spółka kapitałowa jako pokrzywdzony w procesie karnym
advertisement
SPÓŁKA KAPITAŁOWA JAKO POKRZYWDZONY W PROCESIE KARNYM Szymon Pawelec Warszawa 2011 Spis treści Wykaz skrótów / 9 Wprowadzenie do problematyki Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy / 13 Część Pierwsza Zagadnienia ogólne Rozdział I Uwagi nad definicją pokrzywdzonego / 29 1. Definicja ustawowa pokrzywdzonego w kontekście historycznym / 29 2. Minimalna treść definicji ustawowej / 35 3. Uwagi nad doktrynalną i orzeczniczą wykładnią definicji ustawowej / 37 3.1. Dobro prawne / 38 3.1.1. Spory dotyczące podwójnego przedmiotu ochrony / 45 3.1.2. Zbieg przepisów – sygnalizacja zagadnienia / 55 3.2. Bezpośredniość naruszenia lub zagrożenia / 56 3.3. Osoba fizyczna lub prawna albo inny podmiot wskazany w treści art. 49 k.p.k. / 64 4. Posumowanie uwag nad wykładnią definicji pokrzywdzonego / 68 Rozdział II Wybrane zagadnienia dotyczące natury spółki kapitałowej / 72 1. Wprowadzenie / 72 2. Natura spółki kapitałowej / 73 5 Spis treści 3. Podmiotowość prawna spółki kapitałowej / 76 4. Z problematyki teorii organów / 77 5. Spółka kapitałowa jako wspólne przedsięwzięcie na wielką skalę / 81 6. Podsumowanie / 84 Część Druga Zagadnienia szczegółowe Wprowadzenie / 89 Rozdział III Reprezentacja spółki kapitałowej w procesie karnym / 93 1. Uwagi wstępne / 93 2. Sposoby reprezentacji spółek kapitałowych przez zarząd / 95 2.1. Główne mechanizmy ustawowe zapobiegania podejmowaniu przez członków zarządu rozstrzygnięć w warunkach konfliktu interesów / 100 3. Reprezentacja pokrzywdzonej spółki przez zarząd w procesie karnym / 106 3.1. Wykładnia przepisów odsyłających / 106 3.2. Ustanowienie kuratora / 108 3.3. Oskarżony jako reprezentant pokrzywdzonej spółki / 110 4. Reprezentacja pokrzywdzonej spółki przez prokurenta / 119 4.1. Uwagi nad stanowiskiem Sądu Najwyższego / 120 4.2. Propozycja rozwiązania problemu / 123 5. Podsumowanie / 129 Rozdział IV Kontynuacja i sukcesja statusu pokrzywdzonego przy transformacjach spółek kapitałowych / 133 1. Wprowadzenie / 133 2. Przekształcenia spółek – zasada kontynuacji / 137 3. Łączenie spółek – sukcesja uniwersalna (pełna) / 145 4. Podział spółki – wokół problemu sukcesji uniwersalnej częściowej / 152 4.1. Charakterystyka wstępna / 152 4.2. Teoretyczne i praktyczne problemy ze stosowaniem instytucji podziału w procesie karnym / 156 5. Podsumowanie / 164 6 Spis treści Rozdział V Status pokrzywdzonego wobec powiązań umownych w grupie kapitałowej / 168 1. Wprowadzenie / 168 2. Problematyka grup kapitałowych – zarys regulacji prawnej na tle ekonomicznej natury podmiotów / 170 3. Pokrzywdzenie a umowne zasady wykorzystywania majątku w grupie – problem indywidualizacji / 176 3.1. Szeroki zakres podmiotowy pokrzywdzenia – przestępstwo kradzieży / 178 3.2. Homogeniczność praw obligacyjnych do dobra objętego działaniem przestępnym – grupowy charakter pokrzywdzenia / 181 3.3. Wymierzenie działania przestępnego tylko przeciwko części uprawnień do rzeczy / 183 3.3.1. Wyłączne pokrzywdzenie nieposiadającego właściciela / 183 3.3.2. Wyłączne pokrzywdzenie użytkownika / 188 3.4. Umowna regulacja partycypacji w szkodzie pokrzywdzonego / 194 3.5. Praktyczne uwarunkowania identyfikacji pokrzywdzonego / 197 4. Podsumowanie / 199 Rozdział VI Przestępne działanie na szkodę spółki a pokrzywdzenie wspólników i akcjonariuszy / 203 1. Wprowadzenie / 203 2. Wokół problemu pokrzywdzenia wspólników i akcjonariuszy / 207 2.1. Bezpośredni przedmiot ochrony / 207 2.2. Nadrzędność kategorii interesu spółki / 212 2.3. Zagrożenia związane z podmiotową rozciągłością pokrzywdzenia – analiza porównawcza z problematyką poszkodowania / 217 2.4. Sytuacja wspólników i akcjonariuszy wobec rozwiązania spółki / 223 3. Podsumowanie / 228 7 Spis treści Rozdział VII Zamach na członka organu a pokrzywdzenie spółki kapitałowej / 232 1. Analiza wprowadzająca / 232 2. Pokrzywdzenie spółki przy przestępstwie oszustwa a teoria organów / 236 3. Zamach na życie lub zdrowie członka organu a pokrzywdzenie spółki / 240 4. Podsumowanie / 250 Wnioski końcowe / 253 Literatura / 261 Orzecznictwo / 275 8 Wykaz skrótów Źródła prawa EKPC k.c. k.h. k.k. k.k. z 1932 r. k.k. z 1969 r. k.p.c. k.p.k. k.p.k. z 1928 r. Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm., zwana też Europejską Konwencją Praw Człowieka) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. – Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571 z późn. zm.) ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. (tekst pierwotny: Dz. U. Nr 33, poz. 313) 9 Wykaz skrótów k.p.k. z 1969 r. k.s.h. p.p.s.a. p.u.n. StPO u.o.i.f. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 z późn. zm.) Straffprocessordnung (kodeks postępowania karnego Niemiec z dnia 1 lutego 1877 r., w brzmieniu z 1987 r., BGBI III/FNA 312-2) ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384 z późn. zm.) u.o.p. (również jako: ustawa o ofercie publicznej) ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 185, poz. 1439 z późn. zm.) u.o.p.z. (również jako: ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych) ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 z późn. zm.) Inne Biul. SN Dz. U. Dz. Urz. WE ETPC ETS 10 Biuletyn Sądu Najwyższego Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich Europejski Trybunał Praw Człowieka Europejski Trybunał Sprawiedliwości Wykaz skrótów KNF KPWiG MSR NSA OSA OSNC OSNCP OSNK OSNKW OSNP OSNPG OSP OTK SA SE SN SO SR TK UOKiK Komisja Nadzoru Finansowego Komisja Papierów Wartościowych i Giełd Międzynarodowe Standardy Rachunkowości Naczelny Sąd