prawa ekonomiczne
advertisement
Wykłady – PGR –dr Marian Trochowski WSTĘP DO EKONOMII ( HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ ) - PRZEDMIOT EKONOMII - Historia nazwy – ekonomia - Arystoteles – OICOS –dom + NOMOS – prawo, reguła → ekonomia – dziedzina dotycząca zarządzania gospodarstwem domowym ( mikroekonomia – bo dot. poszczególnego gospodarstwa ) - Ksenofon – OICONOMICOS – nauka o gospodarstwach domowych - Rozważania na ten temat – przy okazji rozważań filozoficznych, moralnych itd. - Wiedza przekazywana ustanie – bo powolny rozwój ekonomii, dopiero po odkryciach geograf. – rozwój handlu, wzrost znaczenia pieniądza → rozwój ekonomii – pierwsi ekonomiści - 1615 pojawia się nazwa Ekonomia polityczna – Antoine de Monhertieu – dotycząca makrozjawisk = ekonomia społeczna = makroekonomia - XIX wiek – Niemcy – nauka o gospodarstwie narodowym - XIX – XX ekonomika - Koncepcje wyjaśniania zjawisk – musza się one zmieniać, by mogły spełniać określoną rzeczywistość - Historia ekonomii powinna być odbiciem tego świata w którym rozwijały się te teorie ekonomiczne - definicja EKONOMIA – nauka o społecznych prawach rządzących produkcją i podziałem środków zaspokojenia potrzeb ludzkich ( społeczne gospodarowanie ) - ekonomia nie jest nauką tworzącą prawa lecz je odkrywającą, to prawa społeczne nie dotyczą jednostki przedmiotem ekonomii jest odkrywanie praw służących do zaspokajania potrzeb ludzkich jest to nauka o pewnych prawidłowościach pojawiających się w pewnej zbiorowości gospodarka polega na zdobywaniu środków służących do zaspokajania potrzeb potrzeby - duchowe i fizjologiczne - indywidualne i grupowe - bieżące i przyszłe cechy wspólne potrzeb – są ciągłe ( makroekonomia ), odradzają się w rozszerzonej postaci potrzeby zaspokajamy przy pomocy dóbr - DOBRO – materialny środek służący zaspokojeniu potrzeb ( w skali makro dóbr jest mniej niż potrzeb, dla zaspokajania potrzeb czł. potrzebuje różnych środków ( dóbr ) dlatego koniecznej jest racjonalne wykorzystywanie środków ( istota ekonomii )) - PRODUKT – dobro, które jest wytworem ludzkiej pracy - TOWAR – dobro przeznaczone na sprzedaż - - rozdaje dóbr - wolne – dobra naturalne, występują w przyrodzie w dostatecznej ilości dla zaspokojenia potrzeb i w postaci nadającej się do konsumpcji - gospodarcze – rzadkie – niedostateczna ilość i nie do konsumpcji, trzeba je przerabiać - gospodarowanie dobrami rzadkimi – etapy 1) gromadzenie – pozyskanie odpowiedniej ilości dóbr z przyrody w celu ich dalszego przeznaczania 2) wytwarzanie ( przetwarzanie ) – przekształcenie dobra w postać nadającą się do konsumpcji - dziedziny ludzkiej aktywności - produkcja – P - rolnictwo – R - usługi – U ( materialne – zaspokajanie potrzeb przy pomocy dóbr, konsumpcyjne – porada lekarza, korepetycje ) - kraje najbiedniejsze R – U – P - kraje na dorobku gospodarczym – R – P – U - kraje przemysłowo – rolnicze P – R – U - kraje rozwijające się gospodarczo P – U – R - sprzyjające jest bezrobocie - kraje wysokorozwinięte – U – P – R - w miarę rozwoju stopy życiowej rola usług wzrasta - poziom usług w danym kraju jest wyznacznikiem poziomu gospodarczego 3) - podział dóbr np. produkcyjne , konsumpcyjne np. zaspokajające potrzeby biologiczne np. zaspokajające potrzeby przyszłe ( zapasy ) 1 - np. wolne i gospodarcza – patrz wyżej 4) - wymiana między producentami między miastem a wsią między regionami kraju miedzy kontynentami 5) konsumpcja – to akt nabycia dobra ( ekonomii nie interesuje czynność fizjologiczna ), każdy proces kończy się konsumpcją, wielkość konsumpcji zależy od produkcji - nie ma gospodarek samowystarczalnych te 4 etapy racjonalnie wykorzystywane pozwalają na zaspokajanie potrzeb PRAWA EKONOMICZNE - - - ostatecznym celem badawczym ekonomii jest wykrycie i opisanie działania praw ekonomicznych PRAWA EKONOMICZNE – mające trwały charakter ( ciągle się powtarzają ) związki i współzależności występujące między zjawiskami ekonomicznymi Ekonomia opisuje rzeczywistość poprzez prawa ekonomiczne Pr. E. mają charakter stochastyczny – a więc pojawiają się przy występowaniu większej ilości zjawisk mają charakter obiektywny ( prawa występują