Koncepcja ogrodu treja y, binda y i topiarów na terenie
advertisement
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska Kierunek Architektura Krajobrazu Malwina Mikołajczyk Nr indeksu 76172 Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w Wojsławicach Praca magisterska Opiekun pracy: Dr hab. Tomasz Nowak prof. nadzw. Wrocław, czerwiec 2010 OŚWIADCZENIE OPIEKUNA PRACY Oświadczam, że niniejsza praca magisterska pt.: „Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w Wojsławicach” autorstwa Malwiny Mikołajczyk została przygotowana pod moim kierunkiem w Instytucie Architektury Krajobrazu i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. ………………………… ……………...………………………… data czytelny podpis opiekuna pracy OŚWIADCZENIE AUTORA PRACY Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa: • została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami USTAWY z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, • nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z ubieganiem się o tytuł naukowy lub zawodowy wyższej uczelni, • załączona w wersji elektronicznej jest identyczna z wersją wydrukowaną. ……………………… .................………………………… data czytelny podpis autora pracy 2 Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w Wojsławicach Streszczenie pracy Niniejsza praca ma na celu stworzenie koncepcji ogrodu trejaży, bindaży i topiarów, który pokaże możliwości aranżacji przestrzeni z użyciem roślin formowanych przy pomocy różnych technik oraz trejaży. Dodatkowo ogród będzie miejscem służącym relaksacji. Praca składa się z pięciu rozdziałów i jest podzielona na dwie części: część opisową i część projektową. Na część opisową składają się cztery pierwsze rozdziały. Rozdział pierwszy przybliża cel i zakres pracy, wyjaśnia problematykę terminologii, omawia najważniejsze pojęcia związane z tematem pracy. Rozdział drugi omawia metody kształtowania roślin. Został on podzielony na dwa podrozdziały – topiary i bindaże. Porusza tematykę z zakresu pochodzenia oraz rozwoju w czasie sztuki kształtowania roślin, sposoby kształtowania roślin, najpopularniejsze gatunki używane do formowania, omawia warunki uprawy, możliwości zastosowania takich elementów w przestrzeni, przybliża ogrody, których główną atrakcję stanowią rośliny formowane. Rozdział trzeci opisuje konstrukcję trejaży, możliwości jakie dają one w aranżacji w przestrzeni ogrodu oraz popularne pnącza stosowane na tego typu podpory. Rozdział czwarty poświęcony został tematyce wnętrz ogrodowych. Omawia części składowe wnętrz, rodzaje wnętrz oraz elementy, jakie składają się na wnętrza ogrodowe. Rozdział piąty rozpoczyna część projektową pracy. Przedstawia pokrótce historię, lokalizację oraz warunki klimatyczne panujące na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w Wojsławicach. Rozdział ten omawia koncepcję założenia, jego funkcje oraz ideę. 3 Spis treści I Część opisowa................................................................................................................. 6 Rozdział 1. Wstęp. ............................................................................................................. 7 1.1. Cel i zakres pracy. ........................................................................................................ 7 1.2. Problemy z terminologią. ............................................................................................. 7 1.3. Najważniejsze pojęcia związane z terminologią.......................................................... 7 Rozdział 2. Metody kształtowania roślin ...................................................................... 10 2.1. Przypuszczalne pochodzenie sztuki kształtowania roślin. ......................................... 10 2.2. Ujęcie historyczne. ..................................................................................................... 11 2.3. Topiary. ...................................................................................................................... 22 2.3.1. Rodzaje topiarów. ................................................................................................... 22 2.3.2. Zalecenia i techniki kształtowania. ......................................................................... 27 2.3.3. Stosowany materiał roślinny. .................................................................................. 40 2.3.4. Zastosowanie w przestrzeni. ................................................................................... 42 2.3.5. Przykłady ogrodów. ................................................................................................ 43 2.4. Bindaże....................................................................................................................... 48 2.4.1. Polskie przykłady. ................................................................................................... 48 2.4.1. Materiał roślinny. .................................................................................................... 49 Rozdział 3. Trejaże.......................................................................................................... 50 3.1. Konstrukcja. ............................................................................................................... 50 3.2. Zastosowanie trejaży w aranżacji przestrzeni ............................................................ 53 3.3. Rośliny stosowane na podpory................................................................................... 54 Rozdział 4.Wnętrze ogrodowe........................................................................................ 56 4.1. Wnętrze jako podstawowa jednostka funkcjonalno-przestrzenna. ............................ 56 4.2. Poszczególne elementy wnętrz ogrodowych. ............................................................ 57 4.3. Labirynt jako specyficzny rodzaj wnętrza ................................................................. 62 II Część projektowa ........................................................................................................ 63 Rozdział 5. Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego. ............................................... 64 5.1. Dane dotyczące terenu. .............................................................................................. 64 5.2. Idea ogrodu................................................................................................................. 64 5.3. Funkcje ogrodu........................................................................................................... 65 5.4. Opis koncepcji............................................................................................................ 67 5.4.1. Strefa wejścia głównego – „Brama Strażnika”. ...................................................... 67 4 5.4.2. Część geometryczna................................................................................................ 68 5.4.3. Część abstrakcyjna. ................................................................................................. 70 5.4.4. Część rustykalna...................................................................................................... 72 5.4.5. Labirynt. .................................................................................................................. 75 Podsumowanie Spis figur Bibliografia Źródła internetowe Załączniki: 1. Lokalizacja i historia 2. Koncepcja projektowa 3. Podział ogrodu na strefy 4. Strefa wejściowa 5. Strefa geometryczna 6. Strefa abstrakcyjna 7. Strefa rustykalna 8. Szczegół zagospodarowania 9. Wersja elektroniczna - dokument Word i pdf 5 Część I 6 Rozdział 1. Wstęp. 1.1. Cel i zakres pracy. Celem pracy jest stworzenie koncepcji ogrodu trejaży, bindaży i topiarów będącego miejscem ukazującym możliwości, jakie daje kształtowanie roślin z użyciem różnych technik oraz stosowanie trejaży w aranżacji wnętrz ogrodowych. Ogród taki byłby miejscem unikatowym w skali kraju, a także jednym z niewielu takich miejsc w Europie. Oprócz prezentowania możliwości płynących z formowania roślin, ogród ten ma stać się miejscem sprzyjającym relaksacji i refleksji. Zakres opracowania obejmuje teren zlokalizowany na obszarze Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego w jego południowej części. Teren położony jest na wzgórzu nachylonym w kierunku północnym. 1.2. Problemy z terminologią. Kluczowy w opracowaniu termin określający formowane rośliny jest zapożyczeniem wieloznacznym i nieustabilizowanym w polszczyźnie. Używany w znaczeniu rzeczownikowym występuje w obocznych formach gramatycznych, obie formy (topiara/topiar) w tej samej frekwencji. Autorka będzie stosowała formę w rodzaju męskiego – topiar, zdefiniowaną przez źródło Merriam-Webster's jw Collegiate Dictionary, ed. F. C. Mish, Springfield 2003, (http://www.m-w.com/). 1.3. Najważniejsze pojęcia związane z terminologią. Halo – zielona kryta aleja, czyli aleja tunelowa wyraźnie zamknięta na obu jej krańcach. Jedyne w Polsce „halo” (wg Galiński 1988) istniało w Puławach między Domkiem Gotyckim a Bramą – Ruiną, tzw. Aleja Gotycka.1 Bindaż – ciennik, chłodnik, berso; sklepiona aleja, utworzona poprzez rozpięcie gałęzi drzew (lipowe, grabowe) na specjalnym, półkoliście wiązanym lekkim rusztowaniu; efekt uzyskuje się w wyniku zabiegów formujących, wyginania („gięte aleje”), splatania lub rozpościerania na kratownicach, ale także bez użycia konstrukcji wspomagającej. Dobór roślin powinien zapewniać trwałość nawet po zniszczeniu jego konstrukcji (rusztowania). Bindaże kształtowanę są również z pnączy. W Anglii za pomocą rozpinania konarów drzew, gałęzi krzewów lub pnączy na specjalnych rusztowaniach, formowane były łuki (arbours), tunele, szpalery. Z koron ciętych drzew 1 Siewniak M., Mitkowska A., 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej, RYTM, Warszawa, s. 94. 7 powstaje po zaniechaniu cięcia forma przypominająca ang. tonnele - tunel. W Puławach występuje w postaci halo. Bindaż to również kwatery ogrodowe ujęte ze wszystkich stron sklepionymi alejami występujące w sztuce ogrodowej w XVI – XVII w.2 Topiary – (opus topiarium, ars topiary), figuralne i geometryczne kształtowanie roślinności ogrodowej (formy regularne) wg zamierzonego rysunku, dla wyrażania treści poetyckich. Nazwa pochodzi z j. gr. (topos=miejsce, punkt, okolica). W j. ang. topiary work oznacza formowane drzewko lub ozdobne formowanie drzew, które niekiedy nazywano „zieloną rzeźbą” (vegetable sculpture). Pojęcia opera topiaria używa już Pliniusz Starszy w Historia naturalis dla dzieła w postaci strzyżonego cyprysa. Ars topiaria oznacza sztukę ogrodową, a topiarius to ogrodnik. Podobnie w j. ang. Nazwy topiarist używano dla określenia miłośnika strzyżenia drzew. Topiary garden, włoskie giardino di topiarie. Ogrody powstające w Anglii w XIX w. z zastosowaniem zasad topiary.3 Ściana wnętrza ogrodowego – istotny i charakterystyczny składnik kompozycji ogrodowych w postaci przegród pionowych formowanych z tworzywa roślinnego, z konstrukcji architektonicznych lub z kombinacji roślinności i artefaktów. Nazwę swą zawdzięcza prostej analogii ze ścianą budynku. „Ściany” wnętrz ogrodowych posługują się takimi elementami kompozycyjnymi, jak: szpalery, palisady, kulisy, żywopłoty – gdy konstruowane są z materiału roślinnego; tworzywem budowlanym, gdy funkcje ściany wnętrza przejmują elewacje (lub ich fragmenty) budowli architektonicznych (budowli ogrodowych, np. wille, dwory, pałace, oranżerie, podcienia arkadowe); także fragmentami budowli ogrodowych (przęsła pergoli, bindaże, kolumnady). W zależności od stopnia wypełnienia ściany jego zasadniczym tworzywem, a więc proporcji części pełnych i prześwitów, mówimy umownie o ścianach konkretnych, obiektywnych lub subiektywnych.4 Treliaż (trejaż lub krata) – niewielka i prosta konstrukcja kratowa (ażurowa) wykonana z drewna lub metalu, często wsparta na murowanych słupach, służąca do rozpinania pnączy. Tworzy ścianę wnętrza ogrodowego (gabinety, salony, różanki, ogrodzenia, parawany), a także ścianę w altanie, bindażu. Niekiedy przybiera formy bardzo ozdobne: malowane, a nawet złocone. Treliaże rozpowszechnione były 2 Siewniak M., Mitkowska A., 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej, RYTM, Warszawa, s. 40. tamże, s. 296-297. 4 tamże, s. 255. 3 8 w renesansie i baroku, w rokoku, ale też w ogrodach japońskich. Obsadzane bywały roślinami pnącymi. Treliaż może być stosowany również na pergolach, murach i ścianach, a także w konstrukcjach bindażu.5 Wnętrza ogrodowe – charakterystyczna w sensie kompozycyjnym i w zasadzie autonomiczna część ogrodu pełniąca określoną funkcję. Także ściśle zdefiniowany kształt kompozycyjny, z mniej lub bardziej czytelnymi ścianami ogrodowymi tworzącymi formalne i umowne oddzielenie od dalszych części ogrodu. Stanowi rodzaj podstawowego „modułu” – jednostkę elementarną, konstruującą całość założenia ogrodowego, a z racji tworzywa, z jakiego jest ukształtowane, określane jest również jako wnętrze zielone. projektowania Pojęcie ogrodów. „wnętrza” Sztuka jest ogrodowa również daje współcześnie nam instrumentem przykłady kompozycji jednownętrzowych, takich jak np. perystyle, patia, kryptoportyki, wirydarze. Zestawianie wnętrz stanowi o istocie całości kompozycji ogrodu. Świadome wiązanie wnętrz ogrodowych w logiczne ciągi kompozycyjne, a także treściowe, funkcjonalne, narracyjne, symboliczne z uwzględnieniem ściśle określonych i przyjętych zasad kompozycyjnych, składa się na sekwencję wnętrz, kierujących kanwę przestrzenną (kompozycyjną) ogrodu w jego formach rozbudowanych (egipskie ogrody, ogrody starożytnego Rzymu, renesansowe włoskie ogrody architektoniczne, ogrody tarasowe, barokowe ogrody pałacowe – rezydencjonalne, parki krajobrazowe angielskie). Warto w tym miejscu odnotować, iż już Kresczetyn na przeł. XIII i XIV w. opisywał stosowanie żywych roślin drzewiastych do formowania wnętrz „architektury”, dla uzyskania miejsc przebywania ludzi. Z ogrodu drzewnego powstał w baroku boskiet jako inna forma wnętrza ogrodowego.6 Zielona ściana – ogrodowa forma roślinności drzewiastej w postaci szpaleru, o wys. ponad 2 m strzyżonych drzew, o koronach prowadzonych od samej ziemi. Tak uformowane ściany zieleni wysokiej spełniały w ogrodach historycznych funkcje dzielenia przestrzeni i tworzyły granice (ściany) wnętrz ogrodowych, takich jak: boskiety, labirynty, salony ogrodowe, teatry ogrodowe. Wśród najczęściej stosowanych gatunków drzew pojawiały się: lipy, wiązy, graby, kasztanowce, cisy (np. Herrenhausen w Wilanowie).7 5 Siewniak M., Mitkowska A., 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej, RYTM, Warszawa, s. 262. tamże, s. 279-280. 7 tamże, s. 296-297. 6 9 Gabinet – wnętrze ogrodowe wewnątrz boskietu, zapewniające intymność, czasem stanowiące rodzaj niespodzianki. Przybiera postać dość rozległej przestrzeni o nawierzchni trawiastej, ograniczonej ścianami drzew wypełniających boskiet. Służy do wypoczynku i spotkań towarzyskich. Narys gabinetu w boskiecie zazwyczaj geometryczny: kwadratowy lub prostokątny. W gabinecie umieszczano ławki, stoły, rzeźby, fontanny oraz inne niespodzianki.8 Salon ogrodowy – reprezentacyjne i najbardziej ozdobne wnętrze w ogrodzie pałacowym (barokowym), urządzone przed ogrodową fasadą pałacu, na głównej osi kompozycyjnej zespołu. Zakładany na narysie geometrycznym (kwadrat, wydłużony prostokąt, półkole, elipsa), ze ścianami formowanymi ze szpalerów lub boskietów, o płaszczyźnie podstawy zdobionej dekoracyjnymi parterami, wzbogacanymi elementami wolnostojącymi w postaci fontann, posągów, formowanych drzewek, a także roślinami południowymi w donicach. W okresie letnim salony ogrodowe pełniły fonkcję identyczną jak salony pałacowe, były więc miejscem spotkań towarzyskich. W sensie kompozycyjnym, skupiały się główne osie kompozycyjne i drogi łączące go z elementami ogrodowymi.9 Rozdział 2. Metody kształtowania roślin 2.1. Przypuszczalne pochodzenie sztuki kształtowania roślin. Historia przycinania i formowania roślin rozpoczęła się prawdopodobnie już w starożytnym Egipcie. Przypuszcza się, że rośliny były formowane przez egipskich ogrodników pielęgnujących drzewa owocowe – mogli oni wykazać się swoją kreatywnością przy strzyżeniu drzew unikając w ten sposób nudy i rutyny. Istnieje również przypuszczenie, że formowanie roślin ma inne źródło. Mianowicie, na terenach, na których brakowało drewna do budowy ogrodzeń tworzono rowy – pełniły one funkcję ogrodzenia, a dodatkowo służyły do nawadniania pól. Brzegi rowów porastały drzewa i krzewy, usuwając je, ludzie szybko zauważyli, że rośliny chroniły brzegi rowów przed osuwaniem się i erozją gleby. Zaczęto, więc je przycinać i związywać ze sobą, tak „formowana” roślinność chroniła brzegi rowów oraz pola. W ten sposób upowszechniła się wysoka i wysmukła forma roślin.10 8 Siewniak M., Mitkowska A., 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej, RYTM, Warszawa, s. 84. tamże, s. 231-232. 