Szkodniki roślin Szkodniki roślin uprawnych są to

Szkodniki roślin
Szkodniki roślin uprawnych są to roślinożerne organizmy zwierzęce, których
działalność (odżywianie) powoduje uszkodzenia roślin i produktów roślinnych.
Szkodniki powszechnie występują na roślinach uprawnych oraz w magazynach,
powodując szkody ilościowe i jakościowe płodów roślinnych (straty bezpośrednie). Są one
również odpowiedzialne za straty pośrednie, ponieważ przenoszą choroby wirusowe,
bakteryjne i grzybowe (są wektorami). Powodowane przez nie średnie straty w plonach
wynoszą ok. 10-20%.
Szkodliwość organizmów zwierzęcych zależy od wielu czynników, a w szczególności od
ich liczebności i masowego pojawiania się na uprawianych roślinach oraz od sposobu
żerowania i wywoływanych przez nie zmian w morfologii roślin (uszkodzeń), które
prowadzą do ich zamierania.
Typy uszkodzeń powodowanych przez szkodniki
Szkodniki mogą żerować praktycznie na wszystkich roślinach uprawnych, natomiast z
uwagi na sposób żerowania dzielą się na:
 monofagiczne - żywiące się tylko jednym gatunkiem roślin, np. mątwik
ziemniaczany;
 polifagiczne - żywiące się wieloma gatunkami roślin z różnych rodzin
botanicznych, np. drutowce, przędziorki, turkuć podjadek czy mątwik burakowy;
 oligofagiczne - występujące na roślinach należących do tej samej rodziny, np.
bielinek kapustnik, stonka ziemniaczana.
Szkodniki żerują i uszkadzają następujące części roślin:
 podziemne (korzenie, cebule, bulwy, kłącza)
 nadziemne pędy roślin zielonych, krzewów i pnie drzew
 liście
 organy generatywne
 owoce oraz nasiona w magazynach.
Typy uszkodzeń uzależnione są od rodzaju aparatu gębowego zwierząt. U szkodników
wyróżniamy aparaty gębowe: gryzący, ssący, kłująco-ssący i liżąco-ssący.
Rodzaje aparatu gębowego u owadów
Do szkodników o aparacie gębowym gryzącym należą np. chrząszcze, larwy motyli, zaś
aparat gębowy kłująco-ssący występuje np. u: pluskwiaków różnoskrzydłych, mszyc.
Szkodniki o aparacie gębowym gryzącym najczęściej podgryzają korzenie, pędy lub
wygryzają liście, pąki kwiatowe czy owoce i nasiona. Szkodliwość owadów o aparacie
gębowym kłująco -ssącym polega na wysysaniu soków z różnych organów rośliny i
przenoszeniu chorób wirusowych.
Uszkodzenia liści powodowane przez skrzypionki
Uszkodzenie liści powodowane przez stonkę ziemniaczaną
Uszkodzenia liści po wodowane przez mszyce
W tabeli przedstawiono krótką charakterystykę typowych uszkodzeń roślin uprawnych w
zależności od aparatu gębowego szkodnika.
Typowe uszkodzenia roślin uprawnych
w zależności od aparatu gębowego szkodnika
Aparat gębowy gryzący
niszczenie korzeni i szyjki
korzeniowej - objadanie części
podziemnych, chodniki lub jamki
Uszkadzana część
Aparat gębowy ssąco-
rośliny
kłujący
części
podziemne
zasychanie roślin,
powstawanie brody
korzeniowej (mątwiki),
wewnątrz korzeni (larwy chrabąszczy,
guzowate zgrubienia na
sprężyków, rolnic, komarnic)
korzeniach
ogryzanie części podporowych roślin,
zniekształcenia lub
pozbawienie ich skórki, kory,
miękiszu, drążenie kanałów w pędach pędy (łodygi) i pnie
i tamanie roślin (ploniarka zbożówka,
skręcanie się liści,
przebarwienia i zasychanie
roślin (mszyce, przędziorki)
omacnica prosowianka, chowacze)
wygryzanie liści, gołożery
(pozostawione tylko nerwy główne),
wyjadanie miękiszu między skórkami
liścia (minowanie) (gnatarz
deformacje i chlorozy liści
liście
(wciornastki, mszyce,
przędziorki)
rzepakowiec, stonka ziemniaczana,
śmietka ćwiklanka, skrzypionki,
oprzędziki)
wygryzanie pąków kwiatowych z
zewnątrz lub od środka (słodyszek
rzepakowy); wyjadanie wnętrza
owoców i nasion (pachówka
narządy
generatywne
deformacje owoców np.