Administracyjny Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Sąd Apelacyjny Societas Europea (spółka europejska) Sąd Najwyższy Sąd Okręgowy Sąd Rejonowy Trybunał Konstytucyjny Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów 11 Wprowadzenie do problematyki Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy Niniejsza praca poświęcona jest problematyce uczestnictwa spółki kapitałowej w procesie karnym w charakterze pokrzywdzonego. Tak zakrojony przedmiot badań leży na niewątpliwie trudnym do analizy pograniczu prawa karnego procesowego oraz prawa handlowego. O stopniu skomplikowania tej tematyki wydaje się stosunkowo dobrze świadczyć poziom rozwoju poświęconych jej rozważań doktrynalnych. Pomimo bowiem, iż instytucja pokrzywdzonego, jak również, w jeszcze większym stopniu, instytucje spółki akcyjnej oraz spółki z o.o. doczekały się na przestrzeni lat rozległych opracowań naukowych w niemalże każdym systemie prawnym świata, zaś możliwość udziału spółek kapitałowych w procesie w charakterze pokrzywdzonego łączy się z bardzo istotnymi konsekwencjami natury praktycznej, w szczególności w sferze możliwości dochodzenia roszczeń pieniężnych z tytułu popełnionego przestępstwa1, brak dotąd w polskiej i zagranicznej doktrynie pracy, która podejmowałaby próbę łącznej analizy obu tych instytucji, wykraczając poza pojedyncze przypadki fragmentarycznych problemów prawnych. Przyczyn tego stanu można szukać przede wszystkim w utrudnieniach systemowych, wymuszających przy tego typu problematyce prowadzenie wykładni instytucji karnych procesowych (częściowo także karnych materialnych) z uwzględnieniem rozbudowanych rozwiązań prawa handlowego. Niejednokrotnie na styku rozwiązań prywatnoprawnych oraz karnoprocesowych ujawniają się również sprzeczności lub luki, któ1 W polskim procesie karnym uwidocznia to m.in. art. 11 k.p.c., stanowiący o prejudycjalnym charakterze ustaleń karnych wyroków skazujących co do popełnionego przestępstwa. 13 Wprowadzenie do problematyki rych nie sposób przezwyciężyć bez sięgania po interpretację odwołującą się do podstawowych zasad procesu karnego oraz istoty poszczególnych instytucji rządzących funkcjonowaniem spółek kapitałowych. Wykładnia tego rodzaju zagadnień z pogranicza obu gałęzi prawa jest nie tylko trudna, ale również, w płaszczyźnie stosowania prawa, obarczona stosunkowo wysokim stopniem ryzyka jej podważenia, jako nazbyt daleko odstępująca od gramatycznego brzmienia przepisu lub kładąca zbyt duży nacisk na jedną tylko grupę racji. Dobrym przykładem takiego stanu pozostaje zagadnienie sukcesji statusu pokrzywdzonego przy przekształceniach spółek kapitałowych czy też napotykający poważne przeszkody, przede wszystkim w praktyce organów prowadzących postępowania przygotowawcze, problem rozstrzygnięcia o dopuszczalności reprezentowania pokrzywdzonej spółki przez członka zarządu podejrzanego o działanie na jej szkodę2. Powody, dla których temat pokrzywdzenia spółek kapitałowych zasługuje na szersze omówienie naukowe, wykraczają poza sam problem korelacji przepisów karnoprocesowych z regulacjami określającymi status prawny spółki akcyjnej i spółki z o.o. Już bowiem pobieżna analiza problematyki osobowości prawnej spółek kapitałowych, zestawiona z elementami składającymi się na definicję procesową pokrzywdzonego, pozwala zauważyć, iż skontrastowanie tych dwóch instytucji, klasycznie należących do zupełnie odrębnych gałęzi prawa, wymaga sięgnięcia do fundamentów tworzących zarówno karnoproceduralny obraz pokrzywdzonego, jak i określających naturę omawianych podmiotów prawa handlowego. Czynione na tym tle uwagi stają się zaś pomocne nie tylko w rozwiązywaniu problemów dotyczących specyficznych podmiotowo form uczestnictwa w procesie karnym. Służą one także lepszemu określeniu ram definicyjnych tak nieostro zarysowanej w polskim ustawodawstwie karnoprocesowym instytucji pokrzywdzonego, jak również wychwyceniu niedomagań polskiej procedury karnej, pojawiających się w tych wszystkich wypadkach, w których uczestnikiem tradycyjnie antropocentrycznego procesu staje się podmiot inny niż osoba fizyczna. W niniejszej pracy podjęto próbę ukazania (co stanowi tym samym jej zasadniczą tezę), że analiza problemu pokrzywdzenia spółek kapitałowych wymaga szerokiego odwołania do zaplecza prawa prywatnego, definiującego naturę tych podmiotów. Przez tę kategorię rozumiane zaś będą przede wszystkim przepisy kodeksu spółek handlowych (dla których 2 14 Szerzej o tym zagadnieniu w Części Drugiej pracy. Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy stosowane będzie także zbiorcze pojęcie prawa spółek 3), uzupełnione regulacją normatywną przepisów prawa cywilnego4. Począwszy od zagadnienia reprezentacji procesowej, poprzez problem sukcesji i kontynuacji statusu pokrzywdzonego, na kwestii identyfikacji naruszonego lub zagrożonego dobra prawnego w określonych konfiguracjach podmiotowych i organizacyjnych kończąc, konieczne jest, aby identyfikowana norma karnoprocesowa pozostawała w ciągłości z bazową regulacją prawa materialnego, określającą zasady konstrukcyjne danej spółki kapitałowej. W sytuacji zaś ewentualnego konfliktu pomiędzy wyjściową sferą prawa prywatnego a rozwiązaniami karnoprocesowymi (a niekiedy także karnymi materialnymi), skutkującego zagrożeniem spójności między poszczególnymi gałęziami prawa, minimalnym wymogiem powinno pozostawać uzasadnienie przyznania pierwszeństwa określonemu rozwiązaniu penalnemu przed przyjętą konstrukcją prywatnoprawną. Skoro bowiem ustawodawca uczynił już ten krok, że dopuścił do udziału w postępowaniu karnym w charakterze pokrzywdzonego nie tylko osoby fizyczne, lecz również m.in. spółki