Czy w nauczaniu filozofii obowiązują paradygmaty ideologiczne

Czy w nauczaniu filozofii
obowiązują paradygmaty
ideologiczne?
- problem z ideologią w edukacji filozoficznej;
- konteksty światopoglądowe w edukacji
filozoficznej;
- zewnętrzne: dlaczego kształcenie filozoficzne
w Polsce warunkowane jest ideologią i polityką?
- wewnętrzne: jakie ideologie (filozoficzne?)
tkwią u źródeł konwencji kształcenia
filozoficznego?
motto
Błąd tysiąca wieków mocniejszy jest od
młodej prawdy[1]
Dominik Szulc, 1851
(prekursor polskiego pozytywizmu,
nauczyciel języka polskiego i logiki, obrońca
polskości Kopernika, Wilno, Białystok)
[1] D. Szulc, O źródle wiedzy tegoczesnej,
Nakładem Rudolfa Friedleina Księgarza,
Warszawa 1851, s. 77.
• Filozofia jest też wyrazem poglądu na świat.
Wundt pisał: „Przy tym, w każdym stuleciu
objawiają się rozmaite dążności, znajdujące
swój wyraz w niepodobnych do siebie i
walczących z sobą poglądach na świat. Dlatego
też walka poglądów na świat jest objawem
nieustannie towarzyszącym rozwojowi
historycznemu filozofii i posiadającym dla niej
bez porównania większe znaczenie, niż spory,
dotyczące rozwiązania zagadnień w
jakichkolwiek bądź pojedynczych zakresach
wiedzy.”[1].
[1] W. Wundt, Wstęp do filozofii, Warszawa
1902, s. 12.
Źródło niepokoju
- nauczanie filozofii nie jest uzasadniane/motywowane
czynnikami podstawowymi (wartości podstawowe,
autoteliczne)
- zbyt dużą rolę w zakresie i kształcie edukacji filozoficznej
pełnią uwarunkowania pozafilozoficzne
- dlaczego edukacja filozoficzna ma być uzasadniana
powodami ideologicznymi?
- strategie argumentacyjne filozofów nie są konkurencyjne
wobec przekonań i postaw światopoglądowych
- jak przekonać do filozofii: 1. szkołę; 2. władze
edukacyjne; 3. środowisko społeczne?
- czy filozofia obroni się sama? Kim mają być nauczyciele
przedmiotów filozoficznych: promotorami filozofii czy
ideologami, przekazicielami czy twórcami światopoglądu
młodzieży szkolnej?
Ideologia
• Ideologia to powstała z danej kultury wspólnota idei (poglądów,
światopoglądów), której celem jest realizacja potrzeb, przekonań,
zamierzeń, interesu danej grupy
• Ideologia (sens normatywny I): pewien styl wyjaśniania związany z
pozapoznawczym pożytkiem (interes grupy, spełnianie funkcji
społeczno-symbolicznych)
• Ideologia (sens normatywny II): pewien typ krytycyzmu (demaskacja
pozapoznawczej funkcji przeświadczeń i wartości)
• Rodzaje ideologii: polityczna (np. ideologia totalitarna,
nacjonalistyczna), prawna, religijna, przyrodnicza, filozoficzna;
• Zjawisko „odwrócenie ideologicznego”: „porządek myślowy
świadomości traktowany jest jako wyraz rzeczywistych
prawidłowości życia społecznego”
• Ideologia pełni funkcje pozapoznawcze i zwykle nie jest
przedmiotem zainteresowania filozofów
• Czy różne rodzaje filozofii, różne typy filozofowania, sposoby
uprawiania filozofii osadzone są na odrębnych, właściwych im
ideologiach?
