Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych
advertisement
15 Sylwia Kita Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Nowa Praca Socjalna Sylwia Kita Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Warszawa 2014 Autor: Sylwia Kita Wydawca: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, 00–697 Warszawa Tel.: 22 237 00 00 Fax: 22 237 00 99 e-mail: [email protected] www.crzl.gov.pl Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL: WYG International Sp. z o.o. ISBN 978–83–7951–301–7 (seria) 978–83–7951–316–1 (15) Skład: AgrafKa Sp. z o.o. Publikacja bezpłatna Nakład: 3000 egzemplarzy Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Słowo wstępne Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością. Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról – być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem 3 aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego – zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji. W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach. W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych. Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „ z” osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk. Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej. Zachęcam do lektury. dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Od Rady Redakcyjnej Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydziestu publikacji – dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce. Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego. Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej. Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie 5 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod. Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych ekspertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej – są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła. Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states. Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym. Życzymy miłej lektury! dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej 6 Rada Redakcyjna: dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP – Przewodniczący Rady Redakcyjnej – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie dr Ewa Flaszyńska – Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki mgr Barbara Kamińska-Skowronek – Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Tyszowcach prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko – Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie mgr Danuta Koczkodaj – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Słupsku mgr Krzysztof Kratofil – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Tarnowskich Górach dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet Łódzki dr Anna Zasada-Chorab – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich: dr Adam Krzyżanowski – Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański – Sekretarz Projektu Dominika Szeląg – Ekspert ds. e-learningu Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.: mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz – Kierownik Projektu dr Monika Miedzik – Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla – Ekspert merytoryczny 7 Nota o Autorze Sylwia Kita, ur. 19 lutego 1979 roku. Doktor nauk humanistycznych (2009 rok, Uniwersytet Śląski w Katowicach), psychoterapeuta w nurcie integracyjnym, specjalista przeciwdziałania przemocy w rodzinie, socjoterapeutka, prowadzi szkolenia z zakresu interwencji kryzysowej. Pracuje na stanowisku adiunkta w Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Prowadzi praktykę psychoterapeutyczną dla dorosłych i poradnictwo dla rodziców i młodzieży. Obszarem badań i zainteresowań autorki są psychoterapia, interwencja kryzysowa, kryzysy emocjonalne, zaburzenia zachowania młodzieży i dorosłych, przemoc rówieśnicza oraz przemoc w rodzinie. Autorka wielu artykułów naukowych i popularnonaukowych Recenzenci publikacji: dr hab. Anna Kanios – Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie dr Małgorzata Potoczna – Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego dr Ryszard Necel – Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu 9 Spis treści SŁOWO WSTĘPNE���������������������������������������������������������������������������������������� 3 OD RADY REDAKCYJNEJ ��������������������������������������������������������������������������������� 5 Rada Redakcyjna:�������������������������������������������������������������������������������������� 7 NOTA O AUTORZE���������������������������������������������������������������������������������������� 9 WSTĘP���������������������������������������������������������������������������������������������������� 13 1. ISTOTA I ZNACZENIE POJĘĆ ZWIĄZANYCH Z PRACĄ SOCJALNĄ W INTERWENCJI KRYZYSOWEJ �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 17 1.1. Kryzys psychologiczny – charakterystyka, obszary kryzysów���������������������������������� 18 1.1.1. Diagnoza kryzysu psychologicznego i stanów transkryzysowych��������������������� 30 1.2. Modele interwencji kryzysowej w pracy socjalnej��������������������������������������������� 32 1.2.1. Model równowagi, model poznawczy i model przemiany psychospołecznej�������� 32 1.2.2. Strategia sześciu kroków według Jamesa i Gillilanda���������������������������������� 36 1.2.3. Model pojedynczej sesji����������������������������������������������������������������� 51 1.3. Postępowanie pracownika socjalnego w sytuacjach kryzysowych���������������������������� 54 1.3.1. Kryzysy utraty i żałoby������������������������������������������������������������������� 58 1.3.2. Kryzysy emocjonalne związane z przemocą seksualną, fizyczną i psychiczną�������� 72 1.3.3. Kryzysy suicydalne��������������������������������������������������������������������� 109 2. PRACA SOCJALNA W INSTYTUCJONALNYCH SYTUACJACH KRYZYSOWYCH������������������� 127 2.1. Przemoc ze strony klienta pomocy społecznej������������������������������������������������ 129 2.2. Wybrane kryzysy w szkołach������������������������������������������������������������������� 132 2.2.1. Planowanie działań interwencyjnych przez pracownika socjalnego����������������� 141 3. KRYZYS PSYCHOLOGICZNY PRACOWNIKÓW SŁUŻB SPOŁECZNYCH���������������������������� 147 3.1. Wypalenie zawodowe w interwencji kryzysowej���������������������������������������������� 150 3.2. Wybrane narzędzia pomiaru wypalenia zawodowego���������������������������������������� 154 PODSUMOWANIE�������������������������������������������������������������������������������������� 159 SPIS RYSUNKÓW���������������������������������������������������������������������������������������� 161 SPIS TABEL���������������������������������������������������������������������������������������������� 163 BIBLIOGRAFIA������������������������������������������������������������������������������������������� 165 ANEKS 1: ŹRÓDŁA KRYZYSU – DIAGNOZA (KAFETERIA PROBLEMÓW)����������������������������� 171 ANEKS 2: KARTA KLIENTA OŚRODKA INTERWENCJI KRYZYSOWEJ���������������������������������� 175 ANEKS 3: PORADY DLA PROWADZĄCYCH INTERWENCJĘ������������������������������������������� 181 ANEKS 4: DIAGNOZA ZESPOŁU STRESU POURAZOWEGO PTSD (WEDŁUG DSM IV)��������������� 183 ANEKS 5: SŁOWNICZEK��������������������������������������������������������������������������������� 191 NOTATKI������������������������������������������������������������������������������������������������� 196 Wstęp Interwencja kryzysowa to stosunkowo młoda dziedzina pomocy i oddziaływań potrzebującym. Jej początki sięgają lat 50 – tych ubiegłego wieku, a pełny rozwój nastąpił dekadę później w Stanach Zjednoczonych. Początkowo traktowano ją jako formę krótkoterminowego wsparcia psychologicznego, jednakże wraz ze wzrostem złożoności problemów ludzi potrzebujących pomocy psychologicznej, zainicjowano połączenie różnych nurtów wspierania osób doświadczających trudnych sytuacji życiowych. Dotyczyło to w szczególności sytuacji związanych ze śmiercią osób bliskich, chorobą, kalectwem czy też przemocą. W Polsce podjęto próbę ujednolicenia rozumienia znaczenia pojęcia „interwencja kryzysowa” – zgodnie z treścią art. 47 ust.1 ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. z 2013 roku, poz. 182 ze zmianami) jest to „zespół interdyscyplinarnych działań podejmowanych na rzecz osób i rodzin będących w stanie kryzysu; celem interwencji kryzysowej jest przywrócenie równowagi psychicznej i umiejętności samodzielnego radzenia sobie, a dzięki temu zapobieganie przejściu reakcji kryzysowej w stan chronicznej niewydolności psychospołecznej”. Z treści powołanej definicji wynika, iż interwencja kryzysowa jest bezpośrednio ukierunkowana na szeroko rozumiany kryzys emocjonalny. Co więcej, interwencja kryzysowa może stanowić również pewien rodzaj prewencji pierwotnej, zapobiegającej powstawaniu stanów kryzysowych i patologicznych u jednostki, rodziny czy też grup społecznych. W tak rozumianych działaniach, mieszczących się w zakresie interwencji kryzysowej, bardzo dużą rolę mogą odgrywać pracownicy socjalni, którzy w swojej pracy niejednokrotnie doświadczają sytuacji, w których konieczne jest udzielenie klientom wsparcia psychologicznego. Przecież to pracownicy socjalni, jeszcze przed wyszkolonymi 13 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych interwenientami, jako pierwsi docierają do środowisk, w których odbywa się dramat i zauważa się wysoki stopień natężenia negatywnych emocji. Z końcem lat 90 – tych ubiegłego wieku nastąpiło odejście od patogenetycznego rozumienia interwencji kryzysowej, w którym główny nacisk był położony na określenie przyczyn, poziomu zaburzenia i nieprzystosowania klientów pomocy społecznej. Okazało się bowiem, że klienci pomocy społecznej, korzystając ze świadczeń socjalnych, rzadko podejmowali aktywność w kierunku samodzielnego rozwiązywania swoich problemów, nie mówiąc już o ich zapobieganiu ich powstawania. W chwili obecnej nacisk położony jest na aktywizację klientów, poprzez pokazanie im sposobów i metod radzenia sobie z sytuacjami trudnymi. Niniejsze opracowanie jest stworzone z myślą o pracownikach socjalnych, którzy coraz częściej stoją w obliczu silnych kryzysów emocjonalnych klientów i często nie wiedzą nawet w jaki sposób zacząć rozmowę z klientem przeżywającym silne emocje. Pierwszy rozdział zwiera szereg ustaleń terminologicznych związanych z kryzysem emocjonalnym, diagnozą kryzysu emocjonalnego, modelami interwencji kryzysowej oraz zawiera procedurę postępowania pracownika socjalnego w sytuacjach kryzysowych. Ze względu na ograniczenia wydawnicze, w rozdziale tym zostały omówione jedynie: kryzys utraty i żałoby, kryzysy emocjonalne związane z przemocą seksualną, fizyczną i psychiczną oraz kryzysy suicydalne. W rozdziale drugim została omówiona interwencyjna działalność pracownika socjalnego w szkole na wypadek śmierci, przemocy rówieśniczej oraz przemocy ukrytej wśród uczniów. W rozdziale tym została również przedstawiona sytuacja pracownika będącego w relacji z agresywnym klientem. Rozdział trzeci jest skupiony wokół analizy kryzysu emocjonalnego samych pracowników socjalnych, którzy są poddawani nieustannej presji głównie z powodu pracy z klientami w kryzysach emocjonalnych. Każdy rozdział został opatrzony podsumowaniem, pytaniami sprawdzającymi oraz zalecaną literaturą. Ponadto niniejsze opracowanie zawiera 5 aneksów: Źródła kryzysu – diagnoza (kafeteria problemów), Karta klienta Ośrodka Interwencji Kryzysowej, 14 Porady dla prowadzących interwencję, Diagnoza zespołu stresu pourazowego PTSD (według DSM IV) i Słowniczek. Celem niniejszego opracowania jest jedynie próba przedstawienia psychologicznych aspektów interwencji kryzysowej, a nie analiza instytucjonalna struktury istniejącej pomocy społecznej, dlatego też w opracowaniu pominięto analizę infrastruktury pomocy społecznej. 15 1. ISTOTA I ZNACZENIE POJĘĆ ZWIĄZANYCH Z PRACĄ SOCJALNĄ W INTERWENCJI KRYZYSOWEJ W wyniku rozwoju w krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych zróżnicowanych modeli aktywizacji klientów pomocy społecznej, znaczenia nabrało tak zwane podejście salutogenetyczne, zgodnie z którym najważniejszym celem pomocy jest aktywizowanie jednostki w niwelowaniu kryzysów i zapobieganiu ich powstawania. Twórcą omawianego modelu jest A. Antonovsky, dla którego inspirację stanowiła teoria stresu Lazarusa, zgodnie z którą zarówno stres, jak i kryzysy są wszechobecne w życiu każdego człowieka, zaś różnica polega jedynie na zróżnicowanym reagowaniu na czynniki patogenne (stresory). Według Antonovsky´ego o jakości radzenia sobie człowieka z trudnościami życiowymi decydują następujące czynniki: 1. Styl życia i zachowania zdrowotne jednostki wraz z wzorami samoopieki i pełnionymi rolami społecznymi; 2. Niedociążenie lub przeciążenie stymulacyjne oraz aktywny udział w kształtowaniu pozytywnych doświadczeń życiowych; 3. Stresory i wydarzenia krytyczne, które mogą prowadzić do negatywnych bądź ambiwalentnych (sprzecznych) konsekwencji albowiem decydującą rolę odgrywa subiektywna ocena znaczenia wydarzeń oraz kompetencje twórczego zmagania się ze stresem wydarzeń krytycznych; 4. Uogólnione zasoby odpornościowe, które działają niezależnie od sytuacji i stanowią bufory (zasoby, magazyn) dla działających czynników ryzyka zdrowia; 5. Poczucie koherencji, a więc przekonanie o przewidywalności i racjonalności świata oraz własnej sytuacji życiowej, na które składają się trzy komponenty: poczucie zrozumiałości, poczucie zaradności, poczucie sensowności oraz poczucie zaradności1. 1 A. Antonowsky, Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, Fundacja IPN, Warszawa 1995, s. 48. 17 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Warto zwrócić uwagę na poszczególne elementy każdego z wyróżnionych czynników podejścia salutogenetycznego. Szczególnego znaczenia w tym podejściu nabierają takie cechy, takie jak: subiektywna ocena, aktywny udział w kształtowaniu pozytywnych doświadczeń życiowych, kompetencje w samodzielnym zmaganiu się ze stresem, a przede wszystkim poczucie zrozumiałości, sensowności i zaradności. W każdym z tych elementów widoczna jest podmiotowość człowieka i jego subiektywizm w myśleniu, jak i w działaniu. Stąd współcześnie rozumiana interwencja kryzysowa kładzie nacisk na aktywizowanie człowieka i szukanie jego zasobów, ale w taki sposób, aby miał on poczucie, że sam może podejmować działania i ponosić za nie odpowiedzialność. Oczywiście, nie w każdej sytuacji możliwe jest korzystanie z podejścia salutogenetycznego. Jeżeli bowiem mamy bowiem do czynienia z katastrofą, wypadkiem czy pożarem, to celem szeroko rozumianej interwencji jest przede wszystkim współpraca różnych służb (straży pożarnej, policji, ratowników medycznych) jednakże w niniejszym opracowaniu omówione zostanie aspekt wsparcia psychologicznego klientów. Jak sama nazwa wskazuje, współcześnie rozumiana interwencja kryzysowa, jest dziedziną pomocy ukierunkowaną na szeroko rozumiany kryzys emocjonalny, a nie kryzys gospodarczy czy też ekonomiczny. Chcąc zatem dalej omawiać działania interwencji kryzysowej, w pierwszej kolejności należałoby wskazać, czym jest kryzys emocjonalny. 1.1. Kryzys psychologiczny – charakterystyka, obszary kryzysów Podobnie jak w przypadku interwencji kryzysowej, badania nad kryzysem psychologicznym rozpoczęły się w latach 50 – tych ubiegłego wieku, jednakże nie istnieje ujednolicona definicja kryzysu, głównie z powodu występowania zróżnicowanego rozumienia pojęcia „kryzys” w teorii i praktyce. Najczęściej przyjmuje się, że kryzys psychologiczny następuje kiedy została naruszona zasada homeostazy czyli naruszenie równowagi psychicznej człowieka. Mówiąc inaczej, podstawowym założeniem w teorii kryzysu jest zachwianie poczucia stabilizacji człowieka w otaczającej go rzeczywistości. Jeśli ta równowaga została zaburzona, następuje wzrost uczucia niepokoju, napięcia czy też lęku. Pojęcie „kryzys emocjonalny” jest używane zamiennie z innymi pojęciami, takimi jak: „wydarzenie krytyczne”, „frustracja”, „konflikt”, „stres” lub „trauma”. Pamiętać jednak należy, że każde z tych pojęć dotyczy jakiegoś wąskiego aspektu przykrych, trudnych doświadczeń. Przykładowo, frustracja dotyczy opisu stanu emocjonalnego powstałego 18 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej na skutek niemożności osiągnięcia celu za pomocą posiadanych środków. Z kolei teoria konfliktu zakłada, że człowiek przeżywa kryzysy na skutek boleśnie odczuwanej trudności z podjęciem decyzji. Jedynie teoria stresu stanowi pomost łączący teorię kryzysu z psychologią2. Według R. Lazarusa3 stres nie jest zlokalizowany ani w jednostce ani w otoczeniu, a stanowi raczej pewien rodzaj relacji, transakcji między człowiekiem i jego otoczeniem. Jest to tzw. relacja stresowa, która jest traktowana jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi między zasobami (możliwościami) jednostki a wymaganiami otoczenia. Koncepcja Lazarusa jest bardo podobna do koncepcji anomii R. Mertona, zgodnie z którą człowiek z reguły jest racjonalny w swoich zachowaniach, a przyczyną jego zachowań odbiegających od przyjętych norm, jest dysproporcja między posiadanymi środkami (zasobami), a celami, które pragnie osiągnąć. Zgodnie z relacyjną teorią stresu R. Lazarusa, stres jest szczególnym rodzajem relacji między człowiekiem, a otoczeniem, która jest oceniana przez osobę jako obciążająca, przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. Tym samym definicja ta ukazuje swego rodzaju zależność między tym, jakie zasoby posiada jednostka, a tym, w jaki sposób określa ona swoje położenie, przy czym zauważalny jest tutaj wysoki stopień subiektywności w ocenie takiej relacji. Przykładowo, dla jednej osoby wypadek samochodowy może być przeżyciem traumatycznym, a dla drugiej, jedynie pretekstem do zakupu kolejnego samochodu i źródłem pojawienia się myśli, że konsekwencje wypadku mogły być dużo większe. W pierwszym przypadku wewnętrzne zasoby człowieka nie były wystarczające do poradzenia sobie z trudną sytuacją, w drugim – wręcz przeciwnie, uruchomiły nowe pokłady energii do działania. Na tym właśnie polega relacyjność teorii stresu. W subiektywnym odbiorze sytuacji stresowej, w pierwszej fazie najczęściej następuje wzrost motywacji do działania, jednakże pojawiające się wraz z upływem czasu kolejne wydarzania, mogą przyczyniać się do wyczerpania środków zaradczych, a w konsekwencji wystąpienia poczucia beznadziejności, przygnębienia, a ostatecznie przejścia w stres chroniczny. 2 3 Zob. D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 31. A. Lazarus, [w:] J.O. Prochaska, J.C. Norcross Systemy psychoterapeutyczne. Analiza transteoretyczna, IPZ, Warszawa 2006, s. 542–547. 19 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Rys. 1. Źródło powstania kryzysu Rys. 1. Źródło powstania kryzysu Relacja Osoba Otoczenie Sytuacja stresująca Subiektywna ocena sytuacji Myśli pozytywne Myśli negatywne „Nic mi nie grozi” „Nie dam sobie rady”, „Mogłoby być gorzej” „Do niczego się nie nadaję”; „Poradzę sobie”, itp. „Jestem beznadziejny”, itp. Wzrost napięcia Wyczerpanie zasobów (mechanizmów obronnych) Kryzys emocjonalny Antycypowanie zagrożenia (podtrzymywanie lęku) Źródło: Opracowanie własne za D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach Źródło: Opracowanie własne za D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologiczpsychologicznych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010 nych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010 Przedstawiony rysunek ukazuje złożoność powstania kryzysu emocjonalnego, którego Wzrost napięcia niewątpliwie przyczynia się do przechodzenia z konfrontacyjnych źródłem jest subiektywna ocena danej sytuacji i wskazuje, że powstały kryzys emocjonalny form zmagania się z rzeczywistością, do uruchomienia mechanizmów obronnych. jest podtrzymywany przez subiektywną interpretację wydarzenia. W ten sposób osoba, Przykładowo, osoba, która konfrontuje się z trudną dla niej sytuacją: stratą męża, poprzez zawężone myślenie, potęguje uczucie niepokoju i lęku, co z kolei prowadzi do żony, przyjaciela czy też śmiercią bliskiej osoby, nie mogąc pogodzić się z rzeczypojawienia się negatywnych myśli, emocji i zachowań, a w konsekwencji do powstania wistością, uruchamia mechanizmy obronne. Najczęściej do radzenia sobie z trudną sytuacją wykorzystuje mechanizm 10 wyparcia, który polega na niedopuszczaniu do świadomości faktu śmierci ważnej dla niego osoby, poprzez przypominanie sobie miłych chwil spędzonych z daną osobą, częste oglądanie zdjęć zmarłej osoby czy też dotykanie rzeczy zmarłego, które pozostały jego śmierci. Przykładowo, rodzice zmarłego dziecka bardzo często pozostawiają rzeczy w jego pokoju, chcąc żyć w przekonaniu, że zaraz ono wróci i będzie się nimi bawić. Wdowy, nawet kilka lat zachowują przybory do golenia po zmarłych mężach i każdorazowo płaczą, jeśli 20 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej jkąt emocji klienta w kryzysie Rys. 2. Trójkąt emocji klienta w kryzysie S (smutek) L (lęk) G (gniew) Źródło: Opracowanie własne. ło: Opracowanie własne . tylko usłyszą, że powinny pozbyć się „tych” rzeczy. Niemalże jednocześnie pojawia u, jako najczęściej występującej emocji, nie można utożsamiać ze się u tych osób kolejny mechanizm określany jako racjonalizacja, a więc tworzenie „nowej rzeczywistości”, nadawanie znaczenia prawdziwości rzeczom czy teżemocjonalne faktom ęk jest pozbawiony obiektu wywołującego cierpienie nieracjonalnym – osoby takie twierdzą często, że widziały osobę zmarłą. Czasami pod akcją emocjonalną powstałą na się skutek przemyśleń i przekonania, że wpływem silnych emocji pojawia regresja czyli powracanie do wcześniejszego zachowania, np. do dziecięcych sposobów reagowania na stres lub projekcja, kiedy i nieprzewidywalny. literaturze lęki skłonności. stanowi swego rod osoba przypisujeW innym osobom swojeprzedmiotu błędy, wady, emocje 4 . Gniew jest trudnyobronnych do obiektywnego cia – w świecie” Każdy z wymienionych mechanizmów jest nieświadomiezdefiniowania, wykorzysty- Patrząc w wany w jednym celu – obniżenia poziomu lęku. Niestety subiektywność oceny rzeczywistości jest tak silna, że uruchomione mechanizmy obronne nie zawsze są wystarczające. Jeżeli zaś mechanizmy przestaną chronić świadomość przed treściami słońce. Jak przezwyciężyć grozępsychologiczny śmierci, Instytut Psychologii wzbudzającymi niepokój, pojawia się kryzys (emocjonalny) (rys.1). Przedstawiony rysunek ukazuje złożoność 11 powstania kryzysu emocjonalnego, którego źródłem jest subiektywna ocena danej sytuacji i wskazuje, że powstały kryzys emocjonalny jest podtrzymywany przez subiektywną interpretację wydarzenia. W ten sposób osoba, poprzez zawężone myślenie, potęguje uczucie niepokoju i lęku, co z kolei prowadzi do pojawienia się negatywnych myśli, emocji i zachowań, 21 Zdr Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych a w konsekwencji do powstania zaburzenia równowagi emocjonalnej. Dominuje przy tym pogląd, że kryzys emocjonalny powstaje na skutek utraty równowagi i rozwoju stresu. Oczywiście utrata równowagi jest ściśle związana z poczuciem utraty bezpieczeństwa w środowisku, które z natury jest dynamiczne i sprzyja powstawaniu niespodziewanych sytuacji. Pamiętać przy tym trzeba, że każda zmiana, nawet ta najmniejsza, może wywołać negatywne emocje związane z poczuciem chaosu, co objawia się na czterech płaszczyznach: a. a) płaszczyźnie emocjonalnej; b. b) płaszczyźnie biofizjologicznej; c. c) płaszczyźnie poznawczej; d. d) płaszczyźnie behawioralnej. Człowiek, który przeżywa kryzys na płaszczyźnie emocjonalnej doświadcza silnego poczucia straty, pustki i szoku emocjonalnego. Osoba taka zaczyna doświadczać na przemian lęku, gniewu, smutku (rys.2). Lęku, jako najczęściej występującej emocji, nie można utożsamiać ze strachem, ponieważ lęk jest pozbawiony obiektu wywołującego cierpienie emocjonalne. Lęk jest również reakcją emocjonalną powstałą na skutek przemyśleń i przekonania, że świat jest chaotyczny i nieprzewidywalny. W literaturze przedmiotu lęk stanowi swego rodzaju czysty skutek „bycia – w świecie”4. Gniew jest trudny do obiektywnego zdefiniowania, głównie ze względu na subiektywność jego odczuwania i okazywania. Z kolei smutek, to stan emocjonalny związany z utratą kogoś lub czegoś. O stopniu jego odczuwania decyduje siła przywiązania (więzi) z drugą osobą lub rzeczą czy też sytuacją – im silniejsza jest więź, tym silniej występuje odczuwanie smutku. Wyróżnione emocje w kryzysie emocjonalnym występują naprzemiennie i wytwarzają energię, która uwolniona jest niezwykle pomocna w zdrowieniu. Problem pojawia się w sytuacji, kiedy powstała energia jest skierowana przeciwko samemu sobie, przeradzając się w smutek, który z kolei potęguje uczucie lęku i złości na siebie samego. Wtedy trójkąt się zamyka, a siła destrukcyjnej energii może być tak duża, że dochodzi do myśli autodestrukcyjnych, depresji, samobójstw, uzależnień czy też samookaleczeń. Kryzys emocjonalny na płaszczyźnie biofizjologicznej jest związany z rozstrojeniem procesów fizjologicznych. Na skutek odczuwanego napięcia emocjonalnego 4 22 I. Yalom, Patrząc w słońce. Jak przezwyciężyć grozę śmierci, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2008. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej pojawiają się dolegliwości somatyczne – najczęściej są to bóle głowy, nadmierna potliwość, bóle klatki piersiowej, bóle brzucha czy też tzw. drżączka rąk lub nóg. Dodatkowo osoby w kryzysie emocjonalnym doświadczają wielu dolegliwości związanych z ograniczonym postrzeganiem otoczenia (zawężone myślenie) oraz trudności w koncentracji uwagi i przy podejmowaniu decyzji – jest to tzw. płaszczyzna poznawcza. Osoby w kryzysie koncentrują się głównie na szoku, na tym co ich spotkało. W przypadku silnie skrajnych emocji, doznanych, np. na skutek gwałtu, osoby w fazie ostrego stresu5 mają nawet trudności z podaniem własnego imienia i nazwiska. Wreszcie kryzys emocjonalny w płaszczyźnie behawioralnej przejawia się najczęściej w trudnościach z kontrolowaniem własnego życia. Osoby znajdujące się w kryzysie odczuwają lęk przed innymi ludźmi, ale z drugiej strony wykazują silną zależność od innych. Bardzo często doświadczają sprzecznych, niespójnych emocji, np. śmieją się w sytuacji napięcia emocjonalnego, mają również trudność z przyjęciem pomocy, a nawet jeśli ją otrzymują, nieudolnie z niej korzystają. Zdarza się, że osoby te podejmują niespodziewane i nieprzemyślane zachowania, a nawet wchodzą w konflikt z prawem. Wielu pracowników socjalnych jest świadkami sytuacji, kiedy klient pomocy społecznej wycofuje się proponowanych mu form wsparcia czy też podejmuje trudne do zrozumienia, irracjonalne z punktu widzenia pracownika socjalnego działania. Nie można jednak zapominać, że każda z decyzji podjętych przez klientów jest uwarunkowana wieloma czynnikami, zaś część z nich jest bezpośrednią konsekwencją pozostawania w kryzysie psychologicznym, który powinien być zdiagnozowany6 zanim pracownik rozpocznie pracę nad zmianą zachowań klienta. Wspomniana wielość czynników jest związana z występowaniem modeli kryzysów psychologicznych, które z kolei są uwarunkowane różnymi sytuacjami i wydarzeniami w życiu człowieka. 5 Zespół Ostrego Stresu Pourazowego (ang. ASD), to objawy doświadczane bezpośrednio po urazie psychicznym. Mogą trwać od kilku dni do 4 tygodni. Do objawów ostrej reakcji na stres zalicza się: a) uczucie obcości własnej osoby, ciała (depersonalizacja) b) odczucie obcości świata (derealizacja) c) uczucie oszołomienia d) poczucie odrętwienia e) problemy z pamięcią f ) złość, gniew, rozpacz 6 g) unikanie innych, izolację. Diagnoza kryzysów emocjonalnych zostanie omówiona w kolejnym podrozdziale. 23 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Stąd koniecznym wydaje się wskazanie modeli rodzajów kryzysów emocjonalnych, z którymi pracownik socjalny może spotkać się w swojej pracy z klientami pomocy społecznej7 (rys 3). Rys. 3. Modele rodzajów kryzysów emocjonalnych Rys. 3. Modele rodzajów kryzysów emocjonalnych Modele rodzajów kryzysów emocjonalnych utrata lub zachwianie równowagi zagrożenie koncepcji własnego Ja i tożsamości osłabienie poczucia sensu życia zablokowanie lub brak zasobów moment krytyczny w rozwoju Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa, w kryzysach Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa,Pomoc Pomoc w kryzysach psychologicznych, Warszawa 2010. psychologicznych, Warszawa 2010. Kryzys rozumiany jako utrata lub zachwianie równowagi występuje na skutek rozbieżKryzyspercepcją, rozumianyczyli jakopostrzeganiem utrata lub zachwianie równowagi występuje na skutek ności pomiędzy sytuacji zagrażającej, a posiadanymi pomiędzy percepcją, czyli postrzeganiem sytuacji zagrażającej, a posiadanymi przezrozbieżności klienta pomocy społecznej zasobami radzenia sobie w trudnych chwilach. przez klienta pomocy społecznej zasobami radzenia sobie w trudnych chwilach. W tym W tym przypadku kryzys jest rozumiany jako rodzaj stresu, w którym pod wpływem przypadku kryzys jest rozumiany jako rodzaj stresu, w którym pod wpływem sytuacji sytuacji problemowej, następuje załamanie równowagi emocjonalnej. Przykładem następuje załamanie równowagi emocjonalnej. Przykładem takiej sytuacji takiej problemowej, sytuacji stresowej może być powódź, pożar, choroba, śmierć, kradzież czy też stresowej może być powódź, pożar, choroba, śmierć, kradzież czy też gwałt. Warto przy tym gwałt. Warto przy tym zwrócić uwagę, że utrata równowagi psychologicznej nie uwagę, że utrata równowagi psychologicznej nie musi być następstwem pojawienia musi zwrócić być następstwem pojawienia się konkretnej, jednej sytuacji, a może być konsię konkretnej, jednej sytuacji, a może być konsekwencją kumulacji wcześniejszych, nie sekwencją kumulacji wcześniejszych, nie przepracowanych kryzysów. Należy przy przepracowanych kryzysów. Należy przy tym zauważyć, że klienci pomocy społecznej, pod tym zauważyć, że klienci pomocy społecznej, pod wpływem dużej liczby sytuacji wpływem dużej liczby sytuacji trudnych, przy kolejnym niepowodzeniu, przyjmują postawę trudnych, przy kolejnym niepowodzeniu, przyjmują postawę biernej akceptacji rzebiernej akceptacji rzeczywistości i wycofują się z czynności zmierzających do poprawy czywistości i wycofują się z czynności zmierzających do poprawy własnej sytuacji. własnej sytuacji. Kryzys rozumiany jako zagrożenie koncepcji własnej osoby i tożsamości pozostaje w 7 W literaturze przedmiotu spotyka się również inny, bardziej uproszczony podział kryzysów emocjonalnych: a) kryzysy rozwojowe – są to wydarzenia związane z normalnym rozwojem, czy też ewolucją. kryzysem może być np. reakcja na urodzenie 14 dziecka, zmianę pracy lub jej utratę, przejście na emeryturę, itp. b) kryzysy sytuacyjne, które pojawiają się w nagłych sytuacjach takich jak gwałt, wypadek samochodowy, choroba, śmierć c) kryzysy egzystencjalne – dotyczą sytuacji, w których pojawia się konflikt wewnętrzny na skutek podsumowań własnego życia, poczucia pustki, itp. 24 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Kryzys rozumiany jako zagrożenie koncepcji własnej osoby i tożsamości pozostaje w ścisłym związku z kryzysami rozwojowymi E. Eriksona8, zwanymi również kryzysami przemiany. Kryzysy takie pojawiają się adekwatnie do faz rozwoju każdego człowieka, zaś pracownicy socjalni powinni zdawać sobie sprawę z tego, że życie człowieka jest ciągłą zmianą. Oznacza że rozwiązanie problemów w jednym stadium rozwojowym nie zabezpiecza człowieka przed ich pojawieniem w późniejszych stadiach. Ponadto, jakość rozwiązywania sytuacji problemowych zależy od jakości i sposobu wychowania dziecka w rodzinie oraz nabytych w niej umiejętności. W konsekwencji osoby, które były wychowywane w rodzinach dysfunkcyjnych, mają trudności w byciu dojrzałym rodzicem, czy też osobą odpowiedzialną za swoje działania, co w praktyce jest określane terminami takimi jak „dziedziczenie bezrobocia”, „wyuczona bezradność”, „niewydolność wychowawcza”. Pamiętać przy tym trzeba, że prawdopodobne jest, iż w danej rodzinie istnieje możliwość nakładania się kryzysów występujących u poszczególnych jej członków – przykładowo agresja w rodzinie może być skutkiem kryzysu rozwojowego nastolatka i rodzica, który przechodzi kryzys wieku średniego. Sytuacja taka dodatkowo potęguje odczuwanie kryzysu przez daną osobę. Zgodnie ze wspomnianą koncepcją kryzysów rozwojowych można wyróżnić następujące po sobie kryzysy (przełomu życia): a. ufność – nieufność (1 rok życia) – w tym okresie życia człowieka tworzy się postawa uczuciowa wobec otoczenia i własnej osoby; jeśli dziecko ma zaspokajane potrzeby uważności przez otoczenie, w kolejnych stadiach rozwojowych będzie wykazywać ufność, spontaniczność i postawę akceptacji w stosunku do innych; w przeciwnym wypadku, kiedy wystąpią niedostatki w opiece – istnieje duże prawdopodobieństwo pojawienia się u dziecka braku zaufania, podejrzliwości i lęku; b. anatomia, a wstyd i zwątpienie (2–3 rok życia) – wraz z rozwojem umiejętności motorycznych, dziecko nabiera umiejętności i możliwości panowania nad swoimi popędami, potrzebami i otoczeniem, ma poczucie możliwości samodzielnego poznawania świata i tym samym pragnie wszystko robić bez pomocy dorosłych; jeżeli rodzice rozumieją te potrzebę autonomicznego działania i ją tolerują – wytwarza się autonomia dziecka; jeżeli rodzice są zbyt niecierpliwi, krytyczni i szorstcy w stosunku do dziecka, umacnia się w nim poczucie wstydu i wątpliwości; 8 E. Erikson [w:] C.S. Hall, G. Lindzey, J.B. Campbell, Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2010, s. 207–214. 25 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych c. inicjatywa – poczucie winy (4–5 rok życia) – jest to okres rywalizacji z innymi dziećmi; dziecko jest już zdolne do samodzielnego podejmowania inicjatywy wielu zabaw, organizowania przestrzeni wokół siebie; jeżeli dziecko czuje, że rodzice uważają je za zbyt absorbujące i wyśmiewają jego zabawy – w dziecku wzrasta poczucie winy; d. pracowitość – poczucie niższości (6–12 rok życia) – jest to okres rozwoju dziecka, w którym dziecko potrzebuje uznania i pochwały za wykonane zadanie; dziecko jest skłonne do poznawania tajników wiedzy; zachęcanie dziecka do aktywności i inicjowanie zadań do wykonania i nagradzanie za starania przyczyniają się do wytworzenia u dziecka zmysłu pracowitości; w przeciwnym wypadku – przy nadmiarze krytyki i braku zainteresowania powstaje w dziecku poczucie niższości i zniechęcenia; e. adolescencyjny kryzys tożsamości (13–18 rok życia); jest to bardzo trudny czas dla dorastającego człowieka – młody człowiek zaczyna sobie zadawać pytania, kim jest i co chce robić ze swoim życiem; przy określaniu jego tożsamości potrzebne są rozwinięte siły ego – ufności, że świat jest wystarczająco bezpiecznym miejscem do realizacji własnych możliwości i autonomii, dzięki której człowiek ufa sobie oraz inicjatywy i pracowitości; oznacza to, że jeśli młody człowiek posiada mocno ugruntowane zasoby z dzieciństwa, to stworzy sobie solidne poczucie własnej tożsamości; w przeciwnym wypadku powstanie problem egzystencjalny, który przejawia się trudnościami w określaniu tego, co chce robić, co będzie robił w przyszłości, kim chce być lub kim chciałby być; wielu młodych ludzi nie wie, co zrobić ze swoim życiem i odpowiedzi na to pytanie szukają w grupach rówieśniczych czy na forach internetowych; f. intymność – izolacja (19–30 rok życia) – jest to czas nawiązywania bliższych, bardziej intymnych relacji z innymi ludźmi bez utraty własnej tożsamości; przeciwieństwem jest życie w samotności, w odizolowaniu od rówieśników oraz płci przeciwnej; g. twórczość – stagnacja, kryzys wieku średniego (31–50 rok życia) – jest to czas podsumowania swojego życia i swoich dotychczasowych osiągnięć; powodzenie i zadowolenie z siebie przyczynia się do zwiększenia ilości i jakości podejmowanych działań; jeśli natomiast podsumowanie wykaże wartości ujemne – pojawia się poczucie straty życia i zmarnowanego czasu, a w konsekwencji dochodzi do pojawienia się destrukcyjnych myśli, niekiedy depresji, a nawet myśli samobójczych; h. integralność – rozpacz (od 51 roku życia) – integralność zakłada dodatni bilans życiowy, pogodzenie się z przemijaniem życia; jeżeli człowiek ma trudność 26 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej z zaakceptowaniem swojego życia pojawia się rozpacz i lęk przed śmiercią; w okresie tym ludzie doświadczają przykrego dla nich przekonania, że nie warto podejmować żadnych działań z uwagi na zbliżający się kres życia. Każdy z wymienionych rodzajów kryzysów przemiany jest ściśle związany z aspektem egzystencjalnym człowieka. Erikson, poprzez prowadzenie licznych badań, dowiódł, że od jakości życia w rodzinie zależy jakość i przebieg dalszych etapów rozwojowych. Osoby korzystające z pomocy społecznej lub interwencji kryzysowej mogą znajdować się w stadium kryzysu przemiany, który wraz z konkretną sytuacją stresową przyczynia się do zachwiania równowagi życiowej (zaburzenia homeostazy). Warto zatem pamiętać o możliwości pojawienia się zagrożenia w postrzeganiu siebie przez klienta pomocy wywołanego określonym rodzajem kryzysu przemiany. Stąd, przy przeprowadzaniu wywiadów diagnostycznych i środowiskowych ważną informacją jest wiek klienta oraz rodzaj zgłaszanego przez niego problemu9. Zablokowanie lub brak w zasobach człowieka strategii zaradczych i obronnych adekwatnych do sytuacji zagrożenia, jest konsekwencją niemożności poradzenia sobie z narastającym napięciem stresu, przy braku dostępu do mechanizmów obronnych. Kryzys w tym przypadku jest rezultatem kombinacji właściwości jednostki i posiadanej przez nią strategii zmagania się z trudnymi sytuacjami. Poprzez zablokowanie zasobów rozumie się występowanie wszechogarniającego poczucia bezradności, bezsilności oraz ogólne poczucie utraty mocy. Zgodnie z tak rozumianym kryzysem, klienci pomocy społecznej, którzy go doświadczają, nie powinni być traktowani jako osoby dysfunkcjonalne czy też niekompetentne. Wynika to z faktu, iż przyczyną zablokowania zdolności radzenia sobie są najczęściej wydarzenia krytyczne, które wywołują stres o wysokim stopniu nasilenia. Ponadto w obliczu sytuacji stresowej, mogą pojawić się mechanizmy obronne, np. wyparcie, które zarówno zaburzają procesy poznawcze, jak i blokują dostęp do przyjęcia nowych rozwiązań. Ostatnim, wskazanym rodzajem kryzysu jest tzw. moment krytyczny, wymuszający konieczność zmiany życiowej. Zmiany takie mogą być pozytywne i negatywne, zaś człowiek przechodząc kolejne fazy rozwoju dokonuje w sobie pożądanych lub niepożądanych zmian. Powstrzymywanie się przed podjęciem decyzji nie sprzyja rozwojowi. Człowiek przeżywa wówczas tzw. zastój egzystencjalny, tracąc przy tym energię do jakiegokolwiek działania. 9 Zgodnie z nowymi standardami interwencji kryzysowej istnieje tzw. kafeteria problemów ułatwiająca określenie źródeł kryzysu. 27 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Tak rozumiany kryzys nie musi być rozumiany jako coś, co zagraża egzystencji człowieka. Oznacza to, że kryzys egzystencjalny może być również ujmowany w pozytywnym tego słowa znaczeniu. Przykładem pozytywnego rozumienia kryzysu może być sytuacja, w której klient po założeniu niebieskiej karty, postanawia udać się na warsztaty korekcyjno – edukacyjne dla osób stosujących przemoc. Każdy z wyżej wymienionych kryzysów charakteryzuje się tzw. dynamiką kryzysu psychologicznego. Co prawda w psychologii kryzysu nie ma jednego wzoru reakcji kryzysowych, jednakże znajomość oraz umiejętność rozpoznawania faz rozwoju kryzysów emocjonalnych, może w znacznym stopniu zredukować przechodzenie krytycznych sytuacji stresowych w rozwinięte, chroniczne kryzysy. Opisując dynamikę kryzysu psychologicznego warto wspomnieć o koncepcji G. Caplana, który wyróżnia wyróżnia cztery fazy reakcji kryzysowej10. Pierwszą, początkową fazę charakteryzuje napięcie, wywołujące zwykłe reakcje adaptacyjne (jest to naturalna reakcja na stres). Chodzi tutaj przede wszystkim o wzrost adrenaliny, poddenerwowanie i pobudzenie emocjonalne, zmuszające człowieka do wykonania określonych czynności, które zmniejszą napięcie wywołane określoną sytuacją. Druga faza przyczynia się do dalszego wzrostu napięcia, które już nie może być zredukowane, głównie z powodu braku sukcesów w radzeniu sobie z trudną sytuacją. W trzeciej fazie kryzysu następuje dalszy wzrost napięcia, który prowadzi do ostatecznej mobilizacji zasobów człowieka oraz dostępnych mu środków zewnętrznych w otaczającym go środowisku. Jeśli kryzys nie zostanie zatrzymany w jednej z tych trzech faz, istnieje ryzyko przejścia w czwartą fazę – tzw. ostrą fazą kryzysu11. Pamiętać przy tym trzeba, że dynamika trwania kryzysu jest zależna od jakości reagowania człowieka na konkretny rodzaj stresu – badania wykazują, iż np. depresja powszechnie występuje w sytuacji utraty kogoś bliskiego (śmierć, rozstanie, rozwód, separacja) lub przewlekłej choroby, a nie występuje u ofiar gwałtu12. Nie ulega żadnej wątpliwości, że wiedza na temat dynamiki kryzysu ułatwia lepsze zrozumienie sposobów reagowania klienta. Co więcej, znajomość dynamicznie zmieniających się faz kryzysu, przyczynia się do opracowania lepszej strategii pomocy, a tym samym, współpraca z człowiekiem w kryzysie jest bardziej wydajna. Czym innym jest bowiem praca z klientem, będącym w początkowej fazie kryzysu, a czym innym – praca z klientem znajdującym się w ostatnim stadium rozwoju kryzysu. 12 10 11 28 G. Caplan, Emotional Crisis (w:) M. Deutsch, H. Fishbein (red.), The Encyclopedia of Mental Health, Basic Books, New York 1963. Zwaną inaczej ASD; więcej o ASD w podrozdziale 1.1.1. Za D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc …, s. 58. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Kończąc rozważania na temat charakterystyki stanów kryzysowych, należy dodatkowo wspomnieć, iż zjawiska kryzysowe mogą oznaczać również szansę rozwoju, a nie tylko i wyłącznie ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych. Kryzys może się okazać się bowiem ważnym momentem zmiany perspektywy życiowej, tzw. punktem zwrotnym w myśleniu i postrzeganiu swojej osoby w przestrzeni społecznej. Przykładowo, odejście od partnera/partnerki może przyczynić się do wyzwolenia pokładów energii (rys. 2) w kierunku rozwoju osobistego i zawodowego. Stąd przy omawianiu kryzysów powinno się mieć na uwadze ich progresywny i rozwojowy charakter. Wbrew pozorom, lęk i początkowa dezorganizacja mogą przyczynić się do: 1. wzmocnienia psychicznego, odkrycia nowych, dotąd uśpionych zasobów radzenia sobie z trudnościami – niektórzy klienci pomocy społecznej na skutek powodzi potrafili (przy wsparciu pracowników socjalnych i interwenientów) pozyskać pomoc finansową, odbudować własną motywację do działania i motywację do poprawy standardu życia, a w konsekwencji obecnie mieszkają w lepszych warunkach bytowych niż przed powodzią 2. polepszenia jakości relacji z innymi – na przykład poprzez doraźną działalność asystentów rodziny, rodzice uczą się nowych zachowań w stosunku do własnych dzieci, a w obawie przed pozbawieniem lub ograniczeniem praw rodzicielskich, nabywają nowe umiejętności wychowawcze 3. polepszenia obrazu własnej osoby, a nawet zmiany tożsamości i wzrostu samooceny – dzieje się tak głównie poprzez zauważenie własnej aktywizacji w kierunku zmiany na lepsze Człowiek, który przy wsparciu innych, zaczyna dostrzegać skutki własnych działań, automatycznie kwestionuje negatywne myśli na swój temat. Stąd bardzo ważne jest niewyręczanie klientów w realizacji podejmowanych działań – klienci odkrywają w ten sposób swój potencjał i sens życia. W pracy z klientem ważne jest przekazanie mu informacji, iż po przejściu kryzysu emocjonalnego nikt nie pozostaje takim samym człowiekiem. W zależności od sposobu poradzenia sobie przez jednostkę z trudną sytuacją, możliwe jest również pojawienie się u jednostki stanu psychicznego gorszego niż przed kryzysem – oznacza to, że kryzys może przyjąć, oprócz progresywnego również regresywny charakter. Dzieje się tak głównie na skutek braku nadziei na rozwiązanie problemu, spadku wiary w swoje możliwości oraz destrukcyjnego przekonania o niemożliwości konstruktywnego rozwiązania nadal pogarszającej się 29 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych sytuacji. W konsekwencji, na skutek nieradzenia sobie z napięciem emocjonalnym, człowiek może przejść w stan uzależnienia od substancji psychoaktywnych lub alkoholu. Pamiętać ponadto należy, iż wiele osób obawia się ponadto nawrotu do stanu przedkryzysowego. W odpowiedzi na taką obawę, należy pokazać klientowi, że dzięki pojawieniu się w jego życiu kryzysu emocjonalnego, nabył nowe umiejętności i zasoby, które zatrzymają go przed „kolejnym bolesnym upadkiem”. Nie można wreszcie zapominać, iż kryzys emocjonalny narusza podstawy i fundamenty dotychczasowego życia danej osoby, pokazuje również nieodpowiednie sposoby radzenia sobie przez daną osobę z trudnymi sytuacjami. W czasie pracy z klientem powinien on uświadomić sobie, iż dotychczas, nieświadomie, korzystał z nieodpowiednich i nieadekwatnych, metod pokonywania kryzysu. Praca taka, poparta wsparciem rodzinnym oraz społecznym winna być jednak poprzedzona prawidłową diagnozą, albowiem istotne jest rozróżnienie stanów kryzysowych od zespołu stresu pourazowego. 