historia myśli socjologiczno- -ekonomicznej
advertisement
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNO-EKONOMICZNEJ Janusz Justyński Izabela Justyńska Warszawa 2013 Recenzent Prof. dr hab. Jan Głuchowski Wydawca Dominika Leszczyńska Redaktor prowadzący Marta Kamińska Opracowanie redakcyjne Firma TEKSTY Łamanie Wolters Kluwer Polska © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2013 ISBN: 978-83-264-4060-1 ISBN PDF-a: 978-83-264-5309-0 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: [email protected] www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl SPIS TREŚCI Wstęp ......................................................................................................................................... 11 Przedmiot i zakres historii myśli socjologiczno-ekonomicznej .................................... 13 Rozdział 1 U źródeł cywilizacji ................................................................................................................ Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw i form życia ekonomicznego .......................................................................................... Myśl społeczna i ekonomiczna starożytnego Egiptu i Mezopotamii ..................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 15 15 16 20 Rozdział 2 Rola Grecji starożytnej w kształtowaniu myśli społeczno-ekonomicznej ................. Myśl społeczna i ekonomiczna Grecji klasycznej ...................................................... Refleksja społeczna hellenizmu .................................................................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 21 21 25 27 Rozdział 3 Myśl społeczna i ustrojowa Rzymu antycznego .............................................................. Od narodzin państwa do republiki rzymskiej ........................................................... Doktryna Polibiusza (200–118 p.n.e.) .................................................................... Doktryna Marka Tuliusza Cycerona (106–43 p.n.e.) .......................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 28 28 29 29 30 Rozdział 4 Społeczne i ekonomiczne idee wczesnego chrześcijaństwa .......................................... Moralne, społeczne i polityczne postulaty wczesnego chrześcijaństwa ................ Myśl społeczna św. Augustyna (354–430) ............................................................ Myśl społeczna i ekonomiczna Bizancjum ................................................................. Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 31 31 32 34 35 Rozdział 5 Główne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej wieków średnich ..................... Przeobrażenia polityczne i społeczne nowej epoki ................................................... Doktor anielski – św. Tomasz z Akwinu (1225–1274) ........................................ Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 36 36 37 40 5 Rozdział 6 Społeczna i ekonomiczna refleksja doby renesansu ....................................................... Cechy charakterystyczne nowego okresu i spór o kształt Europy nowożytnej ... Doktryna reformacji ........................................................................................................ Marcin Luter (1483–1546) ....................................................................................... Tomasz Münzer (1460–1525) .................................................................................. Ulrich Zwingli (1484–1531) ..................................................................................... Jan Kalwin (1509–1564) ........................................................................................... Realizm polityczny .......................................................................................................... Niccolò Machiavelli (1469–1527) ............................................................................ Doktryna suwerenności monarszej .............................................................................. Jean Bodin (1530–1596) ........................................................................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... Rozdział 7 Społeczne i ekonomiczne idee utopii renesansowych .................................................... Odkrycia geograficzne oraz osiągnięcia techniczne jako przesłanki kształtowania idei utopijnych ........................................................... Tomasz Morus (1478–1535) .................................................................................... Franciszek Bacon (1561–1626) ................................................................................ Tomasz Campanella (1568–1639) .......................................................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... Rozdział 8 Polska myśl społeczno-ekonomiczna doby renesansu ................................................... Paweł Włodkowic z Brudzenia (ok. 1370–ok. 1435) ................................................... Jan Ostroróg (1436–1501) ................................................................................................ Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572) jako reprezentant renesansowych idei społeczno-ekonomicznych ............................................................................................ Pytania sprawdzające ..................................................................................................... Rozdział 9 Formowanie się ideologii nowożytnej. Konstrukcja praw natury jako podstawa doktryny mieszczańskiej ....................................................................................................... Wzrost pozycji mieszczaństwa – rewolucyjna walka o jej potwierdzenie w sferze życia politycznego ........................................................................................... Idee praw natury na terenie Niderlandów ................................................................. Hugo Grocjusz (1583–1645) .................................................................................... Doktryna praw naturalnych na terenie Anglii ........................................................... Tomasz Hobbes (1588–1679) jako ideolog Wielkiej Rebelii ............................... John Locke (1632–1704) jako ideolog Chwalebnej Rewolucji roku 1688 ........ Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 6 41 41 43 43 44 44 45 45 45 46 46 47 49 49 49 50 51 51 52 52 52 53 54 55 55 56 56 57 57 59 61 Rozdział 10 Doktryna społeczna i ekonomiczna oświecenia francuskiego ...................................... Nowe tendencje w życiu intelektualnym i społeczno-ekonomicznym Francji pierwszej połowy wieku osiemnastego ....................................................................... Podstawy merkantylizmu .............................................................................................. Myśl ekonomiczna i społeczna fizjokratyzmu ........................................................... Voltaire (Wolter) (1694–1778) – autor fermentu intelektualnego oświecenia ....... Monteskiusz (1689–1755) – ideolog liberalizmu arystokratycznego ....................... Jan Jakub Rousseau (1712–1778) – doktryna praw natury ....................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 62 62 63 64 66 67 69 73 Rozdział 11 Społeczno-ekonomiczna doktryna socjalizmu utopijnego ............................................ Wizja społeczeństwa egalitarnego ................................................................................ Meslier, Morelly, Mably .......................................................................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 75 75 75 77 Rozdział 12 Główne tendencje klasycznej ekonomii politycznej ...................................................... Klasyczna ekonomia polityczna jako podstawa intelektualna kapitalizmu .......... Adam Smith (1723–1790) ........................................................................................ Robert Malthus (1776–1834) ................................................................................... David Ricardo (1772–1823) ..................................................................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 78 78 79 82 82 83 Rozdział 13 Społeczne, polityczne i ekonomiczne idee rewolucji francuskiej ................................ Od monarchii absolutnej do monarchii konstytucyjnej ........................................... Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela .................................................................... Babeuf (1760–1797) i Sprzysiężenie Równych ............................................................ Napoleon Bonaparte (1769–1821) i bonapartyzm ...................................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 84 84 85 86 86 87 Rozdział 14 Myśl społeczna i ekonomiczna dziewiętnastego wieku ................................................. Oświecenie niemieckie ................................................................................................... Myśl filozoficzna i społeczna Immanuela Kanta (1724–1804) .......................... Johann Gottlieb Fichte (1762–1814) ....................................................................... Georg Friedrich Wilhelm Hegel (1770–1831) ...................................................... Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 88 88 88 92 94 96 Rozdział 15 Społeczne i polityczne idee konserwatyzmu .................................................................... 97 Legitymizm i doktryna teokratów ................................................................................ 97 Joseph Marie de Maistre (1753–1821) ................................................................... 98 Louis G.A. de Bonald (1754–1840) ......................................................................... 99 Edmund Burke (1729–1797) ................................................................................... 