycz cej oceny promieniowania optycznego Promieniowanie optyczne jest czci widma promieniowania elektromagnetycznego o długociach fali w zakresie od 100 nm do 1 mm. Przykładowe klasyfikacje promieniowania optycznego: • według charakteru: promieniowanie laserowe i nielaserowe (niespójne, niekoherentne); • według ródła: promieniowanie naturalne i sztuczne; • według zakresu: promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. Promieniowanie nadfioletowe (UV), czyli nadfiolet – promieniowanie optyczne o długoci fali w przedziale od 100 nm do 400 nm; zakres nadfioletu dzieli si na pasma: UVA (315–400 nm), UVB (280–315 nm) oraz UVC (100–280 nm). Promieniowanie widzialne (VIS), czyli wiatło – promieniowanie optyczne o długoci fali w przedziale od 380 nm do 780 nm. Promieniowanie podczerwone (IR), czyli podczerwie – promieniowanie optyczne o długoci fali w przedziale od 780 nm do 1 mm; zakres podczerwieni dzieli si na pasma: IRA (780–1400 nm), IRB (1400–3000 nm) oraz IRC (3000 nm–1 mm). Grupy szczególnego ryzyka dla promieniowania optycznego – pracownicy, którzy: podlegaj szczególnej ochronie zdrowia na podstawie odrbnych przepisów, w szczególnoci kobiety w ciy [6] oraz młodociani [7]; maj stwierdzone schorzenia powodujce nadwraliwo na promieniowanie optyczne lub stosuj rodki fotouczulajce. Maksymalna dopuszczalna ekspozycja (MDE) dla promieniowania optycznego – poziom promieniowania, na który w normalnych warunkach pracy mog by eksponowane osoby bez doznania szkodliwych skutków dla zdrowia. Wartoci MDE dla promieniowania optycznego – maksymalne dopuszczalne ekspozycje na promieniowanie optyczne, okrelone w przepisach rozporzdzenia [3]. Wartoci MDE dla promieniowania nielaserowego s wyraane jako natenie napromieniowania, napromieniowanie lub luminancja energetyczna. Poziom promieniowania – warto parametrów charakteryzujcych promieniowanie optyczne jako fizyczny czynnik szkodliwy dla zdrowia w rodowisku pracy. Poziom ekspozycji – poziom promieniowania po uwzgldnieniu rodków ochrony zbiorowej, zastosowanych w celu ograniczenia ekspozycji pracownika na promieniowanie optyczne. Przykładowe sposoby oddziaływania promieniowania optycznego: • działanie korzystne (niezbdne do prawidłowego rozwoju i działalnoci człowieka) lub działanie szkodliwe dla zdrowia (prowadzce do uszkodzenia oczu lub skóry); • działanie na skór (naraona tkanka, tkanki ssiednie, cały organizm) lub działanie na oczy (rogówka, spojówka, soczewka, siatkówka); 148 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny naraenia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne • reakcja termiczna (zagroenie termiczne) lub fotochemiczna (zagroenie fotochemiczne). Skutki oddziaływania na promieniowania optycznego zale od: • parametrów fizycznych promieniowania (długo fali, intensywno promieniowania dla poszczególnych długoci fal); • wielkoci pochłonitej dawki; • właciwoci optycznych i biologicznych eksponowanej tkanki (rodzaj tkanki – oko lub skóra, fototyp skóry itp.). Skutki oddziaływania promieniowania nielaserowego: • oko, np. zapalenie rogówki, oparzenie rogówki, zapalenie spojówki, zama fotochemiczna, zama podczerwienna, fotochemiczne uszkodzenie siatkówki, termiczne uszkodzenie siatkówki; • skóra, np. oparzenie, rumie, fotostarzenie, nowotwór skóry. Skutki oddziaływania promieniowania nielaserowego na organizm człowieka rozpatruje si w odniesieniu do skóry oraz oka i s one zalene przede wszystkim od: • poziomu promieniowania, • długoci fali promieniowania, • czasu trwania ekspozycji, • rozmiaru obrazu ródła promieniowania na siatkówce oka (dla = 300–1400 nm). Przykładowe klasyfikacje ródeł promieniowania optycznego: • ródła naturalne i sztuczne (elektryczne i