1.1.1. Diagnoza kryzysu psychologicznego i stanów transkryzysowych Każdy z kryzysów psychologicznych jest ograniczony w czasie. Przyjmuje się, że trwają one od sześciu do ośmiu tygodni, zaś po tym czasie subiektywne poczucie chaosu i dezorganizacji ulega zmniejszeniu. Istotniejsze jest jednak nie to, jak długo trwa kryzys ale to, co dzieje się bezpośrednio po wydarzeniu kryzysowym. Nie można przy tym zapominać, iż niektóre sytuacje krytyczne są wyparte ze świadomości i dana osoba może wierzyć, że sobie poradziła z kryzysem, jednakże w późniejszym czasie, przy kolejnej, nawet najmniejszej sytuacji problemowej, może ponownie doświadczyć stanu kryzysu. Owa chwiejność emocjonalna może zaś występować stosunkowo często, nawet kilkukrotnie w ciągu jednego dnia. Stan transkryzysowy występuje wówczas, gdy człowiek nie przepracował w sobie negatywnych emocji w stosunku do np. zmarłego rodzica i przenosi ten gniew na inne autorytety – przełożonych, pracodawców, pracowników pomocy społecznej czy służb mundurowych. Przykładem takiej osoby może być młoda kobieta, która od sześciu lat nie była na grobie swojego ojca, zaprzeczając że ojciec nie żyje. Wskutek takiego sposobu radzenia sobie z sytuacją kryzysową (wyparcie, tłumienie), miała trudność w utrzymaniu pracy, popadała w konflikt z najbliższą rodziną, zerwała kontakt z przyjaciółmi i zachorowała na bulimię. Wydawać by się mogło, że po tylu latach od śmierci ważnej dla niej osoby, posiadała stan równowagi psychicznej, 30 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej jednakże w chwilach stresu związanego z podejmowaniem relacji interpersonalnych z innymi ważnymi dla niej osobami, obwiniała te osoby, nie mając świadomości, że źródłem jej trudności, jest zdarzenie z przeszłości. Oczywiście człowiek może ową trudność traktować w kategoriach braku umiejętności nawiązywania kontaktu, rozumienia sytuacji konfliktowych lub braku umiejętności pracownika socjalnego w udzielaniu mu pomocy, ale jest to jedynie mechanizm obronny, albowiem źródło stanu transkryzysowego tkwi na głębszym poziomie. Z terapeutycznego punktu widzenia taki stan transkryzysowy wymaga zastosowania odpowiednich technik interwencji kryzysowej13. Skoro jednak stan transkryzysowy może wystąpić nawet kilka lat od wydarzenia kryzysowego, pojawia się pytanie, czym różni się on od zespołu stresu pourazowego PTSD opisanego w aneksie nr 4. Przede wszystkim PTSD jest zdefiniowanym zespołem lękowym (opracowanym przez American Psychiatric Association, DSM IV), którego źródłem jest traumatyczne wydarzenie, a do jego rozpoznania konieczne jest spełnienie ściśle określonych kryteriów14. Wprawdzie osoba ze zdiagnozowanym PTSD może znajdować się w stanie transkryzysowym jednakże nie wszystkie osoby będące w stanie transkryzysowym cierpią na zespół stresu pourazowego. Pamiętać przy tym należy, iż najbardziej charakterystyczną cechą stanu transkryzysowego jest to, że bez względu na okoliczności jego powstania, ma on charakter pozostałości i często się nawraca15. Oznacza to, że kiedy przystępujemy do diagnozy stanu psychicznego i sytuacji kryzysowej klienta pomocy społecznej powinniśmy zwrócić uwagę nie tylko na zdiagnozowany stan kliniczny, ale przede wszystkim na powtarzalność cyklu problemów i odległe czynniki lub sytuacje kryzysowe, które mogły zapoczątkować kryzys psychologiczny. Bardzo ważna przy pracy z klientem pomocy społecznej jest świadomość pracownika socjalnego, że jego podopieczny może znajdować się w stanie transkryzysowym. Wiedza ta pozwala bowiem podjąć decyzję co do charakteru dalszej współpracy interwencyjnej – doraźnej, czy też długofalowej. Inaczej bowiem będzie wyglądała współpraca z klientem, który w wyniku wypadku został sparaliżowany i musi zrezygnować z większości planów, a obecnie jest w stanie depresji z myślami 13 14 15 Techniki interwencji kryzysowej zostaną omówione w podrozdziale 1.2. Zgodnie z klasyfikacją DSM IV wstępuje sześć kryteriów (A,B,C,D,E,F). A dotyczy zdarzenia traumatycznego, B – jakości przeżywania zdarzenia krytycznego, C – unikania, D – utrzymywania się objawów zwiększonego pobudzenia, E – czasu trwania zaburzenia, F – stanu po zdarzeniu traumatycznym. Zob. R. K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji kryzysowej, PARPA, Warszawa 2010, s. 36. 31 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych samobójczymi, niż współpraca ze sparaliżowanym klientem, który każdorazowo, kiedy ktoś mu się sprzeciwi staje się agresywny i twierdzi że odbierze sobie życie. Podsumowanie 1. Kryzys psychologiczny (emocjonalny) to: a. wynik trudności w osiągnięciu celów życiowych, które wydają się nie do pokonania, b. osobiste trudności lub sytuacje, które odbierają ludziom zdolność działania i uniemożliwiają świadome kontrolowanie swojego życia, c. stan dezorganizacji życia człowieka, kiedy człowiek staje w obliczu przedefiniowania własnych celów życiowych, 2. Kryzys rozwija się w kilku stadiach – początkowo występuje sytuacja krytyczna, potem narastające napięcie i dezorganizacja, a wreszcie wyczerpanie zasobów. 3. Kryzys jest ograniczony w czasie, ale może się przekształcić w serię nawracających się stanów transkryzysowych. Pytania sprawdzające 1. Co decyduje o jakości radzenia sobie człowieka z trudnościami życiowymi? 2. Jakie jest źródło powstania kryzysu psychologicznego? 3. Na czym polega relacyjność stresu? 4. Jakie są najczęściej występujące mechanizmy obronne? 5. Na czym polegają cztery fazy reakcji kryzysowej? 6. Co to znaczy, że kryzys psychologiczny posiada swą dynamikę? 7. Co to jest PTSD? 8. Co to są stany transkryzysowe? 9. Na czym polega trójkąt emocji? 10.Wymień modele rodzajów kryzysów emocjonalnych. Zalecana literatura ÎÎ G. Caplan, Emotional Crisis (w:) M. Deutsch, H. Fishbein (red.), The Encyclopedia of Mental Health, Basic Books, New York 1963. ÎÎ L. Golińska, Rodzina i praca w warunkach kryzysu, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2011. ÎÎ R. K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji kryzysowej, PARPA, Warszawa 2010. ÎÎ D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010. ÎÎ J. Plak (red.), Psychologia kryzysu i interwencji kryzysowej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Warszawa 2012. ÎÎ R. Sapolski, Dlaczego zebry nie mają wrzodów? Psychofizjologia stresu, PWN, Warszawa 2010. ÎÎ J. Terelak, Psychologia stresu, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001. ÎÎ I. Yalom, Patrząc w słońce. Jak przezwyciężyć grozę śmierci, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2008. 1.2. Modele interwencji kryzysowej w pracy socjalnej 1.2.1. Model równowagi, model poznawczy i model przemiany psychospołecznej W literaturze przedmiotu najczęściej wymieniane są trzy modele interwencji kryzysowej: model równowagi, model poznawczy i model przemiany psychospołecznej. Przedstawione modele stanowią podstawę zróżnicowanych strategii interwencji 32 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej kryzysowej. R. K. James oraz B. Gilliland wyróżnili kilka ważnych zasad łączących teorię kryzysu z interwencją kryzysową. Są to następujące zasady: 1. Cele terapii są skonstruowane w taki sposób, aby klient zwiększał własne kompetencje w radzeniu sobie z trudnościami (chodzi tutaj przede wszystkim o zasoby radzenia sobie). 2. Leczenie ukierunkowane jest na konkretne i znaczące obszary problemowe, które obejmują konflikty interpersonalne oraz utracone przez klienta umiejętności do prawidłowego pełnienia roli. 3. Uwagę klienta koncentruje się na określony, zdiagnozowany problem przy zastosowaniu odpowiednich technik koncentracji. 4. Leczenie jest dostosowane do poziomu świadomości klienta. 5. Wydarzenia, które przyczyniły się do powstania kryzysu uznaje się za bardzo ważne dla dynamiki rozwoju sytuacji. 6. Podstawowym celem leczenia jest modyfikowanie cech charakteru lub wzorców leczenia. 7. W leczeniu wykorzystuje się wiedzę, znajomość konfliktu, czerpaną głównie z wiedzy o osobowości, jej zaburzeń oraz socjokulturowym funkcjonowaniu klienta16. Przedstawione zasady wyraźnie nawiązują do psychologii kryzysu oraz różnych metod pracy z klientami. Jak już wskazano, pierwszym z modeli interwencji kryzysowej, jest model równowagi. Model równowagi zaproponowany przez Caplana stosuje się najczęściej dla wczesnej interwencji, kiedy osoba pozostająca w kryzysie, nie jest w stanie kontrolować własnego zachowania i nie potrafi podejmować żadnych działań, nie mówiąc już o decydowaniu za siebie i swoich najbliższych. Praca interwenienta powinna w takiej sytuacji skupić się na przywróceniu psychicznej i fizycznej równowagi klienta istniejącej przed pojawieniem się kryzysu. Trudno bowiem pracować na bazie zasobów człowieka, który jest w fazie zupełnej dezorganizacji i poczucia beznadziejności własnego życia. Przykładowo, jeśli pracownik socjalny podejmuje się pracy z osobą po próbie samobójczej, nie może skupiać się na głębszych przyczynach desperackiego zachowania klienta. Koniecznym jest tutaj przede wszystkim ustabilizowanie emocji oraz uzyskanie od niego zobowiązania, że warto jeszcze żyć, przynajmniej przez kolejny tydzień, aż do następnego spotkania. Podobnie sytuacja zachodzi 16 R. K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji..., s. 42. 33 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych w przypadku wystąpienia depresji. Nie powinno się bowiem rozmawiać z klientem w stanie emocjonalnym wskazującym na depresję na tematy dotyczące trudnej przeszłości i doszukiwać się genezy jego samopoczucia. W tym przypadku ważna jest przede wszystkim praca w kierunku uświadomienia klientowi, że depresja jest chorobą, którą można wyleczyć17. Model poznawczy w interwencji kryzysowej opiera się na założeniu, że głównym źródłem powstałego kryzysu jest fałszywa ocena zdarzeń, a nie same wydarzenia. Głównym założeniem omawianego modelu jest stwierdzenie, że ludzie mogą uzyskać kontrolę nad życiowym kryzysem. W tej sytuacji podejmowane są starania w celu uświadomienia klientom istoty wydarzeń poprzez kwestionowanie irracjonalnych, błędnych myśli. Zakres niniejszego opracowania wyklucza szczegółowe omówienie zasad terapii poznawczej, jednakże warto chociażby zasygnalizować, iż model ten doskonale się sprawdza w pracy z klientami ustabilizowanymi, mającymi zapewnione podstawowe potrzeby i tym samym większą swobodę postrzegania otaczającej rzeczywistości. W każdym problemie klienta pomocy społecznej można doszukać się myśli poznawczych. Wskazują na to liczne badania twórców terapii poznawczo – behawioralnej (zob. J.B. Persons, A.T. Beck), zgodnie z którymi, negatywne stany emocjonalne zwykle obejmują błędne automatyczne myśli o sobie, o innych i o świecie. Przykładowo, depresyjny pacjent, pogrążony w smutku może opisywać treści poznawcze w następujący sposób: Powiedział mi, że mnie kocha i że zamieści moje zdjęcie na swoim profilu w internecie. Nie zrobił tego, jestem beznadziejna, brzydka, głupia. Nikt mnie nie lubi, nie mam już siły, chce ze sobą skończyć18. Poza myślami, treści poznawcze mogą zawierać wyobrażenia, sny, marzenia i wspomnienia – przykładowo mieszkanka przytuliska dla bezdomnych, myśląc o matce, widziała siebie kiedy okłada ją pięściami. Model poznawczy w pracy interwencyjnej pozwala zdiagnozować główne problemy (rdzeń), które utrudniają klientowi normalne funkcjonowanie. Przykładowo, społeczna izolacja młodego człowieka w szkole, może być spowodowana rdzennym przekonaniem o sobie: Nie chcę przebywać z kolegami, nie chce ich dopuszczać do siebie, ponieważ jak to zrobię, to poznają się na mnie, że jestem dziwny i głupi19. Fakt, że nie ma on przyjaciół umacnia to błędne przekonanie, zaś praca osoby pomagającej po- 19 17 18 34 Więcej na temat strategii pracy z konkretnymi problemami w rozdziale 1.3. Fragment zapisu sesji psychoterapeutycznej. Fragment zapisu z sesji psychoterapeutycznej. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej winna polegać na zakwestionowaniu tych myśli i sprowadzeniu klienta na właściwy tor postrzegania siebie i innych. W celu lepszego zrozumienia modelu poznawczego został sporządzony przykład związku między myślami, uczuciami i zachowaniem (rys. 4). Rys. 4. Poznawcza konceptualizacja problemów u kobiety doświadczającej przemocy z Rys. 4. Poznawcza konceptualizacja problemów u kobiety doświadczającej wyuczoną bezradnością20. przemocy I. Sytuacja/wydarzenie Kolejny wybuch złości, fizyczny atak na klientkę ze strony męża II. Myśli kobiety Mogłam go nie prowokować, może faktycznie jestem beznadziejna, nic nie warta, przecież sama sobie nie poradzę bez niego III. Emocje Przygnębienie, poczucie bezradności i beznadziejności, lęk, obwinianie siebie IV. Zachowanie Trwanie w przemocowym związku, bierność, przyzwalanie na stosowanie wobec niej przemocy fizycznej i emocjonalnej, przepraszanie i usprawiedliwianie agresywnych zachowań męża Źródło: Opracowanie własne. Źródło: Opracowanie własne. W przedstawionym przykładzie (rys.4) wyraźnie zaznacza się siła destrukcyjnych, automatycznych myśli na swój temat, co w konsekwencji prowadzi do silnego poczucia W przedstawionym przykładzie (rys.4) wyraźnie zaznacza się siła destrukcyjnych, winy i wycofania się. Celem pracy terapeutycznej jest zmiana sposobu doświadczania automatycznych myśli na swój temat, co w konsekwencji prowadzi do silnego poczucia winy myśli i przekonań na swój temat, głównie poprzez edukowanie klienta na temat i wycofania Celem pracy terapeutycznej jest zmiana sposobu doświadczania myśli i wpływusię. jego destrukcyjnych myśli na uczucia i zachowania, konfrontowanie i koryprzekonań na swój temat, głównie poprzez edukowanie klienta na temat wpływu jego gowanie negatywnych myśli, szukanie dowodów potwierdzających lub kwestionujących przekonania klienta oraz inicjowanie „burzy mózgów” w celunegatywnych poszukiwania destrukcyjnych myśli na uczucia i zachowania, konfrontowanie i korygowanie służącychpotwierdzających samodzielnemulub rozwiązywaniu problemów. myśli,pomysłów szukanie dowodów kwestionujących przekonania klienta oraz inicjowanie „burzy mózgów” w celu poszukiwania pomysłów służących samodzielnemu Z kolei model przemiany psychospołecznej oparty jest na założeniu, iż ludzie są sumą swoich genów oraz tego czego nauczyli się w swoim środowisku społecznym. Zgodnie z tym modelem, wskutek zmian społeczeństwa, zmieniają się rówZ kolei model przemiany psychospołecznej oparty jest na założeniu, iż ludzie są sumą nież kryzysy, zaś celem interwencji jest współpraca z klientem pomocy społecznej swoichw rozpoznaniu genów oraz tego czego nauczyli się w swoim środowisku społecznym. Zgodnie z tym czynników wywołujących kryzys oraz pomoc w wyborze dostępnych rozwiązywaniu problemów. modelem, wskutek zmian społeczeństwa, zmieniają się również kryzysy, zaś celem interwencji jest współpraca z klientem pomocy społecznej w rozpoznaniu czynników 35 20 Fragment zapisu z sesji psychoterapeutycznej. Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych w środowisku zasobów oraz wyborów i alternatyw dla obecnej postawy oraz zachowań klienta. Wykorzystując model psychospołeczny, skupiamy uwagę nie tylko na wewnętrznym stanie psychicznym człowieka, ale również na jego otoczeniu. Chodzi tutaj o dokonanie diagnozy w celu zmiany systemu, jeśli taka zmiana jest oczywiście wymagana. Model przemiany psychospołecznej, podobnie jak model poznawczy, stosuje się do pracy z klientami, którzy osiągnęli już stan stabilności emocjonalnej. Bez względu na przyjmowane modele pracy z klientem pomocy społecznej, istnieją wspólne dla nich ogólne idee interwencji kryzysowej (tabela 1). Warto się z nimi zapoznać, w celu lepszego zrozumienia omówionego w następnym podrozdziale modelu sześciu kroków w interwencji kryzysowej. Tabela 1. Ogólne idee interwencji kryzysowej 1. Kryzys emocjonalny jest normalną reakcją na wydarzenia krytyczne 2. Istotna jest siła posiadanych zasobów klientów pomocy społecznej 3. Konieczna jest interdyscyplinarność podejmowanych działań na rzecz poprawy sytuacji bytowej, materialnej, psychicznej i zdrowotnej klienta 4. Inicjowanie procesów zmiany powinno odbywać się nie tylko w samym kliencie, ale również w otaczającym go środowisku społecznym 5. Bardzo istotna jest relacja terapeutyczna (empatia, bezpieczeństwo) pomagającego i klienta 6. Przed rozpoczęciem terapii ważne jest ustalenie z klientem czy konkretne zmiany są dla niego ważne, wartościowe – możliwe jest bowiem, że klient będzie podejmować różne działania dla kogoś (pracownika socjalnego, psychologa, interwenienta), a nie dla siebie Źródło: Opracowanie własne. 1.2.2. Strategia sześciu kroków według Jamesa i Gillilanda Zaproponowana przez Jamesa i Gillilanda strategia interwencji kryzysowej jest niezwykle istotna z dwóch powodów – po pierwsze pokazuje w jaki sposób pracować nad zasobami klienta pomocy, a po drugie w równoległy sposób przedstawia metody działania interwenienta i podopiecznego. Strategia ta ten stanowi oś do pracy nad konkretnymi problemami klientów pomocy społecznej, przy czym jedna z nich dotyczy wysłuchiwania, zaś druga – działania. Każda z nich zawiera po trzy dodatkowe części składowe (tabela 2). 36 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Tabela 2. Sześcioetapowa strategia interwencji kryzysowej Wysłuchiwanie 1. Zdefiniuj problem (zobacz kafeteria problemów, aneks 1) 2. Zapewnij klientowi pomocy społecznej bezpieczeństwo 3. Zapewnij klientowi pomocy społecznej wsparcie Działanie 4. Rozważ wraz z klientem pomocy społecznej możliwości radzenia sobie z kryzysem 5. Ułóż wraz z klientem pomocy społecznej konkretne działania, krótkoterminowy plan na rzecz pozyskania zasobów wsparcia i radzenia sobie 6. Nakłoń klienta pomocy społecznej do zobowiązania do działania Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji..., s. 51. Pierwszy etap interwencji kryzysowej to przede wszystkim zdefiniowanie, a tym samym zrozumienie problemu z punktu widzenia klienta pomocy społecznej. Jest to bardzo ważny etap, ponieważ jakość pierwszego kontaktu z klientem, decyduje o jakości dalszej współpracy. Ktoś mógłby stwierdzić, że przecież to osoba przeprowadzająca interwencję, a nie klient, powinna zdefiniować problem. Pamiętać jednak trzeba, iż interwenient powinien zrobić to w drugiej kolejności, albowiem istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że jeśli interweniujący będzie posiadał własną, inną koncepcję aniżeli klient, cała procedura postępowania interwencyjnego może być skazana na niepowodzenie. Co więcej, osoba, która oczekuje pomocy, może poczuć się niezrozumiana i zareagować następującymi stwierdzeniami: Skoro nawet pani mnie nie rozumie, to już nie wiem, może coś ze mną jest nie tak? To wszystko jest takie skomplikowane, nie widzę dla mnie rozwiązania, a tak bardzo chciałbym żyć, tak jak kiedyś (płacz)20. Oczywiście, klient może mieć trudność w zdefiniowaniu problemu, jednakże wówczas rozwiązaniem sytuacji jest empatia, akceptacja i autentyczność pracownika socjalnego. Koncepcja Jamesa i Gillilanda wydaje się być w związku z koncepcją tzw. triady rogeriańskiej (od nazwiska twórcy terapii skoncentrowanej na osobie C. Rogersa), wskazującej na trzy główne zasady: 1. empatyczne zrozumienie 2. autentyczność 3. niezaborcza życzliwość wobec klienta U podstaw empatycznego zrozumienia, leży zdolność pomagającego do wyobrażania sobie tego, co dzieje się we wnętrzu klienta, jak postrzega siebie, swoje życie i otaczający go świat. Im bardziej jest ono zgodne z tym, co faktycznie odczuwa klient, tym większe prawdopodobieństwo trafności empatii i zdiagnozowania problemu. 20 Zapis rozmowy z klientami w kryzysie emocjonalnym. 37 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Nie chodzi przy tym o treść myśli pomagającego, a raczej o jego umiejętność wyrażania i nazywania własnych wyobrażeń na temat tego, co mówi klient. Bardzo ważne jest, aby osoba pomagająca była autentyczna w swoim pomaganiu. Autentyczność według C. Rogersa21 polega na byciu szczerym wobec siebie samego. Mówiąc inaczej, ważne jest, aby pomagający nie udawał kogoś, kim nie jest i nie przeżywał uczuć, których tak naprawdę nie przeżywa. Oczywiście pracownik socjalny może mieć poważne powody, dla których nie będzie autentyczny w tym, co mówi, myśli i czuje w obecności klienta, jednakże w takich sytuacjach, najlepiej jest używać następujących zwrotów: Potrafię to zrozumieć, Domyślam się, jak bardzo jest ci trudno (...), Ja wprawdzie nie czuję się pozbawiona sensu i nadziei, ale rozumiem, że ty tak się czujesz. Z okazywaniem autentyczności współwystępuje niezaborcza życzliwość i akceptacja oraz szacunek wobec klienta. Niestety bardzo trudno jest nauczyć się pozytywnego i autentycznego nastawienia do klienta, albowiem nie chodzi tutaj o techniki szkoleniowe, co raczej o temperament pomagającego i ogólne nastawienie do siebie samego i do innych. Pracownik socjalny nie musi lubić wszystkich swoich klientów, tym bardziej, że nie dobiera ich do swoich preferencji interpersonalnych, stąd wskazane jest, aby być przygotowanym na konieczność hamowania niechęci, nawet jeśli jest to trudne i niespójne z wewnętrznymi przekonaniami. Przykładem może być sytuacja kiedy interwenient leczy się na niepłodność, a musi pracować z matką, która nie kocha swojego dziecka. Przykłady empatycznych komunikatów są zawarte w aneksie 3. Zapewnianie bezpieczeństwa przez prowadzącego interwencję kryzysową powinno występować przez cały czas trwania współpracy z klientem. Co prawda etap ten został określony jako drugi etap interwencji, ale należy pamiętać, że powinien on występować również w etapach wysłuchiwania i działania. Bezpieczeństwo, według autorów omawianej strategii, jest definiowane jako minimalizacja fizycznych i psychicznych zagrożeń dla klienta i dla innych osób. Zapewnianie bezpieczeństwa to nie tylko faktyczne podejmowanie działań interwencyjnych, ale również inne zachowania – pracownik nie powinien wskazać klientowi krzesła ustawionego tyłem do drzwi, odgradzać się od klienta biurkiem i stosem papierów, zaś w czasie rozmowy nie powinien nieustannie odbierać telefonów czy odpowiadać na sms-y. 21 38 Zob. J.Prochaska, J. Norcross, Systemy psychoterapeutyczne. Analiza transteoretyczna, IPZ, Warszawa 2006, s. 157 – 159. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Wspieranie jest etapem pomagania interwencyjnego, w którym zapewnia się klienta o tym, że to, co mówi jest ważne, że pomagającemu zależy na kliencie. Prowadzący spotkanie powinien zakładać, że osoba w kryzysie emocjonalnym nie czuje się doceniona, ważna i akceptowana, ponieważ jest to kwestia subiektywnych odczuć klienta. Oznacza to, że interweniujący powinien zapewnić klienta o jego ważności poprzez używanie następujących sformułowań: Chcę Pani/ Panu pomóc, Zależy mi na Pani/ Panu, To, co Pani/Pan mówi jest dla mnie bardzo ważne, postaram się pomóc jak tylko będę mogła/mógł. Klienci często zadają pytanie następującej treści: Niech mi Pani/Pan powie, co ja mam teraz zrobić?. Niestety, nawet, jeśli wiemy co nasz klient mógłby zrobić, nie możemy mu autorytarnie wskazać drogi działania. Możemy jednak odpowiedzieć: Nikt za Panią/Pana tego nie rozstrzygnie, ale postaram się z całych sił aby Pani/Panu w tym pomóc. Zdarza się również, że klienci pomocy na zadawane przez pomagających pytania odpowiadają : Nie wiem. Warto tą odpowiedź uznać za prawdziwą. Jest bowiem duże prawdopodobieństwo, że klient w kryzysie emocjonalnym może mieć trudność z zebraniem myśli i podjęciem decyzji. W konsekwencji stan niepewności staje się źródłem niepokoju i złości na siebie samego lub na interwenienta. Użytecznym wydaje się być użycie wtedy przez prowadzącego zwrotu: A gdyby Pani/Pan znała/znał odpowiedź, to co by Pani/Pan zrobiła/zrobił? lub A gdyby Pani/Pan znał kogoś w podobnej do Pani/Pana sytuacji, to co chciałaby/chciałby Pani/Pan mu powiedzieć? W etapie tym główną osobą dostarczającą wsparcia jest prowadzący interwencję. Tym samym musi być on zdolny do bezwarunkowej akceptacji wszystkich swoich klientów, co nie jest rzeczą łatwą, biorąc pod uwagę specyfikę pracy pracownika socjalnego. Chodzi tutaj przede wszystkim o świadomość, iż wspierając i akceptując klienta, nie zawsze zostanie to odwzajemnione, a czasem wręcz przeciwnie – klient (zwłaszcza z zaburzeniami zachowania) w odpowiedzi na próby okazania mu pomocy, może okazać złość i dezaprobatę. W takiej sytuacji pomocne może być myślenie, że klient ma powody do takiego sposobu reagowania – powody, których jeszcze dobrze nie znamy. Pozostałe etapy są związane ze strategiami działania. Etap czwarty interwencji kryzysowej odnosi się do rozważania możliwości. Jest to etap często pomijany zarówno przez pomagających, jak i klientów pomocy. Na tym etapie chodzi przede wszystkim o dokonanie przeglądu dostępnych klientom właściwych wyborów. Pomocne może być przekierowanie uwagi człowieka w kryzysie na wsparcie sytuacyjne, które 39 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych może zostać udzielone przez osoby znane klientowi (również osoby z przeszłości), interesujące się sytuacją klienta. Jest to szczególnie pomocne w pracy z osobami, które przez dłuższy czas doświadczały przemocy domowej. Przemoc domowa jest bowiem długofalowym działaniem sprawcy (osoby stosującej przemoc) w celu odizolowania swej „ofiary” od przyjaciół, rodziny czy znajomych, a w konsekwencji pozbawienia jej mocy i ubezwłasnowolnienia. Wsparcie sytuacyjne przynosi również efekty w pracy z osobami, które od dłuższego czasu, na skutek konfliktu rodzinnego, odizolowały się od najbliższych, pozostając w odosobnieniu. Przykładem może być starszy mężczyzna, który będąc w kilkuletnim konflikcie, nie nawiązuje kontaktu z synem i jest po próbie samobójczej. Ponadto, pomocne może być wskazanie klientowi sposobów radzenia sobie z trudnościami, w celu nabycia przez niego umiejętności samodzielnego pokonywania barier utrudniających mu funkcjonowanie w lepszy sposób. Przykładem takich działań jest praca interwencyjna ze starszą kobietą, która próbowała odebrać sobie życie, nie chcąc być ciężarem dla córki. Przydatne może być wreszcie przekierowanie klienta w kryzysie na wzorce pozytywnego i konstruktywnego myślenia, które mogą mu ułatwić zmniejszenie poziomu lęku i stresu (patrz model poznawczy interwencji). Sposób pracy nad rozważaniem możliwości pozwala mniej lub bardziej modyfikować błędne myślenie klienta o sytuacji bez wyjścia. Z każdej sytuacji jest bowiem wyjście, tylko należy go wraz klientem wytrwale szukać. Nie mamy wpływu na przyszłość, ani też nie zmienimy przeszłości. Mamy natomiast wpływ na nasze zachowanie w odpowiedzi na czyjeś zachowanie, zdarzenie lub sytuację z perspektywy czasu TU i TERAZ. Warto zapamiętać, że istnieje wiele możliwości i sposobów zwalczania trudności przez klienta, ale doświadczający owych trudności potrzebują takich rozwiązań, które sami akceptują i które są dla nich realne do osiągnięcia. Będzie to możliwie tylko dzięki współpracy klienta z prowadzącym interwencję, a nie przez podporządkowanie klienta dyrektywnym zaleceniom prowadzącego. Unikniemy wtedy przypadków klientów, którzy nie tylko nie wywiązują się z zaleceń pracownika socjalnego ale również wracają do punktu wyjścia, poprzez wycofywanie wniosków sądowych czy powrót do agresywnego partnera/partnerki. Układanie planów jest działaniem prowadzącym do zaangażowania klienta w zaplanowaniu działań zmierzających w kierunku przywrócenia równowagi istniejącej 40 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej przed pojawieniem się kryzysu emocjonalnego. W skład tego etapu wchodzą następujące czynności: 1. identyfikacja konkretnych osób, grup lub innych źródeł wsparcia, które mogłyby udzielić natychmiastowej pomocy 2. dostarczenie klientowi sposobów radzenia sobie z trudnościami – klientowi można zaproponować coś konkretnego, pozytywnego, coś co klient mógłby wykonać od razu oraz skłonić go do zdecydowanych działań, ale pod warunkiem że będzie widział sens i realność ich wykonania; często w tym etapie pracuje się w ujęciu systemowym, włączając do pomocy członków rodziny, przyjaciół; można również wprowadzać techniki relaksacyjne, jeżeli klient doznaje np. ataków paniki Etap układania planów jest etapem pracochłonnym, wymagającym od prowadzącego interwencję pewności siebie, odpowiednich kompetencji, a przede wszystkim wiedzy z zakresu kryzysów emocjonalnych i mechanizmów obronnych klienta. Jest to ważny moment współpracy, zwłaszcza w sytuacjach zagrożenia życia (przemocy domowej, myślach samobójczych, samookaleczeniach). Przykładowo, praca z osobą doświadczającą przemocy, która sprzeciwia się zamieszkaniu w innym miejscu, polega przede wszystkim na sporządzeniu tzw. planu bezpieczeństwa. W planie tym uwzględnia się każdą możliwość zagrożenia życia klienta oraz sposoby reagowania. Sugeruje się klientowi przechowywanie najważniejszych rzeczy, takich jak dokumenty, pieniądze i telefon w jednym miejscu oraz wraz klientem znajduje się miejsce w domu, w którym klient będzie mógł się schronić i zadzwonić na policję (wcześniej sugeruje się skorzystanie z funkcji szybkiego wybierania numerów telefonów). Najlepiej w tym celu podać klientowi numery konkretnych służb. Bardzo ważna jest, wspomniana już, współpraca z klientem. Chodzi tutaj przede wszystkim o to, aby miał on poczucie współautorstwa planu. Kluczowym jest bowiem poczucie siły i możliwości działania. Jeśli sami będziemy działać za klienta, to prawdopodobnie będziemy go utwierdzać w przekonaniu, że jest niezaradny i musi polegać na decyzji innych osób. Owszem, czasem jest to dla osoby prowadzącej trudne do zaakceptowania, zwłaszcza jeśli ma poczucie, że klient jest zagubiony, niepewny siebie, że sobie nie poradzi. Niekiedy można przy tym odnieść wrażenie, że narzucanie klientów oferowanej pomocy jest wręcz przez nich oczekiwane. Dzieje się tak jednak z co najmniej dwóch powodów. Po pierwsze, niektórzy klienci są tak pogrążeni w swoim kryzysie, że fakt decydowania za nich nie robi na nich wrażenia i milczą (jest im to obojętne), zaś po drugie – mogą nawet uwierzyć, że narzucony 41 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych im plan jest właśnie tym, czego najbardziej potrzebują. Istnieje duże ryzyko, że po pewnym czasie klient zacznie rezygnować z „cudownego” planu, a pomagający zacznie odczuwać z tego powodu frustrację, złość i coraz silniejsze zwątpienie w swoje kompetencje. Aby uchronić się przed pułapką pomagania warto zatrzymać się i powiedzieć sobie: Przecież nie jestem zbawicielem świata, a do spotkania ze mną jakoś sobie radził lub Nie przeceniaj siebie. Trzeba pamiętać, że chodzi tutaj przede wszystkim o cel pomagania jakim jest przywrócenie klientowi poczucia kontroli nad własnym życiem i zapobieganie uzależnieniu od pomagających. Szósty i ostatni etap interwencji kryzysowej polega na uzyskaniu zobowiązania od klienta – jest to etap realizacji planu przy zachowaniu autonomii i poczucia kontroli przez klienta. Jeżeli planowanie było właściwe, to uzyskanie zobowiązania realizacji tego planu nie powinno stwarzać większych trudności. Praca w tym etapie polega tylko na skłonienie klienta do zwerbalizowania planu. Można to zrobić używając stwierdzenia: Omówiliśmy dokładnie, co Pani/Pan zamierza zrobić kiedy..., proszę podsumować teraz jakie konkretne działania Pani /Pan podejmie, aby ... W tym etapie prowadzący interwencję przyjmuje na siebie odpowiedzialność za wykonanie tej części planu, która została wcześniej uzgodniona z klientem. Celem tak rozumianego zobowiązania jest podsumowanie konkretnych czynności i sprecyzowanie konkretnych działań do wykonania. Oczywiście prowadzący interwencję nie może zapominać o zapewnieniu bezpieczeństwa, empatii, wysłuchiwania i dostarczania klientowi wsparcia. Nie można wreszcie zapominać o kontrolowaniu postępów czynionych przez klienta oraz o sporządzaniu sprawozdań. W dalszej kolejności należy omówić kwestię samego sposobu prowadzenia rozmów we wskazanych modelach w interwencji kryzysowej. Jest to uzasadnione, ponieważ w odróżnieniu od innych form pomocy (np. poradnictwo, psychoterapia, działania pracowników socjalnych) w interwencji kryzysowej nie ma czasu na zbieranie i analizowanie wszystkich danych. Kluczem do sprawnego funkcjonowania w prowadzeniu interwencji kryzysowej jest zaś umiejętność szybkiego zebrania wszystkich dostępnych informacji i złożenia ich w sensowną całość22. 22 42 R. K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji..., s.62. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Niezwykle istotnym etapem rozmowy z klientem jest tzw. wysłuchiwanie. W interwencji kryzysowej najczęściej stosuje się model wysłuchiwania skoncentrowany na osobie (C. Rogers), zaś w literaturze przedmiotu wyróżnia się kilka rodzajów pytań, służących szybkiemu zebraniu informacji (rys.5). Rys. 5. Rodzaje pytań/sformułowań w interwencji kryzysowej Rys. 5. Rodzaje pytań/sformułowań w interwencji kryzysowej Wysłuchiwanie Rodzaje pytań/sformułowania Otwarte Zamknięte Przeformułowanie i jasne podsumowanie Poczucie własności Źródło:Opracowanie własne na podstawie R.K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji kryzysowej ... tamże. Źródło:Opracowanie własne na podstawie R.K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji kryzysowej ... tamże. Pytania otwarte są szczególnie pomocne w nawiązywaniu kontaktu. Wynika Pytania otwarte szczególnie pomocne w nawiązywaniu kontaktu. to ze to ze sposobu ichsą zadawania klientowi. Zazwyczaj zaczynają się od słów:Wynika „Jak”, „W jaki sposobu ich zadawania klientowi. Zazwyczaj zaczynają się odna temat słów: „Jak”, „W jaki sposób”, sposób”, „Co”. Celem tych pytań jest zdobycie informacji uczuć i myśli klienta. zostanie postawione pytanie zaczynające od słów: „Ile”, „Czy”, „Co”. Jeżeli Celembowiem tych pytań jest mu zdobycie informacji na temat uczuć się i myśli klienta. Jeżeli „Dlaczego”, to w najlepszym wypadku, uzyskamy odpowiedź: „Tak” lub „Nie”. Pytania bowiem zostanie mu postawione pytanie zaczynające się od słów: „Ile”, „Czy”, „Dlaczego”, otwarte zachęcają klienta do opowiadania o swoich przeżyciach i dalszej eksploracji to w najlepszym wypadku, uzyskamy odpowiedź: „Tak” lub „Nie”. Pytania otwarte zachęcają doświadczeń. klienta do opowiadania o swoich przeżyciach i dalszej eksploracji doświadczeń. Poniżejznajdują znajdująsię sięfragmenty fragmentyrzeczywistych rzeczywistychrozmów rozmówinterweniującego interweniującego z klientami z klientami Poniżej klientów zmienione). (imiona(imiona klientów zostałyzostały zmienione). Zasady stosowania pytań otwartych. 1. Domagaj się opisu wydarzenia: Jak Pan sądzi, co mogło Pana w pańskiej żonie sprowokować do kłótni? Proszę, niech Pani opowie mi..., co się tam wydarzyło ... 1. 2. Domagaj opisu wydarzenia:się Jak Pan sądzi, co mogło Pana klientowi w pańskiej żonie Unikajsię pytań zaczynających od słowa „Dlaczego” – zadanie pytania sprowokować kłótni? Proszę, niech Pani opowie co się (mechanizm tam wydarzyło ... „Dlaczego”doprowokuje do składania przez niegomi..., wyjaśnień obronny – racjonalizacja) lub wybuchów obronna), a to nie sprzyja nawią2. Unikaj pytań zaczynających się odzłości słowa(postawa „Dlaczego” zadanie klientowi pytania zaniu relacji. Szczególnie jest to niewskazane osobach doświadczających „Dlaczego” prowokuje do składania przez niego przy wyjaśnień (mechanizm obronny przemocy lub stosujących przemoc. W pierwszym przypadku, pytanie: Dlaczego racjonalizacja) lub wybuchów złości (postawa obronna), a to nie sprzyja nawiązaniu Pani wcześniej tego nie zgłosiła? sprawia, że kobieta czuje się oskarżona, co może relacji. Szczególnie jest to niewskazane przy osobach doświadczających przemocy lub dodatkowo utwierdzać ją w przekonaniu, że nic nie potrafi zrobić dobrze. W drustosujących przemoc.– „Dlaczego” W pierwszym przypadku, pytanie: Dlaczegoprzemoc, Pani wcześniej gim przypadku skierowane do osoby stosującej może tegowywołać nie zgłosiła? sprawia, żedo obrony kobieta czuje się oskarżona, cozachowań, może dodatkowo dużą motywację i uzasadnienia swoich często Zasady stosowania pytań otwartych. utwierdzać ją w przekonaniu, że nic nie potrafi zrobić dobrze. W drugim przypadku – 43 „Dlaczego” skierowane do osoby stosującej przemoc, może wywołać dużą motywację do obrony i uzasadnienia swoich zachowań, często w atmosferze złości i Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych w atmosferze złości i niezadowolenia, że nikt jej nie rozumie, nawet interwenient. Podobna sytuacja występuje w sytuacji dzieci i młodzieży. Małe dzieci często nie wiedzą „Dlaczego” coś zrobiły albo czegoś nie zrobiły. Z kolei starsze dzieci po usłyszeniu tak sformułowanego pytania, będą czuły się oskarżone, winne i niezrozumiane, a w konsekwencji mogą się wycofać z dalszej rozmowy. 3. Koncentruj się na planach, zadając pytania: Co zamierza Pani dalej zrobić?, Jak chce Pan wymierzyć żonie sprawiedliwość?, Kiedy chcesz to zrobić, w jaki sposób? Tego typu pytania są szczególnie potrzebne przy „targowaniu się” o życie z osobami posiadającymi myśli samobójcze, ale także w czasie rozmów z osobami agresywnymi i w stanie wzburzenia emocjonalnego, przy dużym ryzyku irracjonalnego podejmowania decyzji. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione): Anna: Mam go dość, zabiję tego gnoja! Znowu jestem w ciąży! (wulgaryzmy). Pracownik socjalny (P.S.): Co dokładnie zamierza Pani zrobić? Anna: Odetnę mu (wulgaryzmy) jądra. P.S.: Kiedy zamierza Pani to zrobić”. Anna: Dzisiaj wieczorem, jak będzie spał, pewnie będzie pijany. P.S.: Jak zamierza Pani to zrobić?. Anna: No przecież Pani mówię! (złość). P.S.: Mówi Pani, że chce Pani okaleczyć męża. W jaki sposób zamierza Pani to zrobić? Anna: Wezmę nóż, mam taki duży w kuchni, ściągnę mu spodnie i już po wszystkim. P.S. : I co dalej? Anna: Nie wiem, nie obchodzi mnie to, wszystko mi jedno. P.S. Jak Pani sądzi, co się będzie działo z Pani mężem, jak mu Pani odetnie przyrodzenie? Anna: Nie wiem, pewnie będzie krzyczał (...). P.S.: Uhm, a jak Pani myśli, co będzie się z Panią działo, jak on tak będzie krzyczał z bólu? Anna: (Po chwili milczenia) Będę uciekać przed policją, bo pewnie będą mnie szukać. P.S.: Wydaje się, że to jest prawdopodobne, że będzie Pani szukać policja. A potem? Jak Pani myśli, co się wydarzy, jak policja Panią znajdzie? Anna: Przyznam się, że to ja. P.S.: No tak, a dzieci? Jak Pani sądzi, co się stanie z Pani dziećmi? Anna: (Płacze) 44 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Zasady stosowania pytań zamkniętych 1. Domagaj się konkretnych informacji: Kiedy się to zaczęło?, Od kiedy zauważa Pan/ Pani ten problem?, Jak długo to już trwa?, Czy to oznacza, że zamierzasz odebrać sobie (komuś) życie? 2. Korzystaj z tzw. antypytań (subtelne zmuszanie odbiorcy do zgody): Czyż nie jest tak, że...?, Czy nie wydaje się Pani/Panu, że jest to dobre rozwiązanie w Pani/Pana sytuacji?, Czy nie wierzysz, że to prawda? 3. Uzyskaj zobowiązanie od klienta: Czy chce mu Pani/Pan postawić sprawę jasno?, Czy zgadza się Pani/Pan na …?, Kiedy im to powiesz? Fragment rozmowy (imię zostało zmienione): P.S.: Od kiedy Pan zauważa ten problem? Paweł: Od paru miesięcy ... od marca. P.S.: Czy chce Pan z tym coś zrobić? Paweł: No tak, dłużej już nie wytrzymam, jest mi tak ciężko (płacz). P.S.: Wyobrażam sobie ... Zasady stosowania przeformułowań i jasnych podsumowań Klienci przeżywający kryzys mają trudności z formułowaniem myśli i wypowiadaniem się. Przeformułowanie jest zabiegiem stosowanym przez interwenientów w celu uporządkowania myśli klienta i pozbawienia go poczucia chaosu. Poprzez przeobrażenie wypowiadanych zdań i ujęcie słów klienta w słowa pomagającego, możliwe jest doprowadzenie do sytuacji, w której klient zgodzi się, że to co mówi pracownik faktycznie jest prawdą. Przeformułowanie jest bardzo pomocne również dla klienta, szczególnie w czasie rozmowy z klientami, którzy są w stanie podniecenia emocjonalnego czy też klientami z rysem osobowości histrionicznej. Są to osoby, które nie tylko mają trudność z mówieniem o swoich uczuciach i przemyśleniach, ale również nieustannie gestykulują, nie dopuszczając osoby prowadzącej interwencję do głosu. Z pozoru jest to łatwa technika komunikowania się z klientem, jednakże nie zawsze odnosi skutek. Jej powodzenie zależy bowiem od nastawienia prowadzącego do klienta i będzie skuteczna, jeżeli prowadzący skupi się na rzeczywistości klienta i nie będzie rozpraszał się pod wpływem zmęczenia albo innych bodźców zewnętrznych. Fragment rozmowy (w brzmieniu oryginalnym – imię zostało zmienione): 45 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Katarzyna: Wie Pani, ja nie wiem, co mam robić z ta moją córką. Nie słucha mnie, krzyczy na mnie, a nawet kilka razy zdarzyło się jej mnie poszarpać. W tym samym czasie moja druga młodsza córka weszła do pokoju, no wtedy, jak mnie ta starsza szarpnęła, jakby nigdy nic i powiedziała, że jej siostra jest głupia i że jak będzie miała dzieci, to za żadne skarby nie będzie chciała córek. Bo wie pani, ona jest bardzo ładna i boję się, czy sobie dobrze ułoży życie. Zresztą mój mąż, który właśnie siedzi w więzieniu, może dzwonić tylko raz w tygodniu i on z córkami dużo rozmawiają, on tą starszą poucza, że tak nie wolno, a jak ze mną rozmawia, to każe mi pilnować tą młodszą. A czy wie pani, że ta starsza zaczęła palić marihuanę? P.S.: Pani Katarzyno, proszę się na chwilę zatrzymać. Mówi Pani tyle ważnych rzeczy, że zaczynam się obawiać, że wszystkiego nie zapamiętam. Katarzyna: No tak, lepiej żeby pani zapamiętała, bo to dopiero początek. P.S.: Uhm, spróbujmy zatem uporządkować to, co do tej pory Pani powiedziała. Wspomniała Pani, że ma Pani dwie córki. Starsza córka jest agresywna i doświadcza Pani przemocy z jej strony. Katarzyna: Dokładnie tak, ale jeszcze chciałam Pani powiedzieć, że ona i jej (...). P.S.: Z pewnością to również jest ważne i zaraz do tego wrócimy. Teraz proszę mi pozwolić podsumować wcześniejszą Pani wypowiedź. Katarzyna: Dobrze. Zaprezentowany fragment pochodzi ze spotkania interwencyjnego z klientką o rysie osobowości histrionicznej23, jednakże podczas interwencji kryzysowej możemy mieć do czynienia z osobą, która co prawda nie ma rysu osobowości histrionicznej, jednakże mówi nie dopuszczając do głosu pomagającego. Powodem takiej relacji może być odczuwanie przez klienta wysokiego poziomu niepokoju i napięcia emocjonalnego, przy czym należy uznać, iż jest to naturalny mechanizm obronny. Możliwe jest, że klienci, którzy dużo mówią, w czasie kolejnej rozmowy, poruszają zupełnie nowe wątki, zapominając lub umniejszając ważność poprzednich rozmów z pomagającym. W tego typu sytuacjach pracownik socjalny, powinien określić cel 23 46 Histrioniczne zaburzenie osobowości zazwyczaj charakteryzuje się niedojrzałością, potrzebą uwagi. Są to osoby zachowujące się w teatralny sposób, impulsywne w związkach interpersonalnych. Często odgrywają rolę „księżniczki” albo „ofiary”, za: A.S.Reber, E.S.Reber, Słownik psychologii,Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008. Osoba histrioniczna przede wszystkim musi się nauczyć koncentrować uwagę. Spotkania powinny być ustrukturalizowane, w przeciwnym wypadku klient i pomagający mogą tracić czas na kolejne, nic nie wnoszące do pracy wątki. Osoby histrioniczne potrzebują rozmów o wszystkim i o niczym. Stąd dobrze jest znaleźć podczas każdego spotkania momenty, podczas których klient będzie mógł mógł się wypowiedzieć (słowotok). Zob. T.Millon, R.Davis, Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, IPZ, Warszawa 2005, s. 357. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej spotkań, używając sformułowań: Pani (…) , za każdym razem kiedy się spotykamy, porusza Pani kolejne wątki. Nad czym chciałaby Pani pracować? Omawiając kwestię wysłuchiwania nie można pominąć składnika określanego jako poczucie własności. Poczucie własności jest wyrażane głównie poprzez użycie formy zaimka „Ja”. Chodzi tutaj o wyrażenie samego faktu posiadania, np. „To należy do mnie, do moich obowiązków”. Gilliland oraz James zwracają uwagę, że w rozmowach unikamy mówienia o problemach wprost, używając sformułowań w rodzaju: „Uważa się, że...”, „Przypuszcza się, że ...”, „Czy nie sądzisz, że powinieneś...”, itp. Sformułowania tego typu są stosowane w celu pozbycia się ponoszenia odpowiedzialności za słowa lub niedopuszczanie do świadomości rodzaju odczuwanych emocji. W interwencji kryzysowej wypowiedzi zaczynające się od „Ja” mają zdecydowanie większe znaczenie dla pracy z klientem, aniżeli w przypadku klasycznej psychoterapii. Jest to spowodowane tym, iż w interwencji kryzysowej pracuje się z osobami pozbawionymi zdolności do działania i podejmowania decyzji. Są to klienci, którzy doznali wstrząsu emocjonalnego i często odczuwają silne zaburzenie równowagi. Tym samym motywowanie ich do używania zwrotów w pierwszej osobie, jest bardzo korzystne dla przywrócenia równowagi sprzed kryzysu. Ważna jest również świadomość osoby pomagającej, aby w swoich wypowiedziach nie stosowała zaimka osobowego „My” w rozumieniu kliniki, ośrodka, placówki, stowarzyszenia, itp. W takiej sytuacji prawdopodobne jest bowiem, że klient wycofa się ze swoją aktywnością i stanie się zależny od woli pomagającego. Zasady stosowania sformułowania poczucie własności 1. Uświadom klientowi, że jest rozumiany – okaż klientowi w kryzysie emocjonalnym, że rozumiesz go i wiesz, co się z nim dzieje; jeżeli wzburzenie klienta jest bardzo duże zastosuj metodę tzw. „zdartej płyty” czyli kilkakrotnie powtórz swoje ostatnie zdanie. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione): P.S.: Rozumiem Panią. Anna: Nic nie rozumiesz, co możesz rozumieć! Siedzisz sobie na ciepłej posadce i wszystko masz (…) wulgaryzm. 47 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych P.S.: Ma Pani rację, nie mogę rozumieć tego, co Pani przeżyła. Nigdy nie byłam w takiej, jak Pani sytuacji. Nikt mnie nie zgwałcił i nie pobił. Ale mogę sobie wyobrazić, jakie to było dla Pani potworne. Anna: To niesprawiedliwe! Jestem taka upokorzona (płacz). P.S.: Tak, to jest niesprawiedliwe. Nie zasługuje Pani na takie traktowanie. Chcę Pani pomóc. 2. Stosuj pozytywne wzmocnienia; w pracy z osobami w kryzysie dobrze jest wiedzieć, kiedy można pozwolić sobie na bycie autentycznym; w pozytywnych wzmocnieniach chodzi przede wszystkim o wyrażanie swego zadowolenia ze zmian zachodzących w zachowaniu klienta; pozytywne wzmocnienia bardzo pomagają w uzyskaniu zgody klienta w różnych kwestiach, począwszy od zgody na dalszą pracę, a na realizacji konkretnych celów skończywszy. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione) P.S.: Panie Krzysztofie, wiem, że musiał Pan włożyć wiele wysiłku aby przyjść tutaj. Krzysztof: Tak, na początku w ogóle nie chciało mi się nawet wstawać z łóżka, a przyjście do Pani było dla mnie wyzwaniem. P.S.: Wiem, ale wierzyłam, że będzie Pan ze mną współpracować i nie myliłam się. Zrobił Pan wielkie postępy w swoim zachowaniu. W wysłuchiwaniu ważne jest również mówienie klientowi prawdy – jeżeli nie rozumiesz tego, co mówił do ciebie klient, powiedz mu o tym. Nie należy się obawiać negatywnej oceny ze strony klienta (dotyczy to zwłaszcza młodych, niedoświadczonych pracowników socjalnych). Jeśli pomagający nie rozumie jakiegoś fragmentu rozmowy z klientem, warto poprosić klienta o powtórzenie. Prawdopodobieństwo ujawnienia nieporozumienia jest bardzo wysokie, a poprzez pokazanie klientowi, że nie jest się wszechwiedzącym, najprawdopodobniej pogłębi się relacja między klientem, a prowadzącym spotkanie. Na zakończenie analizy modelu Jamesa i Gillilanda warto wspomnieć,iż spoiwem łączącym wszystkie etapy interwencji jest okazywanie empatii. Autorzy omawianego modelu, proponują kilka sposobów okazywania empatii w pracy z klientem: 1. Zwracanie uwagi na klienta 2. Werbalne komunikowanie zrozumienia wypełnionego empatią 3. Pozawerbalne komunikowanie zrozumienia 48 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej 4. Milczenie jako forma komunikowania zrozumienia wypełnionego empatią. Zwracanie uwagi na klienta stanowi pierwszy poziom empatycznej relacji podczas kontaktu. Pamiętać przy tym należy, że opisany już etap wysłuchiwania w interwencji to nie tylko mówienie, ale również patrzenie i zachowywanie w taki sposób, aby klient poczuł, że jest ważny. Zdecydowana większość osób, która przychodzi lub uczestniczy w pierwszym spotkaniu odczuwa wysoki poziom lęku oraz jest pełna obaw, co do przebiegu spotkania. Dla klientów w kryzysie emocjonalnym, takie uczucie niepokoju dodatkowo zwiększa poczucie dyskomfortu. Prowadzący interwencję powinien mieć zatem świadomość, że jeśli nie stworzy warunków empatycznej relacji, to prawdopodobnie nastąpi eskalacja emocji takich jak wstyd, złość czy też rozpacz, a w najgorszym wypadku klient zrezygnuje z kontynuowania spotkań. Co należy zatem robić? Przede wszystkim należy demonstrować swoje zainteresowanie klientem przez potakiwanie głową, utrzymywanie kontaktu wzrokowego czy też pochylenie ciała w stronę klienta bez naruszania jego przestrzeni osobistej. Ważne jest, aby postawa prezentowana przez pracownika była otwarta, anie zamknięta i wycofana. Oprócz gestów i mimiki twarzy, dużą rolę dla empatycznej relacji ma ton głosu oraz płynność i pewność wypowiedzi. Siedzący naprzeciwko prowadzącego interwencję klient bardzo szybko przyjmuje te wszystkie kanały empatycznej komunikacji i w zależności od ich rodzaju albo zamyka się w sobie zwiększając tym samym opór oraz poziom niepokoju albo wręcz przeciwnie, chętnie zaczyna uczestniczyć w spotkaniu. Kilka wskazówek dla prowadzącego interwencję: 1. Wyjdź poza biurko i usiądź naprzeciwko klienta w bezpiecznej odległości, zachowując przestrzeń osobistą 2. Przyjmij otwartą postawę ciała (nie krzyżuj rąk, nie patrz pogardliwym lub znudzonym spojrzeniem, nie baw się elementami swojego ubrania) 3. Staraj się mówić ciepłym, a co najważniejsze spokojnym tonem głosu 4. Zacznij rozmowę w następujący sposób: To jest nasze pierwsze spotkanie, od czego chciałaby Pani /chciałby Pan zacząć?, Czy ma Pani/Pan jakiś pomysł od czego zacząć nasze spotkanie?, Chciałabym/Chciałbym służyć pomocą, Co takiego Pani/ Panu utrudnia życie lub Co Panią/ Pana martwi? Werbalne komunikowanie zrozumienia, to kolejny ważny element okazywania empatii. Chodzi tutaj przede wszystkim o przekazywanie klientowi własnego sposobu 49 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych rozumienia jego uczuć, myśli czy też sposobów reagowania. Poniższy fragment rozmowy pozwoli lepiej zrozumieć istotę omawianego sposobu komunikowania. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione) Barbara: Mam już dość takiego życia z nim. Mam już prawie 60 lat i już nie mam siły znosić jego uszczypliwości, niezadowolenia i wiecznego marudzenia, że to zrobiłam źle, że to mogłam zrobić lepiej. Mam cukrzycę i proszę mi wierzyć, że już nie chce mi się żyć. A ostatnie święta to był jakiś koszmar. P.S.: Pani Basiu, czuje się Pani wyczerpana nieustannym wysłuchiwaniem narzekań męża oraz tym, że jest niezadowolony z Pani starań. Mam wrażenie, że jest Pani zmęczona życiem w tak silnym napięciu. Podany fragment wypowiedzi pracownika zawiera dwa składniki. W pierwszym pracownik przekazuje klientce informację, iż zrozumiał sytuację, w jakiej znalazła się klientka, a w drugim – informację, z której wynika, iż zrozumiał jej uczucia. W ten sposób pracownik socjalny stworzył warunki do głębszej eksploracji i lepszego zrozumienia klienta. W werbalnym okazywaniu zrozumienia kryje się ryzyko zbyt szybkiej interpretacji, tego co czuje klient. Jeśli prowadzący interwencję za wcześnie zwerbalizuje swoją interpretację myśli, uczuć i zachowań klienta może doprowadzić do wywołania u klienta poczucia wstydu. Stąd sugestia aby werbalne komunikowanie zrozumienia nie było zbyt długie a tym bardziej zbyt intensywne. Podczas okazywania empatii nie bez znaczenia jest również komunikacja niewerbalna okazywana przez klienta. Podobnie jak osoba pomagająca, tak i również osoba korzystająca z tej pomocy, przekazuje niewerbalne sygnały, które należy zauważyć i wyeksponować. Prowadzący interwencję powinien uważnie obserwować gesty, mimikę, postawę ciała, brzmienie głosu czy też gesty rąk, ruchy nóg i inne sygnały wysyłane przez klienta podczas spotkania. Chodzi tutaj przede wszystkim o zauważenie spójności między tym, co mówi klient, a tym co mówi jego ciało. Jest to bardzo pomocne, ponieważ klienci często nie mają świadomości zauważonych przez pomagającego rozbieżności. Ważna jest autentyczność prowadzącego interwencję. Nie może on powiedzieć klientowi, że dokładnie go rozumie i wie czego klient pragnie, w momencie, kiedy jego postawa ciała mówi: Mało mnie to wszystko obchodzi. Podane przykłady dotyczą werbalnego wyrażania empatycznego nastawienia pomagającego do klienta. Jednakże są również i takie sytuacje, w których klient wolałby 50 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej otrzymać więcej czasu na przemyślenia, chciałby się dłużej zastanowić i zebrać myśli. Do tego potrzebny jest czas i milczenie ze strony interwenienta. Milczenie może przynieść więcej korzyści niż szkód, jednakże jego zachowanie jest trudne, zwłaszcza dla początkujących pracowników, którzy mogą je traktować jako negatywny wskaźnik ich praktyki. W obawie przed oceną czynią wysiłki w zadawaniu pytań, spieszą się czując presję dobrze wykonanego zadania, podczas gdy właściwe byłoby zachowanie milczenia. Zachowywać milczenie można wówczas, kiedy osoba potrzebująca psychologicznego wsparcia daje niewerbalne sygnały, że nie ma ochoty mówić – odpowiada w sposób powolny, jest zamyślona, blisko siebie i swoich emocji. Pomagający powinien wówczas w okazywać empatię i troskę w sposób niewerbalny (głównie postawą ciała, wyrazem twarzy, troską w oczach). To, co można zrobić, to przekazać komunikat słowami: Widzę, że ta sytuacja jest dla Pani/Pana bardzo ciężka. Trudno jest zebrać myśli, nie mówiąc o ich wypowiedzeniu. Proszę się nie spieszyć, mamy czas. Warto również mieć na uwadze, że milczenie może być pomocne również dla samego interweniującego, albowiem interwenient zyskuje w ten sposób czas na zastanowienie oraz sformułowanie wypowiedzi. Pośpiech nie jest wskazany zwłaszcza w relacji z klientami, którzy z uwagi na swój temperament wolą mówić wolniej, ciszej, a przede wszystkim nie lubią mówić dużo. Im bardziej będą prowokowani pytaniami do rozmowy, tym bardziej będą się wycofywać. Oczywiście zdarzają się i takie sytuacje, w których milczenie nie zawsze jest wskazane, np. podczas uczestniczenia interwenientów w zdarzeniach związanych z przemocą domową, wypadkami, czy katastrofami – wówczas działanie, ochrona zdrowia i życia potencjalnych klientów jest najważniejsza. W sytuacji kiedy klient jest niezdolny do podejmowania decyzji i działania w szybki, racjonalny sposób konieczne jest dyrektywne działanie interwenienta. W takich sytuacjach interwenient przejmuje główny ciężar w zdefiniowaniu sytuacji i problemu, a w relacji z klientem posługuje się sformułowaniami: Chcę, żeby Pan..; Ja nie pozwolę Pani...; Nie chcę, żeby..., itp. 1.2.3. Model pojedynczej sesji Poruszając kwestię dyrektywnego działania interwencyjnego, trudno nie wspomnieć o modelu sześciu kroków interwencji kryzysowej tzw. pojedynczej sesji. Autorzy tego modelu (B.G. Collins i T.M. Collins) uważają, że uzasadnionym jest 51 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych podział interwencji ze względu na czas trwania. W związku z tym wyodrębniono dwie podstawowe formy interwencji: a. interwencja pojedynczej sesji, trwająca nawet do kilku godzin b. interwencja przebiegająca na kilku spotkaniach Interwencja pojedynczej sesji (tabela 3) charakteryzuje się przede wszystkim dążeniem do szybkiego odzyskania przez klienta kontroli, sprawstwa, poczucia bezpieczeństwa oraz równowagi emocjonalnej24. Ten rodzaj oddziaływań jest zatem skupiony wyłącznie na zapewnieniu klientowi podstawowych potrzeb. Koncepcja ta jest spójna ze stanowiskiem James’a i Gilliland’a, którzy wskazywali, że chcąc prowadzić skutecznie wsparcie psychologiczne, klient musi mieć zaspokojone podstawowe potrzeby, zwłaszcza potrzebę bezpieczeństwa. Tabela 3. Model sześciu kroków interwencji kryzysowej jednej sesji (podejście dyrektywne) Etap I II III Czynności Nawiązanie empatycznej relacji Dokonanie natychmiastowej oceny kryzysu i podjęcie konkretnych działań Badanie i ocena rodzaju wydarzenia, jego znaczenia dla klienta, a tym samym rodzaju kryzysu psychologicznego Cel ÎÎ Podtrzymanie kontaktu z klientem ÎÎ Zapewnienie bezpieczeństwa w środowisku ÎÎ Uwzględnienie pilnych potrzeb klienta (opatrzenie ran, dostarczenie ubrań, zaspokojenie głodu, pragnienia, itp.) ÎÎ Stabilizacja równowagi emocjonalnej ÎÎ Diagnoza problemu, PTSD/ASD ÎÎ Zachęcanie klienta do odreagowania niepokoju, napięcia emocjonalnego ÎÎ Aktywizacja klienta IV Szukanie z udziałem klienta możliwości rozwiązania kryzysu (burza mózgów) V Mobilizacja zasobów (wewnętrznych, środowiskowych) klienta ÎÎ Odszukanie wraz z klientem społecznego wsparcia, jeśli jest to konieczne VI Ewaluacja, antycypowanie działań klienta po działaniach interwencyjnych jednej sesji ÎÎ Aktywizacja klienta ÎÎ Ocena nabytych umiejętności, zasobów przez klienta w samodzielnym zmaganiu się z trudną sytuacją Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa (...), s. 131. W podejmowanych przez pracownika socjalnego działaniach interwencyjnych jednego dnia, chodzi przede wszystkim o sprawne działanie i dobrą współpracę z lokalną społecznością i innymi instytucjami. Zaleca się, aby pracownik posiadał listę osobistych kontaktów z osobami zajmującymi się działaniami pomocowymi, np. z przytulisk dla bezdomnych, strażników miejskich, policjantów, innych 24 52 B.G. Collins, T.M. Collins, Crisis and trauma Developmental – Ecological Intervention. Boston, New York, Lahasha Press, Houghton Mifflin Company, 2005. Zob. D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa (...), s. 131. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej pracowników socjalnych, specjalistów przeciwdziałania przemocy, itp. Prezentowana część modelu Collinsa i Collinsa wymaga od prowadzącego interwencję skupienia, umiejętności opanowywania własnych emocji oraz strategicznego planowania. W ciągu jednego dnia musi bowiem sprostać wielu czynnościom, jednakże z drugiej strony, dzięki własnym zasobom, jest w stanie zapobiec przejściu klienta w kryzys chroniczny i tworzy warunki do dalszej współpracy. Wspomniana dalsza współpraca według Collinsa i Collinsa (tabela 4) mieści się w ramach interwencji kryzysowej kilku sesji. Celem kolejnych spotkań z klientem jest stworzenie mu warunków do przetrwania kryzysu w taki sposób, aby stan psychiczny klienta nie przeszedł w stan chronicznego kryzysu, a tym bardziej zaburzeń psychicznych. Niestety, pomimo starań osoby prowadzącej interwencję o utrzymanie klienta w stanie równowagi psychicznej, klient nie zawsze robi postępy adaptacyjne i ma trudności z oswojeniem się z daną sytuacją. Koniecznym jest wówczas skierowanie klienta do profesjonalisty, np. psychoterapeuty lub psychiatry. W pracy nad niektórymi zaburzeniami psychicznymi zaleca się jednocześnie leczenie farmakologiczne i psychoterapeutyczne. Nie zawsze jest to możliwe, głównie za sprawą samych pacjentów, którzy wolą wrócić do równowagi szybciej i zamiast leczenia psychoterapeutycznego wybierają zażywanie leków. Tabela 4. Model sześciu kroków interwencji kryzysowej kilku sesji (podejście dyrektywne) I Etap Czynności Ustabilizowanie afektu II Przystosowanie behawioralne III Osiąganie sprawności poznawczej IV Osiąganie dojrzałości i sprawności rozwojowej V Aktywowanie zasobów aby ekosystem klienta pozostał zdrowy i nienaruszony Cel ÎÎ Klient potrafi mówić o sytuacji kryzysowej w sposób adekwatny i racjonalny ÎÎ Zastąpienie negatywnych strategii zmagania się ze stresem (używki, leki, agresja) pozytywnymi, konstruktywnymi ÎÎ Klient nadaje przeżytemu kryzysowi nowych, bardziej pozytywnych znaczeń ÎÎ Klient jest w stanie sprostać zadaniom rozwojowym (kryzysy normatywne) ÎÎ Poszerzenie świadomości klienta o posiadane zasoby interpersonalne oraz środowiskowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa (...), s. 131. Przedstawiony model interwencji kryzysowej kilku sesji ma celu przede wszystkim wskazanie klientowi nowych dróg i sposobów rozwiązania swojego problemu. Można z nim współpracować za pomocą różnych technik poznawczo – behawioralnych, 53 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych których zadaniem jest wypracowanie nowych sposobów rozumienia siebie i otaczającej rzeczywistości. O ile w interwencji dyrektywnej najważniejsze były czynności nastawione na działanie, tak w interwencji kilku sesji najważniejsza jest relacja z prowadzącym oraz wzmacnianie zasobów klienta. Podsumowanie 1. Najczęściej wyróżnia się trzy modele interwencji kryzysowej: model równowagi, model poznawczy i model przemiany psychospołecznej. 2. Najbardziej popularne są: model sześciu kroków podzielony na dwa główne filary – wysłuchiwanie i działanie oraz interwencja jednego dnia. 3. Każdy etap interwencji kryzysowej zawiera szereg wskazówek komunikowania się z klientem – najważniejsze jest skierowanie uwagi klienta na „tu i teraz”. 4. W interwencji wykorzystuje się pytania otwarte, zamknięte, przeformułowania i jasne podsumowania. 5. Istnieje sześć ogólnych idei interwencji kryzysowej, traktujących kryzys jako normalną reakcję na zdarzenie krytyczne. Pytania sprawdzające 1. Wymień etapy modelu interwencji kryzysowej według Jamesa i Gillilanda. 2. Co to jest interwencja kryzysowa jednego dnia i jakie są etapy postępowania interwencyjnego? 3. Opisz na czym polega model poznawczy w interwencji kryzysowej. 4. Wymień i opisz rodzaje pytań używanych w interwencji kryzysowej. 5. Co to jest poczucie własności w kontakcie terapeutycznym? 6. Jakie znasz sposoby okazywania empatii? Zalecana literatura ÎÎ B.G. Collins, T.M. Collins, Crisis and trauma Developmental – Ecological Intervention. ÎÎ Boston, New York, Lahasha Press, Houghton Mifflin Company, 2005. ÎÎ J.N. Butcher, M.P. Koss, Badania nad psychoterapią krótkoterminową i kryzysową, IPiN, Warszawa 1990. ÎÎ T. Millon, R.Davis, Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, IPZ, Warszawa 2005. ÎÎ H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, PWN, Warszawa 2004. 1.3. Postępowanie pracownika socjalnego w sytuacjach kryzysowych Klientami interwencji kryzysowej są najczęściej osoby w ostrym kryzysie emocjonalnym – rzadziej zdarzają się klienci w kryzysie chronicznym (długotrwałym). Wynika to głównie ze specyfiki pracy pracowników socjalnych i interwenientów. Jest to praca wymagająca od nich pełnej gotowości, albowiem nie zawsze wiadomo jakie zadania zostaną przed nimi postawione w danym dniu. W ośrodkach interwencji kryzysowej prowadzone są oczywiście systematyczne sesje z indywidualnymi klientami, przy czym są to najczęściej osoby zamieszkujące hostel w ośrodku. Na terenie placówki odbywają się również terapie grupowe oraz terapie małżeńskie. Niewątpliwie klienci interwencji kryzysowej stanowią często grupę osób, które z różnych powodów są izolowane od społeczeństwa, pozbawione zasobów radzenia sobie w trudnych 54 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej sytuacjach, a nadto mają ograniczone wsparcie najbliższego otoczenia (grup wsparcia). W Polsce przyjął się przy tym pogląd, że do ośrodka interwencji kryzysowej powinny się zgłaszać jedynie osoby dotknięte przemocą, co prawdopodobnie jest związane z pojęciem „interwencja”, kojarzonym z działaniami funkcjonariuszy policji, a zwłaszcza z ich interwencjami przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Jeżeli klient zostaje skierowany do ośrodka interwencji, jest zrozumiałe, że osoba ta potrzebuje natychmiastowej pomocy, w tym również pomocy psychologicznej. Jednakże większość ludzi, z którymi współpracują pracownicy socjalni, nie mówi wprost, co się dzieje w ich domach. Niektóre osoby, z różnych przyczyn, nie chcą ujawniać swoich problemów, a jeśli to robią, to najczęściej nie mówią wszystkiego. Zdarzają się przypadki, że dopiero po kolejnej interwencji policji, sąsiadów lub asystenta rodziny, decydują się opowiedzieć o swoich trudnościach emocjonalnych. Wymaga to niestety czasu oraz umiejętności prowadzącego interwencję kryzysową. Podczas rozmów z pracownikami socjalnymi, którzy nie są przeszkoleni w zakresie psychologicznego działania interwencyjnego, opowiadają najczęściej, że w rodzinie panował zawsze spokój. Sąsiedzi wypowiadali się zwykle o takiej rodzinie w sposób pozytywny i dopiero po pewnym czasie okazywało się, iż za zamkniętymi drzwiami panowała przemoc. Pracownik socjalny ma najczęstszy kontakt z osobami pozostającymi w kryzysach emocjonalnych. Warto więc przyjrzeć się bliżej sylwetce pracownika socjalnego działającego w interwencji kryzysowej. W literaturze z zakresu interwencji kryzysowej dominuje pogląd, iż osobowość pomagającego jest istotniejsza od stosowanych przez niego technik. Jeżeli osoba ta, przykładowo, posiada rys osobowości depresyjnej, nie będzie w stanie przekazać klientowi energii, która jest mu niezbędna dla uzyskania równowagi psychicznej. Podobnie, jeśli pomagający ma rys osobowości histrionicznej, trudno mu będzie zrozumieć to, co odczuwa człowiek w żałobie. Oczywiście rysy takie nie wykluczają możliwości pomagania innym, albowiem ważne jest przede wszystkim otwarcie się na drugiego człowieka w taki sposób, aby go wysłuchać i podjąć próbę wyobrażenia sobie swojej osoby w jego sytuacji. Chodzi tutaj przede wszystkim o wzbudzenie w drugim człowieku nadziei w jego cierpieniu, ponieważ dostrzeżenie nadziei, jest połową sukcesu w procesie zdrowienia. W interwencji kryzysowej, obok wspomnianej energii, ważnymi cechami osobowości pracownika socjalnego są: pewność siebie (daje klientowi poczucie bezpieczeństwa), 55 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych optymizm oraz wiara w ludzi i własne przekonanie o swej sile, umożliwiające udzielanie pomocy w pokonywaniu przez klientów trudności życiowych. Ważną rzeczą, o której czasem