Zbigniew Galor TOŻSAMOŚĆ ZBIOROWA W PROCESACH KOMUNIKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ Komunikacyjna perspektywa tożsamości Zjawiska tożsamości i komunikacji społecznej spotykają się współcześnie z coraz większym zainteresowaniem. Dzieje się tak wskutek zmian, które zachodzą zarówno w skali europejskiej (powstanie Unii Europejskiej) jak i w skali ponadkontynentalnej (proces globalizacji). W państwach Europy Środkowo-Wschodniej, które aspirują do UE, nie zawsze wyrażnie dostrzegana jest różnica między procesami europeizacji i globalizacji. Ścisłe powiązanie gospodarek tych krajów (np. Polski) z rynkiem europejskim nie jest równoznaczne z ich bezpośrednimi związkami z gospodarką światową. Mimo to obydwie perspektywy (ogólnoeuropejska i ogólnoświatowa) wyznaczają doniosły praktycznie i poznawczo obszar stawiania i rozwiązywania problemów, które dotyczą tożsamości (indywidualnej i zbiorowej) oraz komunikacji (międzykulturowej). Nietrudno wskazać na odniesienia tych zagadnień do klasycznych lub najbardziej znaczących współczesnych ujęć w socjologii oraz antropologii, do których należą koncepcje wspólnoty i stowarzyszenia – F. To..nniesa1; dystansu międzypokoleniowego M. Mead 2 , czy społecznej tożsamości jednostki A. Giddensa3. Komunikacyjna perspektywa wobec tożsamości odwołuje się do faktu występowania wielu utożsamień cechujących daną jednostkę (np. według: płci, religii, narodowości). Identyfikacje te wypływają z jej przynależności do grup społecznych: dobrowolnej (jak zależności zawodowe, czy religijne) oraz narzuconej (jak wiek i grupa rodzinna) i kształtują się poprzez komunikację z innymi. Przy czym znaczenie komunikacji dla tożsamości ujmowane jest jako tym większe, im bardziej podkreśla się procesualny charakter tożsamości, a nie traktuje się jej tylko jako stanu, w dodatku danego raz na zawsze. Przykładem takiego podejścia jest ujęcie M. Hechta, M. J. Colliera i S. Ribeau, którzy zauważają, że tożsamości kulturowe są “negocjowane, współtworzone, wzmacniane i wywoływane przez komunikację.”4 O ile tożsamości te wyrażane 1 F. T..nnies, Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury, Warszawa 1988. 2 M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2000. 3 A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość.”Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2002. 4 M. Hecht, M. J. Collier, S. Ribeau, African-American Communication, Newbury Park, California: Sage, 1993, s. 24. 1 są poprzez normy i etykietkowanie, o tyle też zachowania komunikacyjne, oraz odpowiadające im pojęcia, odzwierciedlają istotne symbole albo preferencje dotyczące tożsamości związanych z danymi grupami społecznymi. Odpowiedź na pytanie o tożsamość zbiorową i jej przejawianie się w komunikacji międzykulturowej nie redukuje się jednak do twierdzenia o ogólnej wzajemnej zależności zjawisk tożsamości i komunikacji społecznej5. Teoria tożsamości a teoria komunikacji społecznej Zróżnicowanie teoretycznych ujęć zjawiska tożsamości wyraża się m.in. w jego traktowaniu jako należącego do odmiennych dziedzin wiedzy. Na przykład do literaturoznawstwa, socjologii (kultury) czy ogólnej teorii komunikacji. Dla tych autorów, którzy tak jak P. Śpiewak problem tożsamości traktują jako stanowiący o jednym z głównych zadań literatury, pojęcie tożsamości zawiera ruch, proces, a ona sama powstaje “w procesie narracyjnym, gdy opowiadamy sobie swoje życie (...) wydobywamy element ciągłości czy nieciągłości.”6 Jeśli prawdą jest, co zauważa P. Śpiewak, że popularność pojęcia tożsamości ma związek z krytyką esencjalizmu, to wynikająca stąd niemożliwość posługiwania się “raz ustalonym wzorcem” dla bycia Polakiem, Żydem albo kobietą powinna, zauważmy, zostać potwierdzona także z perspektywy komunikacji międzykulturowej. Ujęcia socjologiczno-kulturowe kładą nacisk nie tyle