podstawowe zagadnienia psychologii religii
advertisement
© Wydawnictwo WAM, 2006 Recenzenci naukowi dr hab. Stanisław Głaz, prof. WSF-P Ignatianum prof. dr hab. Józef Król Korekta Barbara Cabała Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Sochacki ISBN 83-7318-751-0 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 012 62 93 200 • faks 012 429 50 03 e-mail: [email protected] DZIAŁ HANDLOWY tel. 012 62 93 254, 012 62 93 255, 012 62 93 256 faks 012 430 32 10 e-mail: [email protected] Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ http://WydawnictwoWam.pl tel. 012 62 93 260 Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków Spis treści Stanisław Głaz Wstęp 9 PSYCHOLOGIA RELIGII JAKO NAUKA Stanisław Głaz Zarys historii psychologii religii 21 Jerzy Szymołon Koncepcje psychologii religii 35 Jerzy Szymołon Przedmiot psychologii religii 42 Józef Król Metody badań psychologii religii 50 RELIGIJNOŚĆ JAKO TEMAT BADAŃ PSYCHOLOGICZNYCH Zdzisław Golan Pojęcie religijności 71 Stanisław Tokarski Zarys poszukiwań genezy religii 80 Stanisław Tokarski Psychologiczne źródła religijności 92 ROZWÓJ RELIGIJNOŚCI CZŁOWIEKA W CIĄGU CAŁEGO ŻYCIA Czesław Walesa Rozwój religijności człowieka 111 Stanisław Tokarski Dojrzałość religijna 147 Franciszek Głód Kryzys religijny 179 6 SPIS TREŚCI STRUKTURA RELIGIJNOŚCI Józef Król, Stanisław Głaz Doświadczenie religijne 203 Józef Król Pojęcie Boga u dzieci i młodzieży w świetle dotychczasowych badań 225 Andrzej Molenda Obraz Boga z perspektywy psychoanalitycznej teorii relacji z obiektem 244 Marek Jarosz Relacja do Boga w psychologii religii 253 Romuald Jaworski Typologie religijności 271 PSYCHOLOGICZNA INTERPRETACJA FORM ŻYCIA RELIGIJNEGO Marian Wolicki Metodologiczne problemy opisywania zjawisk życia religijnego 289 Dariusz Buksik Zagadnienie sumienia 293 Marian Wolicki Doświadczenie grzechu 317 Marian Wolicki Doświadczenie łaski 319 Marian Wolicki Doświadczenie przebaczenia 322 Dariusz Krok Pojednanie 327 Dariusz Krok Eucharystia 334 Katarzyna Wojtasik Wiara 341 Katarzyna Wojtasik Modlitwa 354 Dariusz Krok Medytacja 366 Dariusz Krok Kontemplacja 372 SPIS TREŚCI Romuald Jaworski Asceza 376 Borys Jacek Soiński Nawrócenie religijne 387 ZNACZENIE ŻYCIA RELIGIJNEGO Z PERSPEKTYWY PSYCHOLOGII RELIGII Jacek Prusak Religia i duchowość w psychoterapii 423 Czesław Cekiera Poradnictwo religijne w duszpasterstwie 448 Stanisław Głaz Logoterapia i religia 477 Władysław Szewczyk Sumienie skrupulatne – analiza przypadku 490 Andrzej Molenda Nerwice na tle religijnym 501 Marian Wandrasz Choroba i cierpienie a religijność 511 Ewa Zasępa Religijność w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną 533 Małgorzata Starzomska Religijność i anoreksja – rola poradnictwa 546 Sławomir Ślaski Religijność a używanie substancji psychoaktywnych 562 Dariusz Krok Medialny przekaz treści religijnych 573 Stanisław Głaz Summary 593 Biogramy autorów 600 Bibliografia 606 Indeks osobowy 665 7 Wstęp Psychologia nie jest nauką wewnętrznie jednorodną. Przedstawiciele poszczególnych kierunków psychologicznych różnią się między sobą zakresem przyjmowanych założeń odnoszących się do natury człowieka, a także zakresem opcji metodologicznych. Słusznie zauważają niektórzy psychologowie (Frankl, Król), że nie bez znaczenia jest to, czy człowieka spostrzega się jako jedność fizyczno-psychiczno-duchową, czy jako byt biologiczny, materialny, który w trakcie swojego życia rozwija złożone funkcje psychiczne. Nie bez znaczenia jest również to, czy naukowiec – psycholog religii przyjmuje istnienie wartości Ostatecznej, czy nie. Obecne opracowania poszczególnych zagadnień dotyczą psychologii religii. Obiektem analizy psychologicznej jest religia. Określenie „psychologia religii” zakłada, że mamy do czynienia z dwoma poniekąd różnymi zagadnieniami. Pierwsze z nich, najogólniej mówiąc, dotyczy zjawisk psychicznych, drugie zaś odnosi się do religii i sposobu przeżywania jej przez danego człowieka, czyli religijności. Przegląd literatury ujawnia, że psychologia religii zajmuje się szeroką gamą zagadnień dotyczących życia religijnego człowieka. Zadaniem psychologii religii jest wyjaśnienie fenomenu religii od strony przeżyć i zachowań człowieka, subiektywnych i osobistych aspektów wierzeń religijnych. Zajmuje się ona takimi aspektami życia religijnego, jak asceza, pobożność, kryzys i nawrócenie religijne, ukazując funkcje religii w życiu psychicznym człowieka. Określa strukturę aspektów życia religijnego człowieka, ich właściwości i związki z niektórymi elementami osobowości. Jak zauważa Król (1999), ciągle otwarty jest problem wypracowania odpowiednich relacji pomiędzy psychologią a religią. Przegląd literatury ujawnia, że tego rodzaju relacja może mieć charakter konfliktowy, podporządkowania, paralelizmu bądź integracji psychologii i religii. Poszukiwania niektórych naukowców (Girgensohn, 1921; Fromm, 1966) doprowadziły do cennych odkryć i dowiodły, że człowiek jest układem transgresyjnym, albo inaczej intencjonalnym, otwartym na drugiego i Absolut przekraczający jego zdolności oraz na możliwości. Ma różnorakie potrzeby, m.in. potrzebę religijną, potrzebę orientacji i posiadania przedmiotu czci. Może on 10 WSTĘP w swoim życiu czcić swój naród, niewidzialnego Boga czy wreszcie głosić kult sukcesu. Pomiędzy człowiekiem a przedmiotem czci, Bogiem, może zaistnieć relacja osobowa, pozytywna, w której człowiek realizuje najistotniejsze cele własnej egzystencji. Wyraża się ona w jego postawie, wyznaniu wiary, formach świadomości. Realizuje on swoje wrodzone predyspozycje oraz możliwości i – jak stwierdził May – „staje się człowiekiem”. Trzeba powiedzieć, że psychologia religii nie zajmuje się wprost problematyką istnienia czy nieistnienia rzeczywistości Transcendentnej. Bada jedynie wyobrażenia, obrazy, jakie poszczególne osoby mają o tej rzeczywistości. Tymi zagadnieniami interesuje się filozofia i teologia. Ale rodzi się pytanie, czy psycholog, zajmując się psychologią religii, jest usprawiedliwiony z pomijania kwestii istnienia Transcendencji. Odpowiedź na to pytanie, jak zauważają niektórzy psychologowie (Jaworski, 2001), należy do obszaru tzw. ukrytych założeń w psychologii. Świat przejawów życia religijnego człowieka, który jest przekonany o realności Transcendencji i przeświadczony o Jej obecności w jego życiu i otaczającym go świecie, może być przez psychologa negującego istnienie Transcendencji widziany i traktowany jako iluzje, złudzenia, urojenia, jako pewne symptomy patologii. Psycholog zaś przekonany o realności Transcendencji, nie odważy się interpretować zjawisk życia religijnego człowieka w kategoriach patologii. Będzie on poszukiwał kryteriów pozwalających odróżnić symptomy patologii od autentycznej religijności. Takie podejście do aspektów życia religijnego danego człowieka potwierdza literatura i zaangażowanie psychoterapeutyczne niektórych naukowców. Pytanie człowieka o rzeczy ostateczne, o sens ludzkiego życia, rozumność człowieka znajdują swoje uzasadnienie w istnieniu osobowego Boga. Sacrum, Transcendencja, Nadsens