10 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006, w tłumaczeniu autorki pracy. 9 10 2.2. Ujęcie historyczne. Rozwój sztuki kształtowania roślin może być łączony z rozwojem ogrodów geometrycznych. Formy strzyżonej roślinności odgrywały istotną rolę w podziale przestrzeni ogrodów geometrycznych, nadawaniu rytmu w przestrzeni, kształtowaniu proporcji wnętrz. Wraz z upływem czasu można zauważyć zmienność popularności niektórych form, a także poszerzanie się zbioru gatunków stosowanych w tej sztuce. • Starożytny Egipt i Starożytny Rzym – początki ogrodu geometrycznego W ogrodach egipskich widoczne są podziały geometryczne, silnie zaznacza się symetria oraz rytm. Drzewa były sadzone w równych odstępach, w rzędach – tworzyły szpalery. Crowder i Ashwarth podają, że prawdopodobne jest, iż pierwsze formy kształtowanych roślin pojawiły się w ogrodach Starożytnego Egiptu. Fig. 1. Ogród geometryczny, Starożytny Egipt. (www.hort.purdue.edu). Ogrody starożytnego Rzymu kształtowały się pod wpływem osiągnięć innych państw (Egipt, Mezopotamia, czy Grecja). Wśród tych ogrodów wyróżnia się: ogrody domowe, ogrody towarzyszące willom podmiejskim, ogrody towarzyszące willom wiejskim, ogrody publiczne, ogrody cesarskie. Ogrody domowe miały zazwyczaj niewielką przestrzeń otoczoną ścianami oraz krużgankami, kompozycja wnętrza oparta była na geometryzacji. Ogrody publiczne miały oczywiście większą skalę, otoczone bywały ze wszystkich stron portykiem kolumnowym, we wnętrzu ogrodu znajdował się basen wodny (np. ogród Porticus Liviae), rabaty kwiatowe, liczne rzeźby. Otoczenie przestrzeni ogrodu elementem architektonicznym – ścianą, czy kolumnami, potęgowało efekt geometryzacji wnętrza ogrodowego, łączyło niejako naturę z architekturą to, co 11 boskie z tym, co stworzone przez człowieka. Funkcje ogrodów starożytnego Rzymu, to przede wszystkim: funkcje religijne, rekreacyjne, spełniające potrzeby intelektualne. Wspólne cechy ogrodów rzymskich to: geometryzacja, symetria, wprowadzanie elementu wody, rzeźby, strzyżone drzewa, krzewy, w centrum ogrodu znajdował się akcent – najczęściej był to zbiornik wodny (basen).11 W tym okresie praktykowano strzyżenie przede wszystkim bukszpanów, cisów oraz cyprysów. Pliniusz Starszy w swoim dziele – Historia naturalis - pisał o reprezentacyjnym charakterze formowanych roślin. Cięte bukszpany mogły tworzyć nazwę właściciela albo – pełniąc zarazem rolę reklamy – ogrodnika willi. Mogły imitować zwierzęta, bitwy, herosów, postacie mityczne. W swoim dziele Pliniusz Starszy opisuje sceny polowań, całe floty statków, a także inne obrazy utworzone przy pomocy formowanych roślin. Topiary stały się powszechne w wyższych warstwach społecznych, nadawały willom wyższy status. Zapoczątkowanie, czy też odkrycie sztuki formowania roślin Pliniusz Starszy przypisuje Gnaiusowi Mattiusowi. Prawdą jest jednak to, że Gnaius Mattius po prostu rozpowszechnił sztukę cięcia roślin, uprzednio zapożyczoną od starszych cywilizacji. O popularności topiarów w starożytnym Rzymie, może świadczyć opis willi Pliniusza Młodszego (siostrzeńca Pliniusza Starszego) zlokalizowanej w Toskanii. W ogrodzie znajdowały się wycięte w bukszpanie figury zwierząt, trawnik otaczał formowany żywopłot, sad oznaczony był uformowanym z roślin obeliskiem, za pomocą żywopłotów wydzielano „pokoje”. Niezliczoną ilość bukszpanowych figur zestawiono z pięknem dzikiej, rustykalnej przyrody. Sformułowanie i opisanie idei topiarów zrodziło i utrwaliło nową tradycję w sztuce ogrodowej. 12 Pojawili się specjaliści w tej dziedzinie, zaczęto tworzyć nowe narzędzia lub adaptować już istniejące (np. nożyce do strzyżenia owiec). Ogrodnik, który specjalizował się w cięciu i formowaniu roślin określany był mianem topiarius. Zajmował się on nie tylko strzyżeniem roślin, ale także rozplanowywaniem ogrodu. Terenem działalności topiariusa były zarówno ogrody w niewielkich perystylach domów wewnątrz miasta, jak i obszerne założenia ogrodowe w podmiejskich willach bogatych patrycjuszów13. 11 Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1972, s. 37-43. Na podstawie: Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006 w tłumaczeniu autorki pracy. 13 Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa1972,s. 41 12 12 • Okres średniowiecza Roślinne formy strzyżone pojawiają się w „ogrodach miłości” (były to miejsca zabaw i spotkań, podzielone na kilka części i otoczone murem), jako żywopłoty, strzyżone krzewy, „zielone łuki” - dwa równoległe do siebie żywopłoty łączyły się u góry tworząc sklepienie. Najczęściej przy tworzeniu łuków wykorzystywano lipy, gdyż charakteryzują się one szybkim tempem wzrostu. Topiary pojawiają się również w manuskryptach przedstawiających tzw. hortus conclusus. W tym przypadku rośliny mają formy piętrowe. Mogły one symbolizować kontrolę człowieka nad naturą oraz respekt dla natury. Z okresu średniowiecza pochodzi wiadomość o stworzeniu pierwszego labiryntu z wykorzystaniem żywopłotów oraz szpalerów. 14 • Renesans Okres renesansu przypada na XV i XVI w. rozkwita we Włoszech. Tam też rozwija się najintensywniej. Myślą przewodnią tej epoki jest humanizm, jednym z jego przejawów jest dostrzeganie i odczuwanie piękna krajobrazu. Ogrody renesansowe kompozycyjnie były powiązane z architekturą domu, jednak przede wszystkim stanowiły one istotną strefę przejściową między willą, a „dziką” naturą. Geometryzacja ogrodu była w tym czasie charakterystyczna. Tworzono przestrzenie na planie regularnym, z zachowaniem odpowiednich proporcji – były to przestrzenie, w których panowała harmonia. Istotny był podział ogrodu na kwatery – dokonywano podziału „podłogi” na kwadraty, dzielono tym samym przestrzeń dwuwymiarową na równe części, następnie granice kwater obsadzano drzewami lub żywopłotami – wprowadzano element trójwymiarowy. Kwatery wypełniano ziołami i kwiatami (stosowano czasem także baseny, rzeźby, fontanny i altany). Tak skonstruowana przestrzeń ogrodu sprawia wrażenie przestrzeni harmonijnej – równe podziały kwater, stosowanie rytmu, odpowiednich proporcji. Dużą rolę odgrywały rośliny formowane, jako elementy wywodzące się z dzikiej natury, ale podporządkowane całości założenia i architekturze. Sztuka strzyżenia i formowania roślin przeżywa rozkwit w okresie renesansu. Zbiór roślin formowanych został poszerzony. Stosuje się różne gatunki i odmiany roślin z rodzaju: bukszpan (Buxus), cis (Taxus), i cyprys (Cupressus), formuje się żywopłoty z ligustru (Ligustrum), pęcherznicy (Physocarpus), głogu (Crataegus), agrestu (Ribes 14 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press w tłumaczeniu autorki pracy. 13 uva-crispa L.), porzeczki (Ribes), berberysu (Berberis), róż (Rosa), strzyże się laur (Laurus nobilis L.), mirt (Mystus), ostrokrzew (Ilex).15 Z epoki renesansu pochodzą utwory opisujące przestrzeń ogrodu, wybitnym przykładem jest dzieło Hypnerotomachia Poliphilii autorstwa Francesco Colonna. Opisał on i zilustrował wyobrażone ogrody, w których znajdują się kule wycięte z hyzopu, pawie formowane w bukszpanie, partery z ciętych ziół, wreszcie postacie ludzkie „rzeźbione” w roślinności. W okresie renesansu przy tworzeniu topiarów używano odpowiednio wyprofilowanych ramek z wikliny – nadawały one kształt roślinom oraz kształtowały pożądany rozmiar. Przykładem ogrodu z formami strzyżonymi jest willa Quadracchi. W ogrodzie znajdowały się m.in. ornamenty wycięte z bukszpanu oraz geometrycznie formowane krzewy. Sad otoczony był żywopłotem. Szczególnie wymyślne formy stosowano w ogrodach willi podmiejskich okolic Florencji (statki, świątynie, pylony, wazy, postaci ludzkie, konie, centaury, ptaki itp.).16 Ogrody renesansowe w Niderlandach znane są przede wszystkim ze zbioru sztychów Hortorum viridariumque formae autorstwa Vredemana de Vries. Ogrody te charakteryzuje podział geometryczny na kwatery, zastosowanie architektury ogrodowej (trejaże, pergole), cienistych chodników (bindaże). W Anglii w I połowie XVI w. zaczęły pojawiać się założenia ogrodowe o większej skali niż ogrody przydomowe. Na uwagę zasługuje ogród przy rezydencji Henryka VIII w Hampton Court. Roślinność formowana została wykorzystana do stworzenia ornamentów węzłowych (knoted beds), labiryntu, przejść, zielonych rzeźb o różnych kształtach. W II połowie XVI w. i w XVII w. (okres elżbietański) większe założenia ogrodowe powstawały liczniej (powodem było ożywienie budownictwa, a co za tym idzie również sztuki kształtowania przestrzeni ogrodu, czy ogrodnictwa). W tym okresie powstały ogrody w Kenilworth, Holland House, Hatfield. Są to ogrody geometryczne. Podziały płaszczyzny oraz przestrzeni dokonano m.in. za pomocą formowanych roślin (żywopłoty, cieniste aleje), topiary stanowią tu również rytm kompozycji lub są elementami akcentującymi – jak np. w ogrodzie w Hatefield rzeźby roślinne akcentują środek każdej kwatery. 15 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press w tłumaczeniu autorki pracy. 16 Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1972, s. 82. 14 Fig. 2. Renesansowy ogród w Hatfield, w tle labirynt uformowany z roślin. (www.gardenvisit.com) Fig. 3. Widok na kwatery w ogrodzie Keniltworth. (www.mattstravel.com) Przykładem niemieckiego ogrodu geometrycznego XVI w. jest ogród burmistrza J. Schwindt’a we Frankfurcie. Istotę tego ogrodu stanowiły bogate partery kwiatowe, formowane drzewa, cieniste przejścia (bindaże), trejaże, a także rzeźby i fontanny. W Polsce renesans przez długi czas nie miał dużego wpływu na kształtowanie założeń ogrodowych. Do istniejących już założeń wprowadzano nowe motywy dekoracyjne. 15 Polskie ogrody renesansowe cechowało skromne wyposażenie, łączenie ogrodu ozdobnego z uprawami użytkowymi (uprawa ziół, sady). Założeniem charakterystycznym dla polskiego renesanu jest ogród w Mogilanach. W ogrodzie znajdują się: podzielony na 16 kwater parter, usytuowana na środku fontanna, z dwóch stron zastosowano bindaże, kwatery otoczone były szpalerami drzew. 17 • Barok W okresie baroku w Europie główną rolę w ogrodowej sztuce odgrywała Francja. Ogrody charakteryzował przepych (obecny w innych dziedzinach sztuki tego okresu). Wybitnym twórcą ogrodów był Andre Le Nôtre. Jest on autorem najsłynniejszego dzieła tej epoki – założenia ogrodowego w Wersalu. Charakterystyczną cechą kompozycji ogrodów barokowych był podział przestrzeni na wnętrza. Wyróżnić można odpowiedniki wnętrz architektonicznych, jak salon, sale, gabinety, korytarze. Przeważnie zakładano je na planie koła albo – bardziej rozbudowane – wieloboku. Do utworzenia ścian używano materiału roślinnego, czy to w postaci drzew i krzewów (żywopłoty, szpalery, bindaże), czy w postaci pnączy porastających ażurowe konstrukcje (trejaże i pergole). Wśród szpalerów można wyróżnić kilka form w zależności od proporcji: − szpalery wysokie – tworzące jednolitą ścianę, strzyżone w całości (od dołu do góry), − szpalery półpełne – charakteryzowały się odsłoniętymi pniami drzew, formowano koronę od połowy drzewa, były w połowie ażurowe, − szpalery ażurowe – kształtowane tak, aby utworzyły się w nich odpowiednie otwory (najczęściej tworzone wg określonego rytmu), powstawały w ten sposób arkady, − szpalery niskie – o wysokości około 1,3 m, zakładane najczęściej po bokach alei, czasem ozdabiano je kulami wyciętymi na ich górnej powierzchni, czy też wnękami na ławki; Szpalery takie mogły tworzyć kompozycje, np. poprzez uformowanie szpaleru ażurowego na tle szpaleru wysokiego – osiągano w ten sposób efekt głębi. 17 Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa 1972, s. 130-131, 138. 16 Fig. 4. Szpaler grabowy w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka). Umowne ściany w ogrodzie tworzyły aleje drzew – tutaj, podobnie jak w przypadku szpalerów, wyodrębniły się różne rodzaje alei: − aleje zamknięte – bindaże, czyli aleje zamknięte od góry poprzez splatające się konary drzew, nazywane często chłodnikami lub ciennikami, tworzyły one wąskie wnętrza, często łączące pewne partie ogrodowe albo też łączące budynki, − aleje otwarte – utworzone z form wolnostojących, strzyżone, − aleje pojedyncze – składające się z dwóch szeregów drzew, − aleje złożone – składające się z czterech szeregów drzew (tzw. aleje podwójne) albo z sześciu szeregów (tzw. aleje potrójne). „Posadzkę” wnętrz stanowiły gazony, zbiorniki wodne, czy też partery kwiatowe. Układ wnętrz ogrodowych najczęściej prezentował się wg schematu: wnętrzem reprezentacyjnym, sąsiadującym bezpośrednio z pałacem był salon ogrodowy, założony na planie prostokąta bądź półkola, otoczony był ścianami strzyżonych drzew, wypełniał go parter kwiatowy albo gazonowy, dodatkowo wzbogacały go rzeźby, wazy, rośliny w pojemnikach, dalej ogród dzielił się symetrycznie na mniejsze wnętrza. Wnętrza te nazywane są zielonymi gabinetami, salami. Zakładane były symetrycznie wg osi wspólnej dla pałacu i ogrodu. Oś często podkreślano aleją, kanałem lub pawilonem. Charakterystyczny typ wnętrz stanowił labirynt, kształtowany z użyciem strzyżonych roślin, innym typem wnętrza był teatr. Ogrody barokowe stanowiły niejako kontynuację 17 wnętrza pałacowego, architektura budynku „wychodziła” na zewnątrz zamieniając się w zieloną architekturę, tworzoną z roślin ludzką ręką.18 Ogrody tworzone w tym czasie były symbolem władzy człowieka nad naturą. Niegdyś natura przerażała ludzi, w okresie baroku natomiast zaczęła być „oswajana”, „ujarzmiana”. Strzyżenie i formowanie roślin niosło ze sobą przekaz władzy nad naturą. Przestrzeń ogrodu kształtowano geometrycznie, zgodnie z ustalonym porządkiem. Rośliny kształtowane w bryły pomagały uporządkować przestrzeń. Dodatkowo poprzez formowanie drzew i krzewów ogrodnik niejako zabierał roślinie pewne naturalne cechy – roślina nie rosła zgodnie z własną naturą, nie rozwijała typowego dla siebie pokroju. Ogrodnik „zatrzymywał” czas, sprawiał, ze roślina osiągała zamierzone przez niego formę i rozmiar, nie rosła większa niż on to zaplanował. Człowiek zyskał poczucie „panowania nad naturą”, może nawet w pewnym sensie nad czasem. Fig. 5. Roślinne rzeźby w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka). Preferowane gatunki roślin w ogrodach barokowych to wszystkie te, które nadawały się do cięcia i formowania. Nie liczyło się naturalne piękno, czy indywidualny charakter okazu. Na rośliny patrzono jak na materiał, ceniono jego przydatność do tworzenia form architektonicznych – korytarzy, przejść, ścian, rzeźb. Wybierano rośliny łatwe w formowaniu, dające szybki efekt, zimozielone. Drzewa sadzone w tym czasie, to głównie lipa, grab, wiąz. Krzewy, które zyskały popularność, to: cis (jako krzew wolnorosnący nadawał się do tworzenia niskich żywopłotów), bukszpan, ostrokrzew. 18 Sajkowski A., Barok, WSiP, Warszawa, 1987 18 Ogrodnicy-topiaryści tworzyli przede wszystkim rzeźby geometryczne, postaci zwierząt i ludzi. Takie zielone rzeźby są charakterystyczne dla założeń włoskich, hiszpańskich oraz angielskich.19 Przykładem polskiego założenia pałacowo-ogrodowego okresu baroku jest zespół Branickiego w Białymstoku. Znajduje się tam parter haftowy podzielony na osiem kwater, wzbogacony rzeźbami, basenami, roślinami kubłowymi, strzyżoną roślinnością. W ogrodzie znajduje się boskiet lipowo-grabowy. • Wiek XIX W drugiej połowie XIX w. w Anglii modne staje się powracanie do stylów minionych epok. Wzorem stają się ogrody renesansu i baroku. Houprey Repton był zwolennikiem geometryzacji przestrzeni ogrodu, zrehabilitował on założenia geometryczne w sąsiedztwie ludzkich siedzib, jego poglądy były rozwijane przez John’a Claudius’a Loudon’a. W latach 40-stych i 50-tych XIX w. angielski architekt – Sir Charles Barry projektował ogrody w stylu italian garden – główne elementy to: włoskie partery ogrodowe, tarasy z balustradami, rzeźby. Sir Barry był jednym z prekursorów nurtu architektoniczno-geometrycznego w sztuce ogrodowej (tzw. Formal Revival). W tym okresie zauważa się zainteresowanie przeszłością, najbardziej interesujące wydają się niewielkie renesansowe ogrody angielskie. Nawiązuje do nich Walter Scott, który w swoich dziełach opisuje ogrody, w których znajdują się stare altany, rzeźby, zegary słoneczne, a także strzyżone krzewy i drzewa, formowane w różny sposób. Cięcie roślinności znów stało się modne, zaczęto tworzyć ogrody topiaryczne, w których roślinność przybierała najbardziej fantazyjne kształty. Budowniczy T. James określił strzyżoną roślinność (topiary art), jako najlepsze przejście od architektury do naturalnego piękna przyrody. W 1690 r. powstaje sławny ogród topiarów Levens Hall w Westmareland. Twórcą tego ogrodu jest Wiliam Beaumont (znany jako Guillaume de Beaumont, pracował we Francji razem z Le Nôtr’em). Przekaz ogrodu oparty jest na strzyżonych formach roślinnym. Znajduje się tam wiele topiarów stworzonych z różnych gatunków roślin (uwagę przyciągają przede wszystkim wysokie „postacie” z cisu). W tamtym okresie 19 Sajkowski A., Barok, WSiP, Warszawa, 1987 19 praktykowano także przesadzanie dużych drzew już uformowanych, dla szybszego uzyskania efektu. 