niezależnie od ludzkiej woli, świadomości ) różnice między prawami naukowymi a stanowionymi - pr. stanowione – nie posiadają wyżej wymienionych właściwości praw naukowych – ekonomicznych rodzaje praw ekonomicznych 1) przyczynowe ( przyczynowo – skutkowe ) - najbardziej podstawowa kategoria pr. ekonomicznych, to są związki polegające na tym, że po pewnym określonym zdarzeniu ( przyczyna ) pojawia się stale inne określone zdarzenie ( skutek ) - następstwo zjawisk odbywa się w czasie ( miedzy przyczyna a skutkiem – upływ czasu ) 2) współistnienia ( struktury ) - związki polegające na tym, że 2 lub więcej zdarzeń stale występuje łącznie ( bez ich łącznego występowania nie ma takiego zjawiska ) - np. surowce + narzędzia +człowiek = produkcja 3) funkcjonalne - relacje zachodzące miedzy zjawiskami są wymierne ( wpływ jednego na drugi da się zmierzyć np. spadek wydatków na inwestycje o x % wywoła skutek bezrobocia w wymiarze y % ) OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KAPITALISTYCZNEGO SPOSOBU PRODUKCJI 1. Początki kapitalizmu - kapitalistyczny sposób produkcji powstał w schyłkowym okresie feudalizmu w wyniku rozwoju sił wytwórczych połączonym z rozkładem stosunków feudalnych ( XVI / XVII ) - 3 zjawiska, które sprowokowały powstanie stos. kapitalistycznych 1) rozwój renty pieniężnej 2) rozwarstwienie ludności na wsi 3) rozwarstwienie ludności w mieście - - - we wczesnym feudalizmie podstawową formą wyzysku była renta odrobkowa = pańszczyzna, przymus poza ekonomiczny, po wielu latach obok a potem zamiast niej pojawiła się renta produktowa – danina, dziesięcina ( skutek - zwiększenie wydajności ) w ramach społecznego podziału pracy np. wyodrębnienia się rzemiosła, w miarę zwiększania wymiany towarowej między wsią a miastem, w miarę rozpowszechniania się pieniądza coraz powszechniej rentę produktową zastępuje renta pieniężna – czynsz dzierżawny renta pieniężna stała się więc wyrazem rozwoju podziału pracy, wyrazem rozwoju wymiany, wyrazem wzrostu znaczenia pieniądza tam gdzie stała się powszechną chłopi zostali zmuszeni do regularnej produkcji na sprzedaż wprowadzenie renty pieniężnej rozszerzyło gospodarkę rynkową wprowadzenie tej renty doprowadziło do zmian w strukturze społecznej ludności wiejskiej r. p. upowszechniła przymus ekonomiczny – musieli pracować żeby zdobyć pieniądze konieczność sprzedaży płodów wprowadził na wsi konkurencję 2 - - - - okazało się że są gospodarstwa o nierównych podstawach ekonomicznych ( lepsza – gorsza ziemia, położenie wobec rynku zbytu, siła wieku gospodarzy, lepsze – gorsze narzędzia i kultura produkcji itp. ) → gosp. lepiej lub gorzej przygotowane do produkcji → różne warunki ekonomiczne doprowadziły do wyraźnego podziału na biednych i bogatych na wsi – klasowość pojawia się klasa - proletariuszy – chałupnicy - półproletariuszy – zagrodnicy - kmiecie – bogaci chłopi najuboższa warstwa zmuszona do opuszczenia wsi – ekonomicznie – nie wytrzymała konkurencji rozwarstwienie ludności w mieście – rozwój rzemiosła i handlu, doprowadził do głębokiej nierówności ekonomicznej w położeniu rzemieślników i kupców podział pracy występujący w mieście doprowadza do upadku licznych warsztatów rzemieślniczych a te które pozostały zaczynają protestować przeciwko średniowiecznym ograniczeniom feudalne rozdrobnienie stawało się coraz częściej przeszkodą dla rozwoju gospodarki, powstała potrzeba stworzenie scentralizowanego silnego państwa, potrzebę tą najbardziej popierali mieszczanie a wśród nich – kupcy zaczęła obowiązywać niepisana symbioza interesów ekonom. i polit. między kupcami a monarchią kupcy – często podporządkowują sobie prace rzemieślników już w XV wieku pojawiają się w mieście pierwsi proletariusze, rekrutowali się głównie - ze zbiegłych ze wsi chłopów ( ustawodawstwo przeciwko włóczęgostwu ) - upadłych ekonomicznie rzemieślników przemiany te w konsekwencji doprowadzają do pojawienia się kilku warstw społ. w mieście, różniących się zamożnością i prestiżem społ. i polit. na końcu tego procesu w miastach pojawi się proletariat pochodzenia wiejskiego i miejskiego, bogate mieszczaństwo i klasa kapitalistyczna wywodząca się z kupców i bogatych