i cała rzeczywistość religijna człowieka jest dla niego na tyle ważna, że niemal żaden z wielkich twórców antropologiczno-psychologicznych koncepcji człowieka – od Freuda do psychologów nam współczesnych – nie przechodzi obojętnie wobec tych zagadnień. Próby interpretacji aspektów życia religijnego z psychologicznego punktu widzenia podejmowane były przez niektórych naukowców, szczególne filozofów, jeszcze przed powstaniem psychologii jako odrębnej dyscypliny naukowej. Tego zadania podjął się już Sokrates, potem Hume, Locke, Schleiermacher, Kierkegaard. Jak słusznie zauważa Szmyd (zob. 2002, s. 14-15), jedni z nich zmierzali do utworzenia koncepcji poznawczych, które sprzyjałyby psychologicznemu podejściu do religii, dostarczając teoretycznego zaplecza do dalszych poszukiwań, inni zaś spełniali funkcje bezpośrednio, przez określone psychologiczne ujęcia niektórych aspektów religijności, co miało doprowadzić do utworzenia oddzielnej specjalizacji obejmującej dociekania nad religijnością człowieka. WSTĘP 11 Zdaniem wielu naukowców ukazanie się publikacji Halla oraz Starbucka, które dotyczyły niektórych zagadnień religijności człowieka, należy uznać za moment narodzin nowo formującej się dziedziny naukowej, psychologii religii, i oddzielenia się jej od filozofii religii1. Pewną konkurencją dla tego wydarzenia mogłoby stać się powołanie w Genewie już 1873 r. pierwszej Katedry Historii i Psychologii Religii, pod kierunkiem Drozda. Prezentowana publikacja pt. Wybrane zagadnienia z psychologii religii jest owocem wieloletnich poszukiwań teoretycznych i empirycznych wielu naukowców zajmujących się psychologią religii i religijnością współczesnego człowieka. Przedstawiona została dziedzina wiedzy, która mimo różnych ograniczeń i trudności, wyjaśnia w sposób naukowy wiele aspektów fenomenu religijności. Pomysł przygotowania do druku tego rodzaju książki zrodził się nie tak dawno. Możemy się poszczycić kilkoma wcześniejszymi opracowaniami tego zagadnienia w formie podręcznikowej (np.: Psychologia religii pod redakcją Chlewińskiego, Psychologia religii autorstwa zmarłego kilka lat temu Kuczkowskiego, tłumaczenie Psychologii religii Wulffa). Zauważa się jednak brak nowych opracowań naukowców polskich dotyczących różnych aspektów życia człowieka religijnego w zakresie szerszym. Celem tej pracy jest nie tylko, jak już wspomniano, zapoznanie z problematyką psychologii religii każdego zainteresowanego tymi zagadnieniami człowieka, ale także próba zainspirowania naukowców do nowych przemyśleń i dalszych poszukiwań oraz głębszej refleksji nad przejawami życia religijnego współczesnego nam człowieka. Prezentowana książka nie jest pracą nowatorską, pewne zagadnienia dotyczące religii i religijności współczesnego człowieka zostały już wcześniej opracowane przez niektórych psychologów religii w nieco innej formie. Obecna książka stanowi zbiór różnych artykułów naukowców zajmujących się tymi zagadnieniami, ukazując ich złożoność. Trzeba też dodać, że publikowana praca nie wyczerpuje wszystkich zagadnień odnoszących się do religii i religijności człowieka. Cała praca składa się z sześciu części. W pewnym stopniu przedstawione partie materiału są ze sobą powiązane. Obejmują one niejako całość problematyki psychologii religii. Autorzy poszczególnych artykułów odwołują się do założeń teoretycznych, jak i poszukiwań empirycznych. Pierwsza część pracy dotyczy psychologii religii jako nauki. Psychologia religii jako dziedzina nauki rozwija się i ma swoją historię. W artykule dotyczącym historii psychologii religii Głaz przedstawił rozwój tej dziedziny wie- G. Hall (1882). The Moral and Religious Training of Children, Princeton Review, New Series. IX, 26-45; E. Starbuck (1899). The Psychology of Religion. London: Walter Scott. 