technologiczne); • ródła termiczne i luminescencyjne. Naturalne ródła promieniowania optycznego: • Słoce; • nieboskłon, Ksiyc, planety, gwiazdy itp. Sztuczne ródła promieniowania optycznego: • procesy technologiczne, np. poligrafia, przemysł elektroniczny, chemiczny, meblarski, drobiarski, oczyszczalnie wody i cieków; • medycyna, np. dermatologia, rehabilitacja; • kosmetyka, np. solaria; • dezynfekcja, np. szpitale, przemysł spoywczy, farmaceutyczny; • prace badawcze. ródła promieniowania nielaserowego (według rozporzdzenia [1]): • ródła elektryczne, w szczególnoci: promienniki nadfioletu (UV), podczerwieni (IR), arówki, wietlówki, lampy metalohalogenkowe, rtciowe, ksenonowe, deuterowe i inne; • ródła luminescencyjne i termiczne, które emituj promieniowanie optyczne jako produkt uboczny wykonywanego procesu technologicznego, w szczególnoci: łuki elektryczne, palniki plazmowe i gazowe, paleniska, piece, roztopione metale lub inne materiały oraz wszelkie obiekty rozgrzane do wysokiej temperatury. Elektryczne i technologiczne ródła promieniowania optycznego (według [10]): • elektryczne ródła promieniowania nadfioletowego: wietlówki UV-A, wietlówki bakteriobójcze UV-C, lampy Wooda, lampy rtciowe UV rednioprne i wysokoprne, metalohalo- 149 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, 2011 genowe promienniki UV, lampy ksenonowe; elektryczne ródła promieniowania podczerwonego: promienniki podczerwieni, promienniki kwarcowe, lampy ksenonowe; • technologiczne ródła promieniowania nadfioletowego: spawanie łukowe (elektryczne), spawanie gazowe, cicie łukiem plazmowym, cicie tlenowe, natryskiwanie cieplne, elektrodrenie; • technologiczne ródła promieniowania widzialnego: spawanie łukowe (elektryczne), spawanie gazowe, piece łukowe, wanny szklarskie, wytop: stali, eliwa, metali nieelaznych, szkła; • technologiczne ródła promieniowania podczerwonego: spawanie łukowe (elektryczne), zgrzewanie, piece hutnicze, paleniska, piece hartownicze, ceramiczne, szklarskie, laboratoryjne itp., wszelkiego rodzaju procesy hutnicze, np. wytop stali, eliwa metali nieelaznych, szkła. Grupy zawodowe naraone na promieniowanie optyczne (według [10]): • naraenie na promieniowanie nadfioletowe: spawacze (spawanie elektryczne), pracownicy blachowni, wytwarzanie bojlerów, operatorzy pieców metalurgicznych, hydraulicy, budowniczy konstrukcji stalowych, wytapiacz metali; • naraenie na promieniowanie widzialne: spawacze (spawanie elektryczne), operatorzy pieca łukowego, kopista offsetowy, spawacze (spawanie gazowe); • naraenie na promieniowanie podczerwone: wytapiacze stali (pobieranie próby), garowy (kontrola spustu surówki), formierz szkła (nabieranie masy szklanej), maszynista maszyn szklarskich (obsługa automatu szklarskiego), topiarz szkła (kontrola pracy wanny szklarskiej), spawacze (spawanie elektryczne i gazowe). • 3. Przepisy bhp przy pracach zwi zanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne Rozporzdzenie w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy pracach zwizanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne [1] okrela procedur obejmujc nastpujce etapy: • identyfikacja ródeł i ustalenie poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne (§ 3. 1), • wyznaczenie poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne (§ 3. 2), • przypadek, gdy promieniowanie optyczne nie jest czynnikiem szkodliwym dla zdrowia (§ 3. 3), • czstotliwo wyznaczania poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne (§ 3. 4), • dokumentacja wyznaczania poziomu ekspozycji na promieniowanie optyczne (§ 3. 