rzemieślników w ten sposób od strony struktury społ. zostały stworzone warunki do stworzenia się stosunków kapitalistycznych w mieście PIERWOTNA AKUMULACJA KAPITAŁU - PIERWOTNA AKUMULACJA KAPITAŁU - historyczny proces tworzenia wolnej i pozbawionej środków produkcji siły roboczej przy równoczesnym koncentrowaniu środków produkcji w ręku nowopowstającej burżuazji - nagromadzenie kapitału poprzedzające właściwy, kapitalistyczny sposób wytwarzania przyczyny powstania P. A. K. - masowe, przymusowe uwłaszczenie chłopów ( ustawodawstwo antywłóczęgowskie tez się przyczyniło bo wywłaszczeni – do miasta jak najszybciej by nie zostać uznanym za włóczęgę i być wysłanym do Australii ) - system kolonialny - wojny handlowe - pożyczki państwowe - państwo pożyczało pieniądze od bogatych kupców na org. wypraw handlowych ( wysokooprocentowane – nowe podatki ) - państwo udzielało pożyczek na org. wypraw handl. ( niskooprocentowane – później umarzane ) - system podatkowy – podatki pośr. i bezpośr., bogacenie się ogółu na krzywdzie reszty społeczeństwa - System protekcjonizmu celnego – wysokie cła na przywożone wyroby, gotowe i wywożone surowce, niskie cło na przywożone surowce wywożone wyroby gotowe ) Wszystkie te przyczyny P. A. K. byłyby nie do zrealizowania bez aktywnej roli ówczesnego państwa Bez interwencjonizmu państwowego nie byłoby kapitalizmu , P. A. K. nastąpiła w wyniku symbiozy monarchii i kapitału kupieckiego ETAPY ROZWOJU KAPITALIZMU - - dla ekonomistów – kapitalizm oznacza określony sposób wytwarzania, czyli - poziom sił wytwórczych i odpowiadające im stosunki ekonomiczne - sposób wytwarzania = siły wytwórcze + stosunki ekonomiczne siły wytwórcze - środki pracy – narzędzia, przedmioty pracy – surowce, siła robocza – czł - stosunki ekonomiczne – stosunki produkcji, stosunki podziału - stosunki produkcji czł ( robotnik ) ← rzecz → czł. ( właściciel ) I. stadia rozwoju kapitalizmu z punktu widzenia rozwoju sił wytwórczych 1) kooperacja prosta 3 - proces przekształcania drobnej produkcji towarowej w produkcje kapitalistyczną następował w wyniku wzrostu znaczenia kupców, którzy stopniowo podporządkowywali sobie dotychczas niezależnych producentów w początkowym okresie kapitalizmu przedsiębiorca – kupiec nie kontroluje samego procesu produkcji podporządkowanie wytwórców jest więc formalne a nie realne po podporządkowaniu sobie wielu samodzielnych producentów kapitaliści zaczynają organizować dla nich wspólne warsztaty, praca odbywa się pod osobistym nadzorem kapitalisty, zwiększając tym samym dyscyplinę pracy i jej wydajność 2) manufaktura - to zgromadzenie wytwórców pod jednym dachem rozpoczyna proces kooperacji czyli współdziałania w pracy, wymienione korzyści sprawiają, że kooperacja prosta staje się pierwszym stadium rozwoju kapitalizmu, w trakcie którego stopniowo zanika różnica miedzy indywidualnymi wynikami poszczególnych robotników - z prostej kooperacji pracy wyrasta manufaktura ( wielki warsztat pracy będący własnością kapitalisty, w którym produkcja odbywa się na podstawie podziału pracy ręcznej miedzy robotnikami, wszechstronna znajomość zawodu niezbędna w rzemiośle cechowym ustępuje miejsca coraz węższej specjalizacji, manufaktura stworzyła więc nowe warunki dla podporządkowania pracy kapitałowi, robotnik pracując pod kontrolą kapitalisty stopniowo traci swoje szerokie umiejętności stając się robotnikiem cząstkowym, zwiększa to zależność robotnika od kapitalisty - manufaktura jest więc istotnym krokiem na drodze od formalnego do realnego podporządkowania pracy kapitałowi 3) przemysł fabryczny - manufaktura przygotowała więc materialne i osobowe przesłanki dla wielkiej produkcji maszynowej - XVIII wiek to początek używania i rozwoju pracy maszynowej - maszyny zaczęto produkować z maszyn – produkcja maszynowa, nie używano już tylko rąk - zastosowanie maszyn w wielu dziedzinach produkcji powoduje przewrót w technice wytwarzania - rośnie zapotrzebowanie na węgiel, stal i inne surowce - następuje przewrót w sposobie transportu – kolej żelazna, parowiec - te przemiany pozwalają na stwierdzenie że w latach 1780-1830 nastąpiła I rewolucja przemysłowa - rewolucja przemysłowa doprowadziła