1 12 WSTĘP dzy w różnych krajach świata i ośrodkach naukowych. Za kolebkę psychologii religii uważa się Stany Zjednoczone, dlatego też prezentacje historii tej dyscypliny rozpoczęto od przedstawienia jej początków na tym terenie, aby następnie ukazać jej rozwój w poszczególnych krajach Europy. Poszukiwania naukowców doprowadziły do opracowania koncepcji psychologii religii, które niekiedy są w opozycji ze sobą. Mimo wielu starań w tym względzie nadal widoczne są pewne trudności w określeniu przedmiotu badań w tej dziedzinie, które wynikają z wieloznaczności stosowanego przez naukowców terminu „religia” oraz wielości i różnorodności uwarunkowań religijności człowieka. Problematykę koncepcji psychologii religii znajdujących się w obrębie tej dziedziny ukazał Szymołon. Przedstawił on najpierw koncepcję historyczno-psychologiczną psychologii religii, a następnie koncepcje wypracowane przez nurty: psychoanalityczny, behawiorystyczny, humanistyczny i kognitywistyczny. Każda nauka ma swój przedmiot zainteresowań. Naukowcy uprawiający psychologię religii zajmują się podmiotową stroną religijności. Interesuje ich jej struktura, funkcja przekonań, zachowań, postaw religijnych. Literatura przedmiotu ujawnia nam, że życie religijne człowieka przejawia się na wiele sposobów, ma bogatą strukturę. Ukazanie przedmiotu religii z punktu widzenia behawioryzmu, psychoanalizy, psychologii poznawczej i humanistycznej – to zadanie, jakiego podjął się także Szymołon. Przedmiot psychologii religii podlega analizie, objęty jest badaniami. W historii psychologii religii próbowano stosować różne punkty widzenia i metody badań, takie jak fenomenologiczne i empiryczne. Narzędzia badawcze, którymi najczęściej posługują się współcześni badacze psychologii religii, przedstawił Król. Dotyczą one metod zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Pierwsze służą do określenia związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy poszczególnymi zachodzącymi zjawiskami i do sformułowania zasad wyjaśniających zachowanie człowieka, drugie zaś zajmują się opisem przypadków, a więc poszukiwaniem niepowtarzalnych zasobów psychiki człowieka. W drugiej części przedstawiono problematykę religijności człowieka jako temat badań psychologicznych. W poglądach naukowców, najogólniej biorąc, religijność jest rozumiana jako podmiotowe, indywidualne ustosunkowanie się człowieka wobec Boga i nadprzyrodzoności wyrażające się w sferze przekonań, pojęć, uczuć i zachowań, które może być rozpatrywane na wiele sposobów. W dziejach badań nad religią proponowano wiele różnych, zarówno opozycyjnych, jak i komplementarnych sposobów rozumienia religii. Tokarski w swoim artykule ukazuje szeroko ujętą problematykę genezy religii na przestrzeni ostatnich lat. Można przyjąć, że w psychologii istnieją dwa różne podstawowe założenia filozoficzne, określające zjawiska religijne. Według podejścia autonomicznego religijność jest zjawiskiem tkwiącym w dążeniach ludz- WSTĘP 13 kich. Rozumienie redukcjonistyczne zaś zakłada, że obserwowalne zjawiska religijności są konkretyzacjami pewnych pierwotnych procesów psychicznych. Ukazania psychoanalitycznego, behawioralnego, humanistycznego i biologicznego nurtu rozumienia religijności podjął się Golan. Trudno