Ideologia: dzieje pojęcia
• 1796: Destut de Tracy: ideologia to kierunek myśli
filozoficznej, związany z programem science of ideas
(nauka o ideach) Johna Locke’a
• 1845-48: Marks i Engels: Ideologia niemiecka
(znaczenie ekonomiczne: ideologia służy przeinaczaniu
rzeczywistości, to narzędzie klasy panującej)
• 1929: Karl Mannheim: Ideologia i utopia: sama ideologia
pełni funkcję czynnika bezwładnościowego kultury
(przeciwstawianie się zmianom)
• szkoła frankfurcka, Habermas: ideologia to struktura
porozumienia nieustannie zniekształcana przez struktury
władzy
• obecnie: przedmiot rozważań filozofii społecznej
opozycja między filozofią a ideologią
Filozofia:
Celem jest poznanie
teoretyczne, wiedza dla
samej wiedzy, analiza i
uogólnianie, wyrażanie
myśli czy przeżyć
Ideologia:
Prawda jest niezależna od
motywacji społecznych,
zasadności przekonań
grupy
Prawda zależna od motywacji
społecznych, zasadności
przekonań grupy
Ostatecznościowy charakter
uzasadnień filozoficznych
Relatywizacja ideologii: społeczna,
kulturowa, historyczna,
Wspólnota idei (poglądów,
światopoglądów), której celem jest
realizacja określonych zamierzeń,
interesu; ideologia zawiera pewien
program działania, którego celem jest
przeprowadzenie zmian społecznych
Różnice między ideologią a teorią naukową
http://pedagogika-psychologia.blog.pl/tag/ideologia/
ideologia
•
•
•
•
•
•
•
•
•
oferuje absolutną pewność;
ma na wszystko odpowiedź;
stała, zamknięta, skończona;
unika testowania, jest
wewnętrznie sprzeczna;
jest ślepa na ustalenia z nią
sprzeczne;
wysoce partykularna (wybór, nie
ogół);
posiada w sobie sprzeczności,
niespójności;
zakorzeniona w specyficznej
pozycji, orientacji społecznej;
wyjaśnienia są warunkowe,
negocjowane;
teoria naukowa
•
•
•
•
•
•
•
•
rozwiązania są niekompletne,
niepewne;
rozwija się, jest otwarta, poszerza
się, obejmuje nowe pola;
chętnie poddaje sprawdzaniu
pozytywne i negatywne ustalenia;
zmienia podstawowe założenia,
ustalenia;
niezależna, bezstronna,
ugruntowane stanowisko moralne;
neutralna wobec wszelkich
stronnictw;
silnie dąży do logicznej spójności,
zgodności;
ponad, poprzez wszelkie pozycje,
orientacje ;
teoria światopoglądów - Dilthey
• światopogląd to nadawanie światu sensu
• niedomkniętość wiedzy o rzeczywistości jest
źródłem światopoglądu
• filozofia, pełniąc właśnie funkcje
światopoglądowe, jest niezbędnym
uzupełnieniem ludzkiej aktywności
• rozwój filozofii warunkowany jest dążeniem do
lepszego wyrażania i uzasadniania głównych
przeświadczeń światopoglądowych
konwencje kształcenia filozoficznego
- kryterium tradycji filozoficznej
- scjentystyczna
- egzystencjalno-aksjologiczna
- metafizyczna
- postmodernistyczna
- klasyka praktyki: typy mieszane
konwencja scjentystyczna
• program „filozofii naukowej”: antyirracjonalizm,
minimalizm metafizyczny, kontekst refleksji
przyrodoznawczej, formalizm dydaktyczny, nacisk na
nauczanie logiki, koncepcja „małej filozofii”; wzorzec
filozofii analitycznej; echo neopozytywizmu
• szkoła lwowsko-warszawska
• podręczniki szkolne K. Ajdukiewicza, B. Czeżowskiego,
B. Gaweckiego, H. Lelesz; szkoły wyższe: J. Metallmann
• klasyka: powojenne Zagadnienia i kierunku filozofii
Ajdukiewicza
konwencja egzystencjalno-aksjologiczna
- orientacja na konteksty literackie, egzystencjalne, irracjonalne:
filozofia kulturowa (jako opozycja wobec filozofii scjentystycznej),
koncepcja „wielkiej” filozofii
- wytwarzanie „potrzeby filozofowania”, promocja postawy filozoficznej,
wzmacnianie polskiej duchowości; echo tradycji „romantycznej” i
Młodej Polski (koncepcja swoistej filozofii romantycznej – obecna
interpretacja Brzozowskiego przez A. Bielik-Robson); wzmocnienie
kultury filozoficznej w Polsce
- brak zwartego charakteru szkoły; Edmund Parnes, Stanisław
Brzozowski, Salomon Igel, Regina Rajchman-Ettingerowa, Henryk
Elzenberg
- podręczniki Brzozowskiego: Wstęp do filozofii, 1906; Logika, 1905; Co