na “dowolność” tożsamości (jej negocjowanie, wybieranie, poszukiwanie, tworzenie), co na jej “przymusowość” (chcąc nie chcąc, ją “się ma”). Przy tym – tak jak stanowisko A. Kłoskowskiej – tożsamość odnoszą często w zasadzie tylko do jednostki, a wobec relacji “tożsamości” do zbiorowości wymagają stosowania pojęcia identyfikacji. Zdaniem A. Kłoskowskiej, identyfikacja “narodowa” (regionalna, etniczna, zawodowa) oznacza silne poczucie jednostki bycia współuczestnikiem danej zbiorowości. Natomiast jednostkowa (osobnicza) tożsamość (kulturowa) stanowi złożoną autodefinicję przynależności do kultury “innych”, a nie tylko do kultury “własnej”7. Z kolei, w teorii komunikacji społecznej, występowanie socjologii w charakterze podstawy ujęć zakłada, pisze J. Mikułowski Pomorski, perspektywę mikro lub makrosocjologiczną oraz rozstrzygnięcie pytania o ontologię społeczeństwa 8 . Odpowiedź na to pytanie pełni elementarną rolę w sposobie stawiania i rozwiązywania kwestii tożsamości zbiorowej. Świadectwem z historii 5 Por.: Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, P. Śpiewak, Słowa modne i niemodne (słownik), “Res Publica”, 2002, nr10. 7 A. Kłoskowska, Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, “Kultura i Społeczeństwo”, 1992, nr 1, s. 138-140. 6 8 J. Mikułowski Pomorski, Przedmowa (w:) Mattelart A., Mattelart M., Teorie komunikacji. Krótkie wprowadzenie, Kraków 2001, s. 15. 2 myśli socjologicznej, dotyczącym różnic już w samym podejściu do zjawiska komunikacji poprzez rozumienie zbiorowości społecznych – co wykazali A. Mattelart i M. Mattelart 9 - są m.in.: perspektywa formalna (G. Simmla) z komunikacją jako pewną konwencją; teorie: podziału pracy (A. Smitha), przepływu (A. Quesneya), sieci ( C. H. de Saint-Simona). Podkreśla się też szczególne znaczenie dla teorii komunikacji społecznej - scharakteryzowanego przez G. Simmla - dwoistego, paradoksalnego charakteru procesu, który cechuje zjawiska społeczne składające się z komplementarnych, współistniejących stosunków: uspołecznienia i społecznego oddzielania. Ich specyfikę wyraża odpowiednio metafora mostu (dotyczy zdolności jednostki do łączenia tego, co oddzielone i odłączone) oraz metafora drzwi (traktuje o zdolności jednostki do odłączania i przez to przyłączania się do innego porządku znaczeń 10 . Można zauważyć, że zdolność takiego odnoszenia się przez jednostkę do “porządku znaczeń” - związana z określonym stopniem jej socjalizacji – stanowiłaby zasadniczy rodzaj posiadanych przez nią kompetencji komunikacyjnych i kulturowych. Pojęcie tożsamości zbiorowej Głównie procesualny (nie esencjalny) charakter zjawiska tożsamości, jego socjologiczny aspekt jako formy obiektywnej determinacji, oraz kompetencje komunikacyjne i kulturowe jednostki składają się na przesłanki pytania o sens pojęcia tożsamości zbiorowej. Spośród socjologicznych koncepcji stosunku tożsamości i zbiorowości, opartych na ogólnej teorii socjologicznej, bliższe tym założeniom są np. twierdzenia P. Sztompki o tożsamości zbiorowej, zawarte w autorskim 11 wykładzie socjologii, niż koncepcja relacji tożsamość społeczeństwo pomieszczona w studium A. Giddensa: Nowoczesność i tożsamość. “Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności 12 . Autor Nowoczesności i tożsamości tę ostatnią traktuje bowiem głównie jako zbudowaną na fundamencie “dowolności”, tzn. psychologii jednostkowych wyborów. Według P. Sztompki, tożsamość zbiorowa pojawia się w rezultacie rozwoju świadomości członków danej zbiorowości opartej na uproszczonych, wyidealizowanych wyobrażeniach o własnej zbiorowości (autostereotypach) i o innych zbiorowościach (stereotypach “innych”) - skierowanej do wewnątrz i na zewnątrz; a jej podstawowym wskaźnikiem jest myślenie w kategoriach “swoi” i “obcy”, “nasi” i “tamci”, “my” i “oni”13. Konflikt tożsamości, który występuje w warunkach sprzeczności interesów różnych kategorii społecznych, do jakich dana 9 Mattelart A., Mattelart M., praca cyt. Tamże, s. 31. 