jest określić, czy u podłoża religijności człowieka znajduje się jedno jej źródło, czy jest ich wiele, a jeśli tak, to które z nich jest podstawowe. Trzeba przyjąć, że motywy naturalne i nadprzyrodzone religijności najczęściej wzajemnie uzupełniają się i przenikają. Ukazanie różnorakich źródeł religijności, które tkwią w czynnikach wewnętrznych i zewnętrznych dotyczących instynktu religijnego, wynikających z doświadczenia własnej ograniczoności, motywów poznawczych, poszukiwania sensu życia – to zadanie, jakiego podjął się Tokarski. W części trzeciej zaprezentowano rozwój religijności człowieka w ciągu całego życia. Życie religijne człowieka ma charakter dynamiczny, podlega procesowi rozwoju. Religijność każdego człowieka rozwija się według własnych jej praw, kształtowana przez wiele czynników zewnętrznych oraz wewnętrznych. Proces rozwoju religijności człowieka od najmłodszych lat aż do momentu śmierci, uwzględniając jej przebieg, dynamiczność oraz specyfikę, ukazał Walesa. Efektem prawidłowo rozwijającej się religijność jest jej dojrzałość. Problematykę dojrzałości religijnej, odwołując się do inspiracji teologicznych, filozoficznych i psychologicznych, przedstawił Tokarski. Wyodrębnił on istotne cechy religijności, a następnie na ich podstawie ukazał wskaźniki dojrzałości religijnej. Należą do nich: centralność wartości religijnych, zaangażowanie religijne, integralny charakter religijnej postawy, uwzględniający równocześnie jej charakter personalny, dynamiczny i wspólnotowy. Rozwojowi religijności człowieka często towarzyszy kryzys religijny. Tego rodzaju kryzys przebiega nierównomiernie i ze zróżnicowanym nasileniem w życiu człowieka. Wątpliwości z zakresu życia religijnego przysparzają często nowych problemów natury religijnej i nowych niepewności. Ale nie tylko. Sprzyjają one także oczyszczeniu własnej religijności. Problematykę kryzysu na tle religijnym, jego dynamikę, znaczenie i rolę w rozwoju życia religijnego człowieka ukazał Głód. Religijność człowieka ma swoją strukturę. W tej (czwartej) części pracy autorzy ukazali niektóre ważniejsze jej elementy. Zdaniem naukowców, istotnym elementem religijności człowieka jest doświadczenie religijne, będące esencją religijności (Jung, Maslow). Pełni ono ważną rolę w życiu religijnym człowieka. Ogólne rozumienie doświadczenia religijnego na gruncie psychologii oraz dwa ważne najczęściej spotykane sposoby jego rozumienia: fenomenologiczny i heurystyczny ukazał Król. Próby analizy przeżycia religijnego w formie mistycznej podjął się Głaz. Ukazał on typy przeżyć mistycznych znanych współczesnym psychologom, jego cechy, fazy oraz zalety w tworze- 14 WSTĘP niu się dojrzałej religijności człowieka. Jednak nie wszyscy naukowcy przypisują pozytywną rolę tego rodzaju przeżyciom. Zdaniem niektórych z nich przyczyny tych przeżyć mogą tkwić w schorzeniach psychicznych, a nawet sprzyjającym niezwykłym przeżyciom środkom psychodelicznym. Uznając, iż pojęcie Boga należy do ważnych i najbardziej podstawowych kategorii pojęciowych każdej religii, Król zajął się problematyką obrazu Boga u dzieci i młodzieży. Ukazał on w tym zakresie zarówno dorobek teoretyczny, jak i własny empiryczny oraz wielu innych naukowców. Natomiast Molenda, odwołując się do teorii relacji z obiektem z jej zasadniczą ideą, iż dla człowieka podstawową potrzebą jest potrzeba związku, przedstawił problematykę badań nad obrazem Boga z perspektywy psychoanalizy. Innym ważnym wymiarem religijności człowieka jest autentyczna i dojrzała relacja z Bogiem lub