Krzemień: surowiec, technologia, typologia







Na paleolit przypada 99% czasu istnienia
człowieka jako gatunku.
Niemal 2,5 miliona lat paleolitu to
abstrakcyjny ogrom czasu.
Można to zwizualizować za pomocą
przybliżenia pokoleniowego, przy założeniu,
że 1 pokolenie to ok. 25 lat.
Historia Polski: 1000 lat = 40 pokoleń
Koniec epoki lodowcowej: 10 tys. lat = 400 p.
Ostatni okres ciepły: 100 tys. lat = 4000
pokoleń


2,5 mln. lat paleolitu to okres, w którym
pojawiały się i znikały morza, dramatycznie
zmieniał się klimat, flora i fauna.
Czas przywykliśmy liczyć w jednostkach
słonecznych i księżycowych (dni, miesiące,
lata). Tak też podają go datowania absolutne.
Uwaga! w rzeczywistości czas absolutny nie
przekłada
się
dokładnie
na
rachubę
kalendarzową. Ziemia w odległej przeszłości
zmieniała średnicę, paramtery orbity, jak
również tempo obrotu. Nawet obecnie
obserwujemy jej stopniowe zwalnianie ( 1
sekunda co 1-2 lata).




Bez konkretnej daty rocznej
Kategoryzowanie „wcześniej-później”
Ustalana np. na podstawie stratygrafii
Prawo superpozycji – warstwa zalegająca
niżej jest starsza od warstwy leżącej na niej


Terminus post quem – po danym
zdarzeniu/roku/okresie
Terminus ante quem – przed danym
zdarzeniem/rokiem/okresem





Wyrażona w konkretnych datach rocznych
BP – Before Present – data tradycyjnie
podawana od momentu wprowadzenia dat
radiowęglowych (rok 1950)
BC – Before Christ – data p.n.e. (data BP-1950
lat)
AD – Anno Domini – data n.e.
cal BC – calibrated BC – skalibrowana data
(głównie daty radiowęglowe)
Najstarsze narzędzia, jak
wiemy z obserwacji
naczelnych, zapewne były
wykonywane z drewna,
kości lub rogu (tzw.
przemysł
osteodontokeratyczny”)
 Jednak to skały łupliwe
- zapewniają ostrą krawędź
(cięcie)
- są łatwe do uchwycenia w
zapisie kopalnym







W zasadzie każda skała o tzw. „przełamie
muszlowym” nadaje się do produkcji
narzędzi, ale poszczególne surowce z punktu
widzenia ludzi epoki kamienia różniły się
jakością, na którą składały się:
podatność na łupanie
jednorodność struktury wewnętrznej
ostrość krawędzi
twardość krawędzi
kryteria estetyczne

Najstarsze
narzędzia kam.
wykonywano z
różnych gatunków
skał o strukturze
krystalicznej,
bazaltu i in.
surowców o
niskiej jakości

Stopniowo
obserwujemy coraz
większą
selektywność w
doborze surowca i
odkrywanie skał o
wysokiej jakość.
Należy do nich m.in.
Obsydian – szkliwo
wulkaniczne o
bardzo jednorodnej
strukturze

W paleolicie, szczególnie Europy, decydującą
rolę pełniły jednak skały krzemionkowe. Są to
skały osadowe o zawartości ponad 50%
krzemionki w postaci opalu, chalcedonu i
kwarcu. Obejmują one bardzo wiele odmian o
różnorodnej
genezie,
właściwościach
i
lokalizacji. Z punktu widzenia ludzi paleolitu
nasza dzisiejsza klasyfikacja petrograficzna nie
ma znaczenia, kluczowa była jakość surowca,
wynikająca m.in. z bezpośredniego dostępu do
złoża – surowce pozyskane z powierzchni mają
na ogół gorszą jakość.
Skały krzemionkowe o złożonej genezie chemicznej,
przekształcone diagnetycznie po wynurzeniu osadów morskich:
- krzemień, czert, rogowiec, lidyt, jaspis, chalcedonit
Skały osadowe organogeniczne, powstałe w środ. morskim:
- Radiolaryt, Diatomit, Spongiolit
Skały o genezie chemicznej powstałe w wyniku bezp. wytrącania
się krzemionki w środowisku lądowym:
- gejzeryt, limnokwarcyt, silkret
Skały krzemionkowe przejściowe:
- Opoki, iły, iłowce, łupki krzemionkowe, gezy
Skały wietrzeniowe
Na uwagę zasługują także inne surowce wykorzystywane w przadziejach,
m.in. Kwarc, Kwarcyt, Fonolit, Porcelanit i wiele, wiele innych!



Do najpopularniejszych skał krzemionkowych należą
krzemienie
skały
osadowe
zbudowane
gł.
z
kryptokrystalicznej odmiany kwarcu lub chalcedonu i
tworzące konkrecje wyraźnie (w odróżnieniu od czertów)
oddzielone od skały macierzystej. Występuje najczęściej w
obrębie skał węglanowych (np. wapień płytowy, kreda,
margiel)
Ich geneza związana jest z procesem wytrącania krzemionki
ze szczątków organizmów morskich, i jej kompakcji w
warunkach hydrotermalnych.
Krzemienie tradycyjnie dzieli się ze względu na wiek (np.
krzemienie jurajskie, kredowe itd.), cechy fizyczne (np.
krzemień
pasiasty,
czekoladowy
itd.)
lub
miejsce
występowania (np. krzemień świeciechowski, ożarowski,
mielnicki itd.).



