Tożsamość zbiorowa w procesach komunikacji

Zbigniew Galor
TOŻSAMOŚĆ ZBIOROWA
W PROCESACH KOMUNIKACJI MIĘDZYKULTUROWEJ
Komunikacyjna perspektywa tożsamości
Zjawiska tożsamości i komunikacji społecznej spotykają się współcześnie
z coraz większym zainteresowaniem. Dzieje się tak wskutek zmian, które
zachodzą zarówno w skali europejskiej (powstanie Unii Europejskiej) jak i w
skali ponadkontynentalnej (proces globalizacji). W państwach Europy
Środkowo-Wschodniej, które aspirują do UE, nie zawsze wyrażnie dostrzegana
jest różnica między procesami europeizacji i globalizacji. Ścisłe powiązanie
gospodarek tych krajów (np. Polski) z rynkiem europejskim nie jest
równoznaczne z ich bezpośrednimi związkami z gospodarką światową. Mimo to
obydwie perspektywy (ogólnoeuropejska i ogólnoświatowa) wyznaczają
doniosły praktycznie i poznawczo obszar stawiania i rozwiązywania problemów,
które dotyczą tożsamości (indywidualnej i zbiorowej) oraz komunikacji
(międzykulturowej).
Nietrudno wskazać na odniesienia tych zagadnień do klasycznych lub
najbardziej znaczących współczesnych ujęć w socjologii oraz antropologii, do
których należą koncepcje wspólnoty i stowarzyszenia – F. To..nniesa1; dystansu
międzypokoleniowego M. Mead 2 , czy społecznej tożsamości jednostki A.
Giddensa3.
Komunikacyjna perspektywa wobec tożsamości odwołuje się do faktu
występowania wielu utożsamień cechujących daną jednostkę (np. według: płci,
religii, narodowości). Identyfikacje te wypływają z jej przynależności do grup
społecznych: dobrowolnej (jak zależności zawodowe, czy religijne) oraz
narzuconej (jak wiek i grupa rodzinna) i kształtują się poprzez komunikację z
innymi. Przy czym znaczenie komunikacji dla tożsamości ujmowane jest jako
tym większe, im bardziej podkreśla się procesualny charakter tożsamości, a nie
traktuje się jej tylko jako stanu, w dodatku danego raz na zawsze. Przykładem
takiego podejścia jest ujęcie M. Hechta, M. J. Colliera i S. Ribeau, którzy
zauważają, że tożsamości kulturowe są “negocjowane, współtworzone,
wzmacniane i wywoływane przez komunikację.”4 O ile tożsamości te wyrażane
1
F. T..nnies, Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach
kultury, Warszawa 1988.
2
M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 2000.
3
A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość.”Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, Warszawa 2002.
4
M. Hecht, M. J. Collier, S. Ribeau, African-American Communication, Newbury Park, California: Sage, 1993,
s. 24.
1
są poprzez normy i etykietkowanie, o tyle też zachowania komunikacyjne, oraz
odpowiadające im pojęcia, odzwierciedlają istotne symbole albo preferencje
dotyczące tożsamości związanych z danymi grupami społecznymi. Odpowiedź na
pytanie o tożsamość zbiorową i jej przejawianie się w komunikacji
międzykulturowej nie redukuje się jednak do twierdzenia o ogólnej wzajemnej
zależności zjawisk tożsamości i komunikacji społecznej5.
Teoria tożsamości a teoria komunikacji społecznej
Zróżnicowanie teoretycznych ujęć zjawiska tożsamości wyraża się m.in. w
jego traktowaniu jako należącego do odmiennych dziedzin wiedzy. Na przykład
do literaturoznawstwa, socjologii (kultury) czy ogólnej teorii komunikacji.
Dla tych autorów, którzy tak jak P. Śpiewak problem tożsamości traktują
jako stanowiący o jednym z głównych zadań literatury, pojęcie tożsamości
zawiera ruch, proces, a ona sama powstaje “w procesie narracyjnym, gdy
opowiadamy sobie swoje życie (...) wydobywamy element ciągłości czy
nieciągłości.”6 Jeśli prawdą jest, co zauważa P. Śpiewak, że popularność pojęcia
tożsamości ma związek z krytyką esencjalizmu, to wynikająca stąd niemożliwość
posługiwania się “raz ustalonym wzorcem” dla bycia Polakiem, Żydem albo
kobietą powinna, zauważmy, zostać potwierdzona także z perspektywy
komunikacji międzykulturowej.