się zapomina, jest również wypracowanie w sobie wrażliwości na niewerbalne i werbalne sygnały wołania o pomoc, albowiem nie zawsze potencjalni klienci mówią wprost, że potrzebują pomocy. Brak prośby o wsparcie psychologiczne może być uwarunkowane wieloma czynnikami, głównie tzw. zniewalaczami wewnętrznymi, a więc czynnikami, które blokują zmiany. Osoby doświadczające trudności życiowych mają bowiem wiele wątpliwości i obaw w związku z proszeniem o pomoc obcych osób. Ich źródłem jest najczęściej chęć „ochrony” siebie oraz niepewność o swoją przyszłość. Niektórzy teoretycy interwencji kryzysowej są zdania, iż w wyłapywaniu sygnałów proszenia o pomoc, ważne są następujące cechy pracownika socjalnego: 1. Samorozumienie własnych uczuć i reakcji oraz umiejętność stawiania granicy między swoim życiem, a życiem klientów – zdarzają się bowiem sytuacje, w których pracownicy socjalni, a zwłaszcza ci, którzy pracują z ludźmi w kryzysach, przenoszą ich problemy do swojego świata rodzinnego 2. Samoświadomość swoich zalet i wartości, co daje poczucie stabilizacji i umacnia tożsamość pomagającego – tak rozumiana samoświadomość warunkuje lepsze zrozumienie siebie Niewątpliwie samorozumienie i samoświadomość chronią pomagającego przed uczuciem lęku w pracy z cierpieniem innych ludzi, a tym samym przed wypaleniem zawodowym. W założeniach interwencji kryzysowej kolejnymi ważnymi cechami interwenienta są mądrość życiowa oraz spontaniczne współbrzmienie emocjonalne. Co więcej mówi się, że najlepsze rezultaty w pomaganiu mają te osoby, które są najmniej zrutynizowane, a bardziej elastycznie, osoby, które cechuje naturalna spontaniczność, ekspresja oraz które dysponują zróżnicowanym doświadczeniem zawodowym. Pracownicy socjalni wykonują swoją pracę w różnych środowiskach, podejmują pracę w różnych miejscach pomocowych, począwszy od fundacji i stowarzyszeń, przez urzędy, a na ośrodkach interwencji kończąc. Według Jamesa i Gillilanda idealnymi osobami do takiej pracy są osoby, które doświadczyły trudu życia w wyniku swoich własnych przeżyć. Dzięki temu łatwiej jest im zrozumieć klientów, ponieważ praca w charakterze takiej osoby wymaga czegoś więcej niż zwyczajnego stosowania 56 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej poznanych technik i metod pracy z osobą w kryzysie. Zdarzają się bowiem takie sytuacje, w których pracownik może poczuć się niepewnie, kiedy nie będzie znał analizy teoretycznej danego problemu, co może wywołać u niego uczucie niepokoju, zdenerwowania na siebie i w ostateczności rezygnację z pomagania. Można przyjąć, iż „interweniujący radzi sobie z kryzysem w takim stopniu, w jakim jest osobą w pełni ukształtowaną”25. W celu uporządkowania kompetencji pracownika socjalnego w interwencji, została stworzona lista pożądanych cech pracownika jako interwenienta (tabela nr 5). Tabela 5. Cechy pracownika socjalnego jako interwenienta Cechy osobowe pracownika socjalnego ÎÎ umiejętność kontrolowania emocji, zwłaszcza gniewu i zbytniego okazywania uczuć – takie zachowanie może znacznie naruszyć przestrzeń osobistą klienta ÎÎ kreatywność oraz plastyczność myślenia i zachowania (pozbycie się sztywności myślenia w kategoriach: „musisz, muszę, powinnam/powinienem”) – dotyczy to różnych sytuacji podczas spotkania z klientem; przykładowo, zgodnie z zasadą empatycznego działania, należy wspierać klienta i towarzyszyć mu w mówieniu o swoich przeżyciach, płaczu, smutku, ponieważ tego od nas oczekuje osoba w kryzysie; jeżeli jednak pojawia się myśl, że mija już kolejne spotkanie, a osoba w kryzysie tylko płacze, to z pewnością nie należy ją w tym wspierać, a wręcz przeciwnie ÎÎ umiejętność tworzenia stabilnej atmosfery, planowanie czynności w odpowiedniej kolejności, prawidłowa struktura spotkań Cechy emocjonalne pracownika socjalnego ÎÎ umiejętność wyrażania uczuć, np. Budzi się we mnie sprzeciw, na to, czego Pani doświadcza ze strony Pani męża, Niepokoi mnie, to co Pan mówi (...) ÎÎ umiejętność identyfikowania i różnicowania uczuć, np. Widzę, że ocenił Pan dzisiejszą sesję bardzo wysoko, a ja mam poczucie, że wielokrotnie wywoływałam w Panu uczucie niepokoju ÎÎ umiejętność kontrolowania uczuć, które są związane z mówieniem sobie o kliencie w następujący sposób „Ona/On jest w trudnej dla niego sytuacji, nie robi mi tego specjalnie”, „Jest chory i tak reaguje na próby kontroli” Umiejętności rozwiązywania problemów klientów ÎÎ energia w działaniu, konsekwencja, realizowanie przyjętych celów i zobowiązań wobec klienta ÎÎ szybkie podejmowanie decyzji zwłaszcza w sytuacjach ochrony życia i zdrowia klienta ÎÎ rozumienie trudności klienta jako swego rodzaju wyzwanie do pracy a nie obawa ÎÎ zdolność zmiany myślenia klienta poprzez pracę poznawczą z klientem W dalszej kolejności zostaną przedstawione przypadki pracy interwencyjnej z osobami, przeżywającymi kryzysy na skutek żałoby, przemocy i próby samobójczej. 25 Zob. D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa..., s. 153. 57 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 1.3.1. Kryzysy utraty i żałoby26 Funkcjonowanie człowieka w otaczającym go świecie jest nieodłącznie związane z przeżywaniem przez niego różnego rodzaju kryzysów. Nie chodzi tutaj o kryzysy wywołane zmianami zachodzącymi w organizmie, lecz o kryzysy spowodowane urazem emocjonalnym. Najczęściej uraz emocjonalny ujawnia się w sytuacjach śmierci kogoś z najbliższego otoczenia. Może to być śmierć współmałżonka, dziecka, przyjaciela/przyjaciółki, jednego lub dwojga rodziców, a nawet śmierć ulubionego zwierzęcia domowego. Uraz emocjonalny może być również wywołany separacją czy też utratą pracy. Oznacza to, iż każda z sytuacji o dużym ładunku negatywnych emocji, może być źródłem bólu i cierpienia psychicznego. W psychologii uważa się jednakże, iż najsilniejszym rodzajem utraty wywołującym kryzys psychologiczny jest śmierć. Trudność sytuacji kryzysowej polega na tym, iż w momencie śmierci osoby lub nawet zwierzęcia domowego następuje zerwanie emocjonalnych więzi. W konsekwencji pojawia się uciążliwe poczucie destabilizacji i zaburzenie poczucia tożsamości. Po utracie człowiek automatycznie przestaje pełnić swe dotychczasowe role żony, męża, rodzica, właściciela wiernego zwierzęcia. Od momentu utraty społeczeństwo formalnie przypisuje mu nową rolę życiową wdowca, sieroty, czy też półsieroty w przypadku dzieci. Należy zaznaczyć, iż z psychologicznego punktu widzenia, istotna jest nie tyle sama sytuacja utraty, ile reakcja na stratę, czyli tzw. żal po stracie, poczucie osierocenia, czy też reakcja żałoby. Co prawda w języku potocznym oba terminy utraty i straty są używane zamiennie, jednakże utratą zwykle określa się sytuacje, w których pojawia się śmierć, bolesna świadomość bezpowrotności i niemocy w przywróceniu bliskiej osoby do świata żywych. Z kolei pojęciem straty można określić te wydarzenia, które co prawda wywarły duży wpływ na stan psychiczny człowieka, ale z drugiej strony przynajmniej posiada on nadzieję, że nastąpi zmiana na lepsze. Istnieje wiele podejść psychologicznych, które starają się opisać zmieniający się w czasie wzorzec doświadczania żałoby. Niektórzy badacze kryzysu żałoby wyróżniają trzy główne etapy, inni z kolei doszukują się większej złożoności badanego 26 58 Zob. S. Kita, Szok, smutek, sens. Dlaczego po śmierci bliskiego trzeba odłożyć żałobę i trzeba z niej wyjść, Poradnik Psychologiczny Ja My Oni, 10/2014. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej procesu. Jednakże w każdej koncepcji wyjaśniającej kryzys żałoby występuje zgodność występowania trzech faz: fazy początkowej (fazy szoku), fazy pośredniej (fazy dezorganizacji) oraz fazy końcowej, zwanej inaczej fazą rozwiązania, akceptacji lub odnowy (tab. 6). Tabela 6. Etapy procesu żałoby E. Kübler – Ross Zaprzeczanie Złość Targowanie się Depresja Akceptacja Etapy procesu żałoby C. Sanders Szok Uświadamianie straty Ochranianie siebie Powracanie do zdrowia Odnowa G.I. Engel Zaprzeczanie i szok Stopniowe uprzytomnienie sobie straty Rozwiązanie Źródło: Opracowanie własne W momencie otrzymania informacji o zgonie kogoś bliskiego, pojawia się pierwsza faza zaprzeczania i szoku. Siła tej fazy jest większa szczególnie w przypadku śmierci nagłej, nieprzewidywalnej i trwa od kilku godzin do nawet kilku tygodni. Człowiek doznaje silnego wstrząsu i nie wierzy w prawdziwość zdarzenia. Owo zaprzeczanie jest swego rodzaju mechanizmem obronnym i ochrania jednostkę przed emocjonalnym cierpieniem. W okresie tym osoba, która utraciła kogoś bliskiego przeżywa nie tylko utratę, ale również stara się rozwiązać szereg dylematów związanych z formą okazywania owych przeżyć. Zastanawia się nad tym, jak okazywać innym swój wewnętrzny ból i cierpienie – czy być pozostać w zgodzie z samym sobą, czy też zachowywać się zgodnie z wymogami otoczenia. Dotyczy to w szczególności sytuacji, w których inni oczekują od osoby osieroconej płaczu, histerii, a człowiek ten pomimo żalu, nie ma takiej potrzeby. Zdarza się również, iż w sposobie przeżywania śmierci decydującą rolę odgrywa kultura, tradycja czy też religia. Wymagania otoczenia w powściągliwości okazywania uczuć, przyczyniają się do zahamowania emocjonalnych reakcji. Jeśli jednostka postrzega owe ograniczenia pozytywnie, skutki mogą być dla niej pozytywne. Jednakże z drugiej strony, jeśli w trakcie przeżywania żałoby nie nastąpi wyładowanie negatywnych emocji, to ból psychiczny może powrócić ze zdwojoną siłą, np. w sytuacji śmierci kolejnej osoby. Druga faza żałoby (faza ostra) pojawia się wówczas, gdy człowiek przestaje żyć iluzją, nadzieją na powrót zmarłego do świata żywych. Świadomość znaczenia poniesionej straty przyczynia się do powstania tzw. dezorganizacji afektywnej. Przejawia się 59 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych to w niestabilności emocjonalnej, która polega na odczuwaniu silnych, sprzecznych emocji. Osoba osierocona może w ciągu kilu minut okazywać kilka sprzecznych emocji, od płaczu, agresji po śmiech i taniec. W stadium tym istnieje niebezpieczeństwo pojawienia się depresji, która objawia się zaburzeniami snu, apetytu, brakiem chęci życia, a czasem nawet próbami samobójczymi. Człowiek, świadomy poniesionej straty, zaczyna wycofywać się z kontaktów interpersonalnych, zwłaszcza z osobami, które znały zmarłego. Jest to spowodowane różnymi czynnikami. Może to być chęć ucieczki przed wspomnieniami, skojarzeniami, może to być też obawa przed trudnymi pytaniami. W sytuacji kiedy okoliczności zmuszają człowieka będącego w żałobie do mobilizacji, i do podejmowania konkretnych działań, rzadko jest w stanie je spełnić. Często bywa tak, iż żałobnicy są sparaliżowani lękiem o swą przyszłość, zwłaszcza w sytuacjach silnego uzależnienia finansowego i małej samodzielności w czynnościach dnia codziennego. Należy podkreślić, że w ostrej fazie, która może trwać nawet kilka miesięcy, ludzie poszukują wsparcia ze strony najbliższego otoczenia. Nie chodzi tutaj o wsparcie finansowe ale o wsparcie emocjonalne. Osoba osierocona w ostrym stadium żałoby ma silną potrzebę bycia potrzebnym oraz rozumianym przez innych. Dotyczy to w szczególności osób, które są w okresie późnej dorosłości i starzenia się. U większości osób, po trudnym okresie żałoby, powoli, ale systematycznie następuje powrót do stanu psychicznego sprzed okresu żałoby. Osoba osierocona przyzwyczaja się do pełnienia nowej roli wdowca/wdowy, rozpoczyna odnawiać kontakty interpersonalne, podejmuje starania w celu powrotu do normalnego funkcjonowania. Nierzadko osoby w trzecim stadium żałoby odkrywają w sobie nowe siły do realizacji różnych form aktywności. Bardzo ważne jest podtrzymywanie wspomnień, przeglądanie zdjęć, odbywanie ciepłych rozmów o osobie, która odeszła. W ten sposób zachowuje się poczucie ciągłości w czasie i świadomość nieuchronności życia. Dla wielu osób, niekoniecznie owdowiałych, ale również opuszczonych, w separacji, ważną rolę odgrywa religia. Jest to czas, kiedy po burzliwym, krytycznym okresie żałoby jednostka zaczyna zadawać pytania natury egzystencjalnej, następuje akceptacja utraty. Co więcej zarówno wiara, jak i nowe formy aktywności pozwalają człowiekowi przerwać nieustanne rozmyślanie o śmierci, odejściu kogoś bliskiego i samotności. O ile w poprzednim etapie przeżywania żałoby wskaźnikiem stanu depresyjnego były zaburzenia fizjologiczne i poczucie utraty sensu życia, tak w przypadku fazy stabilizacji wskaźnikiem powrotu do równowagi emocjonalnej jest umiejętne 60 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej rozmawianie, wspominanie zmarłego oraz planowanie przyszłości bez obecności osoby, która odeszła. Wśród badaczy zajmujących się kryzysem żałoby panuje zgodność, iż za koniec żałoby należy uznać czas, w którym człowiek w sposób efektywny pełni role życiowe. Przyjmuje się, iż faza przemiany pojawia się po upływie ośmiu miesięcy od zgonu osoby bliskiej. Klinicyści są zdania, iż jeśli po tym okresie nadal utrzymują się symptomy żałoby, świadczy to o nieprawidłowościach w przeżywaniu straty. Kryzys utraty i żałoby jest zatem procesem dynamicznym, zmieniającym się w czasie. Jednakże przy ocenie konkretnych faz, ich długości trwania oraz sposobów okazywania żalu i smutku należy brać pod uwagę występowanie wielu czynników i okoliczności, na które jednostka może nie mieć wpływu. Ciekawą propozycję przedstawiła A. Ostrowska, która wyodrębniła trzy rodzaje czynników – sytuacyjne, jednostkowe oraz społeczne27. Czynniki sytuacyjne są związane z okolicznościami śmierci. Dotyczy to przede wszystkim czasu na przygotowanie się do odejścia bliskiej osoby, dramatyzmu śmierci czy też ilości doznanych utrat. Również nie bez znaczenia jest jakość relacji ze zmarłym i oczywiście umiejętności radzenia sobie ze stresem w sytuacjach trudnych. Jeśli okoliczności utraty pozwalają się przygotować na odejście bliskiej osoby człowiek łagodniej przechodzi fazy żałoby, co nie oznacza, że etapy te trwają krócej. Oprócz umiejętności radzenia sobie ze świadomością powagi straty pojawia się jeszcze kwestia siły oddziaływania czynników społeczno – kulturowych, takich jak, np. postawa światopoglądowo – religijna i system wsparcia społecznego. Właśnie ze względów na ilość oraz siłę czynników nadających ton żałobie, wielu badaczy proponuje traktować fazy oraz ich czas trwania w kategoriach luźnego uporządkowania doznawanych emocji i jakości zdrowia psychicznego, a nie jako paradygmat, wzorzec służący opisowi osoby będącej w kryzysie utraty. Nie ulega żadnej wątpliwości, że dla człowieka, który stracił bliską mu osobę pierwszy rok jest dla niego najbardziej trudnym okresem. Jest to związane z wydarzeniami takimi, jak rocznice, święta, wydarzenia rodzinne, które silnie przypominają osobę zmarłą. Pojawia się również kwestia terminologiczna związana z prawidłowym przebiegiem żałoby. Jeśli przyjmiemy dynamiczność procesu żałoby, to należy się również 27 Zob. A.Ostrowska, Śmierć w doświadczeniu jednostki i społeczeństwa, Wydawnictwo IfiS PAN, Warszawa 1997. 61 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych zastanowić nad jej patologiami, nieprawidłowościami, komplikacjami. Jedna z licznych teorii głosi, iż o nieprawidłowym przebiegu przeżywania utraty można mówić, jeśli będzie ona mieć charakter chroniczny, opóźniony, wyolbrzymiony lub zamaskowany. O żałobie chronicznej można mówić wówczas, jeśli po kilku latach nie nastąpiło pozytywne jej zakończenie. Żałobnik nie kryje przed otoczeniem swojego żalu po stracie i najczęściej szuka wsparcia przyjaciół, rodziny czy też fachowej pomocy specjalisty. W odróżnieniu od żałoby chronicznej, cechą charakterystyczną żałoby opóźnionej jest przeżywanie straty dopiero po upływie dłuższego czasu. Powodów odroczenia może być wiele. Jednakże do najczęstszych zalicza się samobójstwa bliskich osób, dokonane aborcje oraz rozwody. Wyolbrzymione przeżywanie żałoby jest związane z kolei ze zbyt dużą intensywnością okazywania emocji. W tym stanie żałoby człowiek znajduje swe źródło ukojenia w alkoholu, narkotykach i innych używkach, które z upływem czasu stosowania mogą doprowadzić do powstania uzależnień. Ostatnim rodzajem nieprawidłowości jest żałoba maskowana. Dotyczy ona nieświadomych zachowań człowieka po stracie (na różnych płaszczyznach funkcjonowania). Przejawami patologii żałoby mogą być zaburzenia, bóle somatyczne, nagłe zachowania afektywne, czy też udział w czynach niezgodnych z prawem. Z przedstawionego opisu kryzysu utraty i żałoby wynika, iż po pierwsze kryzys ten jest najbardziej dotkliwy i wiąże się z silnym cierpieniem emocjonalnym. Po drugie okazuje się, że sam fakt przeżywania żałoby jest zależny od wielu czynników społecznych, jednostkowych, religijnych a sam kryzys żałoby może przybrać patologiczny charakter. Interesującego podsumowania psychospołecznego funkcjonowania osób w okresie żałoby dokonała S. Tucholska28, która powołując się na prace amerykańskich psychologów S. Nolen – Hoeksema i I. Larson wyodrębniła cztery symptomy i przeżycia w różnych fazach żałoby (tab. 7). 28 62 Zob. S.Tucholska, Psychologiczne aspekty doświadczania żałoby, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin 2009. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Faza przemiany Faza środkowa Faza wczesna Tabela 7. Symptomy i przeżycia w fazach żałoby Poznawcze Spowolnienie myślenia Zdezorganizowanie myślenia Myśli samobójcze Utrata zaufania Spadek wrażliwości Symptomy i przeżycia w różnych fazach żałoby Afektywne Behawioralne Psychiczne odrętwienie Płaczliwość Otępienie Szloch Euforia Wybuchowość Histeria Gadatliwość Nadruchliwość Niedostrzeganie innych Pasywność Wzdychanie Ciągłe myślenie o zmarłym Idealizowanie zmarłego Rozmyślanie Przemyśliwanie Sny o zmarłym Zaburzenia pamięci Poczucie bezsensu Spadek zainteresowań Tęsknota Niepokój Lęk Złość Irytacja Poczucie winy Depresja Osamotnienie Apatia Wszystkie powyższe+ Nerwowość Podatność na wypadki Spowolnienie psychomotoryczne Wycofanie Poszukiwanie wsparcia Zależność Stronienie od innych Spadek inicjatywy Realistyczna pamięć o zmarłym Znajdywanie przyjemności we wspominaniu Odnalezienie sensu życia Powrót do normalnych reakcji emocjonalnych Powrót do normalnego funkcjonowania Nowe lub odnowione relacje społeczne Nowe lub odnowione formy aktywności Somatyczne Utrata przytomności Odczucie obcości Odczucie obcości wobec siebie Poczucie oszołomienia Spadek kondycji fizycznej Ogólne osłabienie Niewydolność mięśniowa Bóle mięśniowe Bóle głowy, bóle żołądka, bóle w klatce piersiowej, zaburzenia rytmu serca, spłycenie oddechu Powrót do normalnego funkcjonowania Źródło: S. Tucholska, Psychologiczne aspekty doświadczania żałoby, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin 2009. Nie ulega żadnej wątpliwości, iż żałoba jest bardzo złożonym procesem, który obejmuje sferę zarówno psychiczną, somatyczną, jak i społeczną człowieka. Czasem bywa ona porównywana ze stanem choroby. Należy mieć jednak świadomość, iż żałoba nie jest chorobą, a wręcz przeciwnie. Jest to naturalna i potrzebna reakcja na utratę kogoś, kto był lubiany, kochany, z kim można było zwyczajnie przebywać. Następujące po śmierci symptomy kryzysu są normalnymi objawami przeżywania utraty, których nie należy się obawiać, ani też się wstydzić. Z drugiej strony warto pamiętać, że nie każdy człowiek, który stracił bliską osobę, zdaje sobie sprawę z tego, że przedłużający się stan przeżywania żałoby może być powodem do porozmawiania o tym ze specjalistą – psychologiem, psychoterapeutą, interwenientem. Ważne jest tutaj aby pracownik socjalny, będący w kontakcie z rodziną korzystającą 63 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych z pomocy ośrodka, w sytuacji śmierci w takiej rodzinie, był wyczulony na sygnały wołających o pomoc29. Zadania pracownika socjalnego w procesie żałoby 1. Praca nad akceptacją tego, że nastąpiła strata i uznanie faktu śmierci. W pracy nad stratą ważne jest częste podkreślanie klientom, że dana osoba nie żyje oraz że jej śmierć jest nieodwracalnym faktem. Okazuje się bowiem, że osoby nawet po upływie wielu miesięcy od śmierci, np. partnera, nadal kwestionują myśl, że już więcej go /jej nie zobaczą, nie chcą chodzić na grób, zaprzeczając śmierci. Szczególnie trudna do zaakceptowania jest śmierć osoby, której ciało nie zostało odnalezione, na przykład jeżeli do śmierci doszło w wyniku wypadku górskiego czy w czasie katastrofy morskiej lub lotniczej. Stąd konieczne jest używanie zwrotów takich, jak „śmierć”, „umarł”, „nie żyje”. Nie jest dobre stosowanie przez prowadzących interwencję eufemizmów, czy też analogii. Klient musi oswoić się ze słowem „śmierć” 2. Umożliwienie klientowi mówienia o zmarłym, zarówno o jego dobrych jak i złych czynach 3. Praca nad odcięciem się klienta od starych więzi łączących go ze zmarłym – praca nad rozstaniem 4. Wypracowanie nowej relacji ze zmarłą osobą – chodzi tutaj oczywiście o pracę klienta z samym sobą, a nie ze zmarłym 5. Pomoc w szukaniu nowych związków, celów, przekonań o przyszłości bez osoby zmarłej 6. Znalezienie formy ekspresji cierpieniom towarzyszącym poczuciu nieodwracalnej straty 7. Praca nad zaakceptowaniem przez klienta separacji, rozwodu (jeżeli powstanie żałoby jest konsekwencją rozpadu związku) Praca nad kryzysem żałoby jest ściśle związana z przedstawionym już pierwszym etapem modelu Jamesa i Gillilanda – wysłuchiwaniem. Badania dowodzą, że empatyczne słuchanie stanowi najważniejszy etap pracy z osobą w kryzysie żałoby. Istotne jest również towarzyszenie klientowi w smutku, nawet w milczeniu. Niezwykle istotne 29 64 S. Kita, Szok, smutek, sens. Dlaczego po śmierci bliskiego trzeba odłożyć żałobę i trzeba z niej wyjść, Poradnik Psychologiczny Ja My Oni, 10/2014. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej jest również informowanie klientów w kryzysie, że nie są bezbronnymi ofiarami losu, lecz mają moc i zdolność samoleczenia30. Śmierć zwykle kojarzy się nam z odejściem osoby w wieku dojrzałym, senioralnym. Rzadko myślimy o śmierci dziecka, dzieci niestety również umierają. Pracownik socjalny może mieć do czynienia z pracą interwencyjną z rodzicami zmarłego dziecka lub jego opiekunami, a w takiej sytuacji konieczne jest aby zachowywał się w szczególny sposób. Przede wszystkim powinien zbadać osoby, będące w bliskiej reakcji ze zmarłym dzieckiem pod kątem zespołu stresu pourazowego (PTSD)31. Chodzi tutaj przede wszystkim o zbadanie kryteriów skutków odczuwania śmierci traumatycznej. Kolejnym etapem powinno być zaproponowanie interwencji par. Rodzice czy opiekunowie, którzy stracili dziecko mogą zacząć się obwiniać, że mogli dziecko bardziej dopilnować, szybciej zawieźć do szpitala, pojechać do kolejnego specjalisty, itp. Koniecznie należy zwrócić uwagę na rodzeństwo zmarłego dziecka. Praca tutaj polega na wsparciu dziecka żyjącego, że to nie jego wina, że jest również ważny dla rodziców, ale w tym momencie przeżywają śmierć brata/siostry. W interwencji należy dążyć do tego, aby biorący w niej udział rodzice dowiedzieli się, że są dobrymi rodzicami oraz do wyjaśnienia, że sytuacja śmierci był niemożliwa do przewidzenia.Kolejnym etapem pracy interwencyjnej jest ocena zasobów i potencjału rodziny w radzeniu sobie z problemami dnia codziennego. Po śmierci dziecka istnieje bowiem bardzo duże prawdopodobieństwo wystąpienia kłótni, awantur, a nawet rozpadu związku. Zazwyczaj praca z rodzicami zmarłego dziecka jest pracą długoterminową (z pewnością nie jednodniową). Pierwsze dwa, trzy spotkania są przeznaczone przede wszystkim na wysłuchiwanie oraz na nazywanie wyrażanych uczuć rodziców przez prowadzącego interwencję. W dalszej kolejności pracuje się w taki sposób, aby każdy rodzic/opiekun mógł się na głos wypowiedzieć na temat swoich obaw, niepokoju, czy też kwestii wiary w Boga. W pracy z osobami będącymi w kryzysie emocjonalnym z powodu śmierci kogoś bliskiego, a dziecka w szczególności, kwestionowanie dotychczasowej wiary oraz pytania o Boga, są dla wielu interwenientów problematyczne. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione): 30 31 Zob. R.K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji kryzysowej ..., s. 348. Zob. aneks numer 4. 65 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Ewa: On był taki kochany (mąż), byliśmy ze sobą zaledwie dziesięć lat. On był po przejściach, ja przecież też. Dzieci są już dorosłe. Mogliśmy tyle jeszcze wspólnie zobaczyć, przeżyć (płacz). P.S.: Mówi Pani o cudownie spędzonych dziesięciu latach, o dobrych chwilach, których wcześniej Pani nie doświadczała przy poprzednim mężu. Ewa: Tak, tak bardzo się kochaliśmy, on mnie tak wspierał, nie wiem, nie rozumiem dlaczego! Tamten pijak żyje, nic mu nie jest. To niesprawiedliwe. Taki dobry człowiek! (płacz) P.S.: Mówi Pani, że to niesprawiedliwe, ma prawo Pani czuć gniew za to, że mąż zmarł”. Ewa: Jestem wściekła, mam ochotę wykrzyczeć mu, jak mógł mi go zabrać! Dlaczego mi to zrobił? Czym ja sobie zawiniłam na takie życie. P.S.: Ma Pani dużo żalu w związku ze śmiercią Pani męża … czy wie Pani do kogo ten żal jest skierowany? Ewa: Do Boga, kiedyś tak bardzo w Niego wierzyłam, dawał mi tyle sił, pomagał mi w trudnych chwilach, zawsze chodziłam do kościoła, przyjmowałam księdza … nie wiem, nie wiem, co takiego złego zrobiłam, że mi go zabrał. P.S. Z drugiej strony miała Pani dziesięć cudownie przeżytych lat wraz z mężem, który nie żyje. Ewa: No tak, kiedyś żyłam w piekle …, ale tak szybko mi zabrał to szczęście” P.S. Szybko zabrał, czy raczej: Dał mi aż tyle cudownych lat? W podanym fragmencie rozmowy interweniujący podkreślał słowa „nie żyje”, „śmierć”. Miało to na celu przyznanie, że śmierć wystąpiła. Osoby, którzy używają eufemizmów dotyczących umierania (np. jest w niebie), nie oswajają się ze śmiercią bliskiej osoby. Po drugie, prowadzący interwencję nie wszedł w dyskusję dotyczącą wiary – jest to bowiem zadanie dla duchownych. Może się bowiem okazać, że osoba w kryzysie, zamiast wykorzystać energię do pogodzenia się z utratą, będzie dalej walczyć, jakby chciała zmienić przeszłość – niestety jest to niemożliwe. Z kryzysem utraty i żałoby wiąże się również doświadczenie rozwodu i separacji dla dziecka32. Rozwód jest dla dziecka traumatycznym wydarzeniem, które można porównać ze stratą rodzica w przypadku śmierci. Jeśli rodzina rozpada się z powodu rozwodu, dziecko automatycznie traci poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, odczuwa lęk, 32 66 S. Kita, Rozwodowe dzieci. Jak pomóc dziecku przeżyć żal po stracie pełnej rodziny? Poradnik Psychologiczny Ja My Oni 12/2014. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej zagrożenie i obawę wywołane nieznanymi dla niego okolicznościami. Nieuniknione w takiej sytuacji zmniejszenie częstotliwości kontaktów dziecka z jednym z rodziców, wiąże się ze znacznym ograniczeniem lub zerwaniem dotychczasowych, stałych dla niego więzi uczuciowych. Dziecku początkowo trudno jest uwierzyć w trwały charakter nowej dla niego sytuacji, przez dłuższy czas ma nadzieję, że rodzice znowu będą razem, zwłaszcza jeśli w przeszłości, po chwilach kryzysu małżeńskiego, następowało pojednanie i powrót rodzica do domu. Rozpad rodziny sprawia, iż dziecko w wielu sferach funkcjonowania społecznego wykazuje zachowania odbiegające od dotychczasowych. Dziecko takie traci poczucie pewności siebie w relacjach z innymi, może myśleć, że jest niekochane i nikomu niepotrzebne. Często wykazuje skłonności do ukrywania swojej rozpaczy, a przy tym wycofuje się z kontaktów z rówieśnikami, nie potrafi się skoncentrować, zapomina o obowiązkach szkolnych i domowych lub wykonuje je pobieżnie. Rozwód rodziców jest szczególnie bolesny w sytuacji gdy doszło do rozdzielenia rodzeństwa, jest to dla dziecka podwójna strata. Starsze rodzeństwo często czuje się odpowiedzialne za rozpad rodziny. Żyje w przekonaniu, że gdyby zachowywało się lepiej, bardziej pomagało i opiekowało się młodszym rodzeństwem, wszyscy byliby razem. Ma błędne poczucie, iż to ono ponosi winę za rozpad związku rodziców i stara się zrobić wszystko, aby doprowadzić do ponownego zjednoczenia rodziny. Stara się nie sprawiać kłopotów i chętnie wykonuje prośby oraz zadania powierzone przez rodzica z którym przebywa. Młodsze dzieci często wykonują rysunki z wizerunkiem obojga rodziców, umieszczają je w widocznym miejscu i stale dopytują kiedy rodzice będą znowu razem. Sytuacja dla dziecka jest wyjątkowo trudna, kiedy rodzice są skonfliktowani, a spory między nimi trwają jeszcze długo po rozstaniu. Wtedy często rodzice szukają w dziecku swojego sprzymierzeńca, a chcąc zyskać lojalność dziecka, przekupują je w zamian za „cenne informacje” o drugim rodzicu. Takie zachowanie powoduje, iż dziecko przeżywa wewnętrzny konflikt emocjonalny, ponieważ z jednej strony będzie chciało być akceptowane i kochane przez rodzica, który odszedł, a z drugiej – szczere wobec tego, z którym mieszka. Nierzadkie są przypadki okazywania przez dziecko agresji w stosunku do tego z rodziców, który zdecydował się opuścić rodzinę. Agresja taka może przybierać różne formy – od krzyku, wulgaryzmów i słownego oskarżania począwszy, na niezauważaniu 67 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych rodzica na ulicy kończąc. Oczywiście taki sposób wyrażania swego niezadowolenia przez dziecko może budzić w rodzicu frustrację, gniew i złość, jednakże trzeba pamiętać, że jest ono przede wszystkim formą zamanifestowania przez dziecko uczucia opuszczenia i porzucenia, a nie objawem tego, że dziecko przestaje go kochać. Dziecko, które wychowuje się w rodzinie w której doszło do rozwodu, przechodzi kilka faz przystosowania się do nowej sytuacji życiowej. 1. Zaprzeczanie, kiedy dziecko nie chce zaakceptować informacji o rozwodzie i utracie jednego z rodziców. Dziecko w tej fazie nie chce rozmawiać o tym, co się dzieje u niego w domu, podtrzymując tym samym fantazje o pełnej rodzinie. Głównym mechanizmem obronnym dziecka w tej fazie jest wycofanie się (acting out). 2. Uczucie gniewu i złości, które pojawia się w chwili zrozumienia przez dziecko, iż nie spełni się jego nadzieja o powrocie drugiego rodzica do domu. Dziecko w tej fazie nie potrafi poradzić sobie z silnymi emocjami, odczuwa zagrożenie, nie wie co będzie dalej, w konsekwencji zaczyna się agresywnie zachowywać. 3. Godzenie się, kiedy dziecko podejmuje starania w celu pogodzenia rodziców, rysuje obrazki z wizerunkiem obojga rodziców, przegląda zdjęcia, chętnie opowiada drugiemu rodzicowi o tym, że tata lub mama jest kochana, że już nie pije, że powiedział/powiedziała, że tęskni, że kocha drugiego rodzica, itp. 4. Depresja, kiedy dziecko uświadamia sobie, że rozwód rodziców jest stanem nieodwracalnym. Faza ta najczęściej pojawia się w następstwie rozmowy rodzica z rodzicem, uzyskania informacji o rozwodowej rozprawie sądowej lub pojawienia się świadomości zakładania przez rodziców nowych rodzin. Dziecko w tej fazie zamyka się w sobie, staje się obojętne i apatyczne, traci zainteresowanie szkołą, obowiązkami dnia codziennego i uczuciami osób z najbliższego otoczenia, często obwinia się za rozwód rodziców. 5. Pogodzenie się, które jest ostatnią fazą przeżywania straty. Wystąpienie tej fazy uzależnione jest od wieku dziecka, jego odporności i dojrzałości psychicznej, umiejętnego wykorzystania mechanizmów obronnych oraz jakości wsparcia emocjonalnego ze strony rodziców i grupy profesjonalistów. W fazie pogodzenia się, dziecko uczy się funkcjonować z jednym rodzicem, stara się akceptować ograniczone czasowo odwiedziny drugiego rodzica i powoli godzi się z faktem pojawienia się nowych związków rodziców. Wyróżnione fazy przystosowania się dziecka do nowej sytuacji po rozwodzie są podobne do faz przeżywania żałoby po śmierci osoby bliskiej. 68 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Należy zaznaczyć, iż nie wszystkie dzieci w jednakowym stopniu przeżywają wspomniane fazy adaptacji rozwodu, zaś siła i skutki przeżywanego stresu związanego z rozstaniem rodziców zależy od wielu zróżnicowanych czynników. Z przeprowadzonych badań wynika, iż dziecko przebywające w rodzinie, w której nie ma zapewnionej potrzeby bezpieczeństwa i stabilizacji, wyjątkowo silnie odczuwa lęk, osamotnienie, żal i chęć ucieczki od teraźniejszości. Niezwykle istotne jest również w jakim okresie życia dziecka ma miejsce rozwód rodziców (tabela 8). Tabela 8. Poziom zrozumienia rozwodu rodziców przez dziecko Wiek dziecka Niemowlęta Dzieci w wieku od ok. 2 do 3 lat Dzieci w wieku przedszkolnym Dzieci uczęszczające do szkoły podstawowej Gimnazjaliści i licealiści Poziom zrozumienia rozwodu rodziców Brak zrozumienia sytuacji konfliktowej Rozumieją, że jedno z rodziców nie mieszka w domu, ale nie wiedzą dlaczego Rozumieją, że rodzice są smutni i nie mieszkają razem Zaczynają rozumieć, co to jest rozwód. Rozumieją, że rodzice się nie kochają i nie będą mieszkać razem Rozumieją, co to jest rozwód, ale nie w każdym przypadku muszą go zaakceptować Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Tański, A. Szelągowska, R. Milewski, S. Kordasiewicz, M. Rolirald, Dziecko w rozwodzie, poradnik dla rodziców, Fundacja „Partners” Polska, Warszawa 2005, s. 6. Dziecko w wieku od dwóch do pięciu lat potrafi postrzegać konflikty między rodzicami, doświadcza negatywnych uczuć związanych z widokiem płaczącej matki, nieobecnego ojca czy milczeniem rodziców przy stole. Wśród dzieci na tym etapie rozwoju osobowości, może nastąpić regres zachowania do wcześniejszych lat, kiedy rodzice wspólnie się nim opiekowali. Charakterystyczne dla przeżywającego rozwód rodziców dziecka w tym wieku może być moczenie nocne, płaczliwość, rozdrażnienie, ssanie kciuka czy też chęć wzmożonego przytulania się, a nawet ssania piersi matki. Dziecko takie może również obawiać się zasypiać czy budzić w nocy z krzykiem, co spowodowane jest głębokim i bolesnym poczuciem opuszczenia. Dziecko starsze, w wieku pomiędzy szóstym, a ósmym rokiem życia, może dodatkowo odczuwać lęk, iż utraci również rodzica, z którym mieszka po rozstaniu rodziców. Jest to spowodowane tym, iż osoba wychowująca samotnie dziecko zostaje obarczona dodatkowymi obowiązkami, które wcześniej wykonywał partner, a w konsekwencji nie jest w stanie poświęcić dziecku tyle uwagi, co wcześniej przed rozwodem. Dzieci między dziewiątym, a dwunastym rokiem życia, często mogą przejawiać zachowania agresywne, co spowodowane jest silnym uczuciem złości w stosunku 69 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych do rodzica, którego obwiniają za rozpad rodziny i postrzegają jako „tego złego”. Dziecko w tym okresie może odczuwać wiele somatycznych dolegliwości, takich jak bóle brzucha czy głowy, częściej choruje i opuszcza zajęcia w szkole. Jeśli rozwód następuje w okresie dojrzewania dziecka, tj. między trzynastym, a osiemnastym rokiem jego życia, nastolatek może się czuć zmuszony do podjęcia niewdzięcznej roli pomocnika, sędziego, sprzymierzeńca, pocieszyciela czy też powiernika tajemnic jednego lub obojga rodziców. W zamian może domagać się „nagrody” w postaci akceptacji jego zachowań związanych ze spożywaniem alkoholu, zażywaniem substancji psychoaktywnych czy wczesnej inicjacji seksualnej. Wydawać by się mogło, że w przypadku dziecka dorosłego, tj. powyżej dwudziestego roku życia, rozwód rodziców nie jest w stanie zaburzyć funkcjonowania społecznego, zawodowego czy też kulturowego. Niestety tak nie jest. Dorosłe dziecko rozwiedzionych rodziców może czuć się zobligowane do udzielania obojgu rodzicom nieustannego wsparcia i opieki. W konsekwencji większość młodych ludzi w tym trudnym dla siebie czasie, zapomina o swoich własnych potrzebach, planach i zaczyna żyć życiem rodziców. Nie są oni w stanie powiedzieć „To są wasze sprawy, radźcie sobie sami”, ponieważ trudno jest odmówić pomocy komuś, kto poświęcił połowę swojego życia na ich wychowanie. Małżeństwo, czy też związek nieformalny rodziców może rozpaść się z różnych powodów, jednak nie można zapominać, że rodzicem pozostanie się na zawsze. Rozwód rodziców może oznaczać dla dziecka konieczność zmiany miejsca zamieszkania, a tym zerwanie dotychczasowych kontaktów ze znajomymi czy przyjaciółmi. Najczęściej wiąże się również ze zmianą szkoły i związanymi z tym wieloma trudnościami w budowaniu relacji z nauczycielami i nowymi kolegami. Bardzo ważne jest, aby pracownik socjalny przypominał o tym dorosłym. Nie zawsze jest jednak tak, że rozwód musi oznaczać dla dziecka traumatyczne przeżycie. Istotny jest bowiem sposób, w jaki dzieci są traktowane przed i po rozwodzie – ma to decydujący wpływ na to czy dziecko właściwie odnajdzie się w nowej sytuacji33. 33 70 S. Kita, Rozwodowe dzieci. Jak pomóc dziecku przeżyć żal po stracie pełnej rodziny? Poradnik Psychologiczny Ja My Oni 12/2014. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Zadania pracownika socjalnego w pracy z rodziną i dzieckiem w sytuacji rozwodu 1. Przede wszystkim należy wyjaśnić dziecku znaczenie pojęcia „rozwód”, a więc co ono oznacza i dlaczego do niego doszło. Dla wielu dorosłych osób, wyjaśnienie własnemu dziecku przyczyn rozstania się rodziców jest czymś niezwykle trudnym, jednakże ucieczka od takiej rozmowy może tylko zwiększyć poczucie niepokoju, lęku i wewnętrznego cierpienia dziecka 2. Dobrze jest rozpocząć rozmowę z dzieckiem o rozwodzie dopiero wówczas, kiedy faktycznie została podjęta ostateczna i nieodwołalna decyzja o rozstaniu 3. Ważne jest, aby w miarę możliwości, podczas tej trudnej rozmowy, byli obecni zarówno matka, ojciec, jak i wszystkie dzieci (dzieci mają wówczas możliwość wspólnego pocieszania się), ważne jest jednomyślne poinformowanie dziecka o tym, co je czeka 4. Koniecznie należy poinformować dziecko, który z rodziców będzie mieszkać oddzielnie, a który z nich będzie mógł je odwiedzać i na jakich zasadach – jest to konieczne w celu podtrzymania przekonania, że kontakt z drugim rodzicem będzie stały 5. Należy wyjaśniać sprawy związane z rozwodem, w taki sposób, aby dzieci je zrozumiały 6. Nie należy obawiać się podania dziecku przyczyn rozstania rodziców – nie jest prawdą, że jest to zbyt trudne do wyjaśnienia lub że dziecko tego nie zrozumie – jest to bardzo ważne, jeżeli dorośli będą unikać wyjaśnień, dziecko uzna, iż to ono jest winne rozpadu rodziny 7. Należy pamiętać, aby mocno i wyraźnie akcentować, że rozwód jest wyłącznie decyzją rodziców i dziecko nie ponosi za niego żadnej odpowiedzialności 8. Należy wyjaśnić dziecku, że rozwód w żadnym razie nie zmieni uczuć rodziców do dziecka – w ten sposób dziecko zostanie zapewnione o istniejącej miłości rodzicielskiej Rozmów dotyczących przyczyn rozstania rodziców będzie prawdopodobnie wiele, jednak zawsze warto cierpliwie odpowiadać na pytania dziecka. Warto również pozwolić dziecku aby się wypłakało czy wykrzyczało, co spowoduje, iż będzie miało warunki do przeżywania straty. Jeżeli jednak dziecko nie będzie chciało rozmawiać o rozwodzie, oznacza to, iż nie ma odwagi rozpocząć takiej rozmowy – najczęściej jest to spowodowane brakiem poczucia bezpieczeństwa u dziecka. 71 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Smutek po stracie osoby jest czymś, czego obawiają się zarówno rodzice jak i dorośli. W takiej sytuacji warto jednak rozmawiać z dzieckiem i wyjaśnić mu, iż to, co przeżywa jest jak najbardziej w porządku, że ma prawo odczuwać złość i płakać. Ważne jest przy tym pocieszanie dziecka, jednakże nie w formie odwracania jego uwagi, kupowania prezentów, czy też zmuszania go do okazywania radości, której nie ma skąd czerpać. Pocieszać oznacza bowiem być z dzieckiem, słuchać uważnie tego, co ma do powiedzenia i zachęcać go do mówienia o jego własnych uczuciach. Czasami zaś wystarczy zwyczajnie wspólnie pomilczeć, dać dziecku wsparcie poprzez spojrzenie czy też dotyk. Pozwolić zarówno sobie, jak i dziecku świadomie przejść przez rozpacz. Na zakończenie warto jeszcze podkreślić, iż opisane uczucia dziecka występują również w rodzinach w których rozstanie było konsekwencją stosowania przemocy, uzależnienia od alkoholu, hazardu czy też narkotyków. Rozwód rodziców w takich przypadkach stanowi dla dziecka najlepsze rozwiązanie – jest to ważna informacja dla osób, które są dotknięte np. przemocą, ale ze względu na „dobro” dziecka, nie decydują się rozwiązać toksycznego związku z partnerem34. 1.3.2. Kryzysy emocjonalne związane z przemocą seksualną, fizyczną i psychiczną Przyjmuje się, iż zachowania agresywne mogą przejawiać się w różnych formach. Do najbardziej popularnych zalicza się35: a. napastliwość fizyczną (używanie przemocy w stosunku do innych); b. napastliwość słowną (kłótnie, krzyk, groźby, pretensje, przekleństwa, nadmierny krytycyzm); c. napastliwość pośrednią (wyrządzanie krzywdy osobie będącej przedmiotem agresji nie wprost, tylko np. poprzez złośliwe obmawianie, skarżenie, niszczenie cudzej własności); d. negatywizm (zachowanie opozycyjne, przejawiające się w odmowie współpracy, biernym uporze aż do jawnego buntu); e. podejrzliwość (okazywanie jawnej nieufności, brak zaufania do ludzi); f. urazy (poczucie złości i nienawiści za rzeczywiste lub urojone krzywdy); 34 35 72 S. Kita, tamże. S. Kita, Przemoc w rodzinie i co dalej? Diagnoza i pomoc w kryzysie, [w:] Prawne, administracyjne i etyczne aspekty wychowania w rodzinie, t.1, S. Bębas, E. Jasiuk (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej w Radomiu, Radom 2011, s. 619 – 640. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej g. drażliwość (gotowość do wyrażania negatywnych odczuć, zrzędliwość, szorstkość); h. wzbudzanie poczucia winy (odczuwanie wyrzutów sumienia)36. Wyraźnie widać, iż zachowania agresywne są charakterystyczne dla konkretnego rodzaju agresji. Dla lepszego i dokładniejszego zrozumienia podziału zachowań agresywnych została sporządzona tabela 9. Tabela 9. Wymiary typologii zachowań agresywnych Modalność reakcji Jakość reakcji Bezpośredniość Widoczność Wzbudzenie Ukierunkowanie na cel Typ szkoły/rodziny Trwałość konsekwencji Zaangażowane obiekty społeczne werbalna-fizyczna działanie-brak działania bezpośrednie-pośrednie jawne-ukryte niesprowokowane-odwetowe wrogie-instrumentalne fizyczna-psychiczna przejściowe-długotrwałe jednostki-grupy Źródło: B.Krahe, Agresja, GWP, Gdańsk 2005, s.17. Pojęcie agresji i przemocy są pojęciami bliskoznacznymi i trudno je odróżnić w praktyce społecznej. Są jednak pewne okoliczności, które pozwalają uznać dane zachowanie za przemoc lub agresję. O ile bowiem w akcie agresji praktycznie zawsze zaangażowane są dwie strony, tak przemoc może być jednostronna37. Generalnie zjawisko przemocy jest stosunkowo często rozpatrywane w kategoriach przymusu, zwłaszcza jeśli przedmiotem badań jest przemoc w rodzinie. Warto zatem w tym miejscu omówić, chociażby w kilku zdaniach, znaczenie przymusu jako jednej z form przemocy. Posiłkując się słownikiem socjologicznym, przymus to przede wszystkim wywieranie na inną osobę presji fizycznej lub psychicznej w celu pozbawienia jej swobody działania lub wymuszenia podjęcia czy zaprzestania określonych działań. Jednostka, która jest poddana przymusowi, przeżywa zazwyczaj silne lęki. W szerszym znaczeniu, przymus może mieć charakter przymusu społecznego. Jest to jeden z najważniejszych sposobów kontroli społecznej stosowanej przez klasy lub grupy. W tym przypadku władza służy jedynie realizacji celu, jakim jest podtrzymywanie istniejących stosunków społecznych lub potwierdzenie obowiązującego porządku społecznego 36 37 M. Gruszkowska, Społeczne i psychologiczne uwarunkowania agresywności młodzieży w okresie adolescencji [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Warszawa 2004, s. 39. Według K.Brovne oraz M.Herberta przemoc w małżeństwie nie zawsze jest jednokierunkowa (mężczyźni wobec kobiet). Również kobiety bywają w związkach agresywne. Zob. K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, PARPA, Warszawa 1999, s. 77–96. 73 społecznej stosowanej przez klasy lub grupy. W tym przypadku władza służy jedynie realizacji celu, jakim jest podtrzymywanie istniejących stosunków społecznych lub Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych potwierdzenie obowiązującego porządku społecznego oraz istniejących definicji sytuacji39. Przymus może być stosowany zarówno w stosunku do jednostki, jak i wielu osób. Bez 38 oraz istniejących sytuacjitoksycznych .Przymus może być stosowany w stosunwzględu jednak na liczbędefinicji odbiorców przekazów, także zarówno tych niewerbalnych, ku do jednostki, jak i wielu osób. Bez względu jednak na liczbę odbiorców toksyczwystępuje zjawisko tzw. spirali przemocy i przymusu (rys. 6.). nych przekazów, także tych niewerbalnych, występuje zjawisko tzw. spirali przemocy Rys. 6. Spirala przemocy i przymusu i przymusu (rys. 6.). Rys. 6. Spirala przemocy i przymusu Błędne koło bodźca i reakcji Rodzaj zachowania Intencje sprawcy Skutki przemocy Źródło: Opracowanie własne. 