do ukształtowania fabrycznego przemysłu kapitalistycznego 4) automatyzacja, komputeryzacja produkcji – po II wojnie światowej rozpoczyna się etap ( ostatni ) rozwoju kapitalizmu związanego z rewolucja naukowo – techniczną – komputeryzacja, automatyzacja – 2 rewolucja przemysłowa - działanie tych czynników zapewniało samoczynny przebieg produkcji wg danego programu, ograniczało to konieczność korzystania z pracy fizycznej i częściowo umysłowej - wprowadzenie tych zmian do procesu wytwarzania wywołało cały szereg problemów natury ekonom. i społ - np. szybki postęp techniczny spowodował powstanie rozbieżności w czasie miedzy fizycznym a ekonomicznym zużyciem maszyn i urządzeń - ludzie krócej pracują → mniej zarabiają itd. II. z punktu widzenia rozwoju stosunków ekonomicznych - stosunki ekonomiczne są specyficznym rodzajem stos. społ. - st. ekonomicznym – szczególne stos. społ. dokonujące się w procesie wytwarzania ( stos. produkcyjne ) i podziału ( stos. dystrybucyjne ) - każdy system gosp. jest również systemem społ. ( od strony techniki wytwarzania, systemu społ. ) 1. pierwotna akumulacja kapitału – okres przygotowania materialnych przesłanek dla pełnego rozwoju kapitalizmu 2. kapitalizm wolnokonkurencyjny – od k. XVIII do k. XIX wieku, cechy charakterystyczne tej epoki - likwidacja przywilejów cechowych, w to miejsce pojawia się zasada ( niepisane prawo ) równych zysków od jednakowej wielkości posiadanego kapitału - dominacja indywidualnej własności kapitału - niewielkie rozmiary przedsiębiorstw, co umożliwiało łączenie funkcji właściciela i funkcji zarządcy - niemożność narzucenia ceny ze względu na wielkość i ilość przedsiębiorstw występujących na rynku - konkurencja o charakterze cenowym - kształtowanie się jednakowej ceny na rynku, co przy zróżnicowanych kosztach produkcji zwiększa zysk i stwarza możliwości obniżenia ceny - istotą wolnej konkurencji jest walka o wielkość zysków - pod koniec XIX wieku kapitalizm wolnokonkurencyjny przekształcił się w monopolistyczny 3. kapitalizm monopolistyczny - koncentracja kapitału i produkcji – centralizacja własności kapitalistycznych w bankach i spółkach, przyczyny przekształcenia się kapitalizmu w monopolistyczny - koncentracja – powiększanie kapitału indywidualnego 4 - centralizacja – łączenie mniejszych, indywidualnych, samodzielnych kapitałów w jeden mogą mieć charakter poziomy lub pionowy - - dzięki koncentracji i centralizacji powstają monopole pod koniec XIX wieku ( czas powst. monopoli ) rośnie liczba udzielanych kredytów, papierów wartościowych a tym samym wzrasta znaczenie kapitału finansowego, który powstał z połączenia kapitału bankowego z przemysłowym w ślad za kapitałem finansowym pojawia się oligarchia finansowa, która tworzą kapitaliści mający wpływy w produkcji i jej finansowaniu oraz posiadający coraz większe wpływy polityczne 4. kapitalizm państwowo – monopolistyczny - początek – Wielki Kryzys lata 20 – 30 XX wieku ( 1929-33 ) - pojawia się nowy podmiot w stosunkach ekonomicznych – państwo – interwencjonizm państwowy - im lepsza koniunktura tym mniejsze dążenie do interwencji państwa - w syt. kryzysowych istnieje nakaz interwencjonizmu państwa w sfery gospodarcze ( w sensie polit., w czasie kryzysu wzrasta niezadowolenie ludności ) ( 1 i 2 nie pokrywają się czasowo ) - MONOPOL – jęz. gr. MONOS – jedyny, POLEO – sprzedają koncentracja pionowa – łączenie w jednym przedsiębiorstwie wielu gałęzi produkcji stanowiących kolejne etapy / stopnie przekształcania surowca np. koncerny koncentracja pozioma – podporządkowanie samodzielnych przedsiębiorstw tej samej branży jednemu ośrodkowi dyspozycyjnemu np. kartel proces centralizacji i koncentracji doprowadza do powstanie monopolu opozycja monopolu - MONOPSOM - jedyny nabywca, odbiorca - MONOPOL – związek kapitalistów skupiający w swym ręku produkcję, świadczenie usług lub zbyt, sprzedaż znacznej części produktów czy usług z jednej bądź kilku gałęzi gospodarki w celu ustalenia wysokich cen ( narzucenia ) i zapewnienia sobie wysokich zysków a także w celu ograniczenia powstawania przedsiębiorstw konkurencyjnych - Monopol – ceny wyższe niż w wolnej konkurencji w