100 7 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 100 Rozdział 16 Myśl społeczno-ekonomiczna i polityczna liberalizmu ................................................. 101 Nowe tendencje pierwszych dekad dziewiętnastego wieku .................................. 101 Benjamin Constant (1767–1830) ............................................................................ 102 Jeremy Bentham (1748–1832) ................................................................................. 103 Alexis de Tocqueville (1805–1859) ......................................................................... 105 John Stuart Mill (1806–1873) – demoliberalizm .................................................. 107 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 112 Rozdział 17 Początki pozytywizmu i socjologii ...................................................................................... 114 Geneza pozytywizmu i jego cechy naczelne .............................................................. 114 Herbert Spencer (1820–1903) .................................................................................. 116 Émile Durkheim (1858–1917) ................................................................................. 117 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 118 Rozdział 18 Socjologiczne i ekonomiczne założenia socjalizmu i marksizmu ................................ 119 Główni reprezentanci socjalizmu utopijnego ............................................................ 119 Claude Henri de Saint-Simon (1760–1825) .......................................................... 119 Charles Fourier (1772–1835) ................................................................................... 120 Robert Owen (1771–1858) ....................................................................................... 121 Karol Marks (1818–1883) – tzw. socjalizm naukowy ................................................. 122 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 126 Rozdział 19 Społeczne i ekonomiczne implikacje rewizjonizmu i reformizmu .............................. 127 Ferdynand Lassalle (1825–1864) .................................................................................... 127 Socjalizm fabiański .......................................................................................................... 128 Rewizjonizm Edwarda Bernsteina (1850–1932) .......................................................... 128 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 129 Rozdział 20 Anarchizm i anarchosyndykalizm ...................................................................................... 131 Przesłanki kształtowania ideologii anarchistycznej .................................................. 131 William Godwin (1756–1836) ................................................................................. 131 Pierre Joseph Proudhon (1809–1865) .................................................................... 132 Michaił Aleksandrowicz Bakunin (1814–1876) .................................................... 133 Piotr Kropotkin (1842–1921) ................................................................................... 134 Lew Tołstoj (1824–1910) .......................................................................................... 134 Georges Sorel (1847–1922) – anarchosyndykalizm ............................................. 135 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 137 8 Rozdział 21 Darwinizm społeczny ............................................................................................................ 138 Ewolucjonizm jako fundament darwinizmu .............................................................. 138 Ludwik Gumplowicz (1838–1909) ......................................................................... 139 Max Weber (1864–1920) – twórca socjologii polityki i socjologii religii .................. 140 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 141 Rozdział 22 Rasizm i nacjonalizm ............................................................................................................. 142 Rozwój doktryn rasowych ............................................................................................. 142 Teoria rasowa Artura de Gobineau (1816–1882) ................................................. 142 Georges Vacher de Lapouge (1854–1936) ............................................................ 143 Doktryna rasowo-antropologiczna Houstona Stewarta Chamberlaina (1855–1927) ................................................................................................................ 144 Społeczne i polityczne idee Fryderyka Nietzschego (1844–1900) ........................... 144 Idee społeczne i polityczne nacjonalizmu ................................................................... 145 Narodziny nacjonalizmu ........................................................................................ 145 Główni przedstawiciele .......................................................................................... 