11 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002. 12 Giddens A., praca cyt. 10 13 P. Sztompka, praca cyt., s. 185. 3 jednostka należy (np. Polak zatrudniony w firmie zagranicznej), świadczy również o istnieniu wielu tożsamości zbiorowych. Natomiast częstsze kontaktowanie się z “naszymi” niż z “obcymi” – podkreśla autor Socjologii – wypływa “z poczucia tożsamości zbiorowej i jednocześnie odmienności od innych zbiorowości”14. Tak rozumiana tożsamość zbiorowa stanowi przy tym odpowiednik A. Kłoskowskiej pojęcia identyfikacji (jednostki) ze zbiorowością. Jak zauważa Z. Bokszański, istnieją dwa możliwe sposoby rozwiązania problemu: kto, jak i na jakiej podstawie przeżywa (poznaje) i wyraża tożsamość jakiejś zbiorowości (na przykład narodu): antropologiczny oraz socjologiczny 15. Ich cechy zostały przedstawione przeze mnie w poniższym zestawieniu (tabela 1). Tabela 1. „Antropologiczny” i „socjologiczny” sposób rozwiązania problemu wyrażania tożsamości zbiorowości (narodowej i etnicznej) według Z. Bokszańskiego16. Ujęcie „antropologiczne” (kulturogiczne) Podstawa tożsamości Spajająca grupę kultura, (narodowej lub etnicznej) formuje swoisty sposób życia zbiorowości, (swoistość to „styl” kultury postrzegany przez członków zbiorowości) Sfera, w której przejawia się „Styl” kultury i (albo) tożsamość etniczna lub szczególnie ważne dla grupy, narodowa uznane za konstytutywne wartości jej kultury (wzory) oraz ewokowane przez nie .postawy i emocje członków grupy Ujęcie „socjologiczne” Zasadnicza cecha ujęcia Niejednoznaczność,nawet „koniunkturalność” i w związku z tym przypadkowość związków między kulturą grupy a jej tożsamością. Cecha “niekoniunkturalność” tożsamości narodowej” wyrażająca się “w podkreślaniu rzeczywistych więzi istniejących między właściwościami kultury a tożsamością grupy doświadczaną przez Kultura każdej większej zbiorowości heterogeniczna składa się na nią wiele regionalnych i warstwowych „subkultur” procesy konstruowania tożsamości, efekty tych procesów w postaci pewnej formuły tożsamości (“dyskursu tożsamości”) oraz jej popierania czy zdobywania zwolenników wspomagających jej upowszechnianie w całej grupie 14 Tamże, s. 189. Z. Bokszański, Obrazy innych etnicznych a tożsamość narodowa, „Kultura i Społeczeństwo”, 1995, nr 4, s. 11. 16 Tamże, s. 11 – 13. 15 4 Tożsamość jej członków.” Jest rodzajem (selektywnego) odzwierciedlenia ‘stylu’ czy istotnych wartości kultury; jest generowana i podtrzymywana w sposób „demokratyczny”. Wszyscy członkowie grupy na mocy przynależności do niej są uczestnikami ciągłego procesu jej wyrażania i reprodukowania. Formuła tożsamości („dyskurs tożsamości”) jest efektem procesów konstruowania tożsamości; Jej „elitarność” dotyczy. ograniczonych rozmiarami kręgów społecznych, kreatorów tożsamości narodowej, ich zakorzenienia społecznego, interesów a także działalności promulgacyjnej, gdy pewna formuła tożsamości narodowej zostanie już skonstruowana. W dokonanej przez Z. Bokszańskiego charakterystyce ujęcia „socjologicznego” zwraca uwagę twierdzenie o powiązaniach między tożsamościami zbiorowymi a przedstawieniami „innych”, jakie konstruują członkowie tych zbiorowości. Pozwala ono bowiem uznawać wyobrażenia „innych” za konstytutywny element tożsamości narodowej lub etnicznej. Drugą, fundamentalną cechą tożsamości zbiorowej jest jej szczególna rola wobec swojej własnej zbiorowości. B. Skarga, nie wykluczając możliwości rozumienia tożsamości zbiorowej również jako swoistego poczucia odrębności, uzasadnia tę ewentualność następująco: „to poczucie tożsamości wzmacnia grupę, stanowi zasadę jej stabilizacji, sprzyja zatem wewnętrznej organizacji. Jest więc wartością. Można nawet dodać, że żadna