20 Fig. 6. Ogród Levens Hall. (www.wikimedia.org) • Wiek XX W ostatnim stuleciu sztuka formowania roślin znów stała się modna. Oprócz kształtowania koron drzew w celu nadania im określonego kształtu zaczęto formować także pnie drzew. Prekursorem sztuki formowania pnia drzewa jest Krubsack, który w 1903 r. zapragnął stworzyć mebel tak mocny i trwały, jakiego ludzkie ręce nie potrafią zrobić. Piętnaście lat później powstał fotel „utrwalone przez naturę”. Efekt końcowy zabiegów formujących Krubsack’a, a także samego autora przedstawia ryc.5. Krubsack otrzymał wiele ofert kupna fotela, jednak nigdy go nie sprzedał. Zapisał on ów mebel w spadku siostrzeńcowi. Los „Chair That Grew” („Fotela, który urósł”) pozostaje nieznany. Jeśli mebel nadal istnieje, ma już ponad 100 lat. 20 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006, tłumaczenie autorki pracy. 20 Fig. 7. Krzesło uformowane przez Krusbacka. (www. ih3.ggpht.com) Kolejnym „ojcem” tej nowatorskiej metody kształtowania drzew jest Axel Erlandson. Tworzył on niezwykłe dzieła sztuki wykorzystując w tym celu żywe drzewo. Nie liczył on na zyskanie sławy – formował drzewa w nowatorski sposób, ponieważ kochał to, co robił, dodatkowa dostarczał sobie i swojej rodzinie artystycznej rozrywki. Erlandson był farmerem w Kalifornii, w 1925 r. zaczął tworzyć „rzeźby” łącząc pnie drzew tak, aby zrastały się one ze sobą. Jednym z pierwszych dzieł była konstrukcja złożona z czterech drzew łączących się na wysokości około 2 m w jeden pień. W 1945 r. córka Erlandson’a zaproponowała stworzenie „Cyrku Drzew” („Tree Circus”), aby dzieła ojca mogłyby być pokazywane innym ludziom. Erandson stworzył około siedemdziesięciu „cyrkowych drzew”. W 1963 r. sprzedał on swój cyrk i niedługo potem zmarł. O niezwykłych drzewach szybko zapomniano, w 1977 r. około trzydziestu drzew zostało zlikwidowanych podczas budowy pasażu handlowego. Znalazł się jednak człowiek – miłośnik i znawca ogrodnictwa – który ocalił pozostałe drzewa i przeniósł je w nowe miejsce tworząc park rozrywki (Girloy Gardens). Był to Michael Bonfante. Do dnia dzisiejszego pozostało dwadzieścia pięć drzew uformowanych przez Emeraldson’a.21 21 Reames R., 2006. Arborsculpture - Solutions for A Small Planet, Issue 21 Fig. 8. Przykłady drzew uformowanych przez Axel’a Erlandson’a. (www.arborsmith.com). 2.3. Topiary. 2.3.1. Rodzaje topiarów. Sztuka formowania roślin obejmuje nie tylko topiary – czyli rośliny o formowanej koronie, ale także wszelkie formy roślin, które zostały w sposób celowy zmienione przez człowieka, tak aby uzyskać zamierzony efekt. Celem działań człowieka jest taka zmiana wyglądu rośliny, która ma podnieść atrakcyjność rośliny. Podział został dokonany na podstawie opracowania „Cięcie i formowanie roślin. Zielone rzeźby” (Retournard D.). Wśród topiarów wyróżnia się: − topiary powstające poprzez cięcia formujące, rośliny znajdują się w gruncie lub w pojemniku, − topiary powstające poprzez cięcie, naginanie i wiązanie pędów z użyciem ramki nadającej zamierzony kształt, w gruncie i w pojemniku; Formy roślin powstające z użyciem innych metod: − formy tworzone z ramki wypełnionej mchem stanowiącym podłoże dla roślin zielnych, − formy o kształtowanym pniu, w tym drzewa owocowe w formie tzw. espalier, − formy powstające z życiem pnączy rozpinanych na drucie, siatce, ramce, − formy powstające poprzez rozpinanie, splatanie i spinanie wikliny; Każdy ze sposobów formowania roślin jest przystosowany do użycia danego materiału roślinnego, a także daje różne możliwości tworzenia rzeźb roślinnych. Dostępne techniki uzupełniają się wzajemnie. Wielość technik możliwych do zastosowania daje szerokie 22 możliwości wykorzystania materiału roślinnego w celach stworzenia oryginalnych elementów. Topiary formowane tradycyjnie, czyli poprzez cięcia korony, można podzielić ze względu na formę bryły na: − topiary geometryczne, architektoniczne (kule, stożki, połączone bryły i inne), − topiary amorficzne (bezkształtne), − topiary figuralne(postaci, zwierzęta). Topiary geometryczne, czyli wielościany foremne, graniastosłupy, prostopadłościany, ostrosłupy, bryły obrotowe, a także ich kombinacje. Są proste w wykonaniu, nie wymagają tworzenia skomplikowanych szablonów, czy użycia ramek. Gotowe, geometrycznie uformowane rośliny można znaleźć w wielu szkółkach drzew i krzewów. Najczęściej spotyka się formy kuliste, jajowate, stożki, a także formy spiralne.22 Fig. 9. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 22 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006, tłumaczenie autorki pracy. 23 Fig. 10. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk). W tej grupie topiarów wyróżnia się formy żywopłotowe i wolnostojące. Formy geometryczne były najbardziej popularne w okresie renesansu. Używane do podkreślania wejść, nadawania rytmu, jako dominanty i wyróżniki. Topiary architektoniczne idealnie nadają się do tworzenia ścian, granic, kurtyn, ekranów. Dają również możliwość kreowania łuków lub korytarzy – poprzez połączenie dwóch „zielonych ścian”. Żywopłoty o odpowiedniej wysokości mogą stanowić przesłonę z jednej strony zapewniającą prywatność, a z drugiej – zachęcającą do „odkrycia” tego, co „ukrywają” – pobudzają naszą ciekawość. Topiary architektoniczne stanowią doskonałe elementy tworzące „pokoje”, dzielące przestrzeń na poszczególne wnętrza. Nie muszą one posiadać prostych kształtów nawet, jeśli jedna strona żywopłotu jest równoległa np. do ogrodzenia, druga strona może być zróżnicowana. Istnieje wiele możliwości kreowania „zielonych ścian”. Prosta powierzchnia żywopłotu może przechodzić w ciekawe formy, jak np. rzeźby przedstawiające zwierzęta. Takie połączenie zielonych „ściany” i rzeźby urozmaica przestrzeń ogrodu, a także oszczędza miejsce. 24 Fig. 11. Żywopłot w połączeniu z formami figuralnymi. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Topiary amorficzne – nie posiadają kształtu jednoznacznie określonego. Mogą mieć dowolną formę, która zależeć będzie od inwencji twórczej projektującego lub wykonującego topiar. Kształtują przestrzeń nadając jej indywidualny charakter. Tworzą przestrzenie: nierealną, fantastyczną, senną.. Ich bezkształtność pozwala na dowolną interpretację tego, co mogą przedstawiać. Pobudza wyobraźnię odbiorcy, wprowadza go w „inny wymiar”. Repertuar form topiarów amorficznych jest niewyczerpalny, ogranicza go jedynie wyobraźnia twórcy. Podobnie, jak topiary geometryczne, roślinne bryły amorficzne funkcjonują jako formy wolnostojące oraz tworzące ściany, tło. Fig. 12. Formy abstrakcyjne w japońskim ogrodzie. (www.blog.ounodesign.com). 25 Fig. 13. Przykład „bezkształtnych” form topiarów. (www.mathews.photography.com). Topiary figuralne, czyli topiary przypominające postacie lub przedmioty. Mogą zarówno odzwierciedlających rzeczywistość lub mogą być zupełnie nierealne, nienaturalne - wyimaginowane. Nadają się przede wszystkim do stosowania jako forma pojedyncza, wyizolowana, stanowiąca akcent w ogrodzie, jednak dobrze prezentują się także skupione w grupy. Jako akcent stosuje się formy wertykalne, umieszczone na jednolitej płaszczyźnie trawnika czy żwiru. Sylweta rzeźby stanowi indywidualnym charakterze ogrodu. Topiary figuralne mogą być wprowadzane w celu prostego przekazu emocjonalnego, zarówno jako pojedyncze elementy (postacie straszne, śmieszne, smutne, realne, magiczne), jak i grupy. Topiary w grupach mogą ukazywać pewne sceny (sceny symboliczne), jak w Starożytnym Rzymie sceny bitew.23 Fig. 14. Przykłady form figuralnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 23 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006, tłumaczenie autorki pracy. 26 Fig. 15. Przykład formy figuralnej – na podstawie www.myitchyfingers.files.woedpress. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Topiary są uniwersalną formą „zielonej architektury” ogrodowej. Rośliny mogą być dowolnie kształtowane, daje to wiele możliwości wykorzystania takich form. Dzięki niezliczonym kształtom i bryłom – od prostych do rozbudowanych – przestrzeń ogrodu nabiera oryginalnego charakteru. Topiary idealnie wpasowują się w każdy styl ogrodowy. W przestrzeni klasycznej można zastosować proste bryły, jak kula, stożek, w przestrzeni orientalnej – formy bonsai, a w rustykalnej np. formy zwierząt. 2.3.2. Zalecenia i techniki kształtowania. Rośliny formowane nazywane są często „zielonymi rzeźbami”. W przeciwieństwie do zwykłych rzeźb, są trudne w utrzymaniu, wymagają poświęcenia większej uwagi i czasu. Przy tworzeniu topiarów należy szczególnie dobrze zadbać o wybór miejsca, dobór gatunku, dobór gatunków sąsiadujących w celu zapewnienia optymalnych warunków rozwoju rośliny. Jest to dopiero początek. W kolejnych latach należy bardzo starannie dbać o roślinę, przede wszystkim poprzez dokonywanie odpowiednich cięć formujących oraz stosowanie w odpowiednim okresie dobrze dobranych nawozów. Jakkolwiek rośliny o pokroju naturalnym prawie zawsze wyglądają atrakcyjnie, nawet po nieodpowiednim ich cięciu rośliny nadal mogą zachować naturalne piękno, a odrastające pędy nie psują wyglądu rośliny, a jedynie podnoszą jej 27 atrakcyjność, tak w przypadku topiarów, każde nieodpowiednie, nieprzemyślane cięcie może zepsuć efekt długotrwałej pracy, każda choroba, przemarznięcie, czy wyłamanie pędów przez wiatr obniżają albo wręcz całkowicie pozbawiają topiar atrakcyjności. • Warunki uprawy Przy tworzeniu topiarów w pierwszej kolejności należy wziąć pod uwagę wybór miejsca, w którym będzie rosła „zielona rzeźba”. Topiary uprawiane w gruncie będą stałym elementem ogrodu, w związku z tym powinno się zapewnić im odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju. Pod uwagę należy brać przede wszystkim: − Klimat i związane z nim: o strefy mrozoodporności, o wielkość opadów śniegu, o stopień nasłonecznienia, o wiatr, − Warunki glebowe w tym: o skład granulometryczny, o pH gleby, o zasobność w składniki pokarmowe, o przepuszczalność podłoża; Najważniejszym kryterium jest klimat obejmujący dany teren. Klimat ma wpływ na to, jakie gatunki roślin można wziąć pod uwagę dobierając je do danego ogrodu. Z klimatem wiążą się wyżej wymienione elementy. Bardzo ważna jest znajomość strefy mrozoodporności, w jakiej będziemy sadzić rośliny oraz mrozoodporność sadzonej rośliny. Na potrzeby "Katalogu Roślin drzewa, krzewy, byliny polecane przez Związek Szkółkarzy Polskich" na podstawie pracy W. Heinze i D. Schreibera "Eine neue Kartierung der Winterhärtezonen für Gehölze in Europa" zostały opracowane mapy stref odporności roślin na mróz. Katologi roślin przy każdej roślinie zawierają informację o numerze strefy mrozoodporności – numer oznacza stopień przystosowania rośliny do przetrwania w niskiej temperaturze. Znajomość strefy i przystosowania rośliny daje nam możliwość uniknięcia posadzenia roślin, które nie poradzą sobie w danych warunkach temperaturowych. Im wyższy jest numer strefy, tym mniej odporna na niskie temperatury jest roślina24. 24 źródło: www.clematis.com.pl/graph/ph_rosliny_mrozoodpornosc_europa.jpg&imgrefurl=http 28 Od wielkości opadów śniegu może zależeć wybór kształtu topiar. W miejscach, w których opady są niewielkie istnieją większe możliwości w kształtowaniu „rzeźb”, z tego względu, że duże masy śniegu nie będą zalegać na roślinie i, co za tym idzie, nie będą one wyłamywać gałęzi. Kształt topiaru może mieć istotny wpływ na to, jak roślina będzie się zachowywać w określonych warunkach. Istnieją formy bardziej podatne na zaleganie śniegu na ich gałęziach – są to formy np. „tortu piętrowego”, „fontanny”, niektóre formy zwierząt, czyli te o szerokich płaszczyznach poziomych, na których na pewno będzie gromadził się śnieg. Ważnym zabiegiem jest zgarnianie śniegu zalegającego na zielonej rzeźbie. Inne zagrożenie stanowią wahania temperatury podczas zimy. W ciągu dnia słońce może nagrzewać roślinę, a niskie nocne temperatury mogą prowadzić do jej przemarzania, sytuacje te mogą się wielokrotnie powtarzać w ciągu zimy niszcząc roślinę. Dlatego zaleca się sadzenie roślin podatnych na takie zjawisko w takim miejscu w ogrodzie, które nie będzie narażone na oscylacje temperatury w czasie zimy. Zjawisko naprzemiennego zamarzania i odmarzania jest szczególnie niebezpieczne dla rodzaju Buxus (bukszpan). Istotny jest odpowiedni dobór rośliny do strefy mrozoodporności, aby mieć pewność, że dana roślina poradzi sobie w naszych warunkach. Ważne jest również stworzenie odpowiedniej ochrony form topiarycznych przed mrozem, śniegiem i innymi niekorzystnymi warunkami zimowymi jest bardzo ważna, aby „dmuchać na zimne”. Można, więc posadzić roślinę w zacisznym, osłoniętym miejscu lub też stworzyć specjalnie dla niej ekrany ochronne (zastosować można inne rośliny, różnego typu konstrukcje ogrodowe – trejaże, pergole), na zimę można topiary okrywać, aby chronić je przed mrozem. Przeciwieństwem dla warunków zimowych są warunki letnie i związane z nimi upały. Zagrożenie dla roślin stanowi, więc związany z upałem brak opadów i brak wody w gruncie dostępnej dla rośliny. W związku z tym należy pamiętać o odpowiednim podlewaniu form w czasie upałów. W ogrodach topiarycznych, w których znajduje się wiele okazów zielonych rzeźb najlepiej jest zadbać o odpowiedni system nawadniający zamontowany jeszcze przed posadzeniem roślin. Ważny jest dobór rośliny pod względem wymagań rośliny odnośnie stopnia nasłonecznienia. Stopień nasłonecznienia miejsca klasyfikowany jest jako: cienisty, półcienisty, nasłoneczniony. Niektóre rośliny nadają się do miejsc nasłonecznionych, eksponowanych, jako solitery lub jako rośliny tworzące cień dla tych, które potrzebują miejsc zacienionych. Wiatr jest kolejnym czynnikiem związanym z klimatem, jaki należy wziąć pod uwagę planując lokalizację, a także kształt i wysokość form topiarycznych. Wiatr jest elementem, który może całkowicie zdemolować ogród (przykładem 29 ilustrującym siłę oddziaływania tego żywiołu jest zniszczenie Parku Miejski w Legnicy na skutek nawałnicy w 2009 r.). Ważne jest, więc ustalenie kierunku przeważających wiatrów i stworzenie odpowiednich osłon – np. posadzenie drzew i krzewów od strony nawietrznej, aby uchronić topiary przed wiatrem. Wiatr jest czynnikiem powodującym nie tylko fizyczne szkody, ale także ma działanie chłodzące i zwiększające transpirację roślin.25 Drugim ważnym aspektem jest rodzaj podłoża i właściwości gleby. W pierwszej kolejności należy rozpoznać rodzaj gleby, zawartość frakcji piasku. Zawartość piasku wiąże się z przepuszczalnością gleby. Gleby ciężkie w dużej części składają się z najdrobniejszych cząstek, małej ilości piasku i próchnicy. Na takiej glebie rośliny źle rosną, bowiem trudno przepuszcza ona powietrze i wodę. Po deszczu bardzo powoli wysycha, a w czasie suszy staje się twarda i zaskorupiała. Wiosną nagrzewa się bardzo powoli. Do gleb ciężkich należą gliny średnie, ciężkie oraz iły. Podstawową czynnością uprawową na glebach ciężkich jest, więc głębokie przekopanie jesienią. Zabieg ten poprawia warunki powietrzne i ułatwia głębokie korzenienie się roślin. Gleby lekkie składają się w większości z piasku z niewielką ilością gliny i próchnicy - jest to gleba szybko przepuszczająca wodę, nagrzewa się też szybko, lecz roślinom na takiej glebie brak dostatecznej ilości wody i składników pokarmowych, gdyż szybko wnikają one w głąb gruntu. Do gleb lekkich zalicza się przede wszystkim: gleby bielicowe płowe i brunatne o warstwie piasku różnej miąższości, gleby bielicowe i brunatne lekkie, wytworzone z glin, czarne ziemie piaskowe lekkie, o warstwie piasku różnej miąższości, czarne ziemie piaskowe lekkie wytworzone z glin, mady piaszczyste. Przy ulepszaniu gleby piaszczystych stosuje się metody sprzyjające tworzeniu się pulchnej i odpowiednio miąższości warstwy urodzajności. Najbardziej znane sposoby polegają na wprowadzenie do gleby torfu, gliny lub lessu. Odczyn gleby (reakcja gleby) wpływa na przebieg procesów glebowych, na przyswajalność składników odżywczych, a także na rozwój roślin i mikroorganizmów.26 Odczyn wskazuje na kwasowość lub zasadowość gleby. Wśród gleb wyróżnia się: − gleby kwaśne, pH < 6,6, z przewagą jonów wodorowych i jonów glinu. Gleby kwaśne dzielimy na: − silnie kwaśne, pH < 4,5; 25 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006, tłumaczenie autorki pracy. 26 Uziak S., Klimowicz Z., Elementy geografii gleb i gleboznawstwa, Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2002. 