5), • zasady oceny ryzyka zawodowego dla promieniowania optycznego (§ 4), • działania wynikajce z oceny ryzyka zawodowego dla promieniowania optycznego (§ 5–8), • informowanie i szkolenie pracowników podlegajcych ekspozycji na promieniowanie optyczne (§ 9), • opieka medyczna pracowników podlegajcych ekspozycji na promieniowanie optyczne (§ 10). Pracodawca identyfikuje ródła promieniowania, które mog stwarza zagroenie w miejscu pracy, a nastpnie ustala poziom promieniowania na podstawie: • pomiarów odpowiednich parametrów promieniowania wykonanych na stanowisku pracy, lub 150 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny naraenia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne danych od producenta urzdzenia, zawierajcych wyniki pomiarów emitowanych poziomów promieniowania, lub • oblicze odpowiednich parametrów promieniowania wystpujcych na stanowisku pracy, gdy obliczenia takie s moliwe do wykonania, przykładowo na podstawie znajomoci praw i reguł stosowanych dla promieniowania optycznego. Pracodawca wyznacza poziom ekspozycji w sposób okrelony w załczniku do rozporzdzenia [1], uwzgldniajc wszystkie czynnoci zwizane z eksploatacj ródła promieniowania w miejscu pracy w zakresie: obsługi, konserwacji, remontów, montau i kontrolno-pomiarowym. Pracodawca nie rozpatruje promieniowania optycznego jako czynnika szkodliwego dla zdrowia w rodowisku pracy, jeeli w trakcie eksploatacji ródła promieniowania zgodnej z jego przeznaczeniem poziom ekspozycji nie przekracza 0,4 wartoci MDE, a w szczególnoci jeeli w celu owietlenia pomieszcze lub stanowisk pracy stosuje ródła wiatła w przeznaczonych dla nich oprawach owietleniowych i w odpowiedniej odległoci od eksponowanych czci ciała pracownika, a ekspozycja nie dotyczy pracowników nalecych do grup szczególnego ryzyka i nie wystpuj inne czynniki wpływajce na wzrost zagroenia pracowników przez promieniowanie optyczne. Wyznaczanie poziomu ekspozycji przeprowadza si co najmniej: • raz do roku – jeeli ostatnio wyznaczony poziom ekspozycji przekraczał 0,7 wartoci MDE dla promieniowania nielaserowego; • raz na dwa lata – jeeli ostatnio wyznaczony poziom ekspozycji zawierał si w granicach powyej 0,4 do 0,7 wartoci MDE dla promieniowania nielaserowego; • kadorazowo – jeeli nastpiły zmiany warunków wykonywania pracy, które mogły mie wpływ na zmian poziomu ekspozycji lub wystpiły okolicznoci, które uzasadniaj jego ponowne wyznaczenie. Pracodawca prowadzi dokumentacj dotyczc wyznaczania poziomu ekspozycji i przechowuje j: • zgodnie z przepisami w sprawie bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy [5] – jeeli podstaw ustalenia poziomu promieniowania jest pomiar; • wraz z dokumentacj dotyczc oceny ryzyka zawodowego [2], o której mowa w § 4 ust. 2 – jeeli podstaw ustalenia poziomu promieniowania s dane od producenta urzdzenia lub obliczenia. Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe zwizane z ekspozycj pracowników na promieniowanie optyczne, wynikajce z konkretnych uwarunkowa wystpujcych w miejscu pracy, ze szczególnym uwzgldnieniem: 1) czynników majcych wpływ na skutki oddziaływania promieniowania optycznego na organizm człowieka, okrelonych w pkt 1.1 załcznika do rozporzdzenia [1]; 2) wartoci MDE, w tym równie wartoci MDE odrbnie dla kobiet w ciy [6], oraz ogranicze przy zatrudnianiu młodocianych [7]; 3) skutków dla zdrowia i bezpieczestwa pracowników, w tym nalecych do grup szczególnego ryzyka; 4) moliwych skutków dla zdrowia i bezpieczestwa pracowników, wynikajcych ze współwystpowania w rodowisku pracy promieniowania optycznego i fotouczulajcych substancji chemicznych; • 151 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, 2011 5) porednich skutków majcych wpływ na bezpieczestwo pracowników, w szczególnoci zagroe zwizanych z moliwoci wywołania olnienia, poaru lub wybuchu; 6) istnienia urzdze