zbiorowość bez poczucia własnej tożsamości przetrwać nie może, tożsamość jest niezbędna dla jej egzystencji.”17 Procesy komunikacji międzykulturowej W świetle reprezentatywnego dla ugruntowanej wiedzy podręcznikowej opracowania L. A. Samovara i R. E. Portera Intercultural Communication18 przy rozumieniu kultury jako całościowego wzorca życiowego (to jest złożonego, abstrakcyjnego i wszechobecnego) podstawowymi, kulturowymi elementami komunikacji międzykulturowej są: 1) percepcja (z wartościami, światopoglądem, organizacjami społecznymi); 2) procesy werbalne; 3) procesy niewerbalne (z zachowaniem fizycznym – ruchem, ekspresją twarzy, kontaktem wzrokowym i wyrazem oczu, dotykiem, koncepcją czasu i przestrzeni). 17 18 B. Skarga, Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, “Kultura i Społeczeństwo” 1998, nr 3, s.3. L. A. Samovar, R. E. Porter, Understanding Intercultural Communication: An Introduction and Overview (w:) Intercultural Communication, L. A. Samovar, R. E. Porter (red.), Wadsworth Publishing Company, 1999 , s. 10. (Jest to wydanie dziesiąte tej pracy). 5 Komunikacja werbalna jest przedmiotem zainteresowań socjolingwistyki, która interesuje się językowym wyrazem tego, że jesteśmy w określonej grupie społecznej (należymy do danej grupy społecznej lub nie należymy do niej). Stąd obiektem analiz są m.in.: dialekt i żargon zawodowy; formalne i nieformalne formy adresatywne jako ukazujące status, dystans, siłę/władzę, solidarność, konformizm społeczny. Cechy te odzwierciedlają się również w procesach komunikacji międzykulturowej. Na przebieg tych procesów decydujący wpływ wywierają: a) nowa technologia w postaci transportu i systemów komunikacji, która przyspiesza kontakt międzykulturowy, b) innowacyjne systemy komunikacji ośmielając ludzi, ułatwiają interakcję kulturową, (około 1,2 bln telewizorów na świecie, które pozwalają ludziom odbierać taki sam obraz i informację), c) globalizacja gospodarki; ponad 37000 ponadnarodowych korporacji, z 207.000 zagranicznych filii; d) zmiany w wzorach imigracji przyczyniają się również do wzrostu kontekstu międzykulturowego. W związku z badaniami nad specyfiką komunikacji międzykulturowej ogólne rozumienia kultury, podkreślające jej rolę nadawania sensu otoczeniu, poddawane jest odpowiednim modyfikacjom. Jedną z tego rodzaju prób jest definicja kultury jako - zbiorowej - „lokaty” (deposit): wiedzy, doświadczenia, wierzeń, wartości, postaw, znaczeń, społecznych hierarchii, religii, pojęć czasu, ról, stosunków przestrzennych, koncepcji wszechświata, obiektów materialnych i dobytku nabytego przez grupę ludzi w czasie pokoleń poprzez indywidualne i grupowe starania19. Praktyczny sens, operacjonalizacja pojęć teoretycznych w kierunku badań empirycznych wyraża się nie tylko w tendencji do podobnych interpretacji pojęć kultury. Innym przejawem takich dążeń są badania nad modelem komunikacji międzykulturowej. Tabela 2. Model komunikacji międzykulturowej według C. H. Dodda20. Czynniki postrzegania różnic dla osoby A: Stosunki międzyludzkie Osobowość Kultura → Czynniki postrzegania różnic dla osoby B: Stosunki międzyludzkie Osobowość Kultura ← Postrzegane różnice kulturowe ↓ Niepewność, niepokój 19 20 ‼Strategie dysfunkcjonalne‼ Tamże, s.10. C. H. Dodd, Dynamics of International Communication, McGraw-Hill, 1998, s. 7. 