30 − kwaśne, pH 4,6 - 5,5; − lekko kwaśne pH 5,6 - 6,5; − gleby obojętne, pH 6,6 - 7,2, jony występują w równowadze; − gleby zasadowe, pH > 7,2, z przewagą jonów wodorotlenkowych, znaczenie ma tutaj obecność takich składników zasadowych jak węglan wapnia, jony wapnia, magnezu i sodu. Ważne, aby przy doborze roślin uwzględnić wymagania związane z odczynem gleby. Zasobność gleby w składniki pokarmowe, a także ich dostępność dla roślin wpływa na wzrost i rozwój roślin. W rolnictwie urodzajność gleb oznacza zdolność do wytwarzania plonów. Urodzajność zależy od wielu czynników i zmienia się w czasie. W celu poprawy zasobności gleby nawozi się odpowiednimi nawozami (mineralne, organiczne). Nawozy dostarczają głównych składników (azot, fosfor, potas), a także poprawiają właściwości gleby zarówno chemiczne, jak i fizyczne. W ten sposób zwiększa się zasobność gleby oraz dostępność składników pokarmowych dla roślin. Należy jednak pamiętać o przemyślanym stosowaniu nawozów, gdyż zarówno niedobór, jak i nadmiar składników pokarmowych może działać niekorzystnie na kondycję zdrowotną roślin. Przepuszczalność podłoża jest ostatnim ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój rośliny. Złe parametry przepuszczalności gleby mogą powodować gnicie korzeni (gleba nieprzepuszczalna, ciężka) albo spowodować, że roślina nie będzie w stanie pobierać wody i składników pokarmowych (gleba przepuszczalna, lekka). Korzenie roślin do prawidłowego funkcjonowania potrzebują powietrza oraz wody. Gleba składa się z trzech faz: stałej (m.in. cząstki mineralne i organiczne), ciekłej (woda oraz rozpuszczone w niej składniki), gazowej (mieszanina gazów i pary wodnej). Proporcje między tymi fazami zmieniają się pod wpływem różnych czynników (m.in. czynnik antropogeniczny). Aby stworzyć zielonym rzeźbom prawidłowe warunki należy dbać o zapewnienie odpowiedniego balansu między tymi fazami (rozluźnianie gleb zbyt ciężkich, nawożenie lekkich). Trzeba pamiętać, aby nie zadeptywać gleby wokół topiaru – powoduje to ubicie gleby i zmianę warunków wodno-powietrznych w glebie.27 Omówione pokrótce czynniki są istotne przy planowaniu lokalizacji nie tylko topiarów, ale wszystkich sadzonych roślin. Jednak, w związku z tym, że topiary są pewną niezwykłą formą roślin, należy poświęcić więcej uwagi na zapoznanie się z warunkami 27 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006, tłumaczenie autorki pracy. 31 panującymi w danym miejscu i doborze odpowiedniego gatunku. Takie „rozpoznanie terenu” zwiększy szanse na wyhodowanie zdrowych form topiarycznych. • Wybór odpowiedniego miejsca. Wybór miejsca, w którym posadzimy roślinę z zamiarem stworzenia z niej zielonej rzeźby i dobór odpowiedniego kształtu są kolejnymi ważnymi czynnikami. Wybór miejsca dotyczy: − sąsiedztwa topiarów, − dostępności topiaru; Otoczenie formy topiarycznej jest ważne zarówno ze względów estetycznych, jak i technicznych. Pod względem wizualnych rośliny, które towarzyszą topiarom mogą albo podkreślać „zieloną rzeźbę”, współgrać z nią, albo wręcz przeciwnie – zagłuszać ją, pozbawiać atrakcyjności. Rośliny sąsiadujące z topiarami, powinny, więc tworzyć kompozycję. Mogą one, przykładowo, podkreślać roślinną rzeźbę tworząc dla niej tło – wtedy forma topiaryczna będzie stanowić wyróżnik albo dominantę ogrodu. Topiary wolnostojące najlepiej jest lokalizować w sposób pozwalający na oglądanie ich z każdej strony. Należy, więc tak zagospodarować przestrzeń, aby dostarczyć widzom (obserwatorom) możliwość obserwacji bryły, gry światła, obserwacji zmieniającego się tła, wyboru korzystnego punktu obserwacji – czyli ogólnie ujmując swobody obserwacji rzeźby. Topiary korzystnie wyglądają odizolowane od innych roślin, stanowią wtedy dominanty. Wyróżniają się one na tle nawierzchni (żwir, trawnik i in.) i skupiają na sobie wzrok widza. Ogrody skupiające większą liczbę topiarów mogą wydawać się zatłoczone, należy, więc zadbać o odpowiednie zestawienie form zgodnie z zasadami kompozycji. Istniejące i projektowane nasadzenia nie powinny zacieniać topiarów. Powinny znajdować się w odpowiedniej odległości. Jeśli projekt zakłada otoczenie topiarów roślinnością, lepiej jest wybrać rośliny zielne, które będą zacieniać topiary tylko przez pewien czas w roku, niż krzewy (nawet te niskie) będące dodatkowo konkurentami dla „rzeźby”. Korzenie topiarów mogą „podbierać” wodę i składniki pokarmowe z gleby nie zostawiając nic dla mniejszych roślin, dlatego warto pamiętać o zabezpieczeniu bylin np. plastikową taśmą. Formy topiaryczne wymagają dużo uwagi, częstych zabiegów pielęgnacyjnych i obserwacji, dlatego powinno się je tak sytuować, aby zapewnić dostęp do nich ogrodnikowi z odpowiednimi narzędziami. Dostęp do form nie wyższych niż 2 m powinien być zapewniony dla ogrodnika, formy wyższe mogą wymagać użycia drabiny, 32 platform, czy nawet podnośników – w zwiazku z tym należy zadbać o zagospodarowanie odpowiedniego miejsca przy takich formach w celu ułatwienia pielęgnacji. Dobór odpowiedniego kształtu zależy przede wszystkim od preferencji właścicieli ogrodu. Możliwości kształtowania roślin są niemalże nieograniczone. Jednak pewne aspekty mogą ograniczać wybór kształtu. I tak uformowanie bryły, która będzie zacieniona w jakimś miejscu, sprawi, że roślina zacznie tracić liście w ocienionej części. Najczęściej zdarza się, że zacienione pozostają dolne partie topiarów. Formy topiaryczne powinny być więc tak formowane, aby zapewnić dobre nasłonecznienie całej rośliny – wtedy topiar pozostanie gęsty. Lepiej jest, więc formować półkulę niż kulę. Kształt jest również determinowany przez sposób, w jaki roślina się rozrasta. Innym czynnikiem mogącym wpływać na dobór kształtu jest czas, jaki możemy poświęcić na pielęgnację, a także czas związany z tempem wzrostu rośliny. Im mniejszą ilością czasu dysponujemy, tym mniej skomplikowane powinny być formy roślin. Dużo łatwiejsze w formowaniu są proste bryły (np. kula, stożek) niż te skomplikowane (topiary figuralne). Dodatkowo im szybciej roślina rośnie, tym mniej skomplikowany kształt powinniśmy jej nadać. Królik uformowany z szybkorosnącego materiału szybciej straci „cechy królika” i będzie trudniejszy w utrzymaniu, niż np. stożek. Wybór kształtu zależy także od charakteru ogrodu albo pojedynczego wnętrza ogrodowego. W celu stworzenia odpowiedniej atmosfery możemy użyć różnego typu form. Przykładowo do ogrodów klasycznych nadają się formy proste, geometryczne, do rustykalnych pasują topiary formowane z użyciem wikliny. • Formowanie Gatunki drzew i krzewów charakteryzują się określonym pokrojem. Pokrój jest, więc cechą typową dla danej odmiany, chyba jedyną cechą, dzięki której jesteśmy w stanie na odległość określić, z jaką rośliną mamy do czynienia. W naturalnych warunkach, a w takich rośnie większość roślin, pokrój odbiega od idealnego (czyli takiego jaki roślina wykształciłaby, gdyby nie była narażona na choroby, niekorzystne działanie czynników atmosferycznych i innych). Nieczęsto zdarza się, ze dorosłe drzewo posiada idealny pokrój – drzewo rośnie, bowiem bardzo długo, w związku z tym, przez całe swoje życie, narażone jest na działanie wielu różnych czynników (oprócz tych naturalnych, także związanych z działalnością człowieka). Stare drzewa, które miały to szczęście i wykształciły typowy dla siebie pokrój są uznawane przez człowieka za szczególnie piękne. Zachwycają nas stare, silne drzewa. Co sprawia, że możemy je uznać 33 za piękne? Korona starego drzewa o ‘idealnym’ pokroju okryta liśćmi jest pełna, jest symetryczna. Może zachwyca nas również to, że wiekowe drzewo o idealnym pokroju jest silne i zdrowe. Przez całe swoje życie opierało się żywiołom, chorobom i innym niekorzystnym warunkom. Może, więc, widzimy w nim ideał człowieka – silny, zdrowy, symetryczny, piękny? Dlaczego człowiek sięga po nożyce i nadaje roślinie nową, nienaturalną bryłę? Może, dlatego, że formowanie daje człowiekowi poczucie władzy nad naturą albo też możliwość kreowania nowej rzeczywistości? Przycinając drzewa, formując żywopłoty, a w końcu tworząc figury udające zwierzęta, czy postacie ludzkie, człowiek kształtuje nową przestrzeń. Przestrzeń inną, baśniową, piękną, harmonijną lub też niepokojącą, pełną przedziwnych stworów, labiryntów. Dodatkowo – do tak wykreowanej przestrzeni, może zaprosić innych ludzi, może „pokazać” im swoją wyobraźnię, zaprosić ich do uczestnictwa w „jego świecie”. Formowanie jest, więc procesem twórczym. Korzyści płynące z formowania roślin są przede wszystkim te związane z estetyką ogrodu. Cięcia formujące nadają ogrodowi indywidualny charakter, roślina, która została wymodelowana może stać się wyróżnikiem, bądź też dominantą w przestrzeni, możemy aranżować przestrzeń poprzez tworzenie różnego rodzaju ścian, czy bram, dodatkowe korzyści, to pobudzenie roślin słabszych lub starszych do wzrostu. Znanych jest wiele technik kształtowania roślin. Techniki te obejmują zabiegi cięcia, naginania, wiązania pędów, formowania korony oraz pni, tworzenia szablonów, ramek, a także inne zabiegi, znane jedynie osobom zajmującym się praktyczną stroną kształtowania roślin. Poniżej zostały opisane najbardziej popularne techniki. Topiary powstające poprzez cięcia formujące, w gruncie i w pojemniku, topiary powstające z użyciem ramki nadającej zamierzony kształt, w gruncie i w pojemniku należą do najłatwiejszych i najbardziej rozpowszechnionych form. Do tworzenia tradycyjnych (związanych z gruntem) „zielonych rzeźb” powinno się wybierać rośliny 3 lub 4 letnie. Sadzi się je do gruntu. W pierwszym roku zapewnia się roślinie możliwość dobrego zakorzenienia się i rozwinięcia części nadziemnej. Po posadzeniu należy roślinę przyciąć, niezbyt mocno, najlepiej nieznacznie przyciąć pędy boczne, a wierzchołek zachować. Już przy pierwszym takim zabiegu można mniej więcej uformować zaplanowaną wcześniej formę. Cięcia formujące stosuje się w pierwszym roku po posadzeniu, od maja do września (tnie się dwa lub trzy razy). Nowo wyrastające pędy skraca się o 1/3 długości. Dobry efekt przy użyciu bukszpanu uzyskuje się sadząc parę egzemplarzy blisko siebie – wtedy uzyskuje się gęstą rzeźbę, a efekt uzyskujemy szybciej 34 niż w przypadku jednej sztuki bukszpanu. Przy tworzeniu bardziej skomplikowanych kształtów (figury ludzi, zwierząt) stosuje się konstrukcje stanowiące szablony pożądanego kształtu (konstrukcje tworzy się z drutu, siatki oraz drewnianych listew). Stworzenie form pochyłych, skośnych wymaga zastosowania specjalnych zabiegów w celu poprowadzenia pędów w wymaganym kierunku. Stosuje się odciągi, ciężarki, rozpórki. Umożliwiają one prowadzenie pędu. Stosowane powinny być przez okres, co najmniej roku, żeby utrwalić efekt wygięcia pędu. Siła z jaką te elementy będą działać na pęd powinna być odpowiednio dopasowana, aby zabieg był skuteczny, a z drugiej strony, by nie spowodował uszkodzenia pędu (jego złamania). Inną metodą stosowaną do ukierunkowywania pędów jest ich okręcanie drutem (pod kątem 450). Drut powinien posiadać odpowiednią grubość. Umożliwia trwałe wygięcie pędu. Formy figuralne tworzy się w oparciu o szablon. Duże ułatwienie stanowi zastosowanie „ramki”, czyli ażurowej formy zakładanej na roślinę. Wymagane jest jedynie przycinanie pędów przerastających formę, a także ich odpowiednie rozpinanie na ramce. Kształty formowane z użyciem ramek są dowolne, ograniczać je mogą techniczne możliwości wykonania ramki lub też wyobraźnia twórcy. Kształtowanie roślin z użyciem tej techniki jest możliwe zarówno w gruncie, jak i w pojemnikach. Proces formowania rośliny przebiega w następujący sposób: po posadzeniu i przycięciu rośliny należy tak przymocować gotową ramkę do podłoża, aby roślina znalazła się w jej wnętrzu. W drugim roku po posadzeniu roślina powinna rozrastać się, przycinamy jedynie te pędy, które przerastają siatkę, natomiast pędy boczne rozpina się na siatce. W miarę jak krzew się rozrasta robi się gęstszy. Pędy, które wystają poza ramkę należy przycinać regularnie, aby pobudzić krzewienie się. Nadal należy kontynuować rozpinanie pędów na siatce. Ramkę można zdjąć, kiedy roślina osiągnie pożądany kształt. Cięcie należy kontynuować, jeśli roślina rośnie szybko może wymagać cięcia nawet co dwa tygodnie. Ramka użyta do formowania powinna być wykonana z metalowych prętów, drutu, siatki, zabezpieczona przed korozją. Rośliny stosowane do tworzenia tego typu topiarów to: bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens), różne gatunki i odmiany cisu (Taxus), suchodrzew mirtolistny (Lonicera nitida), ligustr pospolity (Ligustrum vulgare), trzmieliny (Euonymus), ostrokrzew (Ilex), kalina wawrzynowata (Viburnum tinus), bluszcz pospolity (Hedera helix), ognik szkarłatny (Pyracantha coccinea).28 28 Retournard D., Cięcie i formowanie roślin. Zielone rzeźby, Delta, Warszawa. 35 Fig. 16. Przykładowe „ramki” służące do nadawania odpowiedniej formy roślinom. (www.townoftopiary.com). Fig. 17. Topiar w formie królika. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Topiary tworzone z ramki wypełnionej mchem stanowiącym podłoże dla roślin zielnych, to stosunkowo nowa forma rzeźb roślinnych (szczególnie popularna w Stanach Zjednoczonych, Anglii i Holandii). Są to topiary przenośne, podobnie jak te uprawiane w donicy. Składają się one z ramki o określonej formie, którą wypełnia się mchem. Po nawodnieniu mech spełnia funkcję podłoża dla roślin. Można w nim sadzić rośliny zielne. Taka forma topiarów daje możliwość tworzenia różnobarwnych figur poprzez dobór odpowiednich roślin, daje również możliwość dokonywania częstych zmian w roślinności. 36 Fig. 18. Forma przenośna utworzona z metalowej ramki wypełniona mchem i obsadzana roślinnością. (www.image12.webshots.com) Topiary formowane z drzew owocowych są dość popularne. Drzewa owocowe (jabłonie, grusza pospolita) są dobrym materiałem do formowania. Poprzez przycinanie i przyginanie pędów można uzyskać ciekawe efekty: pędy drzewa rosnące pionowo, poziomo lub też ukośnie. Posadzone przy ścianach i właściwie formowane drzewa zajmują bardzo mało miejsca, można je, więc uprawiać nawet na niewielkich i wąskich działkach. Przy południowej ścianie domu lub murowanego ogrodzenia dobrze owocują ciepłolubne gatunki roślin, które w otwartej przestrzeni mogą przemarzać. Mają tam dobre warunki wzrostu, bo są osłonięte od mroźnych północnych wiatrów. Poza tym południowe, dobrze nasłonecznione ściany w ciągu dnia łatwo się nagrzewają, a nocą oddają do atmosfery zakumulowane ciepło. To często wystarczy, by wiosną ochronić rozwijające się kwiaty przed przymrozkami i uratować plon owoców. Dlatego przy ścianach warto sadzić egzotyczne w naszym klimacie nektaryny, brzoskwinie i morele, ale również grusze, jabłonie i inne drzewa owocowe. Ponieważ do rozpiętych na murze gałęzi dociera dużo słońca, dojrzewające na nich owoce są bardzo smaczne, aromatyczne i intensywnie zabarwione29. 29 Borkowska-Gorączko E., Jak uformować płaską koronę, http://www.wymarzonyogrod.pl/pielegnacja-roslin/ciecie/jak-uformowac-plaskakorone,1241_2283.htm 37 Fig. 19. Espalier – żywe ogrodzenie formowane z drzew owocowych/. (www.2bp.blogspot.com). Fig. 20. Drzewa owocowe formowane przy murze. (www.apartmenttherapy.com). Topiary powstające poprzez rozpinanie, splatanie i spinanie wikliny – ta technika daje ogromne możliwości kształtowania ciekawych rzeźb, a także elementów małej architektury (np. forma namiotu, szałasu). Poprzez splatanie, spinanie i rozpinanie pędów wierzby można uzyskać ciekawe formy roślinne, np. żywą kratownicę (żywe ogrodzenie). Zaletą takich elementów jest ich trwałość i naturalny wygląd, harmonizujący z otoczeniem. Dodatkowo przygotowanie sadzonek wierzby jest łatwe i tanie. Wystarczy pobrać sadzonki z gałęzi wierzby w okresie lutego, sadzonki powinny mieć ponad 20 cm i zawierać cztery pąki. Sadzonki takie powinny być uprawiane przez 38 rok, po czym można je posadzić jesienią na stałym miejscu. Zaletą wierzby jest także szybkie tempo wzrostu i giętkość pędów, która daje duże możliwości w kształtowaniu form. Fig. 21. Żywe ogrodzenie z wikliny. (www.images34.fotosik.pl). Topiary o formowanym pniu są trudne w wykonaniu, wymagają wiele pracy, a także wiedzy, są to formy rzadko spotykane, które zawsze przyciągają wzrok i stanowią oryginalny element ogrodu. Tak kształtowane rośliny określane są jako formy o ażurowym pniu. Formowanie polega na przycinaniu niepożądanych pędów, naginaniu oraz wiązaniu pędów do wsporników kształtujących ich formę. Rośliny stosowane do tworzenia takich rzeźb, to: bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens), suchodrzew mirtolistny (Lonicera nitida), różne gatunki i odmiany cisu (Taxus), ligustr pospolity (Ligustrum vulgare), kryptomeria japońska (Cryptomeria japonica), trzmieliny (Euonymus), ostrokrzewy (Ilex), laurowiśnia wschodnia (Prunus laurocerasus), kalina wawrzynowata (Viburnum tinus), jabłonie (Malus), grusza pospolita (Pyrus communis). Formy o ażurowym pniu są bardzo trudne w wykonaniu, wymagają dobrej znajomości tworzywa roślinnego. Czas formowania trwa od 4 do 8 lat. Zaleca się wysokość do 2 m. Kształtując pień można tworzyć zarówno proste figury (koło, kwadrat, trójkąt), jak i bardziej skomplikowane (forma człowieka), a nawet elementy przypominające meble – np. krzesło, na którym możemy usiąść.30 30 Retourhard D., Cięcie i formowanie roślin, Delta, Warszawa, s.46. 