procesie powstawania monopolu – ważna rola – akcyjna forma przedsiębiorstwa – pozwalała ona na tworzenie kapitału o dużych rozmiarach poprzez łączenie / skupiania stosunkowo drobnych kapitałów finansowych bądź rzeczowych kapitał przedsiębiorstw akcyjnych – udziałowy, pochodzący ze sprzedaży akcji czyli papierów wartościowych potwierdzających udział ich właściciela w kapitale przedsiębiorstwa najwyższą władzę w spółce akcyjnej ( przeds. ) ma Zgromadzenie Ogólne akcjonariuszy, na nich wybierane są władze przedsiębiorstwa tj. zarząd, rada nadzorcza decyzje na ZO zapadają większością głosów, przy czym każda akcja zapewnia jeden głos sporadycznie – akcje uprzywilejowane – złote akcje - co do ilości głosów - udział w podziale zysków - w syt. wątpliwych – głos decydujący - kierowanie jednoosobowe zwykły, większościowy pakiet akcji 50% + 1 akcja, wystarczy żeby rządzić przedsiębiorstwem kontrolny pakiet akcji – mniejszy od połowy, mniej niż 50 %, który pozwala samodzielnie rządzić, z reguły 40 % - - 3 szczeble sytuacji monopolowych - syt. monopolu 100 % jakiejś produkcji, świadczenia usług należą do jednego podmiotu - syt. monopolistyczna – skupia się w rękach pow. 80 % produkcji, świadczenia usług, sprzedaży - pozycja dominująca – 30 - 50 % produkcji np. nasz udział w rynku jest dominujący - monopol występuje w kilku formach organizacji przedsiębiorstw, syt, występowania monopoli 1) KARTEL - najwcześniejsza forma organizacji monopolistycznej, stowarzyszenie przedsiębiorstw zawierające porozumienie co do warunków sprzedaży a przeze wszystkim co do poziomu cen - kwota produkcyjna – dopuszczona ilość sprzedaży ( dla każdego producenta może być inna ) - w kartelu przedsiębiorstwa zachowują samodzielność handlową, produkcyjną, prawną 2) SYNDYKAT - przedsiębiorstwa tracą samodzielność handlową, powst. wspólne biuro sprzedaży tzw. syndykat - ( 1, 2 przedsiębiorstwa tej samej branży ) 5 3) TRUST - przedsiębiorstwa tracą swoją samodzielność, - tworzony jest z przedsiębiorstw tej samej branży - pojawia się ZARZĄD 4) KONCERN - różnica między K.a T. – skala przedsięwzięcia oraz w koncernie są przedsiębiorstwa z różnych branż - koncern – większa skala niż trust - cele zwiększenie udziału w rynku - zmniejszenie kosztów transakcji - koncentracja środków umożliwiających tworzenie postępu technicznego 5) KONGLOMERAT - w nim zrzeszone są przedsiębiorstwa z różnych gałęzi produkcji - różnorodność produkcji - cel – zabezpieczenie się przez skutkami kryzysu ( recesji ) - stopnie monopolizacji 1) monopol pełny – całość produkcji, cała branża na danym terenie - monopol państwowy - monopol naturalny – wynikają np. z warunków klimatycznych 2) duopol – gdzie 2 podmioty opanowały dany rynek 3) oligopol – dana gałąź opanowana przez kilka przedsiębiorstw, których ilość jest ograniczona ( bronią dostępu innych podmiotów do tego rynku ) - rodzaje konkurencji przy monopolach - ustawodawstwo antymonopolowe – działa w wielu krajach i dlatego istnieją próby ominięcia tego prawa - jedną z takich form obejścia jest liderstwo cenowe, polega ono na tym, iż jeden producent zazwyczaj najsilniejszy, zachowuje dla siebie inicjatywę w dziedzinie kształtowania cen, a inne firmy milcząc akceptują tą syt., dostosowując swoje ceny do cen lidera, nie występuje żadna umowa, jest cicha zmowa, istnieje dyktat cenowy 1) konkurencja wewnątrz monopolu np. konkurencja wewnątrz kartelu o wysokość kwoty produkcyjnej, wewn. koncernu – o ilość miejsc w zarządzie, liczbę głosów uprzywilejowanych ) 2) konkurencja miedzy monopolami – dotyczy zasięgu wpływów 3) konkur. między przedsiębiorstwami monopolistycznymi a przeds. nie zmonopolizowanymi a małymi sklepikami - w syt. monopolistycznej cena nie jest podstawowym instrumentem konkurencji, potencjał ekonomiczny tych firm jest mniej więcej taki sam GOSPODARKA TOWAROWO – PIENIĘŻNA 1. - Ogólna charakterystyka produkcji towarowej istotą gosp. towarowej jest produkcja producenci produkują dobra na sprzedaż a nie dla zaspokojenia własnych potrzeb ( istota gosp. towarowej ) warunki, które musza zostać spełnione aby produkty pracy przybrały formę towaru a produkcja nabrała charakteru towarowej - musiał