Ujęcia socjologiczno-kulturowe kładą nacisk nie tyle na “dowolność”
tożsamości (jej negocjowanie, wybieranie, poszukiwanie, tworzenie), co na jej
“przymusowość” (chcąc nie chcąc, ją “się ma”). Przy tym – tak jak stanowisko A.
Kłoskowskiej – tożsamość odnoszą często w zasadzie tylko do jednostki, a wobec
relacji “tożsamości” do zbiorowości wymagają stosowania pojęcia identyfikacji.
Zdaniem A. Kłoskowskiej, identyfikacja “narodowa” (regionalna, etniczna,
zawodowa) oznacza silne poczucie jednostki bycia współuczestnikiem danej
zbiorowości. Natomiast jednostkowa (osobnicza) tożsamość (kulturowa) stanowi
złożoną autodefinicję przynależności do kultury “innych”, a nie tylko do kultury
“własnej”7.
Z kolei, w teorii komunikacji społecznej, występowanie socjologii w
charakterze podstawy ujęć zakłada, pisze J. Mikułowski Pomorski, perspektywę
mikro lub makrosocjologiczną oraz rozstrzygnięcie pytania o ontologię
społeczeństwa 8 . Odpowiedź na to pytanie pełni elementarną rolę w sposobie
stawiania i rozwiązywania kwestii tożsamości zbiorowej. Świadectwem z historii
5
Por.: Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka,
P. Śpiewak, Słowa modne i niemodne (słownik), “Res Publica”, 2002, nr10.
7
A. Kłoskowska, Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, “Kultura i
Społeczeństwo”, 1992, nr 1, s. 138-140.
6
8
J. Mikułowski Pomorski, Przedmowa (w:) Mattelart A., Mattelart M., Teorie komunikacji. Krótkie
wprowadzenie, Kraków 2001, s. 15.
2
myśli socjologicznej, dotyczącym różnic już w samym podejściu do zjawiska
komunikacji poprzez rozumienie zbiorowości społecznych – co wykazali A.
Mattelart i M. Mattelart 9 - są m.in.: perspektywa formalna (G. Simmla) z
komunikacją jako pewną konwencją; teorie: podziału pracy (A. Smitha),
przepływu (A. Quesneya), sieci ( C. H. de Saint-Simona). Podkreśla się też
szczególne znaczenie dla teorii komunikacji społecznej - scharakteryzowanego
przez G. Simmla - dwoistego, paradoksalnego charakteru procesu, który cechuje
zjawiska społeczne składające się z komplementarnych, współistniejących
stosunków: uspołecznienia i społecznego oddzielania. Ich specyfikę wyraża
odpowiednio metafora mostu (dotyczy zdolności jednostki do łączenia tego, co
oddzielone i odłączone) oraz metafora drzwi (traktuje o zdolności jednostki do
odłączania i przez to przyłączania się do innego porządku znaczeń 10 . Można
zauważyć, że zdolność takiego odnoszenia się przez jednostkę do “porządku
znaczeń” - związana z określonym stopniem jej socjalizacji – stanowiłaby
zasadniczy rodzaj posiadanych przez nią kompetencji komunikacyjnych i
kulturowych.
Pojęcie tożsamości zbiorowej
Głównie procesualny (nie esencjalny) charakter zjawiska tożsamości, jego
socjologiczny aspekt jako formy obiektywnej determinacji, oraz kompetencje
komunikacyjne i kulturowe jednostki składają się na przesłanki pytania o sens
pojęcia tożsamości zbiorowej. Spośród socjologicznych koncepcji stosunku
tożsamości i zbiorowości, opartych na ogólnej teorii socjologicznej, bliższe tym
założeniom są np. twierdzenia P. Sztompki o tożsamości zbiorowej, zawarte w
autorskim 11 wykładzie socjologii, niż koncepcja relacji tożsamość społeczeństwo pomieszczona w studium A. Giddensa: Nowoczesność i
tożsamość. “Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności 12 . Autor
Nowoczesności i tożsamości tę ostatnią traktuje bowiem głównie jako zbudowaną
na fundamencie “dowolności”, tzn. psychologii jednostkowych wyborów.
Według P. Sztompki, tożsamość zbiorowa pojawia się w rezultacie
rozwoju świadomości członków danej zbiorowości opartej na uproszczonych,
wyidealizowanych wyobrażeniach o własnej zbiorowości (autostereotypach) i o
innych zbiorowościach (stereotypach “innych”) - skierowanej do wewnątrz i na
zewnątrz; a jej podstawowym wskaźnikiem jest myślenie w kategoriach “swoi” i
“obcy”, “nasi” i “tamci”, “my” i “oni”13. Konflikt tożsamości, który występuje w
warunkach sprzeczności interesów różnych kategorii społecznych, do jakich dana
9
Mattelart A., Mattelart M., praca cyt.
