Powszechna historia służb ochrony porządku publicznego
advertisement
Powszechna historia służb ochrony porządku publicznego wykład nr 2: Historia służb ochrony porządku publicznego w starożytności i średniowieczu na przykładzie Cesarstwa Bizantyjskiego dr Karol Dąbrowski starożytność (-476) średniowiecze (476-1453) Cesarstwo Bizantyńskie (395-1453) monarchia cesarz: czynnik zespalający wielonarodowe państwo, jednoczący poddanych, obrońca wdów i sierot, stróż porządku, gwarant bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, naczelny wódz, twórca praw i najwyższy sędzia, strażnik wiary, bez którego kraj popadłby w chaos Przez z górą jedenaście stuleci absolutyzm cesarzy był główną podporą państwa... W. Ensslin, Cesarz i administracja cesarska, [w:] Bizancjum. Wstęp do cywilizacji wschodniorzymskiej, red. N.H. Baynes, H.St.L.B. Moss, przeł. E. Wolski, Warszawa 1964. cesarz jako suweren → o ustroju organów bezpieczeństwa i porządku publicznego decyduje władca służby realizują jego wolę i stoją na straży jego osoby → gwardia pałacowa rozdział władzy cywilnej i wojskowej → wojsko wkracza w sytuacji zagrożenia państwa i sprawuje funkcje policyjne na obszarach zajmowanych w czasie wojny natomiast nie ingeruje w sprawy policji kryminalnej w czasie pokoju, a władze cywilne nie sprawują wymiaru sprawiedliwości w wojsku podział terytorialny zakreśla właściwość organów policyjnych, gdyż za bezpieczeństwo i porządek publiczny odpowiada naczelnik danej jednostki terytorialnej przedstawiciel władzy centralnej w terenie odpowiada za bezpieczeństwo i porządek publiczny, łącząc w swoim ręku: reprezentację władcy, administrację terenową, w tym sprawy bezpieczeństwa i porządku publicznego do VII wieku podział terytorialny Cesarstwa przedstawiał się w uproszczeniu następująco: prefektura → prefekt diecezja → wikariusz prowincja → namiestnik Kilka prowincji tworzyło diecezję, kilka diecezji – prefekturę. We wschodniej połowie Cesarstwa istniały dwie prefektury: Wschodu (Oriens) z pięcioma diecezjami (obejmującymi terytoria azjatyckie, Egipt i Trację) i Ilirii (llyricum) z dwiema diecezjami (obejmującymi resztę Półwyspu Bałkańskiego aż po Dunaj). W. Ensslin, op. cit., s. 249. Podział na cztery prefektury, diecezje i prowincje za: Notitia dignitatum (425/433) https://en.wikipedia.org/wiki/File:Roman_Empire_with_praetorian_prefectures_in_400_AD.png https://la.wikisource.org/wiki/Notitia_dignitatum_partibus_orientis_-_I_XX prefekt nie dowodził gwardią pretoriańską, gdyż ta – jako zbyt niebezpieczna dla władcy, kosztowna i nie pasująca do nowej struktury wojska – została rozwiązana przez Konstantyna Wielkiego, a miejsce pretorian zajęła gwardia cesarska J.A. Evans, Justynian. Imperium bizantyńskie, Warszawa 2008, s. 44. W. Górczyk, Praefecti Pretorio - znaczenie i rola polityczna w Cesarstwie Rzymskim (cz. II), http://histmag.org/ Prefekt piastował też zwierzchnią władz nad policją, a przede wszystkim roztaczał kontrolę nad ściąganiem (…) podatku gruntowego (…), z którego dochodów miał pokryć pensje urzędników i żołnierzy i żywić armię. (…) W. Ensslin, op. cit., s. 250. Prefekt pretorium: od czasów Konstantyna Wielkiego najwyższy urzędnik cywilny w prefekturze. Przysługiwały mu insygnia: sięgający kolan purpurowy płaszcz, specjalny powóz, srebrny kałamarz i złote przybory do pisania. Prefekt pretorium wcielał w życie przepisy prawne, nadzorował wikariuszy i namiestników, zarządzał pocztą, troszczył się o budowle publiczne, drogi, pobór podatków, zaopatrzenie armii, wypłacanie żołdu i pensji urzędnikom, administrowanie