Typologia
Technologia
Traseologia





Kompletność retuszu na krawędzi
Regularność i podobna wielkość odbić
Skalarność (odbicia seriami)
Sekwencyjność (odbicia nakładają się na
siebie)
Asymetria obróbki krawędzi (odbicia na jedną
stronę)





Grupowanie artefaktów w klasy (typy) o podobnych cechach –
gł. morfologicznych
W klasycznym podejściu (do poł. XXw) przyjmowano, że typy –
wyróżniane arbitralnie przez badaczy - odpowiadają realnym
klasom narzędzi (stąd nazwy takie jak np. „zgrzebło”).
Dziś wiemy, że większość artefaktów to formy zużyte lub
zniszczone, a klasyczne typy często odpowiadają jedynie
typowym rodzajom zniszczeń (np. narzędzia „zębate”).
Celem współczesnej analizy techno-stylistycznej jest
rekonstrukcja faktycznych wzorców (mentalnych) narzędzi za
pomocą analizy technologicznej, traseologicznej i in.
Niektóre klasycznie wydzielone typy artefaktów wciąż pełnią
rolę wskaźników chronologicznych i/lub kulturowych,
szczególnie dla młodszych okresów paleolitu.
Andrefsky 2005,
fig. 4.7




Koncept technologiczny (technologia) to
wyobrażenie sposobu wytworzenia narzędzia
lub półsurowca do jego produkcji
Metoda – konkretny schemat postępowania
Technika – wariant metody, zwykle związany
z użyciem konkretnego narzędzia
Zabieg – pojedynczy akt lub krótka sekwencja
ściśle powiązanych ze sobą działań



Badania technologiczne mają na celu odtworzenia
zachowań człowieka związanych z wytworzeniem,
modyfikacjami i naprawami narzędzia.
Łańcuch operacji – sekwencja zabiegów
wykonanych na narzędziu
Historia technologiczna narzędzia - kompletny
zbiór wszystkich łańcuchów operacji wykonanych
na narzędziu, obejmuje łańcuch operacji związany
z wytworzeniem narzędzia, oraz ewentualne
łańcuchy związane z naprawami i przeróbkami



Rdzeń – to, w co uderzamy
Odłupek/debitaż – to, co odpada
Tłuk – to, czym uderzamy
Inizian et al. 1999,
fig. 20
Ginter, Kozłowski 1990,
tabl. I
Inizian et al. 1999,
fig. 5
1- system francuski; 2 – system amerykański.
Inizian et al.
1999, fig. 43



Kształtowanie – tworzenie narzędzia poprzez
redukowanie bryły surowca; odłupki są
odpadami
Rdzeniowanie (debitage) – pozyskiwanie
półsurowca w celu dalszej produkcji narzędzi.
Odpadem jest rdzeń.
Retuszowanie – kształtowanie krawędzi.
Retusz może być zaostrzający (krawędź
pracująca) lub zatępiający („tylec”)



Najprostsze i najstarsze techniki odbicia
Twardy tłuk – zazwyczaj mineralny (kamień)
Miękki tłuk – mineralny (miękki kamień –
piaskowiec, wapień), organiczny (poroże,
kość, drewno)
Twardy tłuk
Miękki tłuk
Andrefsky 2005,
fig. 2.2
Wystawa Archäologisches
Landesmuseum Schleswig
Wystawa Archäologisches
Landesmuseum Schleswig



Badanie śladów użytkowania i oprawiania
narzędzi
Badania śladów procesów technologicznych
Traseologia wykonywana jest przy użyciu
mikroskopów
Rots 2008, fig. 2






Król, P., Migaszewski, Z., 2009. Rodzaje, występowanie i geneza
krzemieni. Zarys Problematyki. Historia krzemienia. Muzeum
Narodowe w Kielcach [publikacja dostępna w sieci]
Migal, W., Urbanowski, M., 2008, Narzędzia bifacjalne jako
wskaźniki chronologiczne? Technologie środkowego paleolitu i
wczesnej epoki brązu na przykładzie materiałów ze stanowiska
Polany Kolonie II [w:], Borkowski W., Libera J., Sałacińska B.,
Sałaciński S., (eds.) Materiały z konferencji w Orońsku „Krzemień
Czekoladowy w Pradziejach”, 08-10-12.2003, Studia nad
gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, s. 215-244.
[publikacja dostępna w sieci]
Whittaker, J.C., 1994, Flintknapping. Making and understanding
stone tools, Austin
Ginter, B., Kozłowski, J.K., 1990, Technika obróbki i typologia
wyrobów kamiennych paleolitu, mezolitu i neolitu, Warszawa
Inizian, M.-L., Reduron-Ballinger, M., Roche, H., Tixier, J., 1999,
Technology and Terminology of Knapped Stone, Nanterre
Andrefsky, W. Jr, 2005, Lithics: Macroscopic Approaches to Analysis,
Cambridge-New York-Melbourne-Madrid-Cape Town-SingaporeSão Paulo