Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze

Filozofia przyrody
Koncepcje filozofii przyrody
Andrzej Łukasik
Instytut Filozofii UMCS
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik
[email protected]
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, Tarnów 2007
M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004
Sekcja Filozofii Przyrody Wydział Filozofii Chrześcijańskiej UKSW
http://www.sfp.wfch.uksw.edu.pl/
Sekcja Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych Polskiego Towarzystwa
Filozoficznego http://www.filozofiaprzyrody.org.pl/
Strona konferencji „Filozofia przyrody współcześnie”
http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/Konferencja%20Filozofia%20przyro
dy.htm
A. Lemańska, Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze, Warszawa 1998
Z. Hajduk, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa.
Metakosmologia, Lublin 2004
M. Tempczyk, Ontologia świata przyrody, Kraków 2005
A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii
przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem elementarności, Wyd.
UMCS, Lublin 2006
2
• „Jedynym zagadnieniem, co do którego wszyscy zgadzają się, że powinno
być omawiane w wykładzie tej filozoficznej dyscypliny jest problem: czy
filozofia przyrody w ogóle istnieje?”
(M. Heller, Filozofia przyrody, s. 17)
3
Filozofia przyrody przed powstaniem nauk
przyrodniczych
• Filozofia rozpoczęła się jako filozofia przyrody (Grecja, VII w. p.n.e.)
• Przed powstaniem nauk przyrodniczych (do XVII w.) - spekulatywna
filozofia przyrody
• Filozofowie przyrody formułowali swoje poglądy na temat
podstawowych składników materii, czasu, przestrzeni, dynamiki ruchu
i wszechświata jako całości na podstawie bezpośredniego
doświadczenia zmysłowego, opierając się zwykle na pewnych
założeniach metafizycznych.
4
Wiek XVII – powstanie nauk przyrodniczych
•
•
•
•
Galileusz, Newton – podstawy matematycznego przyrodoznawstwa
Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica, 1687
Spektakularne sukcesy nauki (fizyki)
Stąd - zagadnienie istnienia filozofii przyrody po powstaniu nauk
przyrodniczych. Czy filozofia przyrody została wyeliminowana
przez nauki przyrodnicze?
5
Wielość koncepcji filozofii przyrody, wielość nazw
•
•
•
•
•
•
•
Philosophy of nature
Natural philosophy
Philosophy of science
Naturphilosophie
Philosophie de la nature
Cosmologia
Philosophia naturalis
6
Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze
• Przedmiot filozofii przyrody = przyroda
• Przedmiot filozofii przyrody jest taki sam jak nauk przyrodniczych,
odmienne są metody badań
• Nauki przyrodnicze – obserwacja, eksperyment, pomiar, formułowanie
hipotez, tworzenie teorii, matematyczny opis zjawisk
• Filozofia przyrody – refleksja filozoficzna
• Filozofia przyrody ożywionej/nieożywionej
• Różne (i niejednolite) sposoby klasyfikacji filozofii przyrody
7
Ujęcia filozofii przyrody
Tradycyjne
Przedmiot badań = przyroda
poznawana bezpośrednio
lub za pośrednictwem nauk
przyrodniczych (np. neotomizm)
Nietradycyjne:
Przedmiotem badań są
jeszcze inne obiekty
niż byty materialne (teorie
przyrodnicze, metody nauk,
sposoby weryfikacji falsyfikacji)
-synteza nauk przyrodniczych
- ekstrapolacja i uogólnienie
wyników nauk
- filozofia w nauce
8
Metody uprawiania
filozofii przyrody
Wyjście od metafizyki
Wyjście od
nauk przyrodniczych
9
Filozofia przyrody jako nauka „na
początku” (Wissenschaft am Anfang)
• Filozofia przyrody jako „zasobnik” dla problemów, zagadnień, pojęć z
zakresu nauk przyrodniczych – rozważanie problemów, których nie umiały
rozwiązać nauki szczegółowe (np. z powodu braku dostatecznego ich
rozwoju); stadium wstępne nauk
• Przykłady problemów: zagadnienie budowy ciał materialnych, kwestie
dotyczące natury czasu i przestrzeni, dynamiki, przyczynowości…
• Dzięki rozwojowi przyrodoznawstwa, problemy te zostały przejęte przez
nauki przyrodnicze
• Zadanie filozofii przyrody - podejmowanie zagadnień nie rozważanych
jeszcze w ramach przyrodoznawstwa
• Filozofia przyrody jako spekulatywna część nauk przyrodniczych, wstęp do
poznania przyrody, rozwijanego później przez nauki szczegółowe
10
Filozofia przyrody jako filozoficzna refleksja „na
marginesie” nauk przyrodniczych”
• Rozważania o charakterze filozoficznym podejmowane przez uczonych w
związku z uprawianymi przez nich dyscyplinami empirycznymi
• Filozofujący przyrodnicy (np. Albert Einstein, Niels Bohr, Max Planck,
David Bohm, Werner Heisenberg, Roger Penrose, Ilya Prigogine)
11
Filozofia przyrody jako refleksja nad założeniami nauk
przyrodniczych
• Cel filozofii przyrody - refleksja nad filozoficznymi założeniami nauk
przyrodniczych
• Potraktowanie wyników nauk przyrodniczych jako punktu wyjścia dla
refleksji filozoficznej – filozoficzna interpretacja teorii naukowych
• Przykłady założeń filozoficznych „niemożliwych do naukowego
udowodnienia”
- założenie realnego istnienia świata fizycznego
- założenia: matematyczności, idealizowalności, elementarności i jedności
przyrody
• Problemy: 1) czy nauki przyrodnicze mają założenia o charakterze
filozoficznym; 2) jak rozumieć filozoficzne konsekwencje teorii
naukowych
12
Filozofia przyrody jako filozofia nauk przyrodniczych –
philosophy of science
• Cel filozofii przyrody – logiczna analiza pojęć, twierdzeń, metod
badawczych, sposobów dochodzenia do twierdzeń, sposobów ich
uzasadniania, weryfikowania, falsyfikowania stosowanych w ramach nauk
przyrodniczych
• Stanowisko głoszone przede wszystkim przez neopozytywistów, którzy
zanegowali sensowność uprawiania filozoficznej refleksji nad światem
materialnym: wszystko o przyrodzie mogą powiedzieć nauki przyrodnicze,
nie ma więc miejsca na autonomiczną dyscyplinę filozoficzną badającą
naturę rzeczywistości
• Filozofia przyrody jako metanauka, badanie teorii przyrodniczych, a nie
samej rzeczywistości materialnej
• Epistemologia nauk przyrodniczych i metodologia nauk przyrodniczych
• Analiza metod stosowanych w naukach przyrodniczych (filozoficzna lub
logiczna)
13
Filozofia przyrody jako synteza bądź uogólnienie wyników
nauk przyrodniczych
• Cel filozofii przyrody – synteza wyników uzyskiwanych przez
poszczególne dziedziny przyrodoznawstwa
• Sformułowanie ogólnego obraz świata, zaspokojenie ludzkiej potrzeby
całościowego spojrzenia na świat materialny
• Same nauki przyrodnicze nie mogą stworzyć takiej całościowej wizji.