kapitałowe, to ta instytucja karnoprocesowa powinna respektować naturę tych podmiotów i ich odmienność od osób fizycznych. Wieloorganowa struktura wewnętrzna spółek kapitałowych, występowanie działających w ich ramach osób fizycznych nie jako samodzielnych podmiotów, lecz jako piastunów organów spółki, oddzielenie sfery właścicielskiej od zarządczej, uwolnienie udziałowców od odpowiedzialności za zobowiązania spółki czy wreszcie możliwość 3 W odniesieniu do przepisów kodeksu spółek handlowych dotyczących zarówno spółki akcyjnej, jak i spółki z o.o. będzie analogicznie używane pojęcie prawa spółek kapitałowych. Należy jednocześnie wyjaśnić, iż poza punktowymi odniesieniami, służącymi przede wszystkim ukazaniu rozpiętości możliwych wariantów funkcjonowania spółek akcyjnych oraz różnorodnej struktury ich akcjonariatu, zasadniczym przedmiotem rozważań niniejszej pracy nie czyniono z tego elementu szeroko rozumianego prawa spółek, który dotyczy spółek publicznych i poddany jest regulacji ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384 z późn. zm.) oraz ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 185, poz. 1439 z późn. zm.). 4 Poza obszarem rozważań pozostawiono w tym miejscu szczegółowe zagadnienia klasyfikacyjne związane z dyskusją doktrynalną nad wykładnią art. 2 k.s.h. i historycznym procesem wyodrębniania dziedziny prawa handlowego w systemie prawa prywatnego (prawa cywilnego powszechnego). W płaszczyźnie ogólnej trafnie na tym tle wskazują J. Okolski i D. Wajda, iż proces ten nigdy nie doprowadził do negacji, co najmniej subsydiarnej, stosowalności norm cywilnoprawnych do stosunków gospodarczych ani do zerwania wspólnej metody regulacji prawa cywilnego oraz prawa handlowego. Szerzej por. J. Okolski, D. Wajda (w:) J. Okolski (red.), Prawo handlowe, Warszawa 2008, s. 26–29. 15 Wprowadzenie do problematyki występowania konfliktu interesów w ramach spółki – wszystkie te cechy powinny znaleźć zasadnicze odzwierciedlenie karnoproceduralne. Oczywiście nie sposób uniknąć odstępstw i ograniczeń w tym zakresie. Istotne jest jednak, aby w wypadku gdy w postępowaniu karnym pojawią się takie ograniczenia albo odstępstwa, każdorazowo poparte były one silną podstawą aksjologiczną lub jednoznacznymi wskazaniami interpretacyjnymi, nie wynikały zaś jedynie ze swoistego ignorowania prywatnoprawnego zaplecza podmiotowości danego uczestnika procesu. Jako wyjątek, nie zaś ogólną, dowolnie wykorzystywaną możliwość, powinno się na tym tle traktować działania polegające na deformowaniu jednolitych instytucji prawa materialnego (prawa spółek) przez przyjęte rozwiązania karnoprocesowe5. Argumenty na poparcie tak naszkicowanej tezy będą prezentowane w niniejszej pracy zasadniczo poprzez odwołanie się do postulatów interpretacyjnych możliwych do zrealizowania z punktu widzenia de lege lata. W wypadkach szczególnie istotnych z punktu widzenia poszanowania instytucji prawa spółek kapitałowych, których odwzorowanie w postępowaniu karnym napotyka na zbyt duże trudności ze względu na zasadniczy brak dla nich punktu odniesienia w ustawie karnej procesowej albo wyraźną sprzeczność i których nie sposób byłoby przezwyciężyć na drodze wykładni systemowej, będą formułowane również uwagi pod kątem możliwych zmian ustawowych. Już na tym etapie wprowadzenia do problematyki należy także zaznaczyć, iż ze względu na niezwykłą obszerność stykających się w niniejszej pracy dziedzin, dobór omawianych zagadnień szczegółowych podyktowany został chęcią skupienia się tylko na tych wypadkach, w których karnoprocesowy walor pokrzywdzenia może kształtować się w zasadniczo odmienny sposób niż u klasycznych uczestników postępowania karnego, tj. osób fizycznych. U podstaw wyżej naszkicowanej ogólnej tezy niniejszej pracy leżał szereg obserwacji badawczych oraz motywacji dogmatycznych, przyjmujących w ograniczonym zakresie także postać założeń. Ponieważ miały one istotny wpływ na przyjęty w niniejszej pracy punkt widzenia, a pośrednio także na jej ostateczny obraz, poniżej zostają przedstawione najważniejsze z nich. 5 Odnośnie prezentacji tej tezy na tle ogólnej problematyki rzetelnego procesu karnego por. Sz. Pawelec, O potrzebie poszanowania natury spółek kapitałowych w postępowaniu karnym w świetle zasady rzetelnego procesu (w:) J. Skorupka, W. Jasiński (red.), Rzetelny proces karny, materiały konferencji naukowej, Trzebieszowice, 17–19 września 2009 r., Warszawa 2010, s. 209. 16 Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy Przede wszystkim, na przykładzie tej najbardziej skomplikowanej instytucjonalnie grupy podmiotów, jaką tworzą spółki kapitałowe, można zaobserwować, iż polskie prawo karne procesowe boryka się z problemem ograniczonej stosowalności w odniesieniu do podmiotów innych niż osoby fizyczne. Pomimo wypływającej z brzmienia kodeksowej definicji pokrzywdzonego deklaracji, iż nie istnieją przeszkody dla uznawania osób prawnych za pokrzywdzonych na równi z osobami fizycznymi, na poziomie szczegółowych zagadnień korzystanie z tej możliwości doznaje restrykcji. Cały szereg czynników, poczynając od wielokrotnie szablonowo stosowanego kryterium bezpośredniości naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego, na ignorowaniu obligatoryjnych elementów struktury podmiotu korporacyjnego kończąc, powoduje, iż podmioty inne od osób fizycznych niejednokrotnie nie mogą uzyskać w procesie karnym należytej ochrony swoich praw jako pokrzywdzeni. Przy niedostatku normatywnej regulacji procesowej uwzględniającej specyfikę osób prawnych oraz wobec – wynikającego z uwarunkowań historycznych – braku wystarczająco długiej i ciągłej praktyki orzeczniczej w „obsłudze” złożonych podmiotów korporacyjnych występujących w charakterze pokrzywdzonych, można łatwo ulec pokusie patrzenia na te organizmy przez pryzmat rozstrzygnięć i założeń teoretycznych przyjmowanych dla osób fizycznych. Co więcej, wobec mnogości prac badawczych oraz judykatów poświęconych problemowi przestępstw, w wyniku których pokrzywdzone zostają osoby fizyczne 6, wydaje się, że czasem, być może w sposób niezamierzony, dochodzi do nadmiernego zbliżenia instytucji pokrzywdzonego do kategorii „ofiary przestępstwa”7, 8. Skutkiem tego na tę pierwszą, ogólną kategorię zostają przelane obserwacje i wnioski interpretacyjne o charakterze typowo antropocentrycznym. 