arsenałami i wytwórniami broni, nadzór nad sądami. za: W. Ceran, Prefekt pretorium, [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. Do najważniejszych zadań z zakresu działania prefekta praetorium należała kontrola nad rolnictwem. Polegała ona na nadzorowaniu dostaw z tytułu annony. Annona była to danina w naturze, jaką świadczyła wieś. Przeznaczeniem jej było zaopatrywanie w żywność ludności wielkich miast i wojska. Gospodarkę miejską nadzorował prefekt kontrolując ceny i dostawy przemysłu miejskiego dla państwa (…). Do pozostałych zadań prefekta należał nadzór nad pocztą, nad budynkami publicznymi, korporacjami miejskimi (o charakterze przymusowym), szkolnictwem, nad państwowymi wytwórniami broni oraz warsztatami objętymi monopolem państwowym. Podporządkowane były mu również magazyny i składnice broni. Do zadań jego należał także pobór rekrutów (…). Praefectus praetorio mógł więc dzięki posiadanym pełnomocnictwom kontrolować wszelkie dziedziny życia publicznego, mające jakikolwiek, choćby odległy związek z gospodarką. Jako kierownik resortu budownictwa publicznego miał w swojej pieczy budowę kanałów, wodociągów i spichrzów niezbędnych dla dalszego rozwoju rzemiosła i rolnictwa. Jako szef poczty Cesarstwa mógł podejmować odpowiednie środki w celu przyspieszania dowozu produktów rolnych, przeznaczonych dla aprowizacji wojska i ludności miejskiej. H.W. Haussig, Historia kultury bizantyńskiej, przeł. T. Zabłudowski, Warszawa 1980, s. 63. insygnia prefekta pretorium Ilirii, za: Notitia dignitatum wydanie XVI w. Notitia Dignitatum (Sammelhandschrift), sygn. BSB Clm 10291, Speyer, 1542 und 15501551, zbiory Bayerische Staatsbibliothek. Dostęp przez: World Digital Library. Urzędem prefekta była prefektura podzielona na wydziały, w tym: schola/scrinium exceptorum administracyjne i sądowe)1 (sprawy - scrinium canonum (sprawy skarbowe)2 1 Das Corpus Juris Civilis in`s Deutsche übersetzt, Hrsg. C.E. Otto, B. Schilling, C.F.F. Sintenis, Leipzig 1833, s. 1096; J.G. Graevius, Thesaurus antiquitatum Romanarum, Utrecht 1698, s. 877; J.H. Zedler, Grosses vollständiges Universal Lexicon aller Wissenschaften und Künste, welche bisshero durch menschlichen Verstand und Witz erfunden und verbessert worden, Bd. 36, Leipzig-Halle 1743, s. 719. - scrinium securitatum również zajmowało się sprawami skarbowymi, kontrolą dochodów, ochroną depozytów powierzonych prefektowi. J.G. Graevius, Thesaurus antiquitatum Romanarum, Utrecht 1698, s. 877. Schola: termin oznaczający w IV-VI w. przede wszystkim oddziały gwardii cesarskiej. Również wydziały urzędów prowincji, diecezji i prefektur, np. urząd prefektury pretorium Wschodu obejmował 15 schol. W VII w. oddział wojskowy scholarii stanowił jedną z konnych tagm stacjonujących w Konstantynopolu lub jego okolicy. P. Krupczyński, Schola, [w:] Encyklopedia bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. kultury Tagmata: początkowo jednostki taktyczne piechoty lub jazdy złożone z 400 żołnierzy, dzielone na oddziały uformowane ze 100 i mniej żołnierzy. Po reorganizacji armii bizantyńskiej w VII w. były wojskami garnizonowymi, powstałymi z połączenia dawnej gwardii przybocznej cesarza (comitatus) z oddziałami pałacowymi, stacjonującymi w Konstantynopolu i najbliższej okolicy. (…) Tagmata ochraniały pałac i dwór cesarski, brały udział w wyprawach wojennych pod rozkazami cesarza. O. Jurewicz, Tagmata, [w:] Encyklopedia bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. kultury Scholae palatinae: oddziały gwardii cesarskiej stworzone prawdopodobnie przez cesarza Dioklecjana (284-305)... Za