39 Pod względem estetyczno-artystycznym takie drzewa stanowią atrakcyjny element przestrzeni, są oryginalną ozdobą, na którą zawsze zwraca się uwagę. Jednak należy się zastanowić, czy aby na pewno zabiegi nienaturalnego kształtowania pni są obojętne dla żywego organizmu, jakim jest bez wątpienia drzewo. Być może taka forma sztuki jest w jakimś stopniu krzywdząca dla drzewa. W mojej pracy nie podejmuję się oceny, czy dany sposób kształtowania roślin jest lub nie jest „męczeniem” rośliny, skupiam się przede wszystkim na estetycznym aspekcie sztuki formowania roślin. Fig. 22. Drzewo o formowanym pniu. (www.homepages.ihug.com). 2.3.3. Stosowany materiał roślinny. Następnym istotnym krokiem jest dobór materiału roślinnego użytego do formowania topiarów. Dobór gatunku zależy od warunków klimatycznych, warunków glebowych, nasłonecznienia, doboru kształtu, wysokości formy. Wymagania, jakie powinny spełniać gatunki roślin do formowania, to przede wszystkim: niezbyt szybki wzrost, nieuleganie osłabieniu po intensywnym cięciu, wypuszczanie wielu nowych pędów i zagęszczanie się po cięciu, nieogołacanie od dołu w starszym wieku.31 31 Jampolska L., Formowanie roślin – drzewa i krzewy ozdobne, http://ogrody.gazetadom.pl 40 Najlepiej sprawdzające się rośliny używane do formowania już od wieków, to: − Bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens) - jest najbardziej popularnym „tworzywem” do formowania rzeźb roślinnych. Nadaje się do tworzenia niskich form, takich jak obwódki, formy w parterach węzłowych. Może rosnąć na każdej glebie, toleruje gleby wapienne, o niskiej lub średniej wilgtności. Może rosnąć w cieniu lub na stanowisku słonecznym. Jest wolnorosnący, dla starożytnych Greków był symbolem długowieczności. Zachowuje ulistnienie w okresie zimowym. − Grab pospolity (Carpinus betulus) - wymaga gleby żyznej, najlepiej gliniastej, średnio wilgotnej. Stanowisko słoneczne do cienistego. Dobrze toleruje cięcie i formowanie. Nadaje się do tworzenia bindaży („Aleja Miłości” w Kołobrzegu). − Cyprysik Lawsona (Chamaecyparis lawsoniana) – roślina ta daje duże możliwości kształtowania. − Ostrokrzew kolczasty (Ilex aquifolium) - wymaga gleby żyznej, wapiennej, gliniastej, świeżej do wilgotnej. Dobrze znosi warunki klimatu miejskiego. Z ostrokrzewu formuje się głównie żywopłoty, bryły geometryczne, ale stosuje się również do tworzenia bardziej skomplikowanych topiarów. Oryginalne liście ostrokrzewu stanowią dodatkową atrakcję w ogrodzie. − Jałowiec pospolity (Juniperus communis). − Jałowiec Pfitzera (J. x pfitzeriana) – szczególnie atrakcyjne są formy o żółtym zabarwieniu igieł nadające się do nasadzeń kontrastowych (odmiany uprawne: ′Aurea′, ′Old Gold′). − Modrzew europejski (Larix decidua) – nadaje się na długie żywopłoty średnio wysokie i wysokie32. − Ligustr pospolity (Ligustrum vulgare) - nie ma szczególnych wymagań glebowych. - stanowisko słoneczne do półcienistego. Dobrze radzi sobie w klimacie miejskim. Często traci liście u podstawy, nie odrastają one, tworząc „puste” miejsca. − Suchodrzew mirtolistny (Lonicera nitida) - główną zaletą jest jego silny wzrost gwarantujący szybkie uzyskanie efektu. Jest pod tym względem idealnym tworzywem dla początkujących „topiarystów”, gdyż ewentualne błędy w formowaniu szybko zostaną „zakryte” przez nowe pędy. Niestety nie jest 32 Wałęza W., Żywopłoty i rzeźby roślinne, Wydawnictwo działkowiec, Warszawa 2003, s.60. 41 odporny na mróz, w związku z tym jego uprawa możliwa jest przede wszystkim w pojemnikach. − Jaśminowiec drobnolistny (Philadelphus microphyllus) - toleruje każdą glebę. Stanowisko słoneczne do półcienistego. − Cis pospolity (Taxus baccata) - nadaje się do tworzenia wysokich form topiarycznych. Długowieczny. Dobrze znosi cięcie. Jest odporny na mróz i suszę, toleruje wapń w glebie. Wadą jest powolny wzrost, a co za tym idzie długie oczekiwanie na ostateczny efekt formowania. Ciemna barwa stanowi tło dla jaśniejszych form, sprawia również wrażenie surowości, monumentalności. − Żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) - wymaga gleby lekkiej i żyznej, wilgotnej. Stanowisko słoneczne. Żywotniki są roślinami szybko rosnącymi. Poszczególne gatunki posiadają różną barwę liści (od sinoniebieskich, przez ciemnozieloną do prawie żółtej). Żywotniki charakteryzuje gęste ulistnienie. − Choina kanadyjska (Tsuga canadensis) – nadaje się na żywopłoty oraz formy geometryczne. 2.3.4. Zastosowanie w przestrzeni. Topiary są elementami, które zawsze przyciągają wzrok. Roślina formowana w zestawieniu z formami naturalnymi kontrastuje z nimi, staje się elementem uporządkowanym, na tle nieuporządkowanym. Każdy topiar powinien być traktowany jako rzeźba. Należy go tworzyć ze świadomością tworzenia dzieła sztuki. Rzeźby są elementami lub kompozycjami trójwymiarowymi. Charakterystyczne są dla nich: wielkość i kształt. Cechy te determinują w dalszej kolejności objętość oraz masę rzeźby. W zależności od zastosowanych proporcji kształtów i wielkości powstają rzeźby masywne lub delikatne, rzeźby realistyczne (poprzez zachowanie proporcji) lub nierealistyczne (proporcje zachwiane). Podczas pracy nad rzeźbą należy uwzględniać wszystkie kierunki, z jakich będzie ona oglądana. Ważne, aby widoki z góry, z dołu, z boków, od frontu oraz od tyłu były spójne. Skala rzeźby odnosi się do skali otoczenia, w jakim rzeźba będzie się znajdować. W przestrzeni otwartej małe rzeźby mogą się gubić, lepiej sprawdzą się rzeźby duże. We wnętrzach duże rzeźby mogłyby przytłaczać, mniejsze – odniesione do skali człowieka i wielkości pomieszczenia – nie będą wyglądać obco. To, jaką skalę zastosuje się zależy również od nastroju, jaki projektant chce stworzyć. Również operując linią rzeźby można uzyskać różne wrażenia zależne od 42 kierunku, czy stopnia nachylenia linii. Linie pionowe będą podkreślać wysokość rzeźby, są statyczne, natomiast linie poziome podkreślają kierunek, dają wrażenie napięcia, linie krzywe mogą sprawiać wrażenie ruchu. Powierzchnia rzeźby zależy od cech materiału, z jakiego rzeźba jest zrobiona. W przypadku rzeźb roślinnych cechy powierzchni będą zależały od cech ulistnienia. Cechy te natomiast zależą, jak wiadomo, od gatunku rośliny. W całej różnorodności ulistnienia można wyróżnić takie cechy jak: − rodzaj ulistnienia (igły, liście), − wielkość liści, − połysk, − gęstość, − zwartość. 2.3.5. Przykłady ogrodów. Ogrody tworzone „w całości” z zielonych rzeźb dają wrażenie przebywania w nierealnym świecie. Są to miejsca, które łączą świat iluzji, świat marzeń twórcy z rzeczywistością. Niewiele jest takich ogrodów na świecie, wynika to zapewne z faktu, iż są one trudne w utrzymaniu, wymagają dużego nakładu pracy. Takie ogrody w większości są założeniami historycznymi, do nowoczesnych należą m.in. Park Disneyland we Francji oraz Parc des topiaires w Belgii. • Ogrody Alhambra w Granadzie Ogrody Alhambra w Granadzie założone zostały w XIII w., powstały przy pałacu – założenie to miało odzwierciedlać boską harmonię na ziemi. Słowo alhambra pochodzi z języka arabskiego i oznacza słowo „czerwony”. Nazwa założenia odnosi się do muru otaczającego obiekt. Alhambra stanowiła obronną twierdzę, nazywano ją Czerwonym Zamkiem. Założenie powstawało w ciągu wielu lat, za panowania kilku władców. Rozpoczęcie prac zainicjował Muhammad I. Kolejni władcy przyczyniali się do udoskonalenia dzieła. Obecnie istniejące założenie pochodzi głównie z XIV w. Sale pałacu, a także jego część zewnętrzna są bogato zdobione z użyciem złota, srebra, polichromii oraz ornamentów. Alhambra znajduje się nad rzeką Darro, graniczy z lasami. Klimat panujący w tym rejonie charakteryzuje się dość wysoką średnią roczną temperaturą oraz wysoką wilgotnością powietrza. Istnieją tu bardzo dobre warunki do uprawy roślin. Przy tworzeniu założenia ogrodowego użyto przede wszystkim roślin z rodzaju: bukszpan (Buxus), cis (Taxus), cyprys (Cupressus). Układ przestrzenny ogrodu 43 jest bardzo interesujący. Składa się na niego wiele wnętrz ogrodowych dających wrażenie „nieskończoności” ogrodu, potęgowane poprzez układ tarasowy. Kolejne tarasy, piętrzące się w górę sprawiają wrażenie, ze ogród jest bardzo rozbudowany. Zastosowano tu bramy tworzone z roślin i zielone ściany, które dzielą założenie na mniejsze części. Pozwalają tym samym na odkrywanie kolejnych partii ogrodu. Taki układ sprawia wrażenie tajemniczego, zaciekawia i zaskakuje odbiorcę. Wnętrza mają niewielkie rozmiary (do 100 m2), dają poczucie intymności. Zostały wyodrębnione w celach religijnych, a także ze względów obyczajowych.33 • Ogrody topiaryczne we Francji Ogród Eyrignac Manor jest położony we Francji, w miejscowości Salignac. Pierwszy ogród powstał w XVIII w. i został przebudowany w XIX w. w stylu angielskim. Następnie w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia został odrestaurowany i przywrócony do wersji z XVIII w. Ogród został podzielony na sektory. Znajdują się tam: ogród różany, ogród w stylu francuskim, aleja grabów, aleja „waz”, ogród zwierciadeł. Aleja grabów powstała w 1966 r. z pomysłu projektanta Gilles’a Sermadiras. Jest to główna i najbardziej oryginalna aleja ogrodu. Mierzy 100 m długości. Tworzą ją dwa rzędy ostrokrzewów (Ilex) o pokroju kolumnowym zestawionych z formowanymi w spiralną bryłę grabami (Carpinus). Obie połowy alei są odbiciem lustrzanym, stojąc w centralnym punkcie, patrząc w obie strony uzyskujemy taki sam widok. Aleja „waz” jest ciemna, wprowadza w nastrój niepokoju, tajemnicy. Jest otoczona podwójnym żywopłotem ostrokrzewów (Ilex), prowadzonym linią prostą, półokręgiem, kwadratem lub trójkątem, tworząc niewielkie wnętrza. Ciemna barwa żywopłotu kontrastuje z żółtymi cyprysami (Chamaecyparis). Nazwa alei związana jest z wazami z terakoty, które ustawoine zostały w niewielkich wnętrzach. Ogród francuski składa się z rabat kwietnych dekorowanych wzorem z obwódki bukszpanowej, rzeźb roślinnych. Ogród różany nazywany także białym lub eleganckim. Mówi się, że wnosi do założenia blask i poezję. Utworzony z użyciem białych odmian róż zamkniętych w bukszpanowych obwódkach, całości kompozycji dopełniają formowane rośliny. W ogrodzie zwierciadeł znajduje się zbiornik wodny o długości około 40 m. Otoczony jest formowaną roślinnością – ścianami grubego żywopłotu oraz dużymi, prostymi formami geometrycznymi. 33 Majdecki L., Historia ogrodów, PWN, Warszawa, 1972, s. 71-77. 44 Fig. 23. Widok na aleję grabów. (www.best-of-dordogne.tm.fr). Fig. 24. Widok na ogród zwierciadeł. (www.eyirygnac.co.uk). Innym francuskim przykładem jest ogród w Saint-Christophe-en-Champagne. Ogród założony w 1950 r. przez Marguerite Weinberg i jej syna Pierre’a. Znajduje się tutaj zarówno część krajobrazowa, czyli park z wieloma starymi okazami drzew, a także część ogrodu francuskiego, w której znajdują się formowane bukszpany.34 Współczesnym przykładem zastosowania roślinności formowanej jest Park Disneyland w Paryżu. Topiary odgrywają tu istotną rolę w aranżacji przestrzeni. Poprzez 34 Kluckert E., European Garden Degign. From Classical Antiquity to the Present Day, h.f.ullmann, s. 219 45 zastosowanie odpowiednich form utworzono baśniową przestrzeń, która zachwyca zarówno dzieci, jak i dorosłych odwiedzających park. Odpowiednie ramki pozwalają na w miarę szybkie i proste uformowanie postaci z bajek Walt’a Disney’a. Oprócz topiarów figuralnych w parku znajdują się formy abstrakcyjne, a także żywopłoty dzielące przestrzeń na mniejsze wnętrza. Zastosowano przede wszystkim bukszpan (Buxus), ale także choinę (Tsuga) i suchodrzew (Lonicera). Fig. 25. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka). Fig. 26. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka). • Parc des topiaires, Durbuy, Belgia Park topiarów w Durby jest jednym na największych tego typu parków. Do stworzenia topiarów użyto różnych rodzajów roślin, przede wszystkim bukszpanu (Buxus). Ogród zajmuje 10 000 m² powierzchni. Znajduje się tu około 250 sztuk formowanych roślin. Niektóre z nich mają ponad 120 lat. W ogrodzie znajduje się taras, z którego można podziwiać założenie, a także okolicę Durby. Ogród został założony, aby 46 przybliżyć ludziom możliwości kształtowania roślin, a także, aby stworzyć miejsce atrakcyjne turystycznie. Rzeźby, które się tam znajdują można określić jako komiksowe. Są to postacie ludzkie o przesadzonych kształtach, ukazane w różnych sytuacjach życia codziennego: postacie siedzące na kanapie i oglądające telewizję, biorące kąpiel, opalające się, a także postacie zwierząt uchwycone w ruchu, udające radosną zabawę na trawie. W parku panuje nastrój zabawy, radości, został stworzony z humorem. Jest to miejsce przyjemne w odbiorze. Fig. 27. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby. (www.topiairesdurbuy.be). Fig. 28. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby. (www.topiairesdurbuy.be). • Levens Hall Ogrody Levens Hall położone są w północnej Anglii w Westmoreland. Zostały zaprojektowane przez Guillaume’a Beaumont’a. Był on ogrodnikiem, który w 1688 r. został ogrodnikiem w posiadłości Levens Hall u pułkownika Jamesa Grahme. Ogrody Levens Hall są niezwykłym dziełem sztuki, tworem oryginalnym, wyrosłym z niezwykłej wyobraźni ich twórcy. Główną atrakcją ogrodu są strzyżone zielone rzeźby zestawione z barwnymi płaszczyznami roślin zielnych. Osiągają one wysokość nawet kilkunastu 47 metrów – górują więc nad przechodniami. Strzyżone formy – grzyby, ślimaki, bezy, stożki, i inne, tworzą niepowtarzalny klimat tego miejsca. Fantazyjne kształty, niekiedy przypominające dziwne, nieokreślone postaci, wielość rzeźb oraz form, a także duże rozmiary sprawiają, że człowiek czuje się tutaj jakby trafił do innego świata albo przynajmniej jakby śnił. Całość założenia obejmuje oprócz części z topiarami, także ogród ziołowy, sad i gaj leszczynowy. Do stworzenia rzeźb roślinnych użyto cisów (Taxus) oraz bukszpanów (Buxus). Najstarsze okazy liczą sobie ponad 300 lat, są nasadzeniami oryginalnymi.35 2.4. Bindaże. 2.4.1. Polskie przykłady. Bindaże tworzono jako jeden z elementów w założeniach parkowych, parkowopałacowych. Traktowane były jako jedna z form alei, pewna atrakcja dla miejsca. Często otrzymywały nazwę – jak np. „Aleja Gotycka”. Nazwa mogła sugerować, że na końcu bindaża znajduje się element gotycki lub też, jak w przypadku „Alei Miłości”, mogła oddziaływać na wyobraźnię, pobudzać odbiorców do przeżywania danych emocji, uczuć. W Polsce wiele jest przykładów form bindaży, najczęściej były one tworzone z drzew z rodzaju Tilia (lipa) oraz Carpinus (grab). Interesujący przykład stanowi kołobrzeska „Aleja Miłości”. Utworzona z grabu pospolitego (Carpinus betulus). Znajduje się on na terenie parku, założony w XIX w. Bindaż został zaprojektowany przez Henryka Martensa – kołobrzeskiego ogrodnika.36 Przykład ten jest ciekawy i warty uwagi nie tylko ze względu na nazwę, ale również fakt „adoptowania” owego bindaża przez uczniów Szkoły Podstawowej nr 4 w Kołobrzegu. Jest to bowiem przejaw zainteresowania sztuką formowania zieleni, chęci ocalenia przed zniszczeniem unikatowego elementu parku. 35 Na podstawie Crowder Ch., Ashwarth M., Topiary. Design and technique, The Croswood Press, 2006, tłumaczenie autorki pracy. 36 Kroczyński H., Cmentarze i lapidaria [w:] ”Gazeta Kołobrzeska”, 36(281)8 września 2000 s.15. 48 Fig. 29. Bindaż w Kołobrzegu dawniej i dziś. Inne przykłady cienistej alei stworzonej z użyciem grabu pospolitego to bindaż w Parku Miejskim Adama Mickiewicza w Wieliczce (park powstał w 1835 r.) oraz bindaż w Rzucewie. Pierwsze założenie powstało wg projektu Garszczyńskiego. Na tym terenie utworzono bindaż o długości 200 m. Bindaże lipowe znajdują się w Parku Oliwskiem w Gdańsku oraz w Ogrodzie Branickich w Białymstoku. Bindaż w Gdańsku nosił niegdyś nazwę „Droga do wiecności” – tak nazywali ów obiekt mnisi cysterscy. Park, w którym znajduje się obecnie bindaż istniał już w XV w. Jednak założenie ogrodowo-pałacowe, które możemy oglądać dzisiaj powstało w I poł. XVIII w. zainicjowane przez opata Jacka Rybińskiego. Założenie wzorowane było na francuskiej sztuce ogrodowej epoki baroku. Prawdopodobnym twórcą projektu był ogrodnik Hentschl, natomiast wykonawcą projektu był Kazimierz Dębiński (zaprojektował także Izabeli Czrtoryskiej-Lubomirskiej w Wilanowie). W tym założeniu, na osi wschódzachód, poprowadzono aleję lipową o długości 112 m, wysokości 15 m (drzewa były strzyżone), aleja przechodzi ku wschodowi w dwa szpalery, które biegną po obu stronach kanału wodnego. Uzyskano tu efekt iluzjonistycznego skrócenia odległości – wydaje się, że morze znajduje się tuż za ogrodem, a w rzeczywistości jest położone 2 km za nim. Przykłady innych polskich bindaży, których skład gatunkowy jest pomijany w dostępnych opracowaniach, to: bindaż w Nieborowie (ogród z końca XVII w.), bindaż w Puławach („Aleja Gotycka”), bindaż w Parku Kazimierzowskiego w Warszawie. Ten ostatni przykład krytej alei jest jedną z form historyzujących obok: kamiennego dywanu z rysunkiem haftu barokowego, topiarów, parterów kwiatowych. 