6 Z nowszych prac por. na przykład: D. Greer (red.), Compensating Crime Victims. A European Survey, Freiburg im Breisgau 1996; T. Cielecki, J.B. Banach-Gutierrez, A. Suchorska (red.), Pozycja ofiary w procesie karnym – standardy europejskie a prawo krajowe, Szczytno 2008; E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Prawa ofiar przestępstw, Warszawa 2009. 7 Ten proces widać także, jeśli zwrócić uwagę, iż duża część regulacji prawa międzynarodowego i europejskiego albo dokonuje w sposób dorozumiały zawężenia pojęcia karnoprawnie rozpoznawalnego pokrzywdzonego do kategorii osób fizycznych, albo wprost stanowi o definicji ofiary (victim) rozumianej wyłącznie jako osoba fizyczna. Odnośnie przykładów por. szerzej H. Fischer, C. Kress, R.S. Lueder (red.), International and National Prosecution of Crimes Under International Law, Berlin 2001, s. 290. 8 Odnośnie różnic pomiędzy kategoriami „pokrzywdzony” a „ofiara przestępstwa” por. także K. Dudka, Skuteczność instrumentów ochrony praw pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym w świetle badań empirycznych, Lublin 2006, s. 35–39. 17 Wprowadzenie do problematyki Problem ten pozostaje o tyle doniosły praktycznie, iż na gruncie karnoprocesowym (wyjściowo niekiedy także na gruncie karnym materialnym) buduje fałszywy obraz spółek kapitałowych, sprzeczny z ich realną postacią określoną w prawie spółek. Pozostaje to szczególnie widoczne w tych wypadkach, w których faktycznie ujmowane pokrzywdzenie związane jest stricte z przyjętą strukturą organizacyjną spółki. Próby odwoływania się na tym gruncie do takiego rozumienia ogólnych przepisów karnoprocesowych, jakie utrwaliło się w praktyce stosowanej wyłącznie wobec osób fizycznych, będących w oczywisty sposób podmiotami zarówno indywidualnymi, jak i – co szczególnie istotne – homogenicznymi w swoich zachowaniach, okazują się miejscami istotnie zawodne. W naturę spółek kapitałowych wpisane są bowiem zarówno kolegialność, jak i zdolność do przekształceń strukturalnych. Osadzonym w szerszej perspektywie motywem, który wpłynął na ostateczny temat niniejszej pracy, była także chęć odniesienia się do kształtowanej przez doktrynę oraz orzecznictwo wykładni kodeksowej kategorii pokrzywdzonego. Rozważania dotyczące problemu pokrzywdzenia spółki kapitałowej pozwalają bowiem wyjątkowo dobrze wykazać, jak trudnym w istocie zagadnieniem, umykającym kategorycznym, jednopłaszczyznowym rozstrzygnięciom, pozostaje interpretacja art. 49 § 1 k.p.k. Obserwując dyskusję nad kodeksową definicją pokrzywdzonego, nie sposób nie dostrzec tych poglądów, które wskazują, że pomimo iż funkcjonowała ona w zakresie zbliżonym do obecnego już w kodeksie postępowania karnego z 1928 r., obarczona jest ona w istocie błędem logicznym, polegającym na definiowaniu niedookreślonego pojęcia poprzez sięgnięcie po dwa równie niedookreślone terminy (tj. „dobro prawne” oraz „bezpośredniość”)9. Za uzasadnione należy uznać także, iż pomimo braku na przestrzeni ostatnich osiemdziesięciu lat zasadniczej zmiany literalnego brzmienia kategorii definicyjnych instytucji pokrzywdzonego, za sprawą przeobrażeń ustrojowych oraz rozwoju stosunków gospodarczych, skutkujących wdrażaniem coraz bardziej rozbudowanych instrumentów kapitałowych do handlowego obrotu prawnego, w sposób istotny rozszerzył się zakres desygnatów dla użytych w tej definicji pojęć. Znamienne pozostają także uwagi tych przedstawicieli doktryny, którzy podnoszą, iż nawet nieco rozciągnięty zakres materialnoprawnej podsta9 Por. W. Sych, Wpływ pokrzywdzonego na tok postępowania przygotowawczego w polskim procesie karnym, Kraków 2006, s. 31. 18 Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy wy ustalenia, kto jest pokrzywdzonym przez przestępstwo, „nie zapobiega do końca rozstrzygnięciom niesprawiedliwym, w odbiorze społecznym niezrozumiałym”10 . Za skoncentrowaniem niniejszej pracy na instytucji pokrzywdzonego przemawiała również największą praktyczna doniosłość udziału spółek w postępowaniu karnym w tej właśnie roli. Wskazać tu należy chociażby na potencjalne korzyści dla spółki, występującej aktywnie w obronie swoich praw jako pokrzywdzonego, a związane z przywoływaną już prejudycjalnością prawomocnego wyroku skazującego dla procesu cywilnego, czy też bezpośrednio z możliwością uzyskania naprawienia szkody w drodze środka karnego albo powództwa adhezyjnego. Istotną rolę odgrywają również dane ilościowe. Od strony teoretycznej można próbować wskazywać, iż to rola procesowa spółki kapitałowej jako podmiotu odpowiedzialnego na mocy ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych11 wiąże się z poważniejszymi konsekwencjami. Zostawiając na boku spory dogmatyczne odnośnie tego, czy postępowanie w przedmiocie tej odpowiedzialności można nazywać postępowaniem karnym12, wskazać należy jednak na ciągle śladową liczbę spraw rozpatrywanych na mocy tej ustawy13. Mając na uwadze te fakty oraz liczne nowelizacje samej ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, można wyrazić przekonanie, że ten rodzaj odpowiedzialności, konsekwentnie zaś – także postępowania, dopiero krystalizuje się w praktyce polskiego systemu prawnego14. 