nastąpić podział pracy ( inni nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb ) - musiała powstać specjalizacja zawodowa - musiała pojawić się instytucja własności prywatnej ( to co zrobię to moje ) - podział na uprawę ziemi i pasterstwo - wymiana dotyczy jedynie nadwyżek produktów tych 2 wspólnot pierwotnych ( rolniczej i pasterskiej ) 2 społeczny podział pracy – pojawienie się obok rolnictwa rzemiosła czyni wymianę regularnie powtarzająca się koniecznością rzemieślnicy produkują na sprzedaż upadek wspólnot pierwotnych i rozwój prywatnej własności to dalszy krok w rozwoju wymiany towarowej powstaje klasa kupców powstanie miast – dalszy etap w rozwoju wymiany feudałowie – część otrzymanej daniny przeznaczają na zakup towarów potrzebnych do życia w tym również luksusowych 6 - chłopi sprzedają część produktu by zapłacić rentę, by kupić wytwory rzemiosła oraz wytwarzają nadwyżki nie tylko dla potrzeby feudałów ale również szybko rosnącej liczbie ludności w miastach znaczący impuls dla wymiany towarowej – odkrycia geograficzne, które poszerzyły nie tylko rynki zewnętrzne ale wytworzyły nowe potrzeby na rynku lokalnym najwyższy poziom godp. rynkowa osiąga w ustroju kapitalistycznym, wtedy prawie każdy produkt ludzkiej pracy staje się towarem i wtedy formę towaru przyjmują też rzeczy, które nie są wytwarzane przez ludzi ( np. ziemia, bogactwa naturalne ) - 2 rodzaje produkcji towarowych ( pojawiają się w kapit. ) - drobna produkcja towarowa ( znana była wcześniej ) - wielka --||-= kapitalistyczna - drobna produkcja - prywatna własność środków produkcji - własna praca właściciela warsztatu - produkcja na małą skalę - wielka - bazuje na pracy najemnej - produkcja na wielka skalę, przy czym coraz częściej – oddzielenie własności od zarządzania 2. - Towar i jego właściwości TOWAR – produkt ludzkiej pracy przeznaczony na sprzedaż właściwości 1) wartość użytkowa ( użyteczność ) - o jego wartości użytkowej decydują jego cechy fiz. – chem., które powodują że może on zaspokajać takie a nie inne potrzeby - produkt, który nie zaspokaja potrzeb nie jest towarem - kategoria historyczna, zmienna w czasie – oznacza to, że zmienia się w czasie zdolność do zaspokajania potrzeb przez konkretny towar - każdy towar musi mieć wartość użytkową ale nie dla producenta - źródłem wartości użytkowej jest i przyroda i praca ludzka realizowana w procesie konsumpcji - występuje jako relacja stosunku człowieka do rzeczy - interesuje ekonomie więc tylko jako właściwość towaru, zdolność do zaspokojenia potrzeby, nie interesuje własność fiz. – chem., konstrukcja - podstawowe zainteresowanie ekonomii – wokół wartości 2) wartość - ekonomistów interesują odp. na pyt. dlaczego w procesie wymiany ustalają się między towarami ilościowo określone proporcje, na podstawie których następuje wymiana ? - każdy towar ma cechę wspólną, pozwalającą porównać je miedzy sobą – są wytworami ludzkiej pracy, nie możemy porównywać towaru na podstawie wartości użytkowej i właśnie praca jest podstawą kształtowania się odpowiednich stosunków wymiennych - na wartość towarów składa się łączna suma nakładów pracy uprzedmiotowionej i pracy żywej - praca uprzedmiotowiona – ta część wartości towaru, która powstaje ze zużycia środków produkcji, zużywając się przenoszą one swoja wartość na wartość towarów wytwarzanych - nakładem pracy żywej nazywa się pracę bezpośrednich wytwórców wydatkowaną w procesie tworzenia towaru - suma pracy uprzedmiotowionej i żywej decyduje o wartości towaru - o wartości towaru nie decyduje jednak każdy nakład pracy żywej np. tworzy ja tylko praca społecznie użyteczna - są to nakłady pracy wydatkowane na tworzenie towaru w przeciętnych warunkach produkcji danego kraju - naturalnym dążeniem wszystkich producentów jest obniżenie nakładów własnej pracy poniżej przeciętnej – bo upoważnia do uzyskania naturalnie wyższych zysków - miara wartości towaru jest praca mierzona czasem, stąd praca społecznie niezbędna mierzona jest czasem pracy społecznie niezbędnej - ten czas społecznie niezbędny – jest także kategorią historyczną, maleje gdy rośnie wydajność pracy P W = S W – wydajność P – ilość wytworzonych produktów S – czas potrzebny na ich produkcję 7 - - - czas indywidualny – jaki potrzebuje producent, zależy on od kwalifikacji, organizacji, poziomu technicznego środków, od indywidualnych cech, cena produktu jest budowana na czasie indywidualnym wydajność pracy zależy od - intensywności pracy, czyli stopnia natężenia wysiłku fizycznego i umysłowego - od wielkości siły produkcyjnej pracy czyli od warunków technicznych ( kwalifikacje i narzędzia ), naturalnych ( klimat, dostępność do surowców, jakość gleby ) społeczno – organizacyjne ( kooperacje, podział pracy ) wartość towaru wynika z czasu społecznie niezbędnego WARTOŚĆ TOWARU JEST WPROST PROPORCJONALNA DO CZASU PRACY SPOŁECZNIE POTRZEBNEGO I ODWROTNIE PROPORCJONALNA DO WYDAJNOŚCI PRACY ( pr. wartości – Ricardo ) FORMY WYRAŻANIA WARTOŚCI – ETAPY ROZWOJU WYMIANY wartość jako nakład ludzi pracy nie znajduje konkretnego wyrazu w praktyce wymiany ujawnia się ona jedynie wówczas, kiedy dany towar zostanie przeciwstawiony innym towarom powstaje pojęcie tzw. WARTOŚCI WYMIENNEJ przez którą rozumiemy stosunki ilościowe w jakich jedne towary są wymieniane na inne - tak pojęta wartość towaru poprzez wielkość wartości wymiennej jest jedynym sposobem określania rynkowego stosunku wymiennego - najwcześniejsza formą wyrażania wartości była forma pojedyncza związana z bezpośrednia formą wymiany tzn. kiedy określona ilość towaru innego była wymienna na określona ilość towaru innego i kiedy sprzedaż była połączona z kupnem zarówno w czasie i przestrzeni - to bezpośrednie wyrażenie wartości łączące się z bezpośrednią wymiana napotkało na dwojakiego rodzaju trudności 1) wynikało z tego, że wymiana mogła dojść do skutku tylko wtedy. Gdy w jednym miejscu i o jednym czasie spotkali się 2 kontrahenci ( sprzedający i kupujący ), musieli oni posiadać różne towary, które chcieli miedzy sobą wymienić 2) trudnością było znalezienie towarów, które mogłyby obopólnie wyrażać swoje wartości, w tym sensie, aby można je zrównoważyć wartościowo . - ta forma wartości nosi nazwę prostej, wymiana również jest prosta - ZAPIS T – T ( wymiana towar na towar ) - rozwój produkcji towarowej i konieczność rozszerzenia wymiany doprowadziła do tzw. wymiany rozwiniętej, która wyrażała się ekwiwalentna formą wartości. - pojawiła się ona wówczas, kiedy pewne towary przy społecznej akceptacji zaczęto wykorzystywać jako ekwiwalent, czyli używać do wymierzania wartości. - towary spełniające ta rolę doprowadziły do rozdzielenia wymiany na 2 odrębne akty, akt sprzedaży i akt kupna - rozdzielenie to mogło dotyczyć czasu jak i przestrzeni - wymiana przyjęła postać T - - T - ekwiwalenty były pośrednikami w wymianie - towary aby spełnić rolę ekwiwalentną musiały posiadać 2 cechy - musiały być potrzebne - występować powszechnie - towary pełniły role ekwiwalentu - pojawienie się ekwiwalentów znacznie ułatwiło wymianę, rozszerzyło jej horyzonty - wraz z ekwiwalentem pojawiły się jednak kłopoty innego rodzaju i pojawiła się konieczność przechowywania i transportowania ekwiwalentów - w związku z tymi trudnościami wprowadzono powszechny ekwiwalent w danym środowisku - wymiana przyjęła charakter ogólny – ogólna forma wyrażania wartości T – E – T - poszukując najlepszego ekwiwalentu zaczęto coraz częściej korzystać z kruszców - uznanie kruszców za powszechny ekwiwalent łączył się bezpośrednio z powstaniem pieniądza i przejściem do pieniężnej wymiany, albo pieniężnej formy wyrażania wartości ( T – P – T ) - - powody, że kruszec nabrał wartości ( uznano kruszec za ekwiwalent ) : pieniądze są to towary jednorodne, dlatego można je dzielić bez utraty wartości kruszec jest odporny na upływ czasu łatwość i taniość przechowywania stosunkowo mała objętość reprezentująca dużą wartość - w momencie pojawienia się kapitalistycznej formy wymiany towar stał się etapem przyrostu pieniądza - towar jest ekwiwalentem 8 GOSPODARKA RYNKOWA - RYNEK – miejsce, w którym prowadzi się handel, jest to proces ( ciągłych związanych zdarzeń ), w ramach którego sprzedający i kupujący określają zakres transakcji i jej warunki, podstawowy warunek – ceny oraz ilość dóbr, w ramach tego procesu na tynku poszczególni uczestnicy