relacja religijna umożliwiająca człowiekowi odkrycie swojej niepowtarzalności i wyjątkowości. Religijność nie jest tylko niezrozumiałym zachowaniem człowieka poszukującego zaspokojenia swoich potrzeb, ale próbą zbudowania psychologicznej więzi z osobowym Bogiem. Analizy tego zagadnienia podjął się Jarosz. Chociaż aktualne badania międzykulturowe nad strukturą religijności człowieka zmierzają w kierunku unifikacji i wydobycia elementów wspólnych dla wszystkich form religijności niezależnie od wyznawanej wiary, to jednak wielu psychologów uwzględnia w swych poszukiwaniach określone typy religijności. Próby przybliżenia typologizacji religijności dokonał Jaworski, bazując na określonych aspektach charakteryzujących życie religijne człowieka. Należy do nich: poziom zaangażowania w życie religijne, intensywność oraz centralność postaw religijnych, motywacja zachowań religijnych, typ interakcji pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Uwzględnił on również w typologizacji religijności kontekst osobowościowy i społeczny żyjącego człowieka, wyodrębniając wskaźniki jego zdrowej religijności. W części piątej zaprezentowano psychologiczną interpretację form życia religijnego człowieka. Ukazania metodologicznych problemów związanych z opisaniem zjawisk życia religijnego podjął się Wolicki. Słusznie zauważa autor artykułu, że wielu badaczy uważa, iż tego rodzaju rzeczywistość życia religijnego umyka wszelkim badaniom eksperymentalnym, jakimi dysponuje współczesna psychologia. Nie mając bezpośredniego dostępu do życia nadprzyrodzonego człowieka, psychologia może zajmować się w tym wypadku tylko tego rodzaju życiem w sposób pośredni, poprzez symptomy zewnętrzne wynikające z postaw związanych np. ze stanem łaski. Życie to ujawnia się najczęściej w takich formach, jak stan grzechu i łaski oraz w przebaczeniu, nawróceniu, modlitwie itp. Decyzje i działania człowieka są kontrolowane przez sumienie. Zagadnienie sumienia w różnych koncepcjach psychologicznych, sposób jego funkcjonowania w strukturze osobowości oraz w odniesieniu do WSTĘP 15 świata duchowego przedstawił Buksik. Psychologiczną analizę doświadczenia grzechu, uwzględniającą jego kontekst moralny, religijny i estetyczny, oraz przeciwstawny stanowi grzechu stan łaski, a także zagadnienie przebaczenia ujmowanego jako akt bezinteresownej miłości (uwzględniając jego potrójną konieczność: teologiczną, psychologiczną i socjologiczną) przedstawił Wolicki. Ukazania elementu transcendentnego, jak i psychologicznego w sakramencie pojednania, czyli sakramencie spowiedzi, do którego należą: uświadomienie sobie grzechów, następnie ich wyznanie, żal za nie oraz postanowienie o zmianie życia, dokonał Krok. Każdy system religijny zawiera element kultu zwany ofiarą, który jest wyrazem czci i dziękczynienia wobec bóstwa. Jednym ze sposobów wyrażania postawy wierzącego wobec Boga jest uczestnictwo w Eucharystii. Ma ona dwojaki charakter: boski i ludzki. Oznacza to, że tajemnica Eucharystii opiera się na treściach psychicznych głęboko zakorzenionych w duszy człowieka i oddziałujących na myślenie człowieka, uczestniczącego w tej tajemnicy. Z ludzkiego zaś punktu widzenia w trakcie Eucharystii składane są Bogu dary, symbolizujące samoofiarowanie się każdego z uczestników – to następne zagadnienie przedstawione przez Kroka. Można powiedzieć, że o aktywności życia religijnego człowieka decydują zarówno zalety, jak i niedostatki wiary i modlitwy. Te dwa elementy życia religijnego łączą się ze sobą: intensywność wiary zależy