10 Por. W. Daszkiewicz, Ref leksje na pojęciem pokrzywdzonego przestępstwem (w:) O ludzki wymiar prawa. Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Jasudowicza, Toruń 2004, s. 104. 11 Ustawa z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. Nr 197, poz. 1661 z późn. zm.). 12 Por. S. Waltoś, Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych – stary problem legislacyjny na nowo (w:) Księga jubileuszowa dedykowana Prof. Leszkowi Kubickiemu, Warszawa 2003, s. 405 i n.; J. Warylewski, J. Potulski, Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych w prawie polskim i europejskim. Komentarz, Bydgoszcz–Gdańsk 2007, s. 246. 13 Na dzień 12 września 2007 r. zapadło ogółem zaledwie 20 orzeczeń sądowych dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, a jedynie w 10 z nich sądy stwierdziły wystąpienie przesłanek determinujących odpowiedzialność, orzekając przy tym kary pieniężne od 1000 do 12 000 zł. Dane udostępnione przez Wydział Informacji Ministerstwa Sprawiedliwości, pismo z dnia 22 października 2007 r. 14 Pomimo tych ograniczeń praktycznych należy zauważyć, iż w najnowszym dorobku doktryny prawa karnego procesowego pojawiła się już jedna monografia poświęcona problematyce samego postępowania przeciwko podmiotom zbiorowym. Por. B. Nita, Postępowanie karne przeciwko podmiotom zbiorowym, Sopot 2008. 19 Wprowadzenie do problematyki Odnośnie decyzji o konkretyzacji podmiotowej niniejszej pracy, tj. o skupieniu się na kategorii spółek kapitałowych, należy wyjaśnić, iż była ona związana z zamysłem odniesienia się do grupy podmiotów korporacyjnych charakteryzujących się najwyższym stopniem skomplikowana i największą odrębnością od tradycyjnych aktorów procesu, tj. osób fizycznych, a przez to generujących największe problemy interpretacyjne przy ich wprowadzeniu do procesu karnego. Zarazem jednak chodziło o możliwie bliskie trzymanie się realiów gospodarczych oraz potrzeb praktyki. „Najczystszą” spółką kapitałową pozostaje oczywiście spółka akcyjna, która ze względu na możność skrajnego umasowienia akcjonariatu pozwala na pozyskiwanie kapitału inwestycyjnego w praktycznie nieograniczonych rozmiarach oraz na tworzenie najbardziej zaawansowanych struktur majątkowych15. Posłużenie się wyłącznie przykładem tej spółki dla przedstawienia problemu pokrzywdzenia w typie korporacyjnym nie odpowiadałoby jednak do końca realiom obrotu handlowego oraz problemom przestępczości gospodarczej. Na rynku bowiem, w ujęciu ilościowym, to spółki z o.o., przede wszystkim dzięki swej uproszczonej konstrukcji oraz niższym wymogom kapitałowym, zdecydowanie dominują nad spółkami akcyjnymi. Jasno uwidoczniają to dane liczbowe – zgodnie z danymi statystycznymi na koniec 2008 r. w Polsce zarejestrowane były 8852 spółki akcyjne, natomiast liczba zarejestrowanych spółek z o.o. była blisko trzydziestokrotnie wyższa (224 345 podmiotów)16. Mając na uwadze ten praktyczny aspekt oraz zważywszy na wspólną bazę wielu cech obu typów spółek kapitałowych, w niniejszej pracy podjęto próbę łącznego opisania pozycji procesowej spółek akcyjnych oraz spółek z o.o. Wydaje się to być wyborem optymalnym, ponieważ próba sięgnięcia po jeszcze szerszy zakres podmiotowy tematyki niniejszej pracy (np. chęć omówienia problematyki pokrzywdzenia całej rodziny spółek prawa handlowego) groziłaby albo popadnięciem w nadmierną kazuistykę przy omawianiu rozwiązań właściwych dla wszystkich sześciu rodzajów spółek handlowych, albo skazywałaby autora na poprzestanie na zbyt dużym poziomie ogólności. Na ostateczny obraz niniejszej pracy wpłynęło również takie założenie badawcze, doprecyzowujące obraną tezę, aby w możliwie pogłębiony sposób odnosić się bezpośrednio do problematyki korelacji karnopro15 Por. J. Okolski, J. Modrzejewski, Ł. Gasiński, Natura stosunku korporacyjnego spółki akcyjnej, Przegląd Prawa Handlowego 2000, nr 8, s. 5–7. 16 Por. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2009, Warszawa 2009, s. 485. 20 Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy cesowej instytucji pokrzywdzonego z wyjściowymi dla jej określania w odniesieniu do spółek kapitałowych rozwiązaniami prawa prywatnego. W dużej części wypadków niezbędne do tego było oczywiście sięgnięcie do pośrednictwa prawa karnego materialnego (jak chociażby w procesie wykładni definicji pokrzywdzonego). Mając jednak na uwadze zasadniczo karnoprocesowy nurt rozważań niniejszej pracy, celowo na dalszy plan odsunięto kwestie odnoszące się do związków unormowań prywatnoprawnych z rozwiązaniami stricte materialnoprawnymi lub dotyczącymi wyłącznie procesowego odzwierciedlenia instytucji prawa karnego materialnego. W szczególności, w toku badań prowadzonych poza marginesem głównych rozważań pozostawiono w niniejszej pracy kwestie dotyczące analizy możliwości przyznawania statusu pokrzywdzonego spółkom kapitałowym w sytuacji naruszenia norm typizowanych w poszczególnych przepisach karnych. Szersza analiza tego zagadnienia wymagałaby bowiem odejścia od badań nad centralnym problemem wykładni procesowej instytucji pokrzywdzonego w odniesieniu do specyficznej grupy uczestników obrotu handlowego, jaką stanowią spółki kapitałowe. Wymuszałaby ona prowadzenie rozważań nad tematyką bardzo niejednorodną przedmiotowo, których wynik podobny byłby bardziej do okrojonego w ujęciu podmiotowym komentarza do części szczególnej kodeksu karnego lub pewnej grupy