2.4.1. Materiał roślinny. Przy formowaniu krytych alei stosowano najczęściej dwa rodzaje drzew. Są to: grab (Carpinus) i lipa (Tilia). Grab charakteryzuje się dużą zdolnością regeneracyjną, nie 49 szkodzi mu przycinanie pędów. Od dawna jest używany do tworzenia bindaży, a także żywopłotów, dodatkowym jego atutem jest długowieczność. Lipy są łatwe w formowaniu, a także dobrze znoszą cięcie i szybko się regenerują.37 Fig. 30. Bindaże. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Rozdział 3. Trejaże. 3.1. Konstrukcja. Trejaż jest elementem małej architektury służącym do eksponowania pnączy. Konstrukcja trejaży musi być solidna i dobrze wykonana, dostosowana do przewidywanego ciężaru pnączy.38 Głównym elementem konstrukcyjnym trejaży są słupy. Stanowią element nośny, w związku z tym powinny być odpowiednio mocne, aby przenosiły obciążenia związane z konstrukcją oraz porastającym je pnączem. Słupy mogą być wykonane z drewna, metalu lub mogą być murowane. Poprzecznym elementem jest belka (jedna lub kilka) – jest elementem, który usztywnia konstrukcję. Na belce osadzone mogą być poprzeczki, ich rolą jest podtrzymywanie roślin, tak, aby odpowiednio się rozrastały. Trejaż może 37 38 Bugała W., Drzewa i krzewy, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2002, s. 207, 551. Borowski J., Podpory pod pnącza, http://www.clematis.com.pl/, 2004 50 posiadać kratownicę. Krata o listwach ułożonych pod kątem 450 w stosunku do np. słupów będzie stanowić element stężający konstrukcję. Fig. 31. Różne rodzaje krat – ustawienie pod kątem 45o i pod kątem 90o. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Ważne są również elementy mocujące trejaż do gruntu. Fundamenty lub elementy kotwiące. Fundament powinien sięgać do głębokości przemarzania gruntu. Ważna jest kwestia mocowania słupa do fundamentu. Mocowanie powinno pozwalać na w miarę szybki i prosty demontaż konstrukcji, w celu np. konserwacji trejażu. W związku z tym, nie powinno się go umieszczać bezpośrednio w betonie. Do zamontowania słupa możemy użyć odpowiednich elementów łączących – np. kątowników albo specjalnie wyprofilowanych łączników, które kotwi się w betonie i do nich przykręca się słup. Jeśli fundament nie jest wymagany, wtedy możemy użyć wsporników wbijanych, służących do montowania słupów w podłożu miękkim. Trejaże drewniane mogą być wykonane z drewna różnych gatunków drzew, należy pamiętać, aby drewno było zabezpieczone. Najbardziej popularne jest drewno modrzewiowe, świerkowe, sosnowe, dębowe, a także bambus. Najlepszym rozwiązaniem zabezpieczania jest zaimpregnacja drewna jeszcze przed rozpoczęciem budowy. Dobrą metodą jest impregnacja ciśnieniowa – środek wnika w głąb materiału. Impregnacja ma na celu ochronę drewna przed niekorzystnym działaniem czynników atmosferycznych, a także ochronę przed grzybami i owadami. Po nałożeniu impregnatu najlepiej jest pokryć drewno lakierem lub lakierobejcą. Drewno daje wiele możliwości kształtowania form (linie proste, krzywe, okręgi i in.). Z tego tworzywa można budować trejaże o formach klasycznych, nowoczesnych, orientalnych, rustykalnych.39 39 Borowski J., Trejaże, bramki, łuki, http://www.clematis.com.pl/, 2005 51 Fig. 32. Trejaż drewniany. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Do wykonania trejaży drewnianych używa się zarówno drewna okorowanego, przetworzonego, jak też drewna nieokorowanego. Te ostatnie wykorzystywane jest przy trejażach o charakterze rustykalnym. Są to formy artystyczne o charakterze indywidualnym, o niewielkich rozmiarach, same w sobie stanowią ozdobę ogrodu. Fig. 33. Rustykalne trejaże drewniane. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 52 Metalowe konstrukcje są lekkie i delikatne. Powinny być wykonane z nierdzewnych stopów lub powinny być ocynkowane. W przeciwnym wypadku należy zabezpieczyć je powłoką antykorozyjną. Trejaże takie można połączyć z innymi materiałami, np. kolorowym szkłem tworzącym witraże lub innymi gotowymi elementami metalowymi (tarcze, śruby, wkręty i in.). Należy pamiętać, że nie każda roślina nadaje się na taką podporę, ponieważ pędy niektórych pnączy (np. powojnika wielkokwiatowego czy wiciokrzewu japońskiego) mogą przemarzać zimą.40 Poprzez połączenie drewnianych belek i murowanych (betonowe, kamienne, ceglane) słupów uzyskuje się mocne, wytrzymałe konstrukcje. Znoszą one znaczne obciążenia. Fig. 34. Trejaż przy budynku – słupy murowane, belka drewniana. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 3.2. Zastosowanie trejaży w aranżacji przestrzeni Trejaż może być traktowany jako przegroda i znajduje wiele możliwości kształtowania przestrzeni i nastroju ogrodu. Odpowiednio umiejscawiając trejaż kształtujemy widoki – zarówno poprzez przysłanianie nieciekawych elementów i perspektyw, jak i poprzez ukierunkowywanie wzroku obserwatora w stronę, na którą chcemy zwrócić uwagę. Poprzez zastosowanie trejaży w przestrzeni zyskujemy możliwość dowolnej jej aranżacji. Podział przestrzeni na mniejsze wnętrza może optycznie powiększyć teren ogrodu. Za pomocą trejaży można wydzielić strefy (np. 40 Borowski J., Podpory pod pnącza, http://www.clematis.com.pl/, 2004 53 użytkową, rekreacyjną, przejściową). Trejaże to również dobry sposób na urozmaicenie przestrzeni pod względem estetycznym, a także klimatycznym. Mikroklimat mniejszych wnętrz zmienia się, trejaże wprowadzają cień, stanowią barierę dla wiatru. Sama konstrukcja trejażu może stanowić ciekawy element w przestrzeni zarówno ze względu na kształt lub też na kolor. W ten sposób możemy nadać przestrzeni ciekawy charakter. Również zastosowanie pnączy o atrakcyjnych liściach, kwiatach, owocach ożywia ogród. 3.3. Rośliny stosowane na podpory Gatunki i odmiany roślin z rodzaju: − Aktinidia (Actinidia) – wytwarza jadalne owoce, niektóre odmiany mają atrakcyjne liście (Aktinidia pstrolistna 'Dr Szymanowski'). − Akebia (Akebia) - roślina ozdobna głownie z liści, posiadająca dość oryginalne, mało jednak widoczne kwiaty i owoce. − Kokornak (Aristolochia) – pnącze wymagające mocnych podpór, wytwarza atrakcyjne kwiaty, jednak są one mało widoczne, gdyż przykryte bujnym ulistnieniem. − Milin (Campsis) – atrakcyjny ze względu na kwiaty (trąbkowate, różowopomarańczowe). − Dławisz (Celastrus) – wytwarza atrakcyjne, pomarańczowe owoce w okresie jesieni. − Powojnik (Clematis) – wiele odmian (około 100), różnią się wielkością i barwą kwiatów, jest to bardzo atrakcyjne pnącze. − Rdestówka (Fallopia) – pnącze szybko rosnące, wymagające mocnych podpór, wytwarza drobne kwiaty w kolorze białym. − Bluszcz (Hedera) – pnącze wolnorosnące, dostępne w różnych odmianach różniących się ulistnieniem. − Chmiel (Humulus) – pnącze o atrakcyjnych owocach. − Hortensja (Hydrangea) – pnącze atrakcyjne ze względu na duże kwiaty. − Wiciokrzew (Lonicera) – pnącze atrakcyjne ze względu na jaskrawe kwiaty pojawiające się w okresie od czerwca do poździernika. − Winobluszcz (Parthenocissus) – pnącze szybkorosnące, jesienią pięknie przebarwia się. − Róża (Rosa) – bardzo atrakcyjna ze względu na kwiaty oraz zapach. 54 − Winorośl (Vitis) – roślina atrakcyjna ze względu na jadalne owoce. − Glicynia (Wisteria) – wymaga solidnych podpór, pnącze o atrakcyjnych, fioletowych kwiatach. − Kobea (Cobaea) – roślina o atrakcyjnych, dużych, dzwonkowatych kwiatach. − Dynia (Cucurbita) – atrakcyjne owoce, które nadają się do spożycia po przetworzeniu. − Wilec (Ipomoea) – występuje pospolicie, wytwarza atrakcyjne, dzwonkowate kwiaty, barwa zależy od odmiany. − Tykwa (Lagenaria) – roślina wytwarza atrakcyjne owoce, które po wydrążeniu mogą służyć jako ozdoby, naczynia, a nawet instrumenty muzyczne. − Groszek (Lathyrus) – roślina atrakcyjna ze względu na kwiaty, a także – odmiany uprawne – ze względu na jadalne owoce. − Fasola (Phaseolus) - roślina atrakcyjna ze względu na kwiaty, a także – odmiany uprawne – ze względu na jadalne owoce. − Tunbergia (Thunbergia) – roślina o atrakcyjnych kwiatach, barwa zależy od odmiany (żółte, pomarańczowe, białe). − Nasturcja (Tropaeolum) - roślina o atrakcyjnych kwiatach, barwa zależy od odmiany (żółte, pomarańczowe, białe, czerwone).41 Fig. 35. Owoc dyni na podporze. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 41 Baumann R., Domy w zieleni, Arkady, Warszawa 1991. 55 Fig. 36. Owocująca tykwa. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Rozdział 4.Wnętrze ogrodowe. 4.1. Wnętrze jako podstawowa jednostka funkcjonalno-przestrzenna. Wnętrze jest podstawową jednostką przestrzenną tworzącą ogród. Natomiast elementy będące przedmiotem pracy – czyli trejaże, bindaże i topiary – są podstawowymi jednostkami budującymi wnętrze ogrodowe. Wnętrze ogrodowe porównywalne jest z pomieszczeniem w budynku. Składa się z podłogi, ścian, sufitu, elementów wolnostojących, dodatkowo można wyróżnić także bramy (wejścia, wyjścia). Podłogę wnętrza ogrodowego będzie stanowić powierzchnia ziemi, a ściślej ujmując: to, co pokrywa powierzchnię ziemi. Może to być nawierzchnia miękka, naturalna (trawa, roślinność okrywowa), nawierzchnia utwardzona, specyficzną nawierzchnię będzie stanowić lustro wody. Wiele jest elementów mogących tworzyć ściany wnętrza ogrodowego. Ściany często postrzegane są umownie: za ścianę uważa się element, który tworzy granicę dla wzroku obserwatora, ogranicza płaszczyznę „podłogi” ogrodu. Główną rolą ściany jest wydzielanie z przestrzeni właściwego wnętrza. Dodatkowo ściany można wykorzystać w kompozycji do tworzenia przesłon. Przesłona będzie „ukrywać” coś, będzie zaciekawiać, „zmuszać” do odkrycia tego, co ukryte. Na tle ścian jednolitych kolorystycznie można wyeksponować elementy na zasadzie kontrastu. Elementy wolnostojące, to wszystkie elementy naturalne i sztuczne, które znajdą się w ogrodzie. Mogą to być np. drzewa, krzewy, rzeźby, meble. Ich rolą jest odpowiednie 56 zapełnienie przestrzeni. Elementy te będą decydować o charakterze wnętrza, o tym, jak człowiek będzie odbierał wnętrze, jakich nastrojów, uczuć, wrażeń ono dostarczy.42 Wnętrza tworzą atmosferę ogrodu. Ich rozplanowanie, „umeblowanie” oddziałuje na odbiorcę. Wnętrze poprzez swoją budowę niejako narzuca odbiorcy pewne wrażenia. Odbiorca przebywając we wnętrzu ogrodowym będzie oceniał kompozycję, proporcje, kolorystykę wnętrza. Jego wewnętrzna ocena zaowocuje albo aprobatą albo odrzuceniem tego, co widzi, jako ładne/brzydkie, ciekawe/nieciekawe. Renesansowe wnętrza zwane „zielonymi gabinetami” tworzyły strefy izolacji, odosobnienia, zapewniały intymność. Każdy gabinet miał inną tematykę. Łączyły się one ze sobą korytarzami, przejściami.43 4.2. Poszczególne elementy wnętrz ogrodowych. Ściana wnętrza ogrodowego jest elementem analogicznym do ściany wnętrz architektonicznych, różni się jedynie materiałem, z którego jest zbudowana. Jest to element pionowy służący do ograniczania, wydzielania przestrzeni. Materiał, z jakiego wykonuje się ściany wnętrz ogrodowych to przede wszystkim materiał roślinny, jednakże do tworzenia ścian używa się również drewna, metalu, kamienia, betonu (ogrodzenia, trejaże, pergole). Fig. 37. Przykład wnętrza ogrodowego. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 42 Bogdanowski J., Maria Łuczyńska-Bruzda, Zygmunt Novák ; zespół współpr. Maria Bańska et al., Architektura krajobrazu, Warszawa ; Kraków : PWN, 1979 43 Ciołek G., 1978. Ogrody polskie, Arkady, Warszawa 57 • Żywopłoty, szpalery, espalier oraz bindaże jako formy ściany Roślinne ściany dają wiele możliwości kształtowania przestrzeni ogrodu. Ściany tworzone przy użyciu materiałów roślinnych mogą tworzyć litą lub ażurową strukturę. Charakteryzuje je różnorodność barwy ulistnienia (od odcieni żółci, zieleni, przez barwy sinoniebieskie, aż do czerwieni) oraz faktury liści (inny efekt otrzymamy stosując jałowce, inny – ostrokrzew o dość dużych, błyszczących liściach). „Zielone” ściany są żywym organizmem, zmieniającym się w czasie. W ciągu roku zachwycają zmiennością barwy, niektóre z nich kwitną, później owocują, zimą można podziwiać strukturę żywej ściany tworzonej przez pędy rośliny. Najpowszechniejszą formą ścian są żywopłoty formowane. Ich forma odzwierciedla formę ściany architektonicznej – formowanie i cięcie pozwala na uzyskanie równoległych płaszczyzn, krzew, który po cięciu zagęszcza się, stanowi lity materiał. Ściany tworzone przy użyciu żywopłotu mogą osiągać wysokość do 3 m.44 Według klasyfikacji dr Włodzimierza Wałęzy wyróżnia się żywopłoty: − bardzo niskie, obwódkowe (do 0,5 m), − niskie (0,5-1,0 m), − średniej wysokości (1-1,5 m), − wysokie (1,5-3,0 m), − bardzo wysokie (ponad 3 m); Do tworzenia ścian nie nadają się formy żywopłotu o wysokości do 0,5 m, czyli formy obwódkowe. Żywopłoty niskie dają wrażenie podziału przestrzeni na mniejsze części, ale nie ograniczają widoczności. Ściana o takiej wysokości pozwala na obserwację tego, co dzieje się w wydzielonej części ogrodu. Jest to dobre rozwiązanie do wydzielenia przestrzeni, która powinna pozostać pod kontrolą, np. przeznaczonej dla dzieci, ponieważ nie ogranicza widoczności, daje wgląd osobom z zewnątrz do wydzielonej części. Tworząc ściany z niskich żywopłotów izolujemy przestrzeń, a jednocześnie zapewniamy bezpieczeństwo poprzez możliwość obserwacji wnętrza. Rodzaje i gatunki roślin używane do tworzenia niskich żywopłotów, to przede wszystkim: berberys (Berberis), cis (Taxus), cyprysik (Chamaecyparis), irga błyszcząca (Cotoneaster lucidus), ligustr (Ligustrum). Żywopłoty średniej wysokości nadal dają pewien wgląd w wydzieloną przestrzeń, jednak zwiększają intymność i komfort przebywania w takim wnętrzu. Takie wysokości stosuje się obecnie w zieleni osiedlowej, 44 Wałęza W., Żywopłoty i rzeźby roślinne, działkowiec, Warszawa 2003, s. 24-25. 58 w parkach oraz ogrodach. Gatunki, które nadają się do tworzenia takich żywopłotów, to: cis (Taxus), grab pospolity (Carpinus betulus), irga błyszcząca (Cotoneaster lucidus), ligustr (Ligustrum), żywotniki (Thuja). Żywopłoty wysokie stosowano w dawnych założeniach (zwłaszcza w okresie baroku). Były to elementy ważne ze względów kompozycyjnych, a także przestrzennych. Tworzyły różnego rodzaju wnętrza i ciągi spacerowe z elementami małej architektury ogrodowej – ławki, altany. Ściany o takiej wysokości dają wrażenie całkowitego odizolowania od reszty ogrodu, ale obniżają bezpieczeństwo danego wnętrza. Żywopłoty o takiej wysokości rzadko są spotykane w ogrodach przydomowych, są trudne w pielęgnacji, wymagają fachowości oraz użycia specjalnych narzędzi. Są idealne do założeń ogrodowych o dużej przestrzeni, w których żywopłoty niższe wyglądałyby nieproporcjonalnie. Wśród roślin nadających się do ich zakładania wymienić należy: graby (Carpinus), wiązy (Ulmus), buki (Fagus), lipy (Tilia), głogi (Crataegus), modrzewie (Larix), żywotniki (Thuja). Żywopłoty bardzo wysokie to: szpalery i kulisy. Szpalery najczęściej tworzone były w ogrodach w stylu francuskim. Można wyróżnić formy szpalerów formowane od powierzchni gruntu oraz takie, które formowane są dopiero od pewnej wysokości natomiast dołem są ażurowe, z widocznymi pniami. Kulisy są to nasadzenia drzew o wąskim, kolumnowym pokroju tworzące rzędy lub pasy. Zielone ściany o takiej wysokości spełniają funkcje wiatrochronu, a także mogą być stosowane jako ekrany chroniące przed zanieczyszczeniami. Jako ściany można również zastosować bindaże, które dodatkowo stanowić będą korytarz w założeniu ogrodowym.45 Drzewa owocowe formowane w odpowiedni sposób dają możliwość stworzenia ażurowych ścian. Dodatkowo takie ściany będą kwitły i owocowały. Wierzby, poprzez naginanie, przewiązywanie i splatanie ich pędów, dają możliwość tworzenia żywych, wegetujących ścian w formie np. ogrodzeń. • Trejaże jako ściany Trejaże pełnić mogą w ogrodzie funkcje podpór eksponujących piękno roślin pnących, ale przede wszystkim stanowią idealny materiał do tworzenia ścian. Takie przegrody zajmują niewiele miejsca, jeśli chodzi o grubość ściany. Dodatkową zaletą jest możliwość tworzenia z użyciem trejaży przegród przenośnych (trejaże z wbudowaną donicą), co zwiększa możliwości aranżacji wnętrza ogrodowego. Ważne są również 45 Wałęza W., Żywopłoty i rzeźby roślinne, działkowiec, Warszawa 2003. 