ziarniaków zbóż
(wciornastki, mszyce)
strąkóweczka, strąkowiec grochowy)
Charakterystyka podstawowych szkodników roślin uprawnych
Szkodniki roślin uprawnych należą do następujących typów i gromad świata zwierząt:
Typ
Robaki obłe
Gromada
Nicienie
Skorupiaki
Stawonogi
Wije
Pajęczaki
Owady
Mięczaki
Kręgowce
□
Ślimaki
Ptaki
Ssaki (gryzonie)
Nicienie są to zwierzęta bardzo małych rozmiarów, o kształcie walcowatym,
wydłużonym lub kulistym. Gatunki roślinożerne są szkodnikami roślin uprawnych. Żerują
w glebie, atakując systemy korzeniowe roślin, nieliczne zaś gatunki pasożytują w
nadziemnych częściach roślin. Najczęściej uszkadzają one rośliny mechanicznie,
powodując liczne objawy, które często są przyjmowane za objawy chorobowe, a nie jako
występowanie szkodnika. Zaatakowane rośliny gorzej rosną oraz skracają okres
wegetacyjny. Nicienie powodują więdnięcia roślin, zmiany w wyglądzie łodyg i liści oraz
nekrozy. Ponadto można zauważyć naroślą na korzeniach, gnicie korzeni oraz tzw. brodę
korzeniową. Nicienie biorą również udział w przenoszeniu patogenów powodujących
choroby roślin.
Do groźnych szkodników roślin uprawnych z gromady nicieni należą: mątwiki
ziemniaczany i burakowy, węgorki oraz niszczyk zjadliwy.
Mątwik ziemniaczany:
a) system korzeniowy porażonej rośliny pomidora,
b) cysty na korzeniu,
c) cysty w dużym powiększeniu
Mątwik burakowy:
a) system korzeniowy porażonej rośliny buraka,
b) fragment korzenia z cystami,
c) cysta wypełniona jajami
Największe znaczenie gospodarcze mają mątwiki. Odżywiają się one sokami roślinnymi i
w korzeniach rośliny żywicielskiej przechodzą cały cykl rozwojowy. Powodują zaburzenia
w transporcie substancji odżywczych w roślinie.
Stawonogi stanowią bardzo liczną grupę gatunków zwierząt różniących się budową ciała
oraz wymaganiami względem środowiska. Największe wpływ na gospodarkę jako
szkodniki roślin uprawnych mają gromady: pajęczaki oraz owady.
□
Do pajęczaków należą roztocza, wśród których wyróżnia się:
 gatunki pożyteczne - roztocza żyjące w glebie i biorące udział w powstawaniu
próchnicy
 roztocza drapieżne - będące naturalnymi wrogami niektórych owadów szkodliwych
 gatunki szkodliwe - będące szkodnikami roślin (roztocza roślinożerne), żerujące na
żywych roślinach lub na przechowywanych produktach roślinnych.
Roztocza:
a) dobroczynek szklarniowy,
b) przędziorek Chmielowiec,
c) szpeciel,
d) rozkruszek mączny
Roztocza są to małe zwierzęta o ciele kulistym, silnie skróconym, bez typowego dla
pajęczaków podziału na głowotułów i odwłok. Należą do groźnych szkodników roślin, np.
drzew i krzewów owocowych, truskawki oraz chmielu. Roztocza pasożytują zarówno na
żywych, jak i rozkładających się roślinach. Żerują na wszystkich częściach roślin, zjadając
je z zewnątrz i od środka. Bezpośrednio uszkadzają komórki i tkanki roślinne, wpływając
ujemnie na wzrost i rozwój roślin. Wskutek żerowania roztoczy u porażonych roślin
obniża się zawartość chlorofilu jak również następują zaburzenia w procesie fotosyntezy i
oddychania. Szkodliwość pośrednia roztoczy polega na przenoszeniu (jako wektory)
patogenów (wirusów, bakterii i grzybów).
Spośród roztoczy do ważnych szkodników roślin szklarniowych należą: przędziorki i
szpeciele. Przędziorki na skutek wysysania soków roślinnych powodują zahamowanie
wzrostu roślin i zmniejszenie powierzchni liści. Pod wpływem ich żerowania powstają
różne zniekształcenia na liściach.
Do roztoczy żerujących w magazynach należy rozkruszek mączny, powodujący
pogorszenie jakości przechowywanych produktów głównie ziarna i nasion.
Do pożytecznych roztoczy należy dobroczynek szklarniowy - gatunek drapieżny,
wykorzystywany w biologicznym zwalczaniu przędziorków w szklarniach.