to jest filozofia i co o niej wiedzieć należy, 1902; inni: jedynie
dookreślenia koncepcyjne i propozycje metodyczne (przyczyny
niedostatku piśmiennictwa: bardziej popularyzacja, niż filozofia
profesjonalna; problem rangi descjentyzacji: Leśniewski-Witwicki)
konwencja metafizyczna
- osadzenie w „klasycznej filozofii realistycznej” –
koncepcja filozofii szkolnej; tradycja postscholastyczna
(neotomizm)
- związek z powszechnością edukacji religijnej,
filozoficzne uzasadnienia dla elementarnych pojęć
teologicznych
- reinterpretacja dorobku duchowego/religijnego filozofii
- przeświadczenie o nadnaturalnym źródle wiedzy
(gwarantowanym tajemnicą Objawienia Bożego) i
istnieniu prawdy obiektywnej
- źródłem filozofii są wierzenia religijne
podręczniki
• 1890, Stefan Pawlicki [ks.], Historia filozofii greckiej od Talesa do
śmierci Arystotelesa, Pawlicki z poglądów był zwolennikiem
metafizyki teistycznej, a przeciwnikiem materializmu i pozytywizmu
• 1909, J. Bączek, Zarys historii filozofii, Warszawa (od Talesa po
Nietzschego i neoscholastyków, pozycja z wyraźnymi akcentami
polemicznymi, przeznaczona dla „średnich zakładów naukowych” i
seminariów duchownych)
• 1926, W.F. Potempa, [ks., dr prof. Sem. Duch. We Włocławku]
Historia filozofii, t. 1, cz. 1, Filozofia starożytna, Poznań,
Adresowany do słuchaczy teologii, z filozofią Wschodu - indyjską i
chińską, a Zachodu od filozofów jońskich po Platona
• 1998 - jeszcze u Coplestona (Historia filozofii, 7 -9 tomów)
archaizmy: student chrześcijański i myśl pogańska
• 2001, Czesław Stanisław Bartnik, Historia filozofii, KUL Lublin. Od
„śladów myśli kultur paleolitycznych i filozofię w starożytnych
kulturach wschodnich po personalizm”, „każdy kierunek filozoficzny
może – mimo wszystko – coś wnieść do skarbca myśli
chrześcijańskiej”; jeszcze „filozofia bada ostateczne przyczyny
wszechrzeczy, bytu jako takiego i rzeczywiście istniejącego”
konwencja postmodernistyczna
- pluralizm, multikulturalizm, decentracja,
niestabilność teoretyczna (osłabienie wymogu
spójności), złudzenie i wręcz zabawa
konwencją, dekonstrukcja
- zmiana kondycji człowieka (człowiek to nie
podmiot, lecz „miejsce realizacji dyskursów”),
odsłanianie mechanizmów opresji społecznej
- Derrida, Rorty, Foucault, Feyerabend, Lyotard,
Baudrillard, Bauman
- brak wyraźnej formacji dydaktycznej, jednak
elementy tej konwencji istotne dla dydaktyki
Opresja Foucaulta
„Uczeń w trakcie edukacji szkolnej poddawany jest
treningowi, który ma przyzwyczaić go do
obowiązującego w świecie status quo. Zdaniem
Foucaulta szkoła nie jest miejscem, gdzie człowiek
poznaje cokolwiek (poza dyskursem); uczy się tam
jedynie opisywania świata za pomocą obowiązujących
kategorii. Uczniowie przyswajają system zaklęć, za
pomocą których człowiek zaklina rzeczywistość. Szkoła
uczy nazywania, które nie ma żadnych (poza
magicznymi) związków z rzeczywistością. … z
przytłaczającą większością desygnatów pojęć, którymi
uczeń operuje, nigdy się nie spotkał i nie spotka….
Społeczność sama z siebie i sama siebie tumani
dyskursem, który wygenerowała.”; G. Trela, Chmury i
zegary, s. 183.
Przekonania pozapoznawcze – konwencja scjentystyczna
• Tradycja oświecenia, pozytywizmu, filozofii analitycznej
• Nauka wzorem doświadczenia kulturowego: Habermas:
modernizm jest jeszcze projektem nieukończonym
• Przekonanie, iż podstawę doświadczenia człowieka
określają standardy racjonalności
• Szkoła l-w: znaczenie światopoglądowe: nacisk na logikę
jako próba wzmocnienia „ideologii argumentacyjnej” (w
opozycji do „ideologii przekonań”)
• Łukasiewicz: filozofia nie jest tylko nauką, daje
najogólniejszy pogląd na świat
• Kotarbiński: historia filozofii to w gruncie rzeczy historia
poglądów na świat, „filozoficzny pogląd na świat – to tyle
co system hipotez, charakteryzujących i tłumaczących
stosunek materii i ducha w ogromie rzeczywistości.”