146 Idee przewodnie nacjonalizmu niemieckiego .................................................... 146 Heinrich von Treitschke (1834–1896) .................................................................... 147 Otto von Gierke (1841–1921) .................................................................................. 147 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 148 Rozdział 23 Społeczne i ekonomiczne tezy doktryny Kościoła katolickiego w dziewiętnastym wieku ......................................................................................................................................... 149 Legitymizm i jego następstwa ....................................................................................... 149 Leon XIII (pontyfikat 1878–1903) – doktryna odnowy ............................................. 150 Kompromis z państwem liberalno-demokratycznym ....................................... 151 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 152 Rozdział 24 Solidarystyczna teoria społeczeństwa i państwa ............................................................. 154 Leon Duguit (1859–1928) ................................................................................................ 154 Teoria cykli dziejowych w historiozofii Vilfredo Pareto (1848–1923) ..................... 156 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 158 Rozdział 25 Ideologia faszyzmu i narodowego socjalizmu .................................................................. 159 Walka o władzę ................................................................................................................ 159 Ideologia faszyzmu ......................................................................................................... 160 Wódz i elita ............................................................................................................... 161 Korporacjonizm ....................................................................................................... 161 Geneza nazizmu niemieckiego ..................................................................................... 162 Ideologia nazizmu ................................................................................................... 162 Rasizm i antysemityzm ........................................................................................... 163 9 Walka o przestrzeń życiową .................................................................................. 163 Zasada wodzostwa .................................................................................................. 164 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 164 Rozdział 26 Leninizm, stalinizm i tzw. socjalizm realny ...................................................................... 165 Włodzimierz Iljicz Lenin (1870–1924) .......................................................................... 165 Teoria rozwoju społecznego – imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu ............................................................................................................... 165 Rewolucja .................................................................................................................. 166 Józef Stalin (1879–1953) .................................................................................................. 169 Partia komunistyczna nowego typu ..................................................................... 169 Totalitarny charakter państwa ............................................................................... 170 Destalinizacja i ewolucja systemu ......................................................................... 171 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 172 Rozdział 27 Ideologia państwa dobrobytu .............................................................................................. 173 Zalążki koncepcji państwa dobrobytu w ideologii demoliberalizmu oraz reformach Bismarcka ............................................................................................. 173 Reformy brytyjskie .......................................................................................................... 174 New Deal .......................................................................................................................... 175 Państwo dobrobytu w doktrynie politycznej i ekonomicznej ................................. 175 William H. Beveridge (1879–1963) ........................................................................ 175 Gunnar Myrdal (1898–1987) ................................................................................... 176 Joseph A. Schumpeter (1883–1950) ....................................................................... 177 John Kenneth Galbraith (1908–2006) .................................................................... 177 John Maynard Keynes (1883–1946) ....................................................................... 