□
Owady stanowią najważniejszą gospodarczo i najliczniejszą (ok. 80% wszystkich
gatunków) grupę zwierząt zaliczanych do szkodników roślin uprawnych. Są to zwierzęta
bardzo małe, charakteryzujące się dużą płodnością. Wykształcają od jednego do kilku
pokoleń w ciągu okresu wegetacji. Wiele gatunków ma skrzydła, które umożliwiają im
przelatywanie z jednych roślin na drugie.
Do owadów wrogich zaliczamy (ok. 50%) głównie fitofagi, tj. organizmy odżywiające się
żywymi roślinami. Owady te żerują na różnych częściach roślin: pąkach, liściach, pędach,
korze drzew, korzeniach oraz kwiatostanach, owocach i nasionach. Mogą rozwijać się na
zewnątrz lub wewnątrz roślin. Powodują szkody bezpośrednie oraz są wektorami patogenów roślin.
Wśród owadów jest również wiele gatunków pożytecznych, o dużym znaczeniu
gospodarczym dla człowieka, np. pszczoły miodne. Około 70% gatunków owadów, np.
pszczoły, błonkówki, zapylają rośliny uprawne.
Wśród owadów wyróżnia się dwie podgromady: bezskrzydłe i uskrzydlone. Szkodniki
roślin uprawnych należą najczęściej do podgromady uskrzydlonych i następujących
rzędów:
 prostoskrzydłe - np. szarańcza wędrowna, turkuć podjadek
 pluskwiaki równoskrzydłe - np. mączlik szklarniowy, mszyce
 pluskwiaki różnoskrzydłe - np. przylżeńce (wciornastki)
 chrząszcze - np. stonka ziemniaczana, słodyszek rzepakowy, strąkowce, wołek
zbożowy
 motyle - np. owocówka jabłkóweczka, omacnica prosowianka, bielinek kapustnik,
rolnice
 błonkówki - np. gnatarz rzepakowiec
 muchówki - np. pryszczarek, połyśnica marchwianka, śmietka kapuściana.
Ciało owadów składa się z: głowy, tułowia i odwłoka, który jest segmentowany.
Budowa ciała owada
Z tułowia odchodzą odnóża (3 pary) oraz skrzydła (2 pary). Na głowie znajdują się czułki,
oczy i aparat gębowy. W zależności od rodzaju aparatu gębowego owady powodują różne
uszkodzenia roślin.
Owady rozmnażają się najczęściej płciowo, ale mogą również rozmnażać się
dzieworodnie (przez partenogenezę, kiedy z niezapłodnionej komórki jajowej powstają
samice). Z jaj owadów wylęgają się larwy, różniące się kształtem i wyglądem od
osobników dorosłych. Larwy jedynie żerują, a następnie zmieniają się (przeobrażają) w
postacie dorosłe. Zjawisko to nazywa się metamorfozą. Zmiany zachodzące w larwach
mogą być różne. Jedne larwy nie różnią się kształtem od owadów dorosłych, tylko
wielkością, natomiast w miarę wzrostu różnicują się ich narządy rozrodcze - takie
osobniki zaliczane są do owadów bez metamorfozy (owady bezskrzydłe). Pozostałe
owady rozwijają się z przeobrażeniem częściowym (prostoskrzydłe, pluskwiaki
równoskrzydłe i różnoskrzydłe) oraz zupełnym (chrząszcze, motyle, błonkówki i
muchówki).
U owadów z przeobrażeniem zupełnym występują 4 stadia rozwojowe: jajo, larwa,
poczwarka i postać dorosła.
Rodzaje metamorfozy u owadów
Jaja owadów są najczęściej owalne i składane od dolnej strony liści (np. pomarańczowe,
drobne kuleczki stonki ziemniaczanej na liściach ziemniaka czy pomidora).
Larwy najczęściej są bardzo szkodliwe dla roślin. W czasie wegetacji u niektórych
gatunków owadów występuje nawet kilka stadiów larwalnych. W stadium poczwarki
owady nie żerują, natomiast po przepoczwarczeniu owady dorosłe zaczynają żerować, a
następnie składać jaja.
Rozwój od jaja do osobnika dorosłego i jego śmierci nazywany jest pokoleniem. Owady
mogą wydawać różną liczbę pokoleń w ciągu jednego okresu wegetacji.
Najgroźniejsze i najczęściej występujące szkodniki roślin uprawnych i szkodniki
magazynowe przedstawiono w tabelach.