pozakodeksowych przepisów karnych niż do prezentacji problemu pokrzywdzenia spółek kapitałowych. Stąd też, pomimo stosunkowo bogatej literatury z zakresu materialnoprawnego ujęcia problematyki przestępczości gospodarczej, celowo w niniejszej pracy zrezygnowano z rozbudowanego opisu poszczególnych rodzajów przestępstw z udziałem spółek kapitałowych. Po pierwsze bowiem byłoby to rozstrzyganie kwestii ograniczonych przede wszystkim do sfery wykładni materialnych przepisów karnych, a po drugie stanowiłoby to swoistą ucieczkę od pierwszorzędnego z punktu widzenia przyjętych założeń badawczych problemu przybliżenia uwarunkowań organizacyjnych spółek kapitałowych, przekładających się na ich pozycję procesową i wykładnię kategorii pokrzywdzonego. W niektórych fragmentach niniejszej pracy tworzone są nawiązania do rozwiązań właściwych dla prawa cywilnego materialnego oraz procesu cywilnego, w szczególności w zakresie cywilistycznych rozważań nad szkodą. Pomimo pewnej łatwości kontynuowania tego wątku komparatystycznego, poprzestano jednak wyłącznie na jego wybiórczej analizie. Gruntowne omówienie problematyki synergii kategorii pokrzywdzenia 21 Wprowadzenie do problematyki pomiędzy prawem cywilnym a karnym (karnym procesowym) oraz zagadnień korelacji środków ochrony praw pokrzywdzonego dostępnych w obu tych gałęziach prawa wymagałoby bowiem znacznego przemodelowania niniejszej pracy. Jednocześnie przyjęto, że kwestie komparatystyczne można będzie przedstawiać odrębnie dopiero po dokonaniu należytej analizy podstawowego wątku rozpoznawalności pokrzywdzenia spółek kapitałowych w samym procesie karnym17. Niniejsza praca nie ma charakteru porównawczego z prawem obcym. Zarazem jednak w zakresie uznanym za niezbędny – przede wszystkim w odniesieniu do prawa spółek – znalazły się w niej odwołania do rozwiązań występujących w systemach prawnych innych krajów. * Dokonując krótkiego wprowadzenia w strukturę niniejszej pracy, należy wskazać, iż została ona zdeterminowana przez przyjęte założenia badawcze. Chęć odniesienia się do specyficznych problemów pokrzywdzenia spółki kapitałowej, wychodząca od próby zmierzenia się z wątpliwościami rodzącymi się na gruncie wykładni ustawowej definicji pokrzywdzonego, wymusiła dokonanie podziału niniejszej pracy na dwie zasadnicze części. Część Pierwsza poświęcona jest zagadnieniom ogólnym, związanym z istotą pokrzywdzenia w rozumieniu karnoprocesowym oraz z naturą spółek kapitałowych. Zawarte są tu m.in. uwagi nad rozbieżnościami doktrynalnymi oraz jurydycznymi w kontekście wykładni poszczególnych elementów ustawowej definicji pokrzywdzonego, jak również krytyczne uwagi co do niektórych prezentowanych stanowisk. Uzupełnienie tych ogólnych rozważań nad instytucją definiowaną w treści art. 49 § 1 k.p.k. stanowią uwagi poświęcone naturze spółek kapitałowych, rozpatrywanej od strony zagadnień mających zasadnicze znaczenie dla problematyki szczegółowej, ujętej w Części Drugiej. Część Druga pracy obejmuje zagadnienia specyficznie dotyczące problemu dopuszczalności uczestnictwa spółek kapitałowych w procesie karnym w omawianej roli procesowej. Zawarte w niej rozważania zostały podzielone na dwie główne grupy tematyczne. Pierwszą z nich stanowią kwestie poświęcone należytej reprezentacji pokrzywdzonej spółki kapi17 Odwrotny proces badawczy sprowadzałby się do budowania konstrukcji teoretycznych na mocno niepewnym gruncie w sytuacji braku pełnego rozeznania, jaki w istocie sposób rozumienia pokrzywdzenia w ujęciu karnoprocesowym poddaje się porównaniu. 22 Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy tałowej w procesie karnym oraz sukcesji (kontynuacji) statusu pokrzywdzonego w procesie karnym przy transformacjach spółek. Te dwie grupy zagadnień (reprezentacji oraz sukcesji pozycji procesowej) wyczerpują również w zasadniczej części przyjęty zakres analizy problematyki realizacji przez spółkę kapitałową uprawnień pokrzywdzonego w trakcie procesu, już po rozstrzygnięciu zagadnienia stwierdzenia istnienia lub braku pokrzywdzenia. Szukając bowiem sfer największych rozbieżności powstających przy skontrastowaniu warunków wykonywania praw procesowych pokrzywdzonego przez spółki kapitałowe oraz przez osoby fizyczne, uznano, że to na tych dwóch obszarach występuje największe ich nasilenie. Pozostałe sfery realizacji praw pokrzywdzonego stanowią już w dużej części pochodną rozstrzygnięć przyjętych bądź na etapie identyfikowania stanu pokrzywdzenia po stronie danej spółki kapitałowej, bądź też na poziomie rozstrzygania o dopuszczalności określonego sposobu reprezentacji takiego podmiotu. Odrębną grupę zagadnień w Części Drugiej pracy stanowią rozważania nad problematyką rozpoznawania stanu pokrzywdzenia spółki kapitałowej w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. w konkretnych konfiguracjach indywidualnych i wielopodmiotowych. Zostało to przedstawione zarówno z perspektywy szczególnych związków organizacyjnych łączących daną osobę ze strukturą spółki, jak i przez pryzmat specyficznych stosunków umownych powodujących uwspólnienie praw do określonych składników mienia pomiędzy dwoma lub większą liczbą uczestników grupy kapitałowej. Z uwagi na dużą doniosłość praktyczną zagadnienia, odrębnymi rozważaniami objęto także kwestię wpływu pokrzywdzenia spółki na sytuację jej udziałowców (ilustrowanego na najbardziej charakterystycznych przykładach przestępstw). Jak już wskazano we wcześniejszych uwagach, ze względu na bardzo dużą rozpiętość tematyczną działów prawa stykających się ze sobą na gruncie niniejszej pracy, zasadniczym celem realizowanym w Części Drugiej uczyniono odniesienie się do tych wypadków związanych z pokrzywdzeniem spółek kapitałowych, które mogą pozostawać całkowicie swoiste dla tych podmiotów, albo też tylko na ich gruncie mogą występować z wyjątkowo dużą intensywnością18. Z analogicznych względów 18 Mając to założenie na uwadze, starano się wszakże unikać analizy całkowicie hermetycznych zagadnień niszowych (np. problemów uznawalności pokrzywdzenia akcjonariuszy związanych z ograniczeniami prawa poboru), które nawet po dużym uproszczeniu nie mogłyby znaleźć odpowiedniego zastosowania w stosunku do szerszego grona uczestników rynku. 