od modlitwy, modlitwa zaś jest najbardziej podstawowym faktem wiary. Te zagadnienia zostały przedstawione przez Wojtasik. Wiara i modlitwa mają charakter relacyjny. Autorka ukazała również rodzaje i psychospołeczne uwarunkowania ich procesu rozwoju oraz znaczenie tego rodzaju elementów życia religijnego w procesie kształtowania osobowości i dojrzałej religijności człowieka. Pogłębieniu życia religijnego i duchowego służą medytacja i kontemplacja. Te dwa zagadnienia zostały przedstawione przez Kroka. Medytacja zazwyczaj jest widziana jako włączająca dyskursywne rozumowanie, natomiast kontemplacja opiera się na percepcji przedmiotu religijnego bez użycia wyższych procesów poznawczych, takich jak rozumowanie i wnioskowanie. Oba przejawy życia religijnego, jak i wiele innych, mogą mieć charakter religijny bądź terapeutyczny. Pierwszy rodzaj sprzyja nawiązaniu duchowej łączności z Absolutem i fascynacji Jego obecnością, drugi zaś umożliwia poprawę stanu fizycznego i psychicznego człowieka. Asceza – to następny przejaw religijnego życia człowieka dbającego o rozwój własnej religijności. Wielu naukowców uważa, że jest ona niezbędna także współczesnemu człowiekowi do jego pełniejszego i wszechstronnego rozwoju. Niektórzy z nich uważają, że tendencje ascetyczne mają swe źródło w strukturze organizmu osoby ludzkiej. Omówienia znaczenia psychologicznego i religijnego oraz rodzaju zachowań ascetycznych podjął się Jaworski. Zdaniem wielu psychologów jednym z ważnych zagadnień dotyczą- 16 WSTĘP cych przejawów życia religijnego człowieka jest nawrócenie. Psychologiczną analizę tego fenomenu przeprowadził w swoim opracowaniu Soiński. Nawrócenie polega na przeobrażeniu, przemianie człowieka, na przybliżeniu go do Boga. Autor artykułu przedstawił wybrane definicje i teorie nawrócenia religijnego, a następnie poszczególne jego elementy, takie jak motywy nawrócenia, etapy procesu nawrócenia oraz jego skutki. W części szóstej pracy przedstawiono znaczenie niektórych zagadnień życia religijnego i ich powiązanie z wymiarem psychologicznym. Czy godne uwagi dla psychologów i psychiatrów są religijne bądź duchowe problemy ich pacjentów? Refleksja dotycząca relacji pomiędzy psychoterapią a religią jest zagadnieniem, które często na przestrzeni lat budziło wiele kontrowersji, a przyjmowane rozwiązania wynikały najczęściej z dominujących poglądów filozoficznych, a także uwarunkowań polityczno-społecznych. Problematykę tego zagadnienia przedstawił Prusak. Doświadczenie uczy nas, że ludzie coraz częściej potrzebują pomocy, wsparcia oraz rzetelnej i skutecznej porady. Poszukują również poradnictwa duchowego w rozwoju osobowym oraz w dążeniu ku doskonałości. Cekiera, długoletni pracownik ośrodka psychologicznego i psychoterapeutycznego, przedstawił przydatność poradnictwa psychologicznego w duszpasterstwie w kształtowaniu postaw religijnych, jako pewnego rodzaju pomocy osobom o zaburzonej osobowości, a także osobom uzależnionym. Z pomocą człowiekowi przychodzi logoterapia. Jej celem jest pomóc pacjentowi w odkryciu przez niego samego nie tylko sensu życia i cierpienia, ale także nowych znaczeń tych wartości. Wypełnienie sensu ludzkiego bytowania jest podstawowym zadaniem każdego człowieka, które prowadzi do samorealizacji. Dlatego w poszukiwaniu głębszego rozumienia tych wartości człowiek kieruje się albo ku rzeczywistości nadprzyrodzonej, albo ku naturalnej. W tym układzie religia proponuje sensowne rozumienie natury wszechświata. Problematykę tego zagadnienia przedstawił Głaz. O