cesarza Konstantyna I Wielkiego (306-337) istniały już trzy regimenty scholae, po 500 ludzi każdy, a w początkach V w. w części wschodniej Cesarstwa było siedem regimentów, liczących 3,5 tys. żołnierzy... Spośród ich członków wydzielano 40 umundurowanych na biało candidati, którzy stanowili osobistą straż cesarza. W IV w. stanowiły doborowe oddziały wojskowe, towarzyszące niekiedy cesarzowi w wyprawach wojennych. W V w., zwłaszcza odkąd władcy coraz rzadziej osobiście wyruszali na front, zaczęły się przekształcać w oddziały reprezentacyjne i paradne. P. Krupczyński, Schola palatinae, [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. Scrinium: nazwa ogólna kancelarii podporządkowanych zarówno cesarzowi, jak i posiadającym własne biura (officia) wysokim urzędnikom państwowym. Nazwa scrinium pochodzi od cylindrycznej skrzyneczki do przechowywania zwojów. W IV w. wykształciły się podstawowe scrinia cesarskie, w tym scrinium dispositionum organizujące podróże cesarskie i przygotowujące rozkład dnia cesarza. Scrinia były podporządkowane urzędnikom centralnym i lokalnym, wchodząc również w skład ich biur lub będąc samodzielnymi komórkami. za: M. Kokoszko, Scrinium, [w:] Encyklopedia bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. kultury rozdział władzy cywilnej i wojskowej był przełamywany na Italii i Północnej Afryce, gdzie w końcu VI w. utworzono egzarchaty → egzarcha łączył funkcje policyjne i wojskowe https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Italie_byzantine_et_lombarde.jpg od wieku VII do wieku XII funkcjonują temy1 – zmilitaryzowane jednostki podziału terytorialnego 1 liczba pojedyncza: „tem” https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Byzantine_Empire_Themata-650.png https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Byzantine_Empire_Themata-950.png temami zarządzali co do zasady stratedzy i oni odpowiadali za porządek i bezpieczeństwo na obszarze temu, a ponadto mieli bronić go w razie najazdu zewnętrznego. „Wraz z powstaniem temów na całym niemal terytorium państwa można mówić o wykształceniu się w miarę jednolitego systemu administracyjno-militarnego Cesarstwa, co nastąpiło w IX-X w.” P. Krupczyński, Temy, [w:] Encyklopedia red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. kultury bizantyńskiej, XII wiek niósł ze sobą dalszą feudalizację Bizancjum, rozpad terytorium, zwieńczony upadkiem Cesarstwa w 29 maja 1453 roku, gdy Turcy Osmańscy pod wodzą Mehmeda II zdobyli Konstantynopol Jean-Joseph Benjamin-Constant Wjazd Mehmeda II. do Konstantynopola, 1876 (zbiory Musée des Augustins de Toulouse), źródło: Wikimedia Commons szczególną pozycję zajmował prefekt Konstantynopola (eparcha) (...) miał baczenie na handel i przemysł w mieście, a także pilnował prawa i porządku. Kierował policją miejską – taxiotai, odpowiedzialną za utrzymanie codziennego porządku, lecz zbyt małą, aby stłumić większe rozruchy. Mieszkanie prefekta miejskiego, praetorium, ulokowane było w miejskim więzieniu w suterenie. J.A. Evans, op. cit., s. 43. ochrona bezpieczeństwa w stolicy model pretorium w Kolonii (Colonia Claudia Ara Agrippinensium) rekonstrukcja pretorium w rzymskim kastelu Saalburg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_reconstructed_praetorium_or_Comman ding_Officers_house,_Saalburg_Roman_Fort,_Limes_Germanicus,_Germania_(Germa ny)_(7957696494).jpg https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Modell_Praetorium,_Cologne.JPG W działalności sądowniczej pomagał mu logothetes praetorium, w administracji miasta symponos oraz liczny sztab