59 względy wizualne – trejaż eksponuje walory roślin. Przy zastosowaniu pnączy obficie kwitnących (np. Clematis), owocujących, czy przebarwiających się zwiększa się wartość wizualna wnętrza ogrodowego, a jeśli zastosujemy pnącze dające jadalne, smaczne owoce (np. Actinidia), dodatkowo podwyższymy atrakcyjność wnętrza. Inną zaletą tworzenia ścian przy użyciu takich konstrukcji jest możliwość zastosowania różnorodnej kolorystyki, albo też ciekawych elementów takich jak np. witraże, czy rzeźbienia, które będą stanowić element wyróżniający, charaktwryzujący wnętrze lub cały ogród. Trejaże są również interesujące ze względu na możliwość zastosowania różnorodnych materiałów konstrukcyjnych (kamień, metal, drewno, beton i inne), różnej faktury. • Topiary, trejaże jako bramy Formowana roślinność znalazła szerokie zastosowanie przy tworzeniu wnętrz ogrodowych. Tworzy się elementy analogiczne do wnętrz architektonicznych albo też całkowicie nowe i odmienne. Element typowy dla wnętrz architektonicznych, który znalazł odbicie we wnętrzach ogrodowych, to brama (wejście, wyjście). Brama może stanowić element integralny ściany albo może być całkowicie odrębnym tworem. Funkcją bramy jest stworzenie możliwości przekroczenia przegrody (drzwi wejściowe) lub symboliczne zaakcentowanie przejścia z jednej części ogrodu do drugiej, różniącej się np. ze względu na funkcje jakie dane części pełnią. Najprostsze bramy, można powiedzieć umowne, tworzy się poprzez zaakcentowanie przejścia dwoma analogicznymi elementami po obu stronach owego przejścia, bardziej skomplikowane tworzy się poprzez zabiegi cięcia i formowania roślin, w taki sposób, aby rośliny tworzyły łuk nad ścieżką, czy poprzez tworzenie trejaży o konstrukcji nie uwzględniającej kratownicy (czyli z możliwością przejścia pod belką, między słupami). Bramy wejściowe stanowią element, który zaprasza, zachęca przechodnia do przekroczenia takiej bramy. 60 Fig. 38. Przykładowe formy bram roślinnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk). • Elementy wolnostojące Elementy wolnostojące we wnętrzach ogrodowych są analogiczne do umeblowania wnętrz architektonicznych. Tworzywo roślinne daje wiele możliwości tworzenia elementów „meblującech” wnętrze. Wśród form topiarycznych obok form geometrycznych (np. stożki, kule, spirale, sześciany) i abstrakcyjnych wyróżnia się formy figuralne. Wielość tych form jest nieograniczona. Przykładowo wymienię najbardziej popularne kategorie form: − postacie (ludzkie, mityczne, baśniowe), − zwierzęta (np. popularne w Anglii pawie), − pojazdy mechaniczne (np. samochody), − meble (np. fotel), − cyfry, litery; Elementy wolnostojące często decydują o charakterze danego wnętrza. Nawiązując do określonego stylu, stanowiąc pewne symbole mogą tworzyć atmosferę wnętrza. Dobór elementów zależy od tego, jaki efekt chcemy osiągnąć projektując wnętrze. • Bindaże jako korytarze ogrodowe Bindaże w założeniach ogrodowych tworzone były dla ciekawego efektu wizualnego, jednak ich podstawową funkcją była ochrona odwiedzających ogród przed czynnikami atmosferycznymi – np. przed słońcem, deszczem. W upalne dni cienista aleja przynosi człowiekowi ulgę, daje schronienie przed palącym słońcem. W ujęciu konstrukcyjnym bindaże można rozpatrywać jako wydłużone wnętrze. Stanowić one 61 mogą korytarze łączące pewne określone części ogrodu (budynki, poszczególne wnętrza). Dodatkowo bindaże można traktować jako ściany, czy przegrody dzielące ogród na wnętrza. 4.3. Labirynt jako specyficzny rodzaj wnętrza Labirynt (błędnik) oznaczał w sztuce ogrodowej formę kompozycyjną o skomplikowanym rzucie, tworzony zazwyczaj ze strzyżonych żywopłotów lub szpalerów. Labirynt był przede wszystkim symbolem, pełnił dodatkowo funkcje: ozdobną i dydaktyczną. Ścieżki labiryntu prowadziły do centrum założenia, tam najczęściej znajdował się akcent kompozycyjny w postaci: fontanny, sadzawki, rzeźby. Układ ścieżek był skomplikowany, pełen ślepych zaułków. Trudności sprawiało zarówno dostanie się do centrum labiryntu, jak i wydostanie się z niego na zewnątrz. W wielu kulturach (np. Indie, Sumatra, Arizona, Europa), religiach, mitologiach labirynt był ważnym symbolem. Niósł ze sobą przekaz tajemniczości, grozy, napięciem, związany był z przemianą, nowym życiem, przejściem w nieznane. Motyw przejścia zawiłych ścieżek i dotarcia do centrum symbolizować ma odnalezienie czegoś ważnego, dotarcie do sedna, do sensu. Dodatkowo tajemniczość i potęgę labiryntu zwiększa możliwość zagubienia się w nim, poplątania ścieżek, jednak w przypadku tego motywu zawsze istnieje szansa na odnalezienie drogi, nadzieja na rozwiązanie problemu. Labirynt jest symbolem świata, wnętrza ziemi, zaświatów, życia i śmierci, ludzkiego umysłu. Okrężna droga prowadzi do centrum, prowadzi ku doskonałości. Labirynt to także metafora obliczalności i nieobliczalności świata.46 Labirynt jest formą prastarą. Proste rysunki labiryntu odnajdywano na ścianach jaskiń. W średniowieczu symbolizował drogę do zbawienia. Najlepsze labirynty powstają z jednej linii (technika linii), przykładem jest labirynt przypominający twarz Chrystusa autorstwa miedziorytnika Mellana. Labiryntowi w okresie renesansu nadawano głównie sens religijny. Dante, Leonardo, Morantes, El Greca tworzyli labirynty nie w celach dekoracyjnych, ale właśnie w celach duchowych, religijnych.47 46 47 Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria, s.171. Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria, s.169-170. 62 Część II 63 Rozdział 5. Koncepcja ogrodu trejaży, bindaży i topiarów na terenie Dolnośląskiego Centrum Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego. 5.1. Dane dotyczące terenu. • Lokalizacja, rys historyczny. Wojsławice to wieś położona na terenie gminy Niemcza, w powiecie dzierżoniowskim, w województwie dolnośląskim. Nie jest wiadome, w którym roku powstała wieś, wiadomo jednak, że historia jej sięga odległych czasów. Nazwa miejscowości pochodzi od imienia rycerza Wojsława, nazywanego również „rycerzem ze złotą ręką”, prawdopodobnie był wychowawcą i opiekunem księcia Bolesława III Krzywoustego. Pierwsza udokumentowana nazwa wsi brzmi Woislowitz, znana jest od 1366 r. Późniejsze nazwy to: Wojslic, Weislicz, Wojslowic, Weislitz, Weiselwitz, Wojslowitz, Einbenhof, Einbendorf, a obecnie Wojsławice. Majątek wielokrotnie zmieniał właściciela, w 1559 r. przeszedł w ręce księcia Jerzego II. Książę zapoczątkował budowę folwarku i dwóch przyległych ogrodów.48 • Warunki klimatyczne i glebowe. Wojsławice położone są w łagodnym klimacie przedgórskim. Dominującym kierunkiem wiatrów jest kierunek południowo-zachodni. Teren arboretum jest chroniony przez zbocza Ostrej Góry przed silnymi wiatrami. Średni okres wegetacyjny trwa około 222 dni. Mikroklimat Arboretum, warunki fizjograficzne oraz wysoka wilgotność powietrza pozwalają na uprawę wielu gatunków roślin. Gleba występująca na terenie Arboretum powstała z glinki lessopodobnej, jest zaliczana do gleb brunatnych kwaśnych, pH gleby wynosi 3,8-4,7. Gleba ta jest trudna w uprawie, ale jednocześnie żyzna, a własności wodne są dobre.49 5.2. Idea ogrodu. Kształtowanie przestrzeni ogrodu można porównać do procesu tworzenia dzieła sztuki. Poprzez aranżację przestrzeni kształtuje się jej nastrój. Przestrzeń oddziałuje na odbiorcę, bez względu na to, czy została stworzona ręką człowieka, czy zaistniała naturalnie. Ogród jest dziełem sztuki, które przemawia do odbiorcy na każdej 48 Łukasiewicz A., Puchalski J., Ogrody botaniczne w Polsce, Grzeszczak-Nowak H., Arboretum Wojsławice, ARW i Fundacja Homo et Planta, Wrocław 1997, s. 199. 49 Nowakowie H., T., Przewodnik po Arboretum w Wojsławicach, Wrocław 2003, s.7-10. 64 płaszczyźnie zmysłowej, poprzez wzrok, słuch, węch, dotyk, a także smak – jeśli napotkamy w ogrodzie smaczne owoce. Poprzez różnorodność form, barw, dźwięków, tekstur człowiek może karmić swoje zmysły. Ogrody wielownętrzowe pozwalają odbiorcy na porównanie doznań, jakie pojawiają się u niego podczas obcowania z danym wnętrzem. Człowiek może określić, co mu się podoba, co jest dla niego piękne, co go odstrasza, denerwuje. W ten sposób człowiek uczy się siebie, poznaje swój gust, swoje reakcje na otoczenie. Odbiorca odczytuje otoczenie przez pryzmat swych doświadczeń, każdy człowiek odbiera przestrzeń w sposób indywidualny. Obrazy ogrodu, jego nastrój wzbudza w widzu różne emocje. Stworzenie przestrzeni pobudzającej zmysły człowieka, oddziałującej na sferę emocjonalną oraz na wyobraźnię oznacza stworzenie miejsca, które pozwoli, na to aby przemówiło wnętrze człowieka. 5.3. Funkcje ogrodu. Funkcje projektowanego ogrodu trejaży, bindaży i topiarów, to przede wszystkim funkcja prezentacyjna (w pewien sposób także edukacyjna), rola pobudzająca umysł do refleksji oraz funkcja relaksacyjna. Funkcja prezentacyjna ma polegać na stworzeniu ogrodu z użyciem roślin formowanych w różny sposób, za pomocą różnych technik oraz konstrukcji dla pnączy tak, aby zaprezentować odbiorcom możliwości płynące z użycia takich materiałów w kształtowaniu przestrzeni. Ukazane zostanie bogactwo form i technik formowania roślin. Możliwości aranżacji przestrzeni z użyciem form roślinnych. Funkcja mająca na celu pobudzenie umysłu ludzkiego do refleksji i rozważań jest pojęciem trudnym. Jest ona umowna i wyraża jedynie chęć autora pracy, aby ogród inspirował do rozważań głębszej natury. Lichaczev – wybitny rosyjski badacz kultury, estetyki, dawnego piśmiennictwa rosyjskiego - porównuje przestrzeń ogrodu do księgi, z której powinno się „czytać obrazy”. Ogród powinien być przemyślany, przejrzysty, poszczególne elementy powinny tłumaczyć siebie wzajemnie, zastosowana symbolika powinna być czytelna dla odbiorcy. Autor wymienia dwa rodzaje semantyki ogrodu: − wyrażona za pomocą symboli wydarzeń, alegorii, − wtopienie elementów sztuki ogrodowej w układ pojęciowo-stylistyczny; Pierwszy rodzaj przejawia się w rzeźbie, czy podpisach, drugi może być obserwowany w stylu danego ogrodu (w całości lub w części ogrodu). Styl ogrodu może wywoływać określony nastrój u odbiorcy, nastrój będzie tworzony poprzez obserwację elementów 65 ogrodu, roślinności, czy architektury, a wszystkie te elementy wywołują w odbiorcy skojarzenia.50 Ogród powinien przemawiać do człowieka, dostarczać mu pewnych wrażeń, bodźców. We wszystkich epokach dążono do tego, aby nadać ogrodowi sensu. Przestrzeń miała inspirować człowieka, skłaniać go do głębokich refleksji filozoficznych do rozmyślań, marzeń. Średniowiecze określiło ogród jako książkę, „którą należy czytać wyciągając z niej nauki oraz innego typu pożytki”. John Ruskin – żyjący w XIX w. angielski pisarz i poeta – uważał, że człowiek może osiągnąć pełnię szczęścia tylko w otoczeniu naturalnym, poprzez kontakt z naturą. Dla Ruskin’a przyroda była najwyższą wartością, którą człowiek w wyniku postępu technicznego zaczął niszczyć. Jest ona idealna oraz piękna sama w sobie. To przyroda jest źródłem inspiracji, sztuki, źródłem refleksji, głębokich wzruszeń, przemyśleń. Natura jawi się jako materiał, z którego powstał człowiek i którego częścią jest człowiek. Człowiek i natura stanowią jedność – byt wspólny. Francuski polityk, ekonomista, socjolog i dziennikarz – Pierre Joseph Proudhonow, uważał za najistotniejsze uświęcenie duszy poprzez wzniosłość i piękno. Według jego teorii wrażliwość społeczeństwa jest zagrożona, ponieważ ludzie nie doskonalą siebie, swojej wyobraźni, poczucia estetyki, przestają wymierzać sobie wzniosłe cele. Funkcja relaksacyjna wypełni się poprzez ukształtowanie przestrzeni sprzyjającej temu procesowi. Relaksacja jest procesem aktywizującym zmysły, jednak w sposób niewymuszony, poprzez obserwację otoczenia, natury, własnego ciała, rejestrowania nieskomplikowanych bodźców, jak np. szum drzew, śpiew ptaków). W ten sposób, poprzez skupienie uwagi na nienachalnym otoczeniu, człowiek koncentruje uwagę na odczuciach wewnętrznych.51 Człowiek wprowadzony w stan relaksu koncentrując się na odczuciach wewnętrznych, śledząc grę wyobraźni skłania się w kierunku refleksji. Refleksja może obejmować sferę przemyśleń metafizycznych, czy egzystencjalnych. Pojedynczy człowiek poprzez obserwację siebie, swoich myśli poszerza świadomość, skłania się do pewnych wniosków – zależnych od etapu życia, obecnej sytuacji, poziomu wiedzy, doświadczenia. Refleksja może stanowić bodziec do samopoznania. Proces ten jest niestety nieuchwytny, nie można, bowiem stworzyć miejsca i nazwać go „miejscem 50 Lihačev D., Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991, s. 9. 51 Dudek Z., Podstawy psychologii Junga. Od psychologii głębi do psychologii integralnej, Eneteia, Warszawa 2002, s. 82. 66 refleksji”. Można jednak spróbować wykreować miejsce przyjazne człowiekowi, pobudzające jego zmysły, sprzyjające osiągnięciu stanu relaksacji. Funkcje relaksacyjna i refleksyjna będą to, więc poboczne, czy może raczej ukryte funkcje projektowanego ogrodu. 5.4. Opis koncepcji. Podstawowym założeniem koncepcji ogrodu trejaży, bindaży i topiarów jest podział przestrzeni na strefy tematyczne. Wyróżnionych zostało pięć stref: − Wejściowa, − Geometryczne, − Abstrakcyjna, − Rustykalna, − Labirynt; Każda strefa została dokładniej opisana w kolejnych podrozdziałach. 5.4.1. Strefa wejścia głównego – „Brama Strażnika”. Strefa wejściowa została zlokalizowana w północnej części założenia. W tej części znajdzie się główna brama wejściowa. Będzie ona „strzeżona” przez postać golema uformowaną w cisie pospolitym (Taxus baccata), na tyle dużą, aby pod jego „ramionami” utworzyły się przejścia. W strefie tej zaplanowano utworzenie kilku innych postaci Strażników, wykonanych różnymi technikami kształtowania zieleni, np. duża głowa wyrastająca z ziemi uformowana przy pomocy gruntu i elementów zapobiegających deformacji (siatki, włóknina), obsadzana roślinami zielnymi (różne gatunki traw). Ta część będzie utrzymana w stylu naturalistycznym. Taki charakter zapewnią grupy drzew i krzewów nieformowanych. Jedyne elementy strzyżone stanowić będą w tej części ogrodu postacie Strażników oraz formowane ogrodzenie tej części (żywopłot) o wysokości do 1,7 m. Taki sposób zagospodarowania strefy wejściowej wprowadzi odbiorcę w naturalny świat strzeżony przez „ducha natury”. Poprzez utworzenie postaci Strażników chciałabym wprowadzić odbiorcę na teren, który należy do „innych istot”, teren strzeżony. Taki zabieg ma za zadanie wzbudzić u widza szacunek do odwiedzanego miejsca. 67 5.4.2. Część geometryczna. „Ład i proporcje są piękne i przydatne”, „dzięki liczbie wszystko pięknie wygląda” [Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 2005, s. 144] • Geometryzacja przestrzeni Geometryzacja przestrzeni służy nadaniu jej porządku. Linie, płaszczyzny, proporcje, kolory są środkami oddającymi rytm kosmosu. Estetyczne środki porządkujące przestrzeń wywołują u odbiorcy skojarzenia, uczucia, doznania. „Akcenty geometrii”, wg Theodor’a Heuss’a, stanowią „ocalenie z chaosu czasu”, w okresie renesansu celem stosowania zasad i figur geometrycznych było stworzenie obrazu natury idealnej.52 Piękno wywodzi się z zasad geometrii. Wielka Teoria dotycząca piękna określa je jako pojęcie bazujące przede wszystkim na harmonii i odpowiednim doborze proporcji. Zasady tej teorii zaczęły kształtować się w V w. p.n.e. i uznawane były za słuszne do XVII w. n.e.53 W Starożytnej Grecji pięknymi określano rzeczy, kształty, dźwięki, barwy, także myśli, charakter, obyczaj. Pojęcie to rozszerzało swoje znaczenie w kolejnym latach. Ateńscy sofiści określali tak wszystko to, co jest przyjazne zmysłom wzroku i słuchu, to, co dostarcza nam przyjemności poprzez odbiór. Stoicy natomiast zawęzili znaczenie pojęcia, a także doszukiwali się przyczyny dla, której postrzegamy rzeczy, jako „piękne”. Ową przyczyną są odpowiednie proporcje przedmiotu obserwacji oraz odpowiednia, określona jako ponętna, barwa. Znaczenie słowa „piękny” ulegało jeszcze wielu przemianom, badacze tego pojęcia wyodrębnili dwie drogi rozumowania – „piękne” jako to, co estetyczne, odnoszące się do widzialnych, materialnych rzeczy (sofiści), a także „piękne”, jako to, co dobre, odnieść je można do całości i elementów niematerialnych, jak charakter, czy myśl (Platon). Kolejny podział „piękna” uformowany został poprzez przyporządkowanie tej cechy różnym dziedzinom sztuki. W architekturze i rzeźbie piękno jest widzialne i opiera się na symetrii, czyli współmierności, w muzyce – na harmonii. W wiekach późniejszych pojęcie piękna uległo najpierw zawężeniu, a następnie rozszerzeniu. Odrodzenie przypisało „piękno” jedynie rzeczom widzianym, czyli przedmiotom odbieranym poprzez zmysł wzroku. Natomiast wiek XVIII sztuki piękne wzbogaca o poezję i wymowę, jednak pod koniec tego wieku już ich zaliczano, ale dołączono taniec i muzykę. 52 53 Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria, s. 175, 183-184. Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 2005, s. 148. 