tym, czy dana czynność została wykonana dobrze czy źle, decyduje sumienie. Artykuł Szewczyka na temat sumienia ma podwójny charakter: teoretyczny i praktyczny. Teoretyczny wyjaśnia problematykę powstawania sumienia skrupulatnego, praktyczny zaś ukazuje jak skrupulatom pomóc. Autor posługuje się konkretnym przypadkiem. Na jego bazie ukazuje przebieg procesu stosowanej terapii. Niektórzy badacze zadają sobie pytanie, czy religijność może mieć negatywne oddziaływanie na zdrowie psychiczne człowieka, co więcej, czy religijność może być przyczyną nerwic? Tego rodzaju zagadnienie przedstawił Molenda. Ukazał on problem nerwicy eklezjogennej i jej kryteria rozpoznawcze. Skoncentrował się głównie na ukazaniu różnorakich źródeł tego rodzaju nerwic i sposobie ich leczeniu. Nie należy przeceniać, jak i niedoceniać znaczenia oddziaływania religijności w przeżywaniu choroby i cierpienia. Ważne zna- WSTĘP 17 czenie w ich przeżywaniu ma przyjęta postawa samego chorego wobec tego rodzaju stanów. Postawy chorych wobec własnej choroby i cierpienia, powiązanie religijności ze sposobem znoszenia i przeżywania choroby i bólu oraz regulacyjną rolę religii w życiu tych osób ukazał w swoim artykule Wandrasz. Cierpienie i choroba związane są z losem człowieka. Tym fenomenom, jak i własnemu życiu należy nadać odpowiedni sens, wartość. Coraz więcej naukowców próbuje scharakteryzować subiektywny świat przeżyć osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dotyczy to także i ich religijności. Zasępa podjęła próbę nakreślenia, czym jest niepełnosprawność intelektualna, aby następnie ukazać świat religijności tych osób oraz powiązanie niepełnosprawności intelektualnej z religijnością w świetle dotychczasowych badań. Pojawienie się problemu, jakim jest anoreksja, zmusiło niejako wielu naukowców do określenia jej związku z religijnością człowieka. Poszukiwania w tej dziedzinie ujawniają, że obok anoreksji o znaczeniu psychicznym (patologicznej) można dostrzec w życiu niektórych osób symptomy tzw. anoreksji religijnej. Osobom z tym problemem przychodzi z pomocą poradnictwo pastoralne i psychoterapeutyczne zorientowane na rozwój religijny – to problematyka opracowana w artykule autorstwa Starzomskiej. Ślaski ukazał charakterystykę religijności osób uzależnionych oraz jej powiązanie z innymi aspektami osobowości osób korzystających z substancji psychoaktywnych. Stabilizująca i hamująca funkcja religii przed pojawieniem się niepożądanych myśli i zachowań, co w konsekwencji może zapobiec nadużywaniu substancji psychoaktywnych – to jedno z głównych oddziaływań religii. Religia może pełnić również funkcję terapeutyczną w życiu tych osób. Tego rodzaju osoby poszukują wsparcia, i często czynnik religijny jest dla nich jedynym motywem przewartościowania własnego życia. W kontekście rozwoju cywilizacji i bogactwa życia społecznego pojawia się pytanie o miejsce i rolę mass mediów oraz ich psychologiczne znaczenie w przekazie treści o charakterze religijnym. Krok, odpowiadając na to pytanie, w swoim artykule wpierw przeprowadził psychologiczną analizę komunikacji medialnej, aby następnie ukazać sposoby nadawania i odbioru przez współczesnego człowieka różnych treści religijnych w szeroko rozumianych mass mediach. Serdecznie dziękuję wszystkim Autorom artykułów za podjęcie trudu związanego z powstaniem tej książki. Dziękuję im za wszelką życzliwość. Dziękuję Recenzentom naukowym, jak i tym wszystkim, którzy zasugerowali wniesienie konstruktywnych poprawek do niektórych artykułów. Stanisław Głaz