Ważniejsze szkodniki roślin uprawnych
Gatunek
Uszkadzana
Typ i rodzaj
szkodnika
część rośliny
szkodnika
liście zbóż
muchówki
liście
chrząszcze
liście, kolby
motyle
liście, źdźbła,
pluskwiaki
kłosy
równoskrzydłe
Ploniarka
zbożówka
Skrzypionki
Omacnica
prosowianka
Mszyce
Rośliny żywicielskie
pszenica, jęczmień,
trawy, kukurydza
wszystkie gatunki zbóż,
trawy
zboża, trawy
zboża
Wciornastki
Pryszczarki
Mątwik
ziemniaczany
Mszyce
Stonka
ziemniaczana
Drobnica
burakowa
Mątwik
burakowy
Płaszczyniec
burakowy
Śmietka
ćwiklanka
liście, źdźbła,
pochwy liściowe
kwiatostany
korzenie
liście
równoskrzydłe
burak
korzenie
nicień
liście
liście
brukwiaczek
łuszczyny
Mszyce
polifagi - ziemniak,
chrząszcze
korzeniowe,
rzepakowiec
chwasty z rodziny
pluskwiaki
korzenie
podobnik,
Gnatarz
nicień
chrząszcze
szyjki
rzepakowy
kukurydza, proso
liście, pędy
czterozębny,
Słodyszek
muchówki
psiankowatych
liście, łodygi,
kapustnik
zboża
ziemniak, pomidor,
Chowacze:
Pryszczarek
przylżeńce
pluskwiaki
równoskrzydłe
muchówki
chrząszcze
łuszczyny
muchówki
pąki kwiatowe
chrząszcze
liście,
kwiatostany,
błonkoskrzydłe
łuszczyny
rośliny z rodziny
psiankowatych
burak, szpinak,
rzodkiew
komosowate,
kapustowate
burak, szpinak
burak, szpinak
rośliny z rodziny
kapustowatych
rośliny z rodziny
kapustowatych
rzepak, rzepik, kapusta
rzepak, rzepik,
gorczyca, kapusta
liście,
pluskwiaki
warzywa kapustne,
kwiatostany
równoskrzydłe
rzepak, rzepik, gorczyca
Oprzędziki
Paciornice
liście, brodawki
chrząszcze
motylkowate
pąki kwiatowe
muchówki
lucerna, groch
strąki
motyle
strąki
chrząszcze
korzeniowe
Pachówka
strąkóweczka
Strąkowce
groch, peluszka, bób,
wyka
groch, fasola
Ważniejsze szkodniki magazynowe
□
Gatunek
Typ i rodzaj
Przechowywane produkty
Wołek zbożowy
chrząszcze
ziarno zbóż i kukurydzy, kasze
Mklik mączny
motyl
produkty mączne, kasze
Rozkruszek mączny
roztocza
wszelkie materiały organiczne
Rozkruszek drobny
roztocza
różne produkty żywnościowe, kwiaty,
gerbery i chryzantemy w szklarni
Ślimaki są gromadą należącą do typu mięczaki. Szkodliwe dla roślin są gatunki
wielożerne, tzw. ślimaki nagie. Wygryzają dziury w różnych częściach roślin: liściach,
łodygach, owocach lub nasionach. Mogą powodować nawet tzw. gołożery. Największe
szkody wyrządzają, żerując na młodych roślinach. Do szczególnie szkodliwych gatunków
wśród ślimaków zaliczane są: pomrowik polny i ślimak winniczek. Walka ze ślimakami
polega przede wszystkim na ograniczaniu ich występowania, np. poprzez wykaszanie traw
i chwastów na terenach nie użytkowanych rolniczo.
□
Ptaki zarówno owadożerne, jak i drapieżne bardzo często odgrywają pożyteczną
rolę w środowisku również z punktu widzenia człowieka, ponieważ odżywiają się głównie
owadami, regulując ich liczebność w agrofitocenozie. Mogą również powodować szkody
na polach lub w sadach, np. zjadając kiełkujące nasiona, młode wschodzące rośliny czy
dojrzewające owoce. Ptaki wyrządzające znaczne szkody to m.in.: sikory, wróble, gołębie,
sroki, szpaki, gawrony.
□
Gryzonie są to ssaki żerujące zarówno na polach wśród roślin uprawnych, jak i w
magazynach. W polu ich szkodliwość polega na zjadaniu roślin i ziarna zbóż oraz
podgryzaniu korzeni różnych roślin (ziemniak, burak, marchew), w magazynach zaś
niszczą przechowywane produkty żywnościowe. Ponadto gryzonie są nosicielami
zarazków powodujących choroby zakaźne człowieka (np. szczury). Do groźnych dla roślin
gryzoni należą: mysz polna, nornik polny, szczur wędrowny, zając szarak i królik dziki.