68 Starożytność ukształtowała pojęcie piękna, jako właściwej proporcji. Uznano, że stosunek części, który będzie stanowił o pięknie przedmiotu wyraża się liczbowo, jako stosunek liczb prostych: jeden do jednego, jeden do dwóch, dwa do trzech itd. Ta teoria uznana została powszechnie i zapisana w dziejach kultury europejskiej. Starożytni skupili się na odnalezieniu harmonii wynikającej z odpowiednich proporcji przedmiotu i odnosili tę teorię do sztuki architektury, malarstwa, rzeźby. Starożytni Grecy stworzyli „kanon”, a więc miarę, której odpowiadają proporcje uznane za piękne.54 Piękno jest wartością estetyczną. Postawę człowieka wobec przedmiotu kształtują własności odbiorcy oraz przedmiotu. Często uznaje się, że piękno (przejawiające się w różnych dziedzinach sztuki) ma właściwości lecznicze, kojące, czy poprawiające nastrój. Natomiast brak dbałości o piękno wskazuje na nieszczęście, chorobę, czy też zwątpienie w ideały. Świadomy odbiór piękna następuje poprzez refleksję, czynniki niezbędne do takiego odbioru to czas i spokój. • Komnata piękna i harmonii. Strefa geometryczna położona jest w zachodniej części ogrodu. Dostępna trzema wejściami: głównym od wschodu oraz bocznymi od południa i północy. Teren został podzielony pod względem funkcjonalnym na dwie części. Pierwsza obejmuje cztery kameralne wnętrza ogrodowe, wielkości do 20 m2. Wnętrza zostały wydzielone przy pomocy żywopłotów i trejaży drewnianych. Każde z wnętrz posiadać będzie inną kolorystykę (barwa trejaży, roślinności), „wystrój”, a także nazwę, zaplanowano Komnaty Harmonii, Dostatku, Mądrości, Szczęścia. W Komnacie Harmonii dominować będą barwy bieli i zieleni, formy spiralne i kuliste. Proponowane rośliny do fomowania: bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens), cis pośredni (Taxus x media) 'Hicksii', rośliny pnące: powojnik (Clematis) 'Marie Boisselot', 'Sylvie Denny'. W Komnacie Dostatku będą przeważać barwy żółta i zielona, a także formy kuliste, okrągłe. Proponowane rośliny, to oprócz bukszpanu wieczniezilonego (Buxus sempervirens), ligustr okrągłolistny (Ligustrum ovalifolium) 'Aureum', powojnik (Clematis) 'Bill MacKenzie' (porastający pień drzewa), 'Lambton Park', złotokap pospolity (Laburnum anagyroides) - który może być idealnym symbolem Komnaty Dostatku, jako roślin a”kapiąca złotem”. Komnata Mądrości będzie utrzymana w barwach błękitnych, dominować będą formy kolumnowe, strzeliste. Polecana roślinność: powojnik (Clematis) 54 Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa 2005, s. 142, 144. 69 'The President' (zastosowany w gruncie i w pojemnikach), 'Arabella' (odmiana płożąca się). Kompozycja drugiej części ogrodu łączy zasady rytmu, proporcji i symetrii, w ten sposób tworzy przestrzeń zgeometryzowaną, a więc uporządkowaną. Teren podzielony został na dwie równorzędne części poprzez poprowadzenie alei drzew o formowanych kuliście koronach (np. wiśnia pospolita 'Umbraculifera'). Obie części zostały zagospodarowane z użyciem drzew i krzewów formowanych, polecane rośliny to: bukszpan wieczniezielony (Buxus sempervirens), różne gatunki i odmiany cisa (Taxus). Roślinność tworzy geometryczne wzory. Całość kompozycji dopełniają ścieżki stanowiące osie widokowe zamknięte elementami małej architektury (ławki, posągi) podkreślonej zielenią formowaną. Poniższy schemat obrazuje lokalizację poszczególnych komnat, wejść, wyznaczonych osi widokowych. Fig. 39. Schemat kompozycyjny części geometrycznej. (Opracowanie: Malwina Mikołajczyk). 5.4.3. Część abstrakcyjna. W ogrodzie trejaży, bindaży i topiarów nie wszystko jest jasne i klarowne. Część geometryczna wprowadza odwiedzającego w świat pełen harmonii i piękna, jednak ścieżki tego świata prowadzą widza do części nazwanej „abstrakcyjną”. Jest to zupełnie 70 inna rzeczywistość. Elementy tworzone z roślin to bryły, które można określić jako bezkształtne (co prawda jest to błędne określenie, gdyż każda bryła ma jakiś kształt, jednak w tym przypadku chodzi o to, że dane bryły nie są dosłowne). Topiary „przelewają się” tworząc dziwny świat. Odwiedzając go można poczuć się jakby we śnie. Nic z niczego nie wynika, nie ma tu logiki, są tylko dziwacznie uformowane drzewa i krzewy. Człowiek w takim miejscu może na chwilę oderwać się od racjonalnych myśli, może popuścić wodzy fantazji. Pozwolić myślom płynąć w dowolnym kierunku. W otoczeniu bezkształtności, płynności formy człowiek zaczyna szukać skojarzeń, zastanawia się, z czym może powiązać dany kształt o danym kolorze. Skojarzenia będą różne w zależności od wewnętrznych uwarunkowań danego odbiorcy (np. nastroju odbiorcy, jego doświadczeń życiowych) oraz uwarunkowań zewnętrznych obserwowanego przedmiotu (forma, barwa, kształt, otoczenie, warunki atmosferyczne i in.). Przestrzeń tej części (około 0,16 ha) została podzielona na wnętrza ogrodowe nierównomierne pod względem powierzchni. Jako ściany zaproponowano użycie trejaży drewnianych oraz form żywopłotowych o abstrakcyjnie kształtowanej powierzchni. Zaproponowano również zastosowanie elementów małej architektury ogrodowej wykonanych z użyciem wikliny, porośniętych pnączami, będą one swoją formą korespondować z elementami małej architektury zastosowanymi w części rustykalnej. • Komnaty snu Strefa abstrakcyjna ogrodu położona jest na przeciwko części geometrycznej, we wschodniej części całego założenia. Teren będzie dostępny głównym wejściem od strony zachodniej oraz bocznym od strony południowej. Przestrzeń została ukształtowana tak, aby tworzyła różnej wielkości wnętrza ogrodowe. Ściany będą „zbudowane” z różnokształtnych brył wyciętych w krzewach, a także będą je wyznaczać drewniane trejaże pomalowane na energetyczne barwy (czerwony, żółty, pomarańczowy). Wśród „krzywych” ścian znajdą się irracjonalne formy topiarów – np. połączenia różnych gatunków zwierząt, czy przedmiotów codziennego użytki i gatunków zwierząt. Aby ten „świat” nie wydał się zbyt ponury, czy też straszny, wprowadzone zostaną kwitnące pnącza i byliny. 71 5.4.4. Część rustykalna. Część rustykalna obejmować będzie strefę zachodnią i południowo-zachodnią. Dostępna jest od północy i południa poprzez korytarz utworzony z bindażu. Główną atrakcją tej części będą drzewa, krzewy i pnącza owocowe, których owoce są albo jadalne albo efektowne ze względu na kształt lub wielkość (np. tykwa, dynia). Znajdą się tu elementy małej architektury utworzone z wierzby (np. namioty, ogrodzenie, siedziska – fig. 40.), drewniane trejaże, espalier z drzew owocowych, a także budynek herbaciarni. W pobliżu herbaciarni zostaną z pni drzew uformowane „żywe krzesła”. Przy ścieżce wyznaczonej w tej części znajdą się topiary formowane z użyciem różnych technik tak, aby stworzyć formę „wystawy” i pokazać możliwości wykorzystania roślin. Fig. 40. Przykładowa forma siedziska formowanego z wikliny i roślin pnących. (Rys. Malwina Mikołajczyk). Część rustykalna została podzielona na mniejsze sektory funkcjonalne, wydzielone w przestrzeni przy pomocy trejaży, a także różnych form roślinnych. Każdy sektor otrzymał nazwę związaną z jego wystrojem. Podział na sektory obrazuje poniższy rysunek. 72 Fig. 41. Podział części rustykalnej na sektory. (Opracowanie: Malwina Mikołajczyk). Sektor obejmujący zachodnią część założenia otrzymał nazwę „Spacerownia”. Jest to strefa, w której znajdą się zarówno rośliny strzyżone, jak i nieformowane, główne elementy tej strefy to drewniane trejaże, przy których zostaną posadzone ozdobne pnącza (glicynia kwiecista – Wisteria floribunda, aktinidia pstrolistna – Actinidia kolomikta). Przy trejażach zostaną posadzone drzewa, po których również będą piąć się pnącza, dzięki temu utrzymany zostanie charakter rustykalny. Fig. 42. Część rustykalna – widok na sektor „Spacerowni”. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 73 Część południowo-zachodnia strefy rustykalnej zostanie podzielona na mniejsze sektory przy pomocy trejaży, a także kwitnących krzewów. W pierwszym – sektor wiejski - znajdą się formowane w zieleni zwierzęta wiejskie (np. kury, kaczki, świnie). Zwierzęta będą wycięte w bukszpanie, będą większe niż w rzeczywistości (fig. 43.). Fig. 43. Część rustykalna – zwierzęta formowane w bukszpanie. (Rys. Malwina Mikołajczyk). W kolejnym sektorze (sektor podwodny) znajdą się topiary w formie ryb i innych podwodnych „stworów” (np. ośmiornice, meduzy). Niektóre będą wycięte w krzewach (np. bukszpan wieczniezielony – Buxus sempervirens, suchodrzew mirtolistny - Loniceria nitida), inne – sezonowe, będą utworzone z użyciem roślin kwitnących. Sektor „Samotnik” to wydzielone wnętrze, w którym znajdzie się pojedynczy topiar figuralny. Następny sektor („Smakownia”) jest dużo większy, znajdą się tu formowane drzewa owocowe, wiklinowe siedziska (fig. 40.), namioty z wierzby, pnącza owocowe (np. odmiany aktinidii ostrolistnej). 74 Fig. 44. Część rustykalna – roślinność formowane, namioty formowane z wierzby, w tle espalier z drzew owocowych i ściana żywopłotu. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 5.4.5. Labirynt. Labirynt został zaplanowany w części południowo-wschodniej. Uformowany z żywopłotu z bukszpanu wieczniezielonego (Buxus sempervirens), cisu pospolitego (Taxus baccata), a także ligustru pospolitego (Ligustrum vulgare), zastosowanie danego gatunku zależeć będzie od warunków glebowych i nasłonecznienia. Labirynt posiadać będzie dwa zaakcentowane wejścia prowadzące do części centralnej, w której zaplanowano pojedyncze nasadzenie gruszy pospolitej (Pyrus communis). Drzewo nie będzie formowane, jego naturalny pokrój zostanie przedstawiony na tle ciemnej, formowanej ściany z cisu pospolitego. Układ ścieżek labiryntu pozwoli na przedostanie się od każdej z bram do części centralnej. Podsumowanie W pracy zebrano informacje dotyczące sztuki kształtowania roślin w szeroko pojętym zakresie, zastosowania trejaży w aranżacji przestrzeni ogrodu, sposobów kształtowania wnętrz ogrodowych. Zostały tu opisane sposoby formowania roślin, zarówno te tradycyjne stosowane od dawna, jak i te nowoczesne, wykorzystujące innowacyjne metody. Opisano główne zalecenia dotyczące uprawy roślin formowanych. Praca przedstawia namiastkę nieograniczonych możliwości, jakie dają rośliny formowane oraz trejaże w aranżacji przestrzeni ogrodu. 75 W pracy zawarto koncepcję ogródu trejaży, bindaży i topiarów, który jest miejscem niezwykłym i zachwycającym poprzez różnorodność form, miejscem pobudzającym zmysły i wyobraźnię. Ogród ten łączy w sobie ład i harmonię części geometrycznej, szaloną myśl części abstrakcyjnej, spokój części rustykalnej, a także tajemnicę i zabawę labiryntu. W zamyśle ogród ten powinien ukazywać wielość możliwości, jakie daje kształtowanie roślin, powinien inspirować, pobudzać wyobraźnię, zachęcać do eksperymentowania z materiałem roślinnym. Zrealizowanie tej koncepcji jest możliwe. Ogród taki stałby się ciekawą atrakcją w skali kraju, jedną z nielicznych tego typu na terenie Europy. 76 Spis figur Fig. 1. Ogród geometryczny, Starożytny Egipt. (www.hort.purdue.edu). 11 Fig. 2. Renesansowy ogród w Hatfield, w tle labirynt uformowany z roślin. (www.gardenvisit.com) 15 Fig. 3. Widok na kwatery w ogrodzie Keniltworth. (www.mattstravel.com) 15 Fig. 4. Szpaler grabowy w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka). 17 Fig. 5. Roślinne rzeźby w Wersalu. (Fot. Paulina Malicka). 18 Fig. 6. Ogród Levens Hall. (www.wikimedia.org) 20 Fig. 7. Krzesło uformowane przez Krusbacka. (www. ih3.ggpht.com) 21 Fig. 8. Przykłady drzew uformowanych przez Axel’a Erlandson’a. (www.arborsmith.com). 22 Fig. 9. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 23 Fig. 10. Przykładowe formy geometryczne. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 24 Fig. 11. Żywopłot w połączeniu z formami figuralnymi. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 25 Fig. 12. Formy abstrakcyjne w japońskim ogrodzie. (www.blog.ounodesign.com). 25 Fig. 13. Przykład „bezkształtnych” form topiarów. (www.mathews.photography.com). 26 Fig. 14. Przykłady form figuralnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 26 Fig. 15. Przykład formy figuralnej – na podstawie www.myitchyfingers.files.woedpress. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 27 Fig. 16. Przykładowe „ramki” służące do nadawania odpowiedniej formy roślinom. (www.townoftopiary.com). 36 Fig. 17. Topiar w formie królika. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 36 Fig. 18. Forma przenośna utworzona z metalowej ramki wypełniona mchem i obsadzana roślinnością. (www.image12.webshots.com) 37 Fig. 19. Espalier – żywe ogrodzenie formowane z drzew owocowych/. (www.2bp.blogspot.com). 38 Fig. 20. Drzewa owocowe formowane przy murze. (www.apartmenttherapy.com). 38 Fig. 21. Żywe ogrodzenie z wikliny. (www.images34.fotosik.pl). 39 Fig. 22. Drzewo o formowanym pniu. (www.homepages.ihug.com). 40 Fig. 23. Widok na aleję grabów. (www.best-of-dordogne.tm.fr). 45 Fig. 24. Widok na ogród zwierciadeł. (www.eyirygnac.co.uk). 45 Fig. 25. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka). 46 Fig. 26. Topiary w parku Disneyland w Paryżu. (Fot. Paulina Malicka). 46 Fig. 27. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby. (www.topiairesdurbuy.be). 47 Fig. 28. Formowane z bukszpanu postacie w ogrodzie w Durby. (www.topiairesdurbuy.be). 47 Fig. 29. Bindaż w Kołobrzegu dawniej i dziś. 49 Fig. 30. Bindaże. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 50 Fig. 31. Różne rodzaje krat – ustawienie pod kątem 45o i pod kątem 90o. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 51 Fig. 32. Trejaż drewniany. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 52 Fig. 33. Rustykalne trejaże drewniane. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 52 Fig. 34. Trejaż przy budynku – słupy murowane, belka drewniana. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 53 Fig. 35. Owoc dyni na podporze. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 55 Fig. 36. Owocująca tykwa. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 56 Fig. 37. Przykład wnętrza ogrodowego. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 57 Fig. 38. Przykładowe formy bram rożlinnych. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 61 77 Fig. 39. Schemat kompozycyjny części geometrycznej. (Opracowanie: Malwina Mikołajczyk). 70 Fig. 40. Przykładowa forma siedziska formowanego z wikliny i roślin pnących. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 72 Fig. 41. Podział części rustykalnej na sektory. (Opracowanie: Malwina Mikołajczyk). 73 Fig. 42. Część rustykalna – widok na sektor „Spacerowni”. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 73 Fig. 43. Część rustykalna – zwierzęta formowane w bukszpanie. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 74 Fig. 44. Część rustykalna – roślinność formowane, namioty formowane z wierzby, w tle espalier z drzew owocowych i ściana żywopłotu. (Rys. Malwina Mikołajczyk). 75 Bibliografia Baumann R., 1991. Domy w zieleni, Arkady, Warszawa Borkowska-Gorączko E., Jak uformować płaską koronę, http://www.wymarzonyogrod.pl Borowski J., 2004. Podpory pod pnącza, http://www.clematis.com.pl/ Borowski J., 2005. Trejaże, bramki, łuki, http://www.clematis.com.pl/ Bugała W., 2002. Drzewa i krzewy, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa Bogdanowski J., Maria Łuczyńska-Bruzda, Zygmunt Novák; zespół współpr. Maria Bańska et al., 1979. Architektura krajobrazu, PWN, Warszawa; Kraków Ciołek G., 1978. Ogrody polskie, Arkady, Warszawa Crowder Ch., Ashwarth M., 2006. Topiary. Design and technique, The Croswood Press Dudek Z., 2002, Podstawy psychologii Junga. Od psychologii głębi do psychologii integralnej, Eneteia, Warszawa Gołaszewska M., 1984. Zarys estetyki, PAN, Warszawa Hocke G.R., Świat jako labirynt, słowo/obraz terytoria Jampolska L., Formowanie roślin – drzewa i krzewy ozdobne, http://ogrody.gazetadom.pl Kluckert E., European Garden Degign. From Classical Antiquity to the Present Day, h.f.ullmann Lihačev D., 1991. Poezja ogrodów. O semantyce stylów ogrodowo-parkowych, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław Łukasiewicz A., Puchalski J., Ogrody botaniczne w Polsce, Grzeszczak-Nowak H., 1997. Arboretum Wojsławice, ARW i Fundacja Homo et Planta, Wrocław Majdecki L., 1972. Historia ogrodów, PWN, Warszawa 78 Nowakowie H., T., 1987. Przewodnik po Arboretum w Wojsławicach, Wrocław 2003 Sajkowski A., Barok, WSiP, Warszawa Siewniak M., Mitkowska A., 1998. Tezaurus sztuki ogrodowej, RYTM, Warszawa Reames R., 2006. Arborsculpture - Solutions for A Small Planet, Issue Retourhard D., Cięcie i formowanie roślin, Delta, Warszawa Urlich R., Simans R.F., Lositto B.D., Fiorito E., Miles M.A., Zelson M., Stress recovery during exposure to natural and urban environments, Jurnal of Environmental Psychology, 1991 Wałęza W., 2003. Żywopłoty i rzeźby roślinne, Wydawnictwo działkowiec, Warszawa Ratajczak M., Raszka B.,. Kasprzak K., Kołobrzeska Aleja Miłości, Przegląd Komunalny 10 / 2005 Tatarkiewicz W., 2005. Dzieje sześciu pojęć, PWN, Warszawa Uziak S., Klimowicz Z., 2002. Elementy geografii gleb i gleboznawstwa, Uniwersytet Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin Źródła internetowe: www.clematis.com.pl/graph/ph_rosliny_mrozoodpornosc_europa.jpg&imgrefurl=http 79