ochronnych i innego wyposaenia zabezpieczajcego przed nadmiernym poziomem ekspozycji; 7) wiedzy medycznej w dostpnych publikacjach oraz informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych bada lekarskich pracowników; 8) przypadków ekspozycji na promieniowanie optyczne emitowane przez wicej ni jedno ródło promieniowania lub ekspozycji na promieniowanie optyczne o szerokim zakresie długoci fal; 9) klasyfikacji laserów podanej w polskich normach; 10) informacji dostarczanych przez producentów ródeł promieniowania i zwizanego z nimi wyposaenia, wykonywanych zgodnie z normami zharmonizowanymi i spełniajcych zasadnicze wymagania w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodnoci (Dz.U.2010.138.935). Pracodawca dokumentuje ocen ryzyka zawodowego, w tym wykonan w przypadku, o którym mowa w § 3 ust. 3, w sposób okrelony w przepisach rozporzdzenia [2]. Pracodawca ponownie ocenia ryzyko zawodowe, jeeli nastpiły zmiany warunków wykonywania pracy lub wystpiły inne okolicznoci, które wskazuj na konieczno aktualizacji tej oceny. Na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego pracodawca okrela niezbdne działania profilaktyczne zmniejszajce to ryzyko, zgodnie z przepisami § 5–10. Uwzgldniajc dostpne rozwizania techniczne oraz postp naukowo-techniczny, pracodawca eliminuje ryzyko zawodowe zwizane z ekspozycj na promieniowanie optyczne albo ogranicza je w moliwie najwikszym stopniu, w szczególnoci przez likwidowanie zagroe w miejscu ich powstawania. W przypadku gdy ocena ryzyka zawodowego wykae, e istnieje moliwo wystpienia poziomów ekspozycji przekraczajcych wartoci MDE, pracodawca sporzdza i wprowadza w ycie program działa organizacyjno-technicznych, zapobiegajcych przekroczeniu dopuszczalnych poziomów ekspozycji. Pracodawca oznacza znakami bezpieczestwa miejsca pracy, w których poziom promieniowania moe przekracza wartoci MDE, oraz wydziela strefy z takimi miejscami i ogranicza do nich dostp, jeeli jest to technicznie wykonalne. Znaki bezpieczestwa stosuje si zgodnie z przepisami rozporzdzenia [2]. Poziom ekspozycji pracownika na promieniowanie optyczne, po uwzgldnieniu wszystkich rodków ochronnych zastosowanych w celu ograniczenia zagroenia, w tym rodków ochrony indywidualnej, nie moe przekracza wartoci MDE. Przepis stosuje si odpowiednio do osób fizycznych wykonujcych prac na innej podstawie ni stosunek pracy albo prowadzcych na własny rachunek działalno gospodarcz w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym przez pracodawc, studentów lub uczniów odbywajcych zajcia praktyczne, osób wykonujcych krótkotrwałe prace lub czynnoci inspekcyjne oraz osób niebiorcych udziału w procesie pracy, jeeli prace z uyciem ródeł promieniowania s prowadzone w miejscach, do których maj dostp te osoby. 152 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny naraenia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne 4. Aktualne kryteria oceny nielaserowego promieniowania optycznego Aktualna procedura oceny promieniowania optycznego według rozporzdzenia [1]: • wyznaczenie poziomu promieniowania; • wyznaczenie poziomu ekspozycji; • wyznaczenie wartoci MDE; • porównanie poziomu ekspozycji z wartociami MDE. Aktualne kryteria oceny promieniowania nielaserowego według rozporzdzenia [1]: • Poziom promieniowania, w zalenoci od zakresu promieniowania i rodzaju zagroenia, jest charakteryzowany przez nastpujce parametry: o natenie napromienienia (E) – gsto powierzchniowa strumienia energetycznego padajcego na dan powierzchni, wyraone w watach na metr kwadratowy (W·m-2), albo o napromienienie (H) – iloczyn natenia napromienienia i czasu ekspozycji, wyraone w dulach na metr kwadratowy (J·m-2), albo o luminancja energetyczna (L) – iloraz strumienia energetycznego wysyłanego przez dan powierzchni w okrelonym kierunku oraz iloczynu rzutu tej powierzchni na płaszczyzn prostopadł wzgldem kierunku promieniowania i kta bryłowego obejmujcego kierunek promieniowania, wyraona w watach na metr kwadratowy na steradian (W·m2·sr-1). • Poziom ekspozycji wyznacza si przy uwzgldnieniu: o poziomu promieniowania, o tłumienia uzyskanego dziki zastosowaniu rodków ochrony zbiorowej, o czasu trwania ekspozycji. Czas trwania ekspozycji w zalenoci od analizowanego zagroenia przyjmuje si jako: • czas jednorazowej ekspozycji (zagroenie termiczne) lub • całkowity czas ekspozycji w cigu zmiany roboczej, bez wzgldu na długo jej trwania (zagroenie fotochemiczne). Wartoci MDE zale od: • długoci fali promieniowania, • czasu trwania ekspozycji, • rodzaju naraonego narzdu (oko, skóra), • kta widzenia ródła promieniowania (w przypadku MDE dla oka i promieniowania z zakresu 300–1400 nm). Wartoci MDE okrela tabela 4 załcznika nr 2 rozporzdzenia [3]. Wielkoci przyjte do okrelania wartoci MDE: • Hs – skuteczne napromienienie (dla oka i skóry w zakresie długoci fali 180–400 nm); • HUVA – napromienienie (dla oka w zakresie długoci fali 315–400 nm); • LB – skuteczna luminancja energetyczna (dla oka w zakresie długoci fali 300–700 nm); • EB – skuteczne natenie napromienienia (dla oka w zakresie długoci fali 300–700 nm); • LR – skuteczna luminancja energetyczna (dla oka w zakresie długoci fali 380–1400 nm); • EIR – natenie napromienienia (dla oka w zakresie długoci fali 780–3000 nm); • Hskóra – napromienienie (dla skóry w zakresie długoci fali 380–3000 nm). 153 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, 2011 Wyznaczone poziomy ekspozycji porównuje si z wartociami MDE dla promieniowania nielaserowego, okrelonymi zgodnie z przepisami rozporzdzenia [3]. Procedura oceny promieniowania optycznego według CIOP-PIB [9]: • identyfikacja ródła bd ródeł promieniowania optycznego na stanowisku pracy lub w jego otoczeniu; • identyfikacja stosowanych na stanowisku pracy zbiorowych i/lub indywidualnych rodków ochrony przed promieniowaniem optycznym; • okrelenie, przez eksperta w zakresie oceny zagroenia promieniowaniem optycznym, intensywnoci promieniowania optycznego na podstawie: o analizy informacji dostarczonych przez producenta maszyny, która emituje promieniowanie optyczne, dane od producenta maszyny powinny zawiera wyniki pomiarów emisji promieniowania optycznego oraz instrukcj jej bezpiecznej obsługi, lub o pomiarów odpowiednich parametrów promieniowania optycznego wykonanych na stanowisku pracy zgodnie z polskimi normami, lub o oblicze odpowiednich parametrów promieniowania optycznego wystpujcych na stanowisku pracy, gdy obliczenia takie s moliwe, np. na podstawie dokładnych danych technologicznych procesu i znanych praw fizyki; • dokonanie oceny ryzyka na podstawie porównania uzyskanych wartoci parametrów promieniowania optycznego z wartociami dopuszczalnymi. 5. Podsumowanie W dokumentacji dotyczcej oceny ryzyka zawodowego spotyka si czsto wiadomie lub rutynowo wpisywane dla promieniowania optycznego ryzyko małe, jednak bez głbszego wnikania w przygotowanie prawidłowego opisu oceny naraenia zawodowego. Karty oceny ryzyka zawodowego zawieraj głównie wyniki oceny ryzyka zawodowego dla owietlenia, rzadziej natomiast uwzgldniaj nadfiolet lub podczerwie (najczciej dla spawacza i hutnika), praktycznie pomijaj naraenie na promieniowanie optyczne. Taki stan wiedzy i praktyki naley uzna za niezadowalajcy, aktualne wymagania prawne dotyczce promieniowania optycznego zobowizuj pracodawc do szczegółowej analizy ekspozycji na promieniowanie optyczne – promieniowanie nielaserowe i laserowe oraz promieniowanie