6 ↓→ takie jak zależące od stereotypów, wycofanie ‼się, wyparcie, wrogość‼ Niepewność/niepokój motywuje strategie adaptacyjnej komunikacji międzykulturowej poprzez formowanie kręgu potencjalnie pozytywnej adaptacji, kultura C ↓ Kultura C jest znalezioną trzecią kulturą, w której A i B doświadczają pozytywnego klimatu, wspólnoty i zaufania prowadzącego do adaptacji ↓ ↔ Strategie funkcjonalne wykorzystujące wiedzę międzykulturową i umiejętności angażujące reguły, role, zwyczaje, wierzenia, styl życia, afirmacja, przystępność i przystosowywalność ↓ Wynik efektywności komunikacji międzykulturowej: zadanie, pozytywne stosunki, kulturowe przystosowanie się Wnioski Zjawisko przejawiania się tożsamości zbiorowej w procesach komunikacji międzykulturowej wyraża się m.in. koniecznością łącznego ujmowania na gruncie teorii rozpatrywanych często odrębnie problemów z zakresu tożsamości oraz komunikacji. Rozumienie tożsamości zbiorowej w kategoriach procesu powtarzających się odniesień jednostki do własnej grupy pociąga za sobą swoje dialektyczne przeciwieństwo: możliwość zaliczenia stosunku do „innych” jako elementu tożsamości zbiorowej. Przy czym jej reprezentowanie przez członka danej zbiorowości wymaga posiadania kompetencji komunikacyjnych i międzykulturowych, chociażby tylko na poziomie stereotypów. Jednocześnie, w ujęciach teoretycznych dotyczących tożsamości w warunkach komunikacji międzykulturowej występują interpretacje podstawowych pojęć, których celem jest określenie ich sensu empirycznego. Towarzyszą temu próby konstrukcji modeli komunikacji międzykulturowej. Dyskusja nad nimi jest nade wszystko dyskusją między socjologią i psychologią o 7 podstawy rozumienia zarówno zjawiska tożsamości, jak i samej komunikacji międzykulturowej. L i t e r a t u r a: Bokszański Z., Obrazy innych etnicznych a tożsamość narodowa, „Kultura i Społeczeństwo”, 1995, nr 4. Dodd C. H., Dynamics of International Communication, McGraw-Hill, 1998. Dziemidok B., Tożsamość narodowa a sztuka i nowe media w epoce globalizacji, “Kultura i Społeczeństwo”, 2002, nr 1. Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. “Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2002. Hall E. T., Beyond Culture, Garden City, NY: Anchor, 1977. P. R. Harris P. R., Moran R. T., Managing cultural diferences: Leadership stragies for a new world of business, TX: Gulf Publishing, 1996. Hecht M., Mollier M. J., Ribeau J. S., African-American Communication, California: Sage, 1993. Kłoskowska A., Kultura masowa, 1980. Kłoskowska A., Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, w: Kultura i Społeczeństwo, nr 1, 1992. Kłoskowska A., Kultury narodowe wobec globalizacji a tożsamość jednostki, “Kultura i Społeczeństwo”, 1997, nr 4. Mattelart A., Mattelart M., Teorie komunikacji. Krótkie wprowadzenie, Kraków 2001. Mead M., Kultura i tożsamość.Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2000. Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka, Samovar L. A., Porter R. E., Understanding Intercultural Communicattion: An Introduction and Overview (w:) Intercultural Communication, L. A. Samovar, R. E. Porter (red.), Wadsworth Publishing Company, 1999. Skarga B., Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, “Kultura i Społeczeństwo” 1998, nr 3. Smith A. G. (red.), Communication and culture: Reading in the codes of human interaction, NY, 1966. Szpociński A., Kultury “innych” a uniwersa kulturowe Polaków. Warstwa średnia i jej uniwersum kulturowe, “Kultura i Społeczeństwo”, 1996, nr 2. Śpiewak P., Słowa modne i niemodne (słownik), “Res Publica”, 2002, nr 10. T..nnies F., Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury, Warszawa 1988. Walas T. (red.), Narody i stereotypy, Kraków 1995. Zbigniew Galor 8 Collective identity in the intercultural communication processes Summary This presentation of the problem of collective identity in the intercultural communication processes includes following parts: communication perspective of identity; theory of identity and social communication theory; concept of collective identity; intercultural communication processes. The characterization of concept of collective identity has a basis in the idea, that relation to “others” is a part of this type of identity. C. H. Dodd`s model of intercultural communication was described as an example of the identity problem. 9