poszukują informacji o rodzajach dóbr o usług, których poszukują nabywcy oraz o cenach, które są gotowi zapłacić - Ten proces ( rynkowy ) ma charakter samoregulujący, kupujący i sprzedający stale poddają swoje zachowanie modyfikacji, na podstawie zdobywanych doświadczeń i w tym sensie rynek jest zjawiskiem o charakterze procesu, ciągłości - KONKURENCJA – to proces, przy pomocy którego uczestnicy rynku dążą do realizacji swych interesów próbując przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzje zawarcia transakcji - Konkurencja nie zachodzi między kupującymi a sprzedającymi - kupujący konkurują między innymi o ograniczona ilość dóbr znajdujących się na rynku - sprzedający konkurują z innymi sprzedającymi o pieniądze będące w posiadaniu kupującego - im większe nasycenie rynku towarami i pieniędzmi tym zmniejsza się konkurencja między kupującymi, natomiast nie zmniejsza się konkurencja między sprzedającymi konkurencja między sprzedającymi przybiera różne formy : ceny, koloru, rozmiaru, zapachu, trwałości itd. - Formy konkurencji można podzielić na 2 1) konkurencja cenowa - stanowi przedmiot zainteresowania ekonomistów, którzy postrzegają ją jako siłę korygującą, doprowadzająca do zgodności między wielkością produkcji, a ilością towarów, która konsumenci są skłonni i w stanie kupić 2) konkurencja poza cenowa - rynki na których konkuruje się nie tylko za pomocą cen należą do rzadkości, w większości wypadków ( gałęzi gospodarki ) konkurencja obejmuje szeroki zakres cen towarów - można przyjąć założenie, że w ramach tej konkurencji producenci ( sprzedawcy ) będą dążyli do stworzenia ( wyboru ) takiego zestawu cech produktów, który pozwoli na uzyskanie największego zysku - w praktyce współczesnej gospodarki, konkurencja cenowa nie jest najlepszą formą rywalizacji, ponieważ zmiany cen dają się dużo łatwiej naśladować niż zmiany jakościowe gdyby wszyscy konsumenci mieli takie same preferencje, to wtedy byłaby jednorodność produktu → konkurencja cenowa model rynku konkurencyjnego – w pełni konkurencyjny rynek składa się z wielu kupujących i wielu sprzedających, aby można go określić mianem rynku konkurencyjnego musi on obejmować znaczną liczbę rzeczywistych lub potencjalnych konsumentów, w pełni konkurencyjny rynek zapewnia swobodę RACJONALNOŚĆ ZACHOWAŃ KONSUMENTA - PRZEWIDYWANIE POPYTU KONSUMENTA - im bogatszy kraj tym większą rolę odgrywa konsument na rynku – pojawia się rynek konsumenta - im więcej zależy od konsumenta, tym większego znaczenia nabiera racjonalne zachowanie konsumenta - im stabilniejszy system ekonomiczny, tym lepsze inwestycje długofalowe - ludzie dostosowują się do zmian gospodarczych, w sposób do pewnego stopnia przewidywalny - nie wszystkie zmiany w zachowaniach da się zmierzyć, wyliczyć, określić w pieniądzach - są to zachowania racjonalne pod względem ekonomicznym - jeżeli pewne działania są racjonalne to oznacza to, że takich działań można oczekiwać po ludziach, bo one wynikają za max swojego zadowolenia racjonalnymi reakcjami, działaniami ludzi, działa prawo popytu - ludzie będą podejmować takie działania, co do których spodziewają się, że oczekiwane korzyści przewyższają spodziewane koszty będą unikać takich sytuacji, w których układ kosztów i korzyści będzie odwrotny te założenia nie pozwalają nam jednak do końca przewidzieć przyszłych zachowań prawo popytu, które jest logiczna konsekwencją założenia o racjonalności zachowań, pozwala nam jednak na snucie takich przewidywań nasza zdolność jest ograniczona nie można do końca wszystkiego przewidzieć istota racjonalnego zachowania może zostać skrótowo przedstawiona w następującej formie : dana jednostka ludzka woli posiadać więcej danego dobra niż mniej to stwierdzenie implikuje, że każdy czł. zużyje cały swój dochód albo na spożycie albo na oszczędności, albo na jakąś kombinacje tych 2 celów i za każdym razem max satysfakcji wobec powyższego możemy założyć, że pewni ludzie będą stanowili metodę wartościowania dóbr – porównywanie towarów wartość, która czł. przywiązuje do poszczególnej jednostki danego dobra zależy m. in. od ilości już posiadanych, już spożytych, skonsumowanych jednostek danego dobra 9