pracowników, jak zawsze w przypadku głównych urzędów. (…) Prefekt był naczelnym zwierzchnikiem korporacji, a co za tym idzie roztaczał kontrolę nad rzemiosłem i handlem; sprawował nadzór nad policją; doglądał dróg i gmachów publicznych i tworzył oddziały straży pożarnej; pilnował odpoczynku niedzielnego i miał na oku cudzoziemców, zajmujących się handlem. W. Ensslin, op. cit., s. 254-255. Prefekt Konstantynopola administrował stolicą Cesarstwa. Posługiwał się policją miejską (taxiotai). Do straży nocnej zaangażowany był nikteparcha (nikteparchos - „nocny prefekt”). Z czasem pojawił się pretor demów, pod którego rozkazami służyło kilkudziesięciu żołnierzy i strażaków. Inny urzędnik miejski kwezytor (quaesitor) zajmował się kontrolą osób przybywających do Konstantynopola, szczególnie wykrywaniem przemieszczających się przestępców i żebraków. Mógł również zmuszać osoby bez stałego zajęcia do pracy np. w piekarniach albo publicznych manufakturach. Ścigał także fałszerzy. Administrowaniem i utrzymywaniem porządku w mieście zajmowało się, pod dowództwem prefekta, 13 kuratorów (każdy dla dzielnicy), 65 stróżów nocnych, 560 strażaków i inni. Urząd prefekta musiał zatem zatrudniać ok. 1000 ludzi. (stan na pierwszą połowę V w., C. Mango, Historia Bizancjum, przeł. M. Dąbrowska, Gdańsk 1997, s. 76. W okresie średniobizantyjskim prefekt Konstantynopola poszerzył swe kompetencje sądowe, zarządzał gospodarką miejską i nadzorował uniwersytet. Wykonawcami jego decyzji byli symponos i logoteta pretorski (logothetēs tou praitōriou). Pierwszy nadzorował gildie kupieckie, a drugi wykonywał funkcje sądowe, być może zarządzał więzieniem miejskim. Nadzór nad portem powierzony został paratalasitesowi (parathalassitēs), który kontrolował ruch w porcie i import towarów drogą morską. Rozkazy prefekta wykonywali inspektorzy (epoptai), naczelnicy gildii (exarchoi), a kontrolą miar i wag zajmowali się boullotai. milicja miejska: oddziały złożone z ludności miast bizatyńskich, powoływane do zastąpienia lub wzmocnienia garnizonu wojskowego w razie potrzeby obrony miasta. Podczas mobilizacji wykorzystywano niekiedy organizacje istniejące w miastach, np. demy, czyli fakcje1, dysponujące gronem zarejestrowanych zwolenników, nie było to jednak stałym zadaniem fakcji nawet w okresie wczesnobizantyńskim. W czasach późniejszych do obrony miast włączały się zwłaszcza cechykorporacje. 1 fakcja – stronnictwo cyrkowe O pewnym związku demów z obroną Konstantynopola świadczą jednak powoływanie w X w. na ich zwierzchników (demokratów1) oficerów gwardii, a także zadania, jakie stawiano demarchom w czasach późnego Bizancjum. M. Salamon, Milicja miejska, [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. 1 demokrata – urzędnik cesarski nadzorujący demy demy: określenie ludu lub w szczególności fakcji cyrkowej w miastach bizantyjskich albo mieszkańców dzielnicy lub części miasta. Zwierzchnikiem demu był demarch, urzędnik cesarski, organizujący widowiska cyrkowe, dbający o udział demu w uroczystościach i ich przygotowaniach. W okresie późnego Bizancjum odpowiadał za bezpieczeństwo i obronę części Konstantynopola. na podstawie: M. Salamon, Demarch, Demy, [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. gwardia cesarska ochrona osoby cesarza Wizerunek św. Jerzego w stroju gwardzisty X-XI w., [w:] D`Amato R., Byzantine Imperial Guardsmen AD 925-1025: The Tághmata and Imperial Guard, Osprey Publishing Ltd, 2012. Ochronę cesarza bizantyńskiego przejęli najpierw Germanie, później Turcy z Fergany w Turkiestanie Zachodnim, następnie Waregowie i