23 Wprowadzenie do problematyki w niniejszej pracy nie analizowano wypadków wykraczających poza kluczowy problem identyfikacji statusu pokrzywdzonego po stronie spółki kapitałowej oraz poza analizę najważniejszych mechanizmów umożliwiających jej obecność w procesie. W szczególności należy zaznaczyć, iż z racji przyjętych priorytetów badawczych celem niniejszej pracy nie była zbiorcza analiza zagadnień związanych z wykonywaniem szczegółowych uprawnień pokrzywdzonego na poszczególnych etapach postępowania. Przygotowaniu niniejszej pracy towarzyszyła świadomość ryzyka związanego z podejmowaniem tematu nowego i wykraczającego poza klasyczny sposób patrzenia na dziedzinę procesu karnego rządzącą się swoimi prawidłami, funkcjonującą w ujęciu akademickim zasadniczo w oderwaniu od regulacji prywatnoprawnych. Obserwacje coraz większego stopnia synergii poszczególnych dziedzin prawa i nierzadko wręcz jaskrawych rozbieżności systemowych pomiędzy gałęziami prawa tworzonymi w obszarach różnych priorytetów normatywnych, a mimo to silnie splatającymi się ze sobą w odniesieniu do określonych kategorii podmiotów lub sytuacji procesowych, skutkowały jednak uznaniem za celowe podjęcie próby zainicjowania tego nowego podejścia, które zostało zarysowane w powyżej przedstawionej tezie. Podobnie jak w odniesieniu do teorii ekonomicznej analizy prawa, do której padają nawiązania w niniejszej pracy, podejście to z pewnością musi podlegać pewnym ograniczeniom. Stąd też zamierzeniem towarzyszącym pracy nad niniejszą publikacją nie było forsowanie radykalnego stanowiska o potrzebie podporządkowania procesu karnego zasadom organizacji podmiotów prawa prywatnego. Chciano natomiast zwrócić uwagę na to, że każdy wypadek karnoprocesowego zainteresowania spółką kapitałową stanowi ingerencję w bardzo złożony wewnętrznie i zewnętrznie konglomerat stosunków prawnych i personalnych. Tym samym każda decyzja o wyłączeniu pewnej sfery podmiotowości prawnej spółki poza margines rozważań karnoprocesowych powinna opierać się na starannej analizie płaszczyzny prywatnoprawnej i odnosić się do zasad rządzących jej budową. Przeciwne podejście grozi kreowaniem stanu, w którym jedna gałąź prawa stosuje się do reguł rządzących istnieniem innej gałęzi w sposób całkowicie arbitralny i chaotyczny. Niniejsza praca nie stanowi pełnego przedstawienia problemu pokrzywdzenia spółek kapitałowych, lecz skupia się na zagadnieniach uznanych za najważniejsze i najbardziej charakterystyczne, a dotyczących rozpoznawalności stanu pokrzywdzenia tych podmiotów oraz realizacji przez nie ważniejszych uprawnień procesowych. Podobnie jak w odnie24 Opis założeń badawczych oraz wprowadzenie w strukturę pracy sieniu do uwag porównawczych z prawem cywilnym, celowo w niniejszej rozprawie nie poddawano analizie zagadnień wtórnych i wtapiających się już w nurt ogólnej problematyki karnoprocesowej aktywności pokrzywdzonego. * Niniejsza publikacja stanowi uaktualnioną i zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego w maju 2010 r. Jej powstanie nie byłoby możliwe bez życzliwej pomocy i cennych uwag promotora w przewodzie doktorskim, Pana Profesora Piotra Kruszyńskiego, na którego ręce składam wyrazy wdzięczności. Szczególne podziękowania pragnę także złożyć recenzentom rozprawy – Pani Profesor Marii Rogackiej-Rzewnickiej, Panu Profesorowi Józefowi Okolskiemu oraz Panu Profesorowi Jerzemu Skorupce. Za udzielone rady dziękuję także innym osobom ze środowiska akademickiego oraz spośród praktyków prawa, z którymi mogłem konsultować poruszane w niniejszej pracy zagadnienia. Moim Najbliższym dziękuję za wyrozumiałość i wsparcie udzielone w czasie przygotowywania tej rozprawy. 25 Część Pierwsza Zagadnienia ogólne 27 Rozdział I Uwagi nad definicją pokrzywdzonego 1. Definicja ustawowa pokrzywdzonego w kontekście historycznym Zgodnie z definicją wyrażoną w kodeksie postępowania karnego, pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej. Dodatkowo, za pokrzywdzonego uważa się także zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył on szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo, lub w zakresie, w jakim jest on zobowiązany do jej pokrycia19. Odwołując się do historycznego rozwoju ustawowej definicji pokrzywdzonego, można wskazać, iż jej elementy konstytutywne przetrwały w niezmienionej zasadniczo postaci od momentu wprowadzenia do polskiego ustawodawstwa definicji tego uczestnika procesu w kodeksie postępowania karnego z 1928 r. W projekcie kodeksu postępowania karnego z 1928 r., wyłonionym w trakcie prac Komisji Kodyfikacyjnej, nie przyjęto w ogóle ustawowej definicji pokrzywdzonego. Jednakże w ostatecznej redakcji tekstu kodyfikacji definicja taka znalazła się za sprawą prac Komisji Ministerstwa Sprawiedliwości. Została ona zawarta w treści art. 60 k.p.k., dotyczącym oskarżyciela prywatnego20. Artykuł 60 § 2 k.p.k. z 1928 r. 19 Artykuł 49 § 1–3 k.p.k. Rozwinięcie definicji pokrzywdzonego znajduje się w regulacji dalszych paragrafów 3a i 4 tego artykułu. 