Tamże, s. 31.
11
P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002.
12
Giddens A., praca cyt.
10
13
P. Sztompka, praca cyt., s. 185.
3
jednostka należy (np. Polak zatrudniony w firmie zagranicznej), świadczy
również o istnieniu wielu tożsamości zbiorowych. Natomiast częstsze
kontaktowanie się z “naszymi” niż z “obcymi” – podkreśla autor Socjologii –
wypływa “z poczucia tożsamości zbiorowej i jednocześnie odmienności od
innych zbiorowości”14. Tak rozumiana tożsamość zbiorowa stanowi przy tym
odpowiednik A. Kłoskowskiej pojęcia identyfikacji (jednostki) ze zbiorowością.
Jak zauważa Z. Bokszański, istnieją dwa możliwe sposoby rozwiązania
problemu: kto, jak i na jakiej podstawie przeżywa (poznaje) i wyraża tożsamość
jakiejś zbiorowości (na przykład narodu): antropologiczny oraz socjologiczny 15.
Ich cechy zostały przedstawione przeze mnie w poniższym zestawieniu (tabela
1).
Tabela 1. „Antropologiczny” i „socjologiczny” sposób rozwiązania problemu
wyrażania tożsamości zbiorowości (narodowej i etnicznej) według Z.
Bokszańskiego16.
Ujęcie „antropologiczne”
(kulturogiczne)
Podstawa tożsamości
Spajająca grupę kultura,
(narodowej lub etnicznej)
formuje swoisty sposób
życia zbiorowości,
(swoistość to „styl” kultury
postrzegany przez członków
zbiorowości)
Sfera, w której przejawia się „Styl” kultury i (albo)
tożsamość
etniczna
lub szczególnie ważne dla grupy,
narodowa
uznane za konstytutywne
wartości jej kultury (wzory)
oraz ewokowane przez nie
.postawy i emocje członków
grupy
Ujęcie „socjologiczne”
Zasadnicza cecha ujęcia
Niejednoznaczność,nawet
„koniunkturalność”
i w związku z tym
przypadkowość związków
między kulturą grupy a jej
tożsamością.
Cecha
“niekoniunkturalność”
tożsamości narodowej”
wyrażająca się
“w podkreślaniu
rzeczywistych więzi
istniejących między
właściwościami kultury
a tożsamością grupy
doświadczaną przez
Kultura każdej większej
zbiorowości heterogeniczna składa się na nią wiele
regionalnych i warstwowych
„subkultur”
procesy konstruowania
tożsamości, efekty tych
procesów w postaci pewnej
formuły tożsamości
(“dyskursu tożsamości”) oraz
jej popierania czy zdobywania
zwolenników
wspomagających jej
upowszechnianie w całej
grupie
14
Tamże, s. 189.
Z. Bokszański, Obrazy innych etnicznych a tożsamość narodowa, „Kultura i Społeczeństwo”, 1995, nr 4, s. 11.
16
Tamże, s. 11 – 13.
15
4
Tożsamość
jej członków.”
Jest rodzajem (selektywnego)
odzwierciedlenia ‘stylu’ czy
istotnych wartości kultury; jest
generowana i podtrzymywana
w sposób „demokratyczny”.
Wszyscy członkowie grupy na
mocy przynależności do niej
są uczestnikami ciągłego
procesu jej wyrażania i
reprodukowania.
Formuła tożsamości („dyskurs
tożsamości”) jest efektem
procesów konstruowania
tożsamości;
Jej „elitarność” dotyczy.
ograniczonych rozmiarami
kręgów społecznych,
kreatorów tożsamości
narodowej, ich zakorzenienia
społecznego, interesów a
także działalności
promulgacyjnej, gdy pewna
formuła tożsamości
narodowej zostanie już
skonstruowana.
W dokonanej przez Z. Bokszańskiego charakterystyce ujęcia
„socjologicznego” zwraca uwagę twierdzenie o powiązaniach między
tożsamościami zbiorowymi a przedstawieniami „innych”, jakie konstruują
członkowie tych zbiorowości. Pozwala ono bowiem uznawać wyobrażenia
„innych” za konstytutywny element tożsamości narodowej lub etnicznej. Drugą,
fundamentalną cechą tożsamości zbiorowej jest jej szczególna rola wobec swojej
własnej zbiorowości. B. Skarga, nie wykluczając możliwości rozumienia
tożsamości zbiorowej również jako swoistego poczucia odrębności, uzasadnia tę
ewentualność następująco: „to poczucie tożsamości wzmacnia grupę, stanowi
zasadę jej stabilizacji, sprzyja zatem wewnętrznej organizacji. Jest więc
wartością. Można nawet dodać, że żadna zbiorowość bez poczucia własnej
tożsamości przetrwać nie może, tożsamość jest niezbędna dla jej egzystencji.”17
Procesy komunikacji międzykulturowej
W świetle reprezentatywnego dla ugruntowanej wiedzy podręcznikowej
opracowania L. A. Samovara i R. E. Portera Intercultural Communication18 przy rozumieniu kultury jako całościowego wzorca życiowego (to jest złożonego,
abstrakcyjnego i wszechobecnego) podstawowymi, kulturowymi elementami
komunikacji międzykulturowej są: 1) percepcja (z wartościami, światopoglądem,
organizacjami społecznymi); 2) procesy werbalne; 3) procesy niewerbalne (z
zachowaniem fizycznym – ruchem, ekspresją twarzy, kontaktem wzrokowym i
wyrazem oczu, dotykiem, koncepcją czasu i przestrzeni).
17
18
B. Skarga, Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, “Kultura i Społeczeństwo” 1998, nr 3, s.3.
L. A. Samovar, R. E. Porter, Understanding Intercultural Communication: An Introduction and Overview
(w:) Intercultural Communication, L. A. Samovar, R. E. Porter (red.), Wadsworth Publishing Company, 1999 ,
s. 10. (Jest to wydanie dziesiąte tej pracy).
5
Komunikacja werbalna jest przedmiotem zainteresowań socjolingwistyki,
która interesuje się językowym wyrazem tego, że jesteśmy w określonej grupie
społecznej (należymy do danej grupy społecznej lub nie należymy do niej). Stąd
obiektem analiz są m.in.: dialekt i żargon zawodowy; formalne i nieformalne
formy adresatywne jako ukazujące status, dystans, siłę/władzę, solidarność,
konformizm społeczny. Cechy te odzwierciedlają się również w procesach
komunikacji międzykulturowej. Na przebieg tych procesów decydujący wpływ
wywierają:
a) nowa technologia w postaci transportu i systemów komunikacji, która
przyspiesza kontakt międzykulturowy,
b) innowacyjne systemy komunikacji ośmielając ludzi, ułatwiają interakcję
kulturową, (około 1,2 bln telewizorów na świecie, które pozwalają ludziom
odbierać taki sam obraz i informację),
c) globalizacja gospodarki; ponad 37000 ponadnarodowych korporacji, z
207.000 zagranicznych filii;
d) zmiany w wzorach imigracji przyczyniają się również do wzrostu
kontekstu międzykulturowego.
W związku z badaniami nad specyfiką komunikacji międzykulturowej
ogólne rozumienia kultury, podkreślające jej rolę nadawania sensu otoczeniu,
poddawane jest odpowiednim modyfikacjom. Jedną z tego rodzaju prób jest
definicja kultury jako - zbiorowej - „lokaty” (deposit): wiedzy, doświadczenia,
wierzeń, wartości, postaw, znaczeń, społecznych hierarchii, religii, pojęć czasu,
ról, stosunków przestrzennych, koncepcji wszechświata, obiektów materialnych i
dobytku nabytego przez grupę ludzi w czasie pokoleń poprzez indywidualne i
grupowe starania19. Praktyczny sens, operacjonalizacja pojęć teoretycznych w
kierunku badań empirycznych wyraża się nie tylko w tendencji do podobnych
interpretacji pojęć kultury. Innym przejawem takich dążeń są badania nad
modelem komunikacji międzykulturowej.
Tabela 2. Model komunikacji międzykulturowej według C. H. Dodda20.
Czynniki postrzegania
różnic dla osoby A:
Stosunki międzyludzkie
Osobowość
Kultura
→
Czynniki postrzegania
różnic dla osoby B:
Stosunki międzyludzkie
Osobowość
Kultura
←
Postrzegane różnice
kulturowe
↓
Niepewność, niepokój
19
20
‼Strategie dysfunkcjonalne‼
Tamże, s.10.