nadfioletowe, widzialne i podczerwone. Podstawy prawne dotyczce oceny naraenia zawodowego na promieniowanie optyczne stanowi rozporzdzenie [1] wraz z rozporzdzeniami [2–7], zwłaszcza zmienione przepisy dotyczce najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia [3] oraz dotyczce przeprowadzania bada lekarskich pracowników [4]. Wymagania techniczne dotyczce oceny nielaserowego promieniowania optycznego stanowi polskie normy, rozporzdzenie [1] podaje normy PN-T-05687:2002 i PN-T-06589:2002, ale zgodnie z aktualnym Katalogiem Polskich Norm na stronie Polskiego Komitetu Normalizacyjnego norm PN-T-05687:2002 zastpiła norma PN-EN 14255-2:2010. Najczciej cytowane wytyczne literaturowe dotyczce oceny naraenia zawodowego na promieniowanie optyczne stanowi publikacje pracowników Centralnego Instytutu Ochrony Pracy w Warszawie (Wolska A., Pawlak A., Owczarek G.) i Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia rodowiskowego w Sosnowcu (Marzec S.), np. [8–10]. 154 Marcin Krause, Marek Profaka Aktualne wytyczne oceny naraenia zawodowego na nielaserowe promieniowenie optczne %LEOLRJUDILD [1] Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 27.05.2010 r. w sprawie bezpieczestwa i higieny pracy przy pracach zwizanych z ekspozycj na promieniowanie optyczne (Dz.U.2010.100.643). [2] Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26.09.1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczestwa i higieny pracy (Dz.U.2003.169.1650; z pon. zm.). [3] Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29.07.2010 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U.2010.141.950). [4] Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 8.12.2010 r. zmieniajce rozporzdzenie w sprawie przeprowadzania bada lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzecze lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U.2010.240.1611). [5] Rozporzdzenie Ministra Zdrowia z dnia 20.04.2005 r. w sprawie bada i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U.2005.73.645; zm. Dz.U.2007.241.1772). [6] Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 10.09.1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom (Dz.U.1996.114.545; zm. Dz.U.2002.127.1092). [7] Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 24.08.2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U.2004.200.2047; z pon. zm.). [8] Wolska A., Marzec S., Owczarek G.: Zasady higienicznej oceny nielaserowego promieniowania optycznego. CIOP, Warszawa 2001. [9] Wolska A., Pawlak A.: Promieniowanie optyczne. [w:] praca zbiorowa pod red. Zawieski W. pt. Ryzyko zawodowe – Metodyczne podstawy oceny, str. 201–215. CIOP-PIB, Warszawa 2008. [10] Wolska A., Pawlak A.: Syntetyczna charakterystyka naraenia na promieniowanie UV i podczerwone w rodowisku pracy. CIOP-PIB, BHP INFO, Naraenie na promieniowanie optyczne, http://www.ciop.pl, dostp 15.03.2011 r. 155 Studies & Proceedings of Polish Association for Knowledge Management Nr 45, 2011 ACTUAL GUIDELINES OF OCCUPATIONAL EXPOSURE ASSESSMENT FOR NONLASER OPTICAL RADIOATION Summary The elaboration presents current problems of occupational exposure assessment, for example of optical radiation. Issues as: identification of requirements and guidelines of optical radiation, review of vocabulary concerning optical radiation assessment, regulations of occupational health and safety concerning optical radiation, procedures and criteria of optical radiation assessment have been presented in this article. Keywords: health and safety work, occupational exposure assessment, optical radiation Marcin Krause Politechnika lska Wydział Górnictwa i Geologii ul. Akademicka 2, 44-100 Gliwice e-mail: [email protected] [email protected]