Filozofia przyrody jako konieczne i nieodzowne dopełnienie nauk
• Nauki przyrodnicze same mogą dokonywać częściowych syntez czy
uogólnień swoich wyników - teorie z pogranicza dwóch, czy kilku różnych
dyscyplin, ogólne schematy pojęciowe lub teorie (np. teoria systemów,
podstawowe teorie fizyki)
• Jeżeli synteza nie ma być jedynie encyklopedycznym zestawieniem teorii
przyrodniczych (w pewnej fazie ich rozwoju), to potrzebna jest idea
przewodnia (np. zaczerpnięta z nauk przyrodniczych, lecz
ekstrapolowana na całość przyrody)
14
Filozofia przyrody jako metafizyka przyrody
• Dyscyplina filozoficzna udzielająca odpowiedzi na najważniejsze pytania
dotyczące tego, co istnieje
• Cel filozofii przyrody – „poznanie natury i właściwości bytów
materialnych w świetle naczelnych zasad myślenia” (np. Arystoteles, św.
Tomasz, neotomizm, Whitehead)
• Filozoficzne dociekania nad samą przyrodą, a nie nad podstawami i
metodami nauk przyrodniczych
• Filozofia (metafizyka) przyrody jako niesprowadzalna do innych nauk,
mająca własny język, metody i zadania
• Tradycyjne ujmowanie filozofii przyrody zakłada arystotelesowskie pojęcie
nauki oraz tradycyjny podział nauk według stopni abstrakcji (abstrakcja
fizyczna, matematyczna, metafizyczna)
15
Filozofia przyrody jako eko-etyka
• Przedmiot filozofii przyrody - przyroda wraz z ludzkimi działaniami
nakierowanymi na nią. Działanie to kwalifikuje się bądź aprobująco, bądź
dezaprobująco, tworząc w ten sposób normatywne orientacje, kształtujące
stosunek człowieka do przyrody. Tego typu refleksja wydaje się potrzebna
zwłaszcza w dobie kryzysu ekologicznego. Stąd bierze się zainteresowanie
problematyką typową dla filozofii przyrody i podejmowanie takiego
określenia przyrody i miejsca w niej człowieka, aby stanowiło to
uzasadnienie dla powinności chronienia środowiska naturalnego
• Cel „praktycznej filozofii przyrody” - znalezienie uzasadnień dla
konieczności ochrony przyrody
• Włączenie w obręb filozofii przyrody świat wartości i norm moralnych –
badanie tego, co jest istotne ze względu na relacje między człowiekiem a
przyrodą (etyka ekologiczna)
16
Filozofia przyrody jako filozofia w nauce
•
•
•
•
Cel filozofii przyrody - wykrywanie i analizowanie autentycznie
filozoficznych zagadnień uwikłanych w problematykę naukową przy użyciu
współczesnych narzędzi logicznych i metodologicznych
Nauki szczegółowe są przesiąknięte treściami filozoficznymi (szereg
problemów, tradycyjnie określanych jako filozoficzne, jest uwikłanych w
teorie empiryczne)
– Wpływ idei filozoficznych na powstawanie i ewolucję teorii naukowych
(problem: kontekst uzasadnienia a kontekst odkrycia)
– Poszukiwanie filozoficznych zagadnień uwikłanych w teorie empiryczne [czas,
przestrzeń, przyczynowość, determinizm]
– Badanie filozoficznych założeń leżących u podstaw teorii empirycznych
[założenie matematyczności, idealizowalności, elementarności i jedności
przyrody]
– Poszukiwanie ontologii, którą zakłada matematyczny formalizm danej teorii
fizycznej
Zatarcie różnic miedzy zagadnieniami typowymi dla filozofii przyrody a
filozofią przyrodoznawstwa
Program filozofii w nauce wyrasta z praktyki badawczej uczonych, którzy
odkrywają w swej pracy zagadnienia filozoficzne wykraczające poza
przedmiot i metody poszczególnych nauk
17