Przekonania pozapoznawcze – konwencja
egzystencjalno-aksjologiczna
• Postawa subiektywistyczna: podjęcie dyskusji
losu indywidualnej jednostki ludzkiej
• Postawa koncentracji na najbardziej
podstawowych potrzebach człowieka: wolność,
przemijalność, poczucie niespełnienia,
zagrożenie urzeczowieniem, utratą
autentyczności
• Klasyka motywów egzystencjalizmu: humanizm,
infinityzm, tragizm, pesymizm
Przekonania pozapoznawcze – konwencja
metafizyczna
• Przekonanie o nienaruszalności osadzenia
metafizycznego
• Podstawowy nurt: akceptacja doświadczenia
religijnego
• Dogmatyka jako sposób ustanowienia konwencji
• Opresyjny język: termin „poganin” (zawsze
wartościujący) jest wykorzystywany jako
narzędzie w walce religijnej i światopoglądowej
Przekonania pozapoznawcze – konwencja
postmodernistyczna
• potrzeba rewizji całego dorobku kulturowego
filozofii Zachodu
• krytyka dominacji nauki i jej jednostronności
• krytyka doświadczenia religijnego kultury
człowieka
• „metoda uprawiania metateorii (teorii na temat
teorii), służącej analizie nie tyle przedmiotu
badań danej dyscypliny, ile kulturowych
i psychologicznych okoliczności warunkujących
takie, a nie inne poglądy badaczy” (Edward O.
Wilson; http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2510)
Ideologia a edukacja filozoficzna w Polsce
• Czy wykluczanie filozofii z edukacji powodowane
jest czynnikami ideologicznymi?
• Dlaczego władze edukacyjne odmawiają prawa
do kształcenia filozoficznego?
• Obecność kształcenia filozoficznego zależy od
uwarunkowań politycznych (nadmiar polityki w
edukacji)
• W sensie kulturowym wciąż tkwimy w epoce
dominacji przekonań nad argumentacją (kultura
przesądu, mitu, intuicyjnie osadzonej woli
większości)
Zagrożenia w uprawianiu historii
filozofii
• „galwanizowanie” intelektualnych mumii ma cele
pozapoznawcze i światopoglądowe, a historia filozofii
służy za instrument legitymizacji i umacniania opcji
ideowych (Marek Rembierz)
• metodologiczne standardy nauki jako niezależne od
wpływów światopoglądowych
• zależność elementów ideologicznych od założeń
metafilozoficznych
zaangażowanie czy neutralność?
• w sytuacji niepokoju kulturowego (zmiany ustrojowe)
ważna jest ideologia (idee rewolucjonistów)
• stan normalności: czy możemy wrócić do
odideologizowania edukacji filozoficznej?
• czy nauczanie filozofii może być wolne od wpływów
politycznych?
• Główne zagrożenie: ograniczenia światopoglądowe
blokujące edukację filozoficzną
• Potrzeba stworzenia kontr-ideologii: ideologii pluralizmu
światopoglądowego, adekwatnego do stanu kultury
współczesnej
wnioski
• edukacja filozoficzna (a raczej jej brak) w Polsce jest
oparta na przekonaniach, a nie na argumentacji
• ma miejsce zbyt mocno osadzenie edukacji filozoficznej
na ideologii (filozofowie są niewolnikami ideologów), na
przekonaniach światopoglądowych. Nie ma jakiegoś
planu wprowadzenia obowiązkowej filozofii w
perspektywie np. 10 lat
• powrót do stanu normalności: zmniejszenie lęku
kulturowego (niepokoju związanego z transformacjami
społecznymi - osłabienie znaczenia złej tradycji) 1989 –
2014; odideologizowanie (lub wprowadzenie
zróżnicowania idei) kształcenia filozoficznego
• edukacja światopoglądowa w polskiej szkole nie
odpowiada stanowi współczesnej kultury
• cel: wprowadzenie powszechnej edukacji filozoficznej i
etycznej w szkołach