178 Sterowanie konsumpcją ............................................................................... 180 Inwestycje publiczne i polityka kredytowa .............................................. 181 Wpływ doktryny państwa dobrobytu na rozwiązania ekonomiczne .................... 182 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 182 Rozdział 28 Współczesne tendencje myśli społecznej i ekonomicznej ............................................. 184 Personalizm Emmanuela Mouniera (1905–1950) ....................................................... 184 Teoria konwergencji ....................................................................................................... 185 Doktryna menedżerów .................................................................................................. 186 Neoliberalizm ................................................................................................................... 187 Konserwatyzm ................................................................................................................. 188 Jürgen Habermas (1929) ................................................................................................. 189 Pytania sprawdzające ..................................................................................................... 190 Zamiast zakończenia – globalizacja .................................................................................... 191 Bibliografia ............................................................................................................................... 193 10 WSTĘP Pracę naszą kierujemy do obszernego grona słuchaczy studiów administracyjnych, ekonomicznych, zapewne także prawniczych, w przekonaniu, że rozleglejsza perspektywa socjologiczna i ekonomiczna jest ważnym elementem ich edukacji oraz stanowi podstawę dla licznych cząstkowych analiz podejmowanych w trakcie studiowania. Charakterystyka myśli socjologiczno-ekonomicznej wymaga jednak ożywienia na nowo podstaw wiedzy ogólnej, która stanowiła człon dotychczasowej nauki. Wprowadzamy rzecz jasna nowe pojęcia i zestawienia, takie chociażby jak „socjologia” czy „doktryny ekonomiczne”, przekonani jednak jesteśmy, że refleksja nad nimi pozwoli lepiej zrozumieć istotę norm, aktów prawnych, społecznych i ekonomicznych mechanizmów funkcjonowania państwa. W opracowaniu o charakterze podręcznika nie rozwijamy szerzej tych elementów, które ciągle jeszcze są przedmiotem dyskusji naukowej. Proponujemy, by w odniesieniu do nich poprzestać jedynie na ogólnym stwierdzeniu, że jest ich ciągle niemało. Obszarem takim jest na przykład myśl społeczna z jednej strony i socjologia z drugiej. Między stwierdzeniem, że „socjologia ma krótką historię”1, a konstatacją faktu, iż idee dotyczące procesu społecznego rozciągają się na długi okres refleksji społecznej, obejmując czasy antyczne w równej mierze jak czasy współczesne, kryje się pozorna tylko sprzeczność. Rozwiązuje ją J. Szacki, wskazując na „przydatność historii socjologii dla socjologii samej”2. I z tego właśnie punktu widzenia wychodzimy, ujmując w ramach naszego wykładu refleksje społeczne od czasów najdawniejszych aż po chwilę obecną. Społeczeństwa, jak również ich struktury organizacyjne – rody, plemiona, nomy, patesjaty, państwa-miasta, rozbudowane państwa czy nawet imperia stanowiły podłoże, na którym kształtowały się rozliczne poglądy, koncepcje filozoficzne, doktryny polityczne i prawne. Nie ograniczamy więc naszego spojrzenia na socjologię wyłącznie do socjologicznej metody badania – do faktu, że to August Comte, jak i Herbert Spencer, uznawani za jej twórców, zaczynają cykl analiz uważanych za naukowe podejście do problematyki społecznej; bierzemy natomiast pod uwagę rozległy kontekst życia społecznego i rodzącą się w związku z nim refleksję. Platon, Arystoteles, Polibiusz, św. Augustyn, Ibn Chaldun, Machiavelli, Hobbes, Rousseau tworzą historię socjologii w równym stopniu jak eksponowani od połowy wieku dziewiętnastego jej najwybitniejsi przedstawiciele. Tak też pojmować chcemy zarówno podstawy, jak i ramy naszego wykładu historii myśli socjologiczno-ekonomicznej. 1 2 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 18. J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. I, PWN, Warszawa 1981, s. 13. 11 PRZEDMIOT I ZAKRES HISTORII MYŚLI SOCJOLOGICZNO-EKONOMICZNEJ Koncepcje socjologiczne i ekonomiczne przedstawiane są zazwyczaj w odrębnych opracowaniach, które wyodrębniają kwestie zaliczane do kategorii nauk społecznych, jak również te, które zaliczane są do doktryn ekonomicznych. Nietrudno wskazać na sztuczność owej dychotomii, tym samym zaś odnaleźć uzasadnienie dla łącznego ujęcia zagadnień socjologicznych i ekonomicznych. Do pewnego stopnia sprzeczność ta jest pokonywana przez opracowania dotyczące tzw. historii cywilizacji, te bowiem traktują łącznie postępy w zakresie kultury materialnej oraz refleksji na temat otaczającego świata3. Jest więc historia myśli socjologicznej i ekonomicznej próbą odtworzenia zasadniczych wątków i tendencji, które na przestrzeni dziejów dominowały w myśli ludzkiej, a zarazem wskazania na pożytek, jaki intelekt człowieka uzyskać może z podjętego w tym zakresie wysiłku. I wskazać wypadnie na przewagę analizy historycznej myśli socjologicznej i ekonomicznej nad śledzeniem postępów nauk przyrodniczych4. Studia tego rodzaju mają więc walor intelektualny, służą jednak zarazem jako tworzywo dla właściwego rozumienia zjawisk, które występują w otaczającym nas świecie. Już najbardziej nawet powierzchowny rzut oka na wykład myśli socjologiczno-ekonomicznej uwidoczni fakt, że jej wątki odnajdować będziemy wśród wielu reprezentantów myśli filozoficznej. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze z tego względu, że pierwotnie filozofia rościła sobie tytuł do miana wszechnauki, w której zakres wchodzą elementy wiedzy o całym świecie; po drugie dlatego, że dopiero z czasem proces specjalizacji doprowadził do wyłonienia się takich dziedzin, jak polityka, etyka, fizyka, metafizyka, matematyka itd. Sama zaś socjologia pojawi się dopiero w dziewiętnastym wieku, co nie oznacza, że wcześniej nie mieliśmy do czynienia z refleksją socjologiczną5. Analogicznie rzecz się ma z rozwojem historii doktryn ekonomicznych6. Jako wyodrębniona dyscyplina badawcza pojawia się ona stosunkowo niedawno, co nie oznacza jednak, że już w bardzo odległych czasach, także wówczas, gdy filozofia stanowiła jedyną i uniwersalną zarazem dziedzinę wiedzy, w jej obrębie nie analizowano zagadnień ekonomicznych i nie tworzono doktryn ekonomicznych. Jeśli więc Arystotelesa uznajemy 3 Zob. R.E. Lerner, S. Meacham, E.M. Burns, Western Civilizations. Their History and Their Culture, W.W. Norton & Company, New York 1988. 4 Tak trafnie J. Szacki, Historia myśli..., s. 13–14. Tam także powołanie źródeł anglosaskich, jak również polskich, w tym zwłaszcza S. Ossowskiego, O osobliwościach nauk społecznych (w:) Dzieła, t. IV, PWN, Warszawa 1967, s. 298. 5 Za jej twórcę uważany jest A. Comte (1798–1857), autor Cours de philosophie positive (1830–1842), t. 1–6 i twórca terminu „socjologia” – ogólna nauka o strukturze społeczeństwa. O genezie socjologii jako odrębnej nauki zob. także P. Sztompka, Socjologia..., s. 17–18. 6 Co charakterystyczne, pierwszą katedrę socjologii uzyskał w 1919 r. na uniwersytecie w Monachium Max Weber, wcześniej sławny już profesor ekonomii czy historii gospodarczej. Zob. P. Sztompka, Socjologia..., s. 18. 13 za inicjatora procesu specjalizacji nauk, to czy tegoż Arystotelesa, chociażby ze względu na fakt, że tak wielką wagę przywiązywał do roli stanu średniego jako podstawy pomyślności i stabilności państwa, nie należałoby uznać za twórcę doktryny ekonomicznej7? 7 Zastanawiające, że wątek refleksji ekonomicznej Arystotelesa pomijany jest przez niemal wszystkich badaczy historii myśli ekonomicznej. 14 Rozdział 1 U ŹRÓDEŁ CYWILIZACJI Czynniki stymulujące rozwój społeczeństw, państw i form życia ekonomicznego Nie sposób oddzielić rozwoju człowieka, poczynając od najstarszych istot człekokształtnych, które przed około dwoma milionami lat pojawiły się na obszarze Afryki (homo habilis), aż po anatomicznie współczesne istoty ludzkie, które czterdzieści tysięcy lat temu zaczęły stopniowo zasiedlać kulę ziemską, od współtworzonych przez niego form działalności ekonomicznej. Już pierwszy rzut oka na najstarsze ośrodki kultury i cywilizacji ukazuje nam mozaikę wielkich rzek (Nilu, Tygrysu i Eufratu, Indusu i Gangesu, Rzeki Żółtej i Rzeki Czerwonej), wokół których kształtowały się najstarsze formy życia grupowego, gdzie najwcześniej pojawiają się struktury wczesnych państw i gdzie kształtuje się także refleksja społeczna właściwa dla najstarszych cywilizacji. Zauważamy zarazem, że najwcześniejsze przejawy zorganizowanego życia społecznego powstawały około sześciu tysięcy lat temu, gdy zaczęto je rejestrować, tym samym przekazywać kolejnym pokoleniom w postaci obiektów kultury materialnej, a nieco później także przekazów pisanych. Rzeki stanowiły oś kształtującego się życia społecznego. Z jednej bowiem strony stanowiły dogodną drogę komunikacyjną, oferowały korzystniejsze warunki uprawiania przyległych terenów, z drugiej wymuszały tworzenie się pierwotnych zbiorowości lokalnych (nomy, patesjaty), które stopniowo w trakcie długotrwałej ewolucji nabierają cech organizacji państwowej. Nietrudno zarazem zauważyć, że kształtująca się spontanicznie władza, wynosząc się ponad poziom życia rodowego, odwołuje się do tych czynników, które najdobitniej władały umysłami ludzi na różnych etapach ewolucji. Jest to nade wszystko teokratyczny pogląd na istotę wszelkiej władzy, celowo upowszechniane przekonanie, że władza powołana została i działa dla dobra podległej jej społeczności (eudajmonizm), wreszcie stopniowe obudowywanie władzy sztafażem wyobrażeń o jej boskim rodowodzie i ponadludzkim majestacie (teokracja). Wyobrażenia te dominują w najstarszych zapisach zachowanych w obrębie tzw. cywilizacji Nilu czy też Mezopotamii aż po zapisy Homerowej Iliady i Odysei (VIII wiek p.n.e.). 15 najstarsze ośrodki kultury i cywilizacji rzeki jako oś życia społecznego eudajmonizm i teokracja