Normanowie, a na koniec Niemcy. Nie należeli oni jednak do regularnych jednostek gwardii przybocznej, która składała się z czterech formacji zwanych tagmata. Dowództwo nad tymi formacjami gwardii skoszarowanymi w Konstantynopolu, bezpośrednio przy pałacu cesarskim i przy Hipodromie, sprawowali oficerowie, którzy nosili tytuł domesticos. Jedną z tych formacji tworzyli candidati. Była to formacja jazdy. Nosili oni na złoconych zbrojach białe pasy i podczas uroczystości paradowali z długimi lancami. Druga formacja tzw. exkubitów w odróżnieniu od candidati, których używano do reprezentacji i gali, miała sobie powierzone funkcje polityczne. Dokonywała ona ważniejszych aresztowań i odpowiadała za bezpieczeństwo cesarza. Trzecia formacja nosiła nazwę arithmos. Wnosząc z tytułu dowódcy tej formacji, którym był zazwyczaj drongarios, oficer marynarki wojennej, musiała się ona składać z jednostek piechoty morskiej. Prawdopodobnie towarzyszyły one cesarzowi w podróży morskiej jako służba bezpieczeństwa. Oddziały czwartej formacji, hikanaton, towarzyszyły orszakowi cesarskiemu na ulicach miasta. Prawdopodobnie oddziały te były zaprawiane specjalnie do rozpędzania tłumu gromadzącego się na ulicach i niepożądanych demonstracji. H.W. Haussig, op. cit., s. 185-186. agentes in rebus pełnili funkcję specjalnych wysłanników cesarza, kurierów, szpiegów, agentów kontrolujących lokalnych urzędników. Nadzorowali drogi, mosty, zajazdy; kontrolowali listy i rewidowali podróżnych, pełnili służbę na granicach państwa, przeprowadzali aresztowania i eskortowali osoby skazane przez cesarza na wygnanie policja polityczna Agentes in rebus: cesarscy kurierzy i funkcjonariusze do specjalnych poruczeń. Stanowili scholę zorganizowaną na sposób wojskowy. (…) [ich] Zadaniem było dostarczanie listów, rozkazów cesarskich, a także wypełnianie zlecanych im misji politycznych. Część [z nich] nadzorowała pocztę państwową i informowała władze o sytuacji w prowincjach (…) dzielili się na pięć klas; począwszy od najniższej były to: equites, cirtores, biarchii, centarii, ducentarii. Starszą rangą kierowano jako zarządców (…) do różnych urzędów. Wbrew pojawiającym się w nauce przypuszczeniom nie stanowili tajnej policji państwowej (nosili zresztą oznaki służbowe), chociaż w pewnych okresach duża ich liczba (ponad 1000), dokuczliwe działania czy nieuczciwość wzbudzały niezadowolenie w społeczeństwie. W epoce średniobizantyńskiej podobne (…) zadania wykonywał mandator. M. Salamon, Agentes in rebus, [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. Mandator: posłaniec, kurier, wykonujący w okresie średniobizantyńskim zadania przeznaczone dla agentes in rebus. Mandatorzy nie byli zorganizowani centralnie, tworzyli osobne jednostki u boku urzędników cywilnych, wyższych dowódców i naczelników temów. (…) Istniała też grupa mandatorów cesarskich, którzy przekazywali rozkazy władcy, np. do ludu zgromadzonego na hipodromie. Mandatorzy towarzyszyli obcym poselstwom, wykonywali też inne zadania... M. Salamon, Mandator, [w:] Encyklopedia bizantyńskiej, red. O. Jurewicz, Warszawa 2002. kultury w okresie feudalizacji Bizancjum znacznie większą rolę zaczęły odgrywać oddziały możnych broniące rozległych posiadłości i pilnujących porządku w majątkach policja prywatna na straży bezpieczeństwa wewnętrznego w państwie: pion wojskowy: - wojskowe oddziały przyboczne cesarza + garnizon Konstantynopola - oddziały regularnego wojska (polowe) pion administracji cywilnej: - prefekt - wikariusz - namiestnik pion administracji cywilno-wojskowej: - egzarcha - strateg pion pałacowy: - gwardia cesarska/gwardia pałacowa - gwardia wareska (X–XIII w.) pion policji politycznej: - agentes in rebus pion policji prywatnej: - oddziały możnowładców pion miejski: - prefekt Konstantynopola - milicja miejska - fakcje / stronnictwa cyrkowe - cechy rzemieślnicze / gildie kupieckie - demy pion kupców zagranicznych: - straże w dzielnicach kupieckich Literatura źródłowa * Chassepol F. de, Beauvais G., A treatise of the revenue and false money of the Romans, Paris 1740, przekład angielski, Londyn 1721. * Guizot M., Cours d'histoire moderne, Bruxelles 1839. * Guizot M., Histoire de la civilisation en France depuis la chute de l'Empire Romain, Paris 1840. * Schoell M.S.F., Histoire abrégée de la littérature romaine, Paris 1815. Literatura uzupełniająca * D`Amato R., Byzantine Imperial Guardsmen AD 925-1025: The Tághmata and Imperial Guard, Osprey Publishing Ltd, 2012. * Authority in Byzantium, ed. by P. Armstrong, Ashgate Publishing 2013. * Fuhrmann Ch.J., Policing the Roman Empire: Soldiers, Administration, and Public Order, Oxford University Press 2012. * Gregory T.E., A History of Byzantium, John Wiley & Sons 2010. * Nicol D.M., Byzantium and Venice: A Study in Diplomatic and Cultural Relations, Cambridge University Press 1992. * Kyriakidis S., Warfare in Late Byzantium, 1204-1453, Leiden 2011. appendix: zarząd bezpieczeństwem w miastach prowincjonalnych Zob. P. Filipczak, Bunty i niepokoje w miastach wczesnego Bizancjum (IV wiek n.e.), "Byzantina Lodziensia" t. 12, Łódź 2009, s. 21-49. miasta posiadały samorząd, tj. zarządzane były przez rady (kurie), złożone z tych obywateli miasta, którzy jednocześnie byli właścicielami ziemskimi. Członków rad zwano kuriałami lub dekurionami. Swoje funkcje pełnili honorowo. Urzędnikami policyjnymi byli eirenarchowie. Dysponowali oni oddziałami diogmitatów, którzy pełnili funkcje konnej żandarmerii, patrolującej szczególnie tereny podmiejskie. W Antiochii ulice w nocy były patrolowane przez epimletów, którzy „pojawiali się o zmroku przy domach nawet niezbyt zamożnych obywateli, łomotali do zaryglowanych drzwi i żądali wystawienia lamp ulicznych. W ten sposób dbali o przestrzeganie nakazu namiestnika prowincji o potrojeniu lamp ulicznych – przedsięwzięcie kosztowne z racji wysokich cen oliwy”. W Aleksandrii funkcje dowódców policji pełnili dwaj stratedzy. Uprawnienia strategów przypominały najpewniej te, którymi cieszyli się nyktostrategowie w innych miastach Egiptu, prefekci wigilów w Konstantynopolu oraz nykteparcha w Antiochii. P. Filipczak, Bunty i niepokoje..., s. 26-29. W Egipcie upowszechnił się urząd nyktostratega („komendanta nocnego”). „Wbrew tytulaturze strażnicy ci odpowiadali za porządek przez całą dobę, nie zaś tylko w nocy. Ich kompetencje wydają się szerokie. Ścigali i aresztowali osoby podejrzane o kradzieże, rozboje i gwałty, a także o inne drobne przestępstwa. (...) Mieli do pomocy wartowników rozlokowanych w różnych dzielnicach. (...) W Oksyrynchu, mieście w Górnym Egipcie, nyktostrategowie dowodzili strażnikami nocnymi – nyktofylaksami (...), w liczbie ok. 50-60. (...) [zwierzchnikami nyktostrategów] byli urzędnicy z tytułem ripariów...” Filipczak P., Bunty i niepokoje..., s. 27-28. Oksyrynch, to obecnie Al-Bahnasa położona ok. 200 km na południe od Kairu: Google Maps bizantyjski rydwan Notitia Dignitatum (Sammelhandschrift), sygn. BSB Clm 10291, Speyer, 1542 und 15501551, zbiory Bayerische Staatsbibliothek. Dostęp przez: World Digital Library. koniec Fotografie nieoznaczone pochodzą ze zbiorów Wikimedia Commons: https://commons.wikimedia.org/