20 Por. R. Kmiecik, Ustawowa definicja pokrzywdzonego (uwagi na tle art. 40 k.p.k.), Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin 1977, sectio G, vol. XXIV, nr 9, s. 59. 29 Część pierwsza. Zagadnienia ogólne stanowił, że pokrzywdzonym jest osoba, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone21. Takie umiejscowienie systemowe definicji nastręczało jednak wiele problemów interpretacyjnych. Pojawiało się bowiem pytanie, czy ze względu na połączenie redakcyjne w ramach jednego artykułu kategorii pokrzywdzonego oraz oskarżyciela prywatnego definicja z art. 60 § 2 k.p.k. z 1928 r. powinna odnosić się jedynie do pokrzywdzonych występujących w roli oskarżycieli prywatnych, czy też powinna znajdować szersze zastosowanie. Odpowiedzi na to zagadnienie udzielił najpierw Sąd Najwyższy w uchwale całej izby karnej z dnia 14 lutego 1931 r., rozstrzygając zaistniały problem poprzez uznanie w tym wypadku prymatu wykładni celowościowej nad wykładnią systemową. Sąd Najwyższy stwierdził bowiem, iż „cel dodania do ustawy § 2 art. 60 k.p.k. wybiegał poza ramy instytucji oskarżyciela prywatnego” i że przepis ten ma zastosowanie także do oskarżyciela posiłkowego i powoda cywilnego22 . Ostatecznie zaś wątpliwości związane ze wskazaniami wypływającymi z wykładni systemowej rozwiała nowelizacja kodeksu z 1932 r., w wyniku której powyższą definicję przeniesiono z art. 60 do art. 55, wchodzącego w skład Rozdziału II kodeksu, już bezpośrednio poświęconego pokrzywdzonemu. Tak zbudowana definicja przejęta została w zasadniczej postaci przez kodeks postępowania karnego z 1969 r. Zgodnie z brzmieniem art. 40 § 1 k.p.k. z 1969 r. za pokrzywdzonego uznawano osobę fizyczną lub prawną, „której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo”. Przedwojenną formułę doprecyzowano o powiązanie stanu naruszenia lub zagrożenia z kategorią przestępstwa. Istotną zmianę w stosunku do regulacji międzywojennej stanowiło natomiast rozszerzenie kręgu podmiotowego osób mogących być uznawanymi za pokrzywdzone poza jednostki spełniające wymogi wskazane przez wyżej opisywaną definicję. Zgodnie bowiem z treścią art. 40 § 2 oraz art. 41 § 2, niezależnie od ogólnej regulacji art. 40 § 1 k.p.k. z 1969 r., pokrzywdzonym w procesie mogła stać się również instytucja państwowa lub spo21 Artykuł 60 k.p.k. z 1928 r. (stan na dzień 1 lipca 1927 r.): „§ 1. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego pokrzywdzony wnosi i popiera oskarżenie, jako oskarżyciel prywatny. § 2. Za pokrzywdzonego uważa się osobę, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone”. 22 Uchwała całej izby karnej Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 1931 r., II Pr 28/31, OSN(K) 1931, nr 3, poz. 70; LEX nr 461071. 30 Rozdział I. Uwagi nad definicją pokrzywdzonego łeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, oraz zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę23. Z regulacją w istocie tożsamą w stosunku do obowiązującej na gruncie kodeksu z 1969 r. mamy do czynienia w obecnie obowiązującym kodeksie. W kodyfikacji z 1997 r. dokonano bardzo istotnego poszerzenia katalogu uprawnień i gwarancji procesowych pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w stosunku do poprzedniej regulacji normatywnej. Z ważniejszych zmian wymienić można chociażby usunięcie jednego z symboli marginalizacji interesu pokrzywdzonego w stosunku do nadrzędnego interesu publicznego w procesie karnym, tj. uzależnienia dopuszczalności wstąpienia pokrzywdzonego w rolę oskarżyciela posiłkowego od tego, czy sąd uznał, że taki udział leży w interesie wymiaru sprawiedliwości (art. 45 § 1 k.p.k. z 1969 r.)24. Nie sposób na tym tle nie dostrzec, jak bardzo obecnie funkcjonujący system prawa karnego odszedł od swej pierwotnej roli związanej z ukierunkowaniem na ochronę oraz realizowanie interesów ponadjednostkowych przynależnych państwu. Jednakże, pomimo ewolucji modelu postępowania karnego w stronę upodmiotowienia pozycji pokrzywdzonego w procesie, sama jego wyjściowa, gramatyczna, definicja, stanowiąca punkt wyjścia do decydowania przez organy procesowe, jak szeroki krąg podmiotów, w mniejszym lub większym stopniu dotkniętych przestępstwem, dopuścić do postępowania w charakterze pokrzywdzonych, pozostała, co do zasady, niezmieniona. Od początku funkcjonowania ustawowej definicji pokrzywdzonego w polskich kodyfikacjach karnoprocesowych, pojęcie to zasadza się na trzech podstawowych elementach: „osoby”, „bezpośredniości naruszenia lub zagrożenia” oraz „dobra prawnego”. Pierwszy element definicji, tj. „osoba”, został w kodyfikacji z 1969 r. rozszerzony, zarówno poprzez rozbicie go na kategorie osoby prawnej oraz osoby fizycznej, jak i przez wprowadzenie dodatkowej regulacji art. 40 § 2 i art. 41 § 2 k.p.k. z 1969 r., co – jak się wydaje – miało rozwiać występujące na gruncie kodyfikacji międzywojennej wątpliwości odnośnie kategorii podmiotów mogących 23 Być może bardziej ścisłe byłoby stwierdzenie, że w kodeksie z 1969 r. wymieniono po raz pierwszy te podmioty explicite w treści przepisu proceduralnego. Kodeks z 1928 r. milczał na temat ich uczestnictwa w roli pokrzywdzonego, nie przesądzając, jak się wydaje, o braku możliwości wstąpienia przez nie w omawianą rolę procesową. 24 Szerzej na ten temat por. H. Gajewska-Kraczkowska, Oskarżony i pokrzywdzony w procedurze nowego k.p.k., Jurysta 1998, nr 2, s. 4–5. Odnośnie procesu „upodmiotowienia” pokrzywdzonego w postępowaniu karnym na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci por. W. Gliniecki, Pokrzywdzony w postępowaniu karnym w świetle zasady uczciwego procesu, Państwo i Prawo 2004, z. 7, s. 65–72 oraz W. Sych, Wpływ pokrzywdzonego..., s. 19–29. 31