C. H. Dodd, Dynamics of International Communication, McGraw-Hill, 1998, s. 7.
6
↓→
takie jak zależące od
stereotypów, wycofanie ‼się,
wyparcie, wrogość‼
Niepewność/niepokój
motywuje
strategie adaptacyjnej
komunikacji
międzykulturowej poprzez
formowanie kręgu
potencjalnie pozytywnej
adaptacji, kultura C
↓
Kultura C
jest znalezioną trzecią kulturą,
w której A i B doświadczają
pozytywnego klimatu,
wspólnoty i zaufania
prowadzącego do adaptacji
↓
↔
Strategie funkcjonalne
wykorzystujące wiedzę
międzykulturową i
umiejętności angażujące
reguły, role, zwyczaje,
wierzenia, styl życia,
afirmacja, przystępność i
przystosowywalność
↓
Wynik efektywności
komunikacji
międzykulturowej:
zadanie, pozytywne stosunki,
kulturowe przystosowanie się
Wnioski
Zjawisko przejawiania się tożsamości zbiorowej w procesach komunikacji
międzykulturowej wyraża się m.in. koniecznością łącznego ujmowania na
gruncie teorii rozpatrywanych często odrębnie problemów z zakresu tożsamości
oraz komunikacji.
Rozumienie tożsamości zbiorowej w kategoriach procesu powtarzających
się odniesień jednostki do własnej grupy pociąga za sobą swoje dialektyczne
przeciwieństwo: możliwość zaliczenia stosunku do „innych” jako elementu
tożsamości zbiorowej. Przy czym jej reprezentowanie przez członka danej
zbiorowości wymaga posiadania kompetencji komunikacyjnych i
międzykulturowych, chociażby tylko na poziomie stereotypów.
Jednocześnie, w ujęciach teoretycznych dotyczących tożsamości w
warunkach
komunikacji
międzykulturowej
występują
interpretacje
podstawowych pojęć, których celem jest określenie ich sensu empirycznego.
Towarzyszą temu próby konstrukcji modeli komunikacji międzykulturowej.
Dyskusja nad nimi jest nade wszystko dyskusją między socjologią i psychologią o
7
podstawy rozumienia zarówno zjawiska tożsamości, jak i samej komunikacji
międzykulturowej.
L i t e r a t u r a:
Bokszański Z., Obrazy innych etnicznych a tożsamość narodowa, „Kultura i
Społeczeństwo”, 1995, nr 4.
Dodd C. H., Dynamics of International Communication, McGraw-Hill, 1998.
Dziemidok B., Tożsamość narodowa a sztuka i nowe media w epoce globalizacji,
“Kultura i Społeczeństwo”, 2002, nr 1.
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. “Ja” i społeczeństwo w epoce późnej
nowoczesności, Warszawa 2002.
Hall E. T., Beyond Culture, Garden City, NY: Anchor, 1977.
P. R. Harris P. R., Moran R. T., Managing cultural diferences: Leadership
stragies for a new world of business, TX: Gulf Publishing, 1996.
Hecht M., Mollier M. J., Ribeau J. S., African-American Communication,
California: Sage, 1993.
Kłoskowska A., Kultura masowa, 1980.
Kłoskowska A., Tożsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie
historycznej i psychologicznej, w: Kultura i Społeczeństwo, nr 1, 1992.
Kłoskowska A., Kultury narodowe wobec globalizacji a tożsamość jednostki,
“Kultura i Społeczeństwo”, 1997, nr 4.
Mattelart A., Mattelart M., Teorie komunikacji. Krótkie wprowadzenie,
Kraków 2001.
Mead M., Kultura i tożsamość.Studium dystansu międzypokoleniowego,
Warszawa 2000.
Nęcki Z., Komunikacja międzyludzka,
Samovar L. A., Porter R. E., Understanding Intercultural Communicattion: An
Introduction and Overview (w:) Intercultural Communication, L. A. Samovar,
R. E. Porter (red.), Wadsworth Publishing Company, 1999.
Skarga B., Zbiorowa tożsamość i zagrożenia z nią związane, “Kultura i
Społeczeństwo” 1998, nr 3.
Smith A. G. (red.), Communication and culture: Reading in the codes of human
interaction, NY, 1966.
Szpociński A., Kultury “innych” a uniwersa kulturowe Polaków. Warstwa
średnia i jej uniwersum kulturowe, “Kultura i Społeczeństwo”, 1996, nr 2.
Śpiewak P., Słowa modne i niemodne (słownik), “Res Publica”, 2002, nr 10.
T..nnies F., Wspólnota i stowarzyszenie. Rozprawa o komunizmie i socjalizmie
jako empirycznych formach kultury, Warszawa 1988.
Walas T. (red.), Narody i stereotypy, Kraków 1995.
Zbigniew Galor
8
Collective identity in the intercultural communication processes
Summary
This presentation of the problem of collective identity in the intercultural
communication processes includes following parts: communication perspective
of identity; theory of identity and social communication theory; concept of
collective identity; intercultural communication processes. The characterization
of concept of collective identity has a basis in the idea, that relation to “others” is
a part of this type of identity. C. H. Dodd`s model of intercultural communication
was described as an example of the identity problem.
9