38 Według K.Brovne oraz M.Herberta przemoc w małżeństwie nie zawsze jest jednokierunkowa (mężczyźni wobec kobiet). Również kobiety bywają w związkach agresywne. Zob. K. Browne, Zachowanie jednostki, np. krzyk, bicie, szantaż lub stosowanie przymusu wobec M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, PARPA, Warszawa 1999, s. 7796. drugiej osoby, uruchamia w niej system obronny, w wyniku czego następuje reakcja. 39 K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, wyd.2, Wydawnictwo Graffiti BC Toruń 1999, s. 168. Zdarza się, że ofiara staje się oprawcą i następuje zamiana ról. Skutki negatywnych zachowań są widoczne w postaci depresji, frustracji, rozdrażnienia, niepowodzeń szkolnych u dzieci, a także pogrążania71się w nałogach (alkohol, papierosy, narkotyki lub/i dopalacze). Pojawia się zatem jeszcze jedna zależność, a wraz ze wzrostem siły i częstotliwości przemocy, zwiększa się prawdopodobieństwo wystąpienia agresji szkodliwej. Jeśli dokonuje się interpretacji określonych zjawisk, a zwłaszcza przemocy w rodzinie, ważne jest określenie czynników, które wyzwalają lub też zmniejszają występowanie sytuacji przymusu. Ciekawego zestawienia owych czynników dokonała J. Mazur. Według autorki, w rodzinie, istnieją różne formy przymusu, od psychicznego, przez fizyczny, aż do ekonomicznego. Co więcej, zarówno przymus, jak i przemoc mogą być czynnikami zniewalającymi lub wyzwalającymi39. Do czynników zniewalających zewnętrznych zostały przyporządkowane następujące wskaźniki: 38 39 74 K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, wyd.2, Wydawnictwo Graffiti BC Toruń 1999, s. 168. J. Mazur, Przemoc w rodzinie: teoria i rzeczywistość, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002, s. 29. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej 1. uwarunkowania ekonomiczne, ze szczególnym uwzględnieniem stopnia uzależnienia ekonomicznego od partnera (męża, żony, konkubenta, konkubiny) 2. presja rodziny, która dotyczy przede wszystkim stereotypów zobowiązujących do utrzymania rodziny za wszelką cenę oraz pielęgnowanie wizerunku rodziny, w której dominuje miłość i poszanowanie drugiego człowieka 3. brak mieszkania (lub brak możliwości jego znalezienia z powodów finansowych) 4. izolacja społeczna, która bardzo często dotyczy rodzin z problemem przemocy 5. brak pracy spowodowany niskim poziomem wykształcenia ofiary przemocy 6. posiadanie dzieci – sam fakt posiadania dzieci i brak możliwości ich utrzymania poza domem, chęć zapewnienia im pełnej rodziny 7. stopień zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych swoich oraz dzieci. Przedstawione wskaźniki występowania czynników zniewalających zewnętrznych, dotyczą wyłącznie tych obszarów, które stanowią otoczenie rodziny, a przede wszystkim dzieci. Wydaje się przy tym, iż szczególnego znaczenia dla rodziny nabiera realizacja podstawowych potrzeb związanych z wykształceniem oraz pracą zarobkową. Brak wykształcenia oraz faktyczne bezrobocie, które często jest konsekwencją braku posiadanego wykształcenia, przyczynia się do powstania biedy, utraty mieszkania, narastania frustracji i agresji. W konsekwencji pojawia się szereg innych czynników, które równie boleśnie wpływają na funkcjonowanie członków rodziny. J. Mazur40 zalicza do nich przede wszystkim: 1. poczucie wstydu przed otoczeniem z powodu przemocy, strach, lęk przed siłą sprawcy, wiara w obietnice partnera oraz przepracowanie 2. opieranie się na stereotypach dotyczących konieczności utrzymania związku, brak racjonalnego myślenia, a zatem i brak umiejętności prawidłowej oceny swojej sytuacji, wiara, że będzie lepiej 3. uczucie smutku, przygnębienia, użalanie się nad sobą. Warto w tej sytuacji zwrócić uwagę na czynniki związane z uczuciem smutku i użalania się nad sobą. Często w toksycznych związkach ofiary są, używając kolokwializmu, sparaliżowane swoją sytuacją, co w konsekwencji prowadzi do braku wiary w możliwość zmiany relacji we własnej rodzinie. Nierzadkie są również sytuacje, w których ofiara przemocy wychowywała się w domu pełnym agresji, wrogości, kłótni i nieustającej presji, a swoją obecną sytuację traktuje zatem jako coś zupełnie Tamże. 40 75 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych „normalnego”, jako swój styl życia z partnerem. W psychologii zjawisko to określa się mianem wyuczonej bezradności lub syndromem sztokholmskim41.. Zdarzają się jednak i takie ofiary przemocy, które nie potrafią pogodzić z występowaniem przemocy w rodzinie i szukają dla siebie oraz swoich dzieci innego życia. Pomocne w ocenie ich własnej sytuacji życiowej są tzw. czynniki wyzwalające, które się dzielą na czynniki zewnętrzne oraz czynniki wewnętrzne. Do tych pierwszych zalicza się przede wszystkim wsparcie rodziny, przyjaciół i znajomych oraz co najważniejsze – umiejętność korzystania z pomocy instytucji rządowych i pozarządowych. Umiejętność aktywnego korzystania z oferowanej pomocy jest jednakże uzależniona od drugiego rodzaju czynników, tj. czynników wyzwalających wewnętrznych. Trudno tutaj mówić o sytuacji, w której ofiara przemocy bez posiadanej umiejętności zapewnienia sobie bezpieczeństwa ochroni siebie lub/ i dzieci przed agresorem. Warto zatem odpowiedzieć na pytanie, jak to się dzieje, że sprawca przemocy w rodzinie stale otrzymuje od niej wsparcie emocjonalne? Cykle oraz skutki przemocy domowej Ofiara przemocy, bez względu na rodzaj i miejsce jej występowania, zazwyczaj nie koncentruje swojej uwagi na całej zaistniałej sytuacji. Jest to spowodowane cyklicznością przymusu i wywierania presji przez agresora. W literaturze przedmiotu z zakresu przemocy domowej przeważa pogląd o występowaniu trzech faz cyklu: napięcia, przemocy oraz pojednania. W pierwszej fazie cyklu ważną rolę odgrywa sytuacja stresowa, która może mieć różne podłoże, od utraty pracy, po problemy związane z prawidłowym komunikowaniem się. W drugiej fazie cyklu pojawia się postrzeganie danej sytuacji za stresującą i zagrażającą normalnemu funkcjonowaniu w związku partnerskim. Wreszcie ostatnią i najbardziej trudną do przetrwania jest faza nasilenia się złości i zaburzeń emocjonalnych. Jednostka przestaje wtedy kontrolować swoje zachowanie i reaguje krzykiem na wszelkie przejawy „braku podporządkowania”. W konsekwencji pojawia się akt przemocy, np. pobicie, ale także alkohol, niekontrolowane wyjścia z domu, nie odbieranie telefonów, itp. W większości związków po fazach przemocy agresor podejmuje wszelkie próby pojednania – najczęściej wyraża skruchę, obiecuje poprawę, 41 76 Tzw. syndrom sztokholmski został opisany na podstawie badań zachowania uprowadzonych zakładników. Charakteryzuje on relację zależności ofiary od prześladowcy, która wytwarza się w warunkach izolacji. Prześladowca decyduje o życiu ofiary, zaspokaja podstawowe potrzeby, jest jedynym źródłem informacji, a nawet emocjonalnego wsparcia. Więzień, który jest pozbawiony innych kontaktów, usiłuje znaleźć ludzkie cechy u swego oprawcy, przyjmuje jego perspektywę. Co więcej czuje się z nim emocjonalnie związany nawet po uwolnieniu. Zob. J. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Różne oblicza przemocy i sposoby przezwyciężania skutków, GWP, Gdańsk 1998. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej kupuje dzieciom prezenty. Wszystko po to, aby ofiara poczuła się kochana i wygrana. Rzeczywiście zaczyna ona wierzyć, że wszystko się ułoży, że może ten przykry incydent nigdy się już nie powtórzy. Tymczasem po fazie tzw. miesiąca miodowego, wszystko wraca do pierwotnego stanu i rozpoczyna się faza napięcia. Niestety zdarza się przy tym, że przemoc w kolejnych cyklach zwiększa swoją moc42. Czas trwania przedstawionych faz przemocy jest zróżnicowany. Zdarza się, że fazy zmieniają się co kilka dni, tygodni, a nawet miesięcy. D. Kubacka – Jasiecka stwierdziła, iż chcąc badać przemoc powinno się poszerzyć jej podwójną perspektywę, o jeszcze jeden element składowy – świadka przemocy, gdyż jedynie ujęcie holistyczne pozwoli na prawidłową analizę zjawiska43. Świadek przemocy jest to bowiem osoba, która z jednej strony, nie jest bezpośrednio dotknięta przemocą, ale z drugiej – pozostaje w bliskim związku ze sprawcą lub ofiarą – najczęściej świadkami są znajomi, sąsiedzi czy rodzina. Często zdarza się, że świadek nie podejmuje interwencji nie dlatego, że się obawia o swoje zdrowie i /lub życie, lecz nie wie czy powinien, czy wypada donosić na znajomych. Co więcej wierzy, iż ktoś inny wyręczy go z tej „przykrej” powinności i nie będzie odczuwał dysonansu emocjonalnego. Niestety poprzez ową bierność świadków utrwala się, powszechnie znana, znieczulica społeczna. Wszystko to sprzyja nasileniu skutków przemocy niebezpiecznych dla zdrowia psychicznego. Ofiara przemocy, która doznała urazu psychicznego może tak bardzo odczuwać negatywne emocje, że nie będzie w stanie samodzielnie podejmować racjonalnych działań. J. L. Herman wyodrębniła cztery efekty urazu psychicznego, tj. nadmierne pobudzenie, wtargnięcie, zawężenie oraz dialektykę urazu44. Nadmierne pobudzenie występuje w sytuacji, kiedy jednostka w obawie przed ponownym pojawieniem się przemocy pozostaje w ciągłym napięciu, staje nie nerwowa, ma problemy ze snem oraz odczuwa dolegliwości psychosomatyczne. Nawet jeśli wobec jednostki nie jest już stosowana przemoc, nie jest ona w stanie wyeliminować traumatycznego doświadczenia z pamięci. W konsekwencji traumatyczny moment zostaje zakodowany w pamięci w patologicznej postaci i spontanicznie wdziera się do świadomości jednostki zarówno na jawie, jak i we śnie. Jeżeli ofiara nie ma wsparcia specjalistów, pogrąża się dalej w swym cierpieniu i następuje 42 43 44 Zob. Materiały szkoleniowe Ogólnopolskiego Porozumienie Osób, Instytucji i Organizacji Pomagającym Ofiarom Przemocy w Rodzinie „Niebieska linia”. D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne,Warszawa 2010, s. 333 J.L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 1998, s. 446. 77 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych zawężenie myślenia w wyniku którego człowiek poddaje się, albowiem załamuje się jego system obronny. Opisane zmiany świadomości przypominają trans hipnotyczny, który charakteryzuje się przede wszystkim rezygnacją z aktywnego działania, obniżeniem inicjatywy i krytycznego osądu oraz zaburzonym poczuciem postrzegania rzeczywistości. Ostatnim efektem urazu jest tzw. dialektyka. Otóż przerastające człowieka niebezpieczeństwo wywołuje dwie sprzeczne reakcje – wtargnięcia oraz zawężenia. Ta dialektyka sprzecznych stanów psychicznych jest najbardziej charakterystycznym rysem pourazowego zespołu stresu. Niestety powtarzający się uraz powoduje zwielokrotnienie wszystkich jego efektów, co prowadzi do tego, iż mogą one występować w każdej działalności człowieka i dotyczyć relacji z innymi, kontaktów interpersonalnych, emocji czy też wspomnień. Jeżeli zaś uraz psychiczny będzie się utrzymywał dłużej niż pół roku świadczy to o pojawieniu się zespołu stresu pourazowego. Zespół Stresu pourazowego (PTSD – ang. post-traumatic stress disorder – patrz aneks nr 4) jest zdefiniowany jako syndrom lękowy45. Do najbardziej charakterystycznych dla PTSD uznaje się następujący zespół objawów: 1. Ofiarą PTSD jest osoba, która doznała stresu dotyczącego poważnego zagrożenia własnego życia lub bliskich jej osób, a także psychicznej integralności, utraty dzieci, współmałżonka, przyjaciół lub była świadkiem poważnego zranienia lub zabójstwa 2. Traumatyczne zdarzenie jest uporczywie przeżywane na nowo w postaci urazowych wspomnień, snów czy też reminiscencji. Przeżycia intensywnego psychologicznego stresu z objawami fizjologicznymi są aktywizowane w sytuacjach symbolizujących lub przypominających traumatyczne aspekty wydarzeń krytycznych 3. Ofiary PTSD uporczywie unikają bodźców łączonych z traumą, również myśli i uczuć; występuje psychogenna amnezja istotnych aspektów urazowego przeżycia. Objawom tym towarzyszy spadek ogólnej aktywności życiowej, żywego zainteresowania otoczeniem, niezdolność przeżywania uczuć miłości i przywiązania, emocjonalne „odrętwienie”, poczucie alienacji, izolowanie się od otoczenia, przy równoczesnym poczuciu zamknięcia perspektywy przyszłości (jednostka nie oczekuje kariery, miłości, małżeństwa, potomstwa ani dłuższego życia) 4. U ofiar występują uporczywe, „wysepkowe” symptomy zwiększonego pobudzenia, przejawiające się bezsennością, problemami z zasypianiem, trudnościami 45 78 Zob. B. Dudek, Zaburzenia po stresie traumatycznym, GWP, Gdańsk 2003. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej koncentracji uwagi, ale przede wszystkim poirytowaniem i wybuchami gniewu. Superczujność i hiperpobudzenie uwarunkowane są nasileniem reakcji orientacyjnej i aktywności autonomicznego układu nerwowego. Dodatkowo może występować poczucie winy z powodu przeżycia traumatycznego wydarzenia. Zespół może wystąpić natychmiast po traumie, jednak bardziej charakterystyczne jest rozwijanie się symptomów z opóźnieniem46. Przedstawiona charakterystyka PTSD dotyczy osób, u których symptomy urazu występowały co najmniej przez okres sześciu miesięcy, jednakże w klasyfikacji DSM – IV pojawiła się nowa, specyficzna jednostka chorobowa pod nazwą ostre zaburzenia postraumatyczne ASD (Acute Stress Disorder). Proponuje się, aby ASD rozpoznawać u osób przejawiających ostre objawy postraumatyczne, przypominające PTSD, ale trwające krócej niż miesiąc. Wyróżniono cztery grupy symptomów ASD, tj. natrętne nawracanie urazowych wspomnień, unikanie, wzmożone pobudzenie oraz reakcje dysocjacyjne. Należy jednak podkreślić, iż nie wiadomo, czy są podstawy do wyodrębnienia ASD jako osobnej jednostki diagnostycznej. Według D. Kubackiej – Jasieckiej brakuje bowiem rozwiniętej teorii, a koncepcje dysocjacyjne zdominowały dyskusję wokół ostrej reakcji stresowej47. Wydaje się, iż w ramach uzupełnienia wybranych skutków przemocy domowej, należałoby wreszcie wspomnieć o konsekwencjach przemocy wobec dzieci oraz syndromie bitej żony. Objawy PTSD obserwowane u dzieci są bardzo zbliżone do tych, które występują u osób dorosłych, różnica polega jedynie na okazywaniu oraz przeżywaniu traumatycznych przeżyć. Dzieci przede wszystkim powracają bowiem do traumatycznego urazu poprzez rodzaj zabaw oraz sposób w jaki uczestniczą w tych zabawach. Różnica widoczna jest również w przypadku treści snów. O ile dorosłym śnią się konkretne i realne wydarzenia z przeszłości, tak dzieciom śnią się stwory lub sytuacje zagrożenia, w czasie których udzielają pomocy innym ludziom lub zwierzętom. Dzieci wyrażają również obawy o przyszłość swoją i innych ludzi, co prawdopodobnie jest spowodowane przekonaniem o prawdziwości swych fatalistycznych przepowiedni. 46 47 D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa ..., s. 424. Tamże, s. 425–426. 79 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Podobnie, jak w przypadku przeżyć post-traumatycznych u dorosłych, dzieci dotkliwie odczuwają liczne dolegliwości psychosomatyczne w postaci zaburzeń apetytu, bóli brzucha i głowy. Bez wątpienia traumatyczne przeżycia mogą wpłynąć na osiągnięcia szkolne uczniów, a w zasadzie na ich brak. Za potwierdzeniem owej hipotezy przemawiają wyniki badań polskich dzieci po rozległej powodzi, która miała miejsce w lipcu 1997 roku. Okazało się, że po dwudziestu miesiącach można było stwierdzić utrzymywanie się u nich objawów stresu pourazowego, stanów depresji oraz izolacji48. Według J. Jagieły, z uwagi na brak rozwiniętych struktur poznawczych oraz moralnych, a także rozwojową słabość struktury ego, dzieci reagują na przeżycia traumatyczne w sposób odmienny od osób dorosłych49. Fakt, iż dzieci zachowują się inaczej, nie świadczy o ich lepszych umiejętnościach adaptacyjnych. Niektórzy sądzą, że im więcej dziecko doświadczy w dzieciństwie, tym bardziej będzie odporne na niepowodzenia i przeciwności w życiu codziennym. Okazuje się jednak, iż dzieci nie są bardziej odporne od dorosłych, a wręcz przeciwnie. Dzieci stają się zobojętniałe na ból, tracą umiejętność empatii oraz nie są w stanie przyjąć negatywnych uczuć, będących następstwem traumy. Urazy doznawane w dzieciństwie dzielą się na dwie grupy. Pierwszy typ jest krótki i charakteryzuje się gwałtownością. Natomiast drugi typ dotyczy urazów długotrwałych w następstwie powtarzających się przeżyć traumatycznych, których konsekwencją jest nagminne zaprzeczanie i odrętwienie psychiczne. Urazy pierwszego typu pozostawiają głęboko zakorzenione w pamięci bolesne wspomnienia, do których, podobnie jak u osób dorosłych, powraca się w postaci ruminacji (natrętnych myśli i niekończących się rozważań). W konsekwencji dzieci są obojętne na ból i przestają okazywać innym empatię. Z kolei przy urazach drugiego typu następuje wypracowanie strategii przetrwania i radzenia sobie z długo trwającą traumą przez różnorodne mechanizmy obronne psychiki: zaprzeczanie, odrętwienie, tłumienie, stany dysocjacyjne i amnestyczne, autoagresję i autohipnozę. J. Jagieła jest przekonany, iż „bez znajomości prawdziwych przyczyn problemu mniej wprawni psychologowie diagnozują dziecko lub nastolatka jako osoby z zaburzeniami zachowania, koncentracji uwagi czy stanami depresyjnymi”50. Przy czym autor dodaje, iż „sytuacja dziecka jako ofiary bywa szczególnie trudna, gdyż dzieci czy nastolatki znajdują się 48 49 50 80 A. Bokszczanin, Psychologiczne konsekwencje powodzi u dzieci i młodzieży, „Psychologia Wychowawcza” 2–3/2000, s. 172–181, za: J.Jagieła, Kryzys w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Wydawnictwo „Rubikon”, Kraków 2009, s. 72. J. Jagieła, Kryzys w szkole ..., s. 72. Tamże, s. 74. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej w wyjątkowej zależności emocjonalnej (również prawnej) od swoich rodziców i jako takim, bardzo trudno jest im zgłosić fakt przemocy”51. Opisane konsekwencje urazów psychicznych dzieci pokazują, iż młody człowiek co prawda jest bezsilny wobec przemocy pod względem fizycznym, ale nie pod względem psychicznym. Stosuje on bowiem szereg mechanizmów obronnych, które niestety w dorosłym życiu mogą się okazać destrukcyjne zarówno dla niego samego, jak i innych ludzi. Wydaje się, iż szczególnego znaczenia nabiera miejsce przemocy wobec dziecka – dom rodzinny. S. Forward w swojej książce, „Toksyczni rodzice” podzieliła konsekwencje przemocy wobec dzieci na kilka kategorii: niewidzialne dziecko, znikający rodzic, bezpośrednia i nadmierna kontrola, tyrania manipulanta, uzależnienie alkoholowe i inne, „nigdy nie byłem dzieckiem” oraz złote dziecko52. Konsekwencją skupiania się rodziców wyłącznie na sobie oraz na tym, co się wokół nich dzieje, jest pozbawienie dziecka poczucia, iż jest dla nich ważne. W przyszłości, już jako dorosły, człowiek może mieć ono problemy z ustaleniem swojej tożsamości. Zjawisko to jest zbieżne z fizycznym opuszczeniem dziecka i pozostawieniem go we własnej próżni psychicznej. Zdarzają się również i takie sytuacje, w których rodzice bez względu na wiek dziecka, nadal chcą sterować jego życiem i nigdy go nie traktują jako osoby dorosłej, mającej własne zdanie wobec otaczającej rzeczywistości. Należy zaznaczyć, iż w przypadku kontroli rodziców, nie zawsze jest ona kontrolą jawną. Istotą tyranii manipulanta jest bowiem subtelność i zakamuflowana, niezmiernie destrukcyjna kontrola. Ponieważ rodzice umiejętnie skrywają swoje prawdziwe motywy, dziecko żyje w świecie chaosu, co z kolei prowadzi do buntu lub kapitulacji sprzyjającej autodestrukcji. Szczególnie toksyczne są relacje rodzic – dziecko w sytuacji uzależnienia rodzica lub obojga rodziców. W stwierdzeniu „nigdy nie byłem dzieckiem”, ukrywa się informacja, iż w stosunku do tej osoby nastąpiła zamiana ról w rodzinie. W przyznanej mu nowej roli dziecko pełni funkcje rodzica, który najczęściej jest uzależniony – niestety odbywa się to kosztem rozwoju jego osobowości. Odgrywanie przez dzieci ról, które są niedostosowane do ich wieku rozwojowego, dotyczy również takich sytuacji, w których rodzice wymagają od dziecka lub nastolatka osiągania sukcesów. Rola ta nosi nazwę „rodzinny bohater” lub „złote dziecko”. 51 52 Tamże, s. 75. S. Forward, Toksyczni rodzice, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 1994, s. 39. 81 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych W tym przypadku jednostka nigdy nie jest z siebie zadowolona, nawet jeśli osiągnęła bardzo dużo. Bez względu na rodzaj konsekwencji odczuwania traumy, przyjmowania ról oraz klasyfikacji zachowań, jednostka, która w dzieciństwie była świadkiem lub obiektem przemocy, w życiu dorosłym może mieć zaburzoną osobowość. Zaburzenie to może ujawniać w postaci osobowości narcystycznej, zaburzeń antyspołecznych, unikowych czy też zaburzeń z pogranicza, tzw. bordeline53. Stanowi to zaś wystarczające uzasadnienie do podejmowania prawidłowej interwencji. Zanim jednak zostaną opisane sposoby pomagania rodzinie, w której panuje przemoc, należałoby jeszcze omówić syndrom bitej żony. W następstwie długoletniego konfliktu małżeńskiego u kobiet rozwija się syndrom bitej żony54. L.E. Walker, badając zachowania kobiet ofiar przemocy wewnątrz małżeńskiej, uznała, iż żadna z kobiet nie godzi się na złe traktowanie ze strony swojego partnera. Wzorując się na koncepcji wyuczonej bezradności, wyróżniła ona dwie fazy rozwoju rzeczonego syndromu: okres buntu pierwotnego lub czynnego (wzajemne potyczki, bójki, ucieczki) oraz fazę depresji – rozwoju wyuczonej bezradności, będącej osiowym symptomem zespołu maltretowanego partnera związku. L.E. Walker podkreśla również, iż ważnym elementem są doświadczenia życiowe ofiary przemocy. Autorka na podstawie wieloletnich badań ustaliła listę czynników wysokiego ryzyka wyuczonej bezradności55. 1. Doświadczenia z dzieciństwa: ÎÎ przemoc fizyczna ÎÎ napaść seksualna lub molestowanie ÎÎ okresy krytyczne spowodowane nieprzewidzianymi wydarzeniami (utrata rodziców na skutek ich śmierci lub rozwodu, alkoholizm rodziców, choroba bliskich, problemy szkolne) ÎÎ sztywny tradycjonalizm ÎÎ problemy zdrowotne 2. Doświadczenia wyniesione ze związków: 55 53 54 82 Zob. E.G. Goldstein, Zaburzenia z pogranicza. Modele kliniczne i techniki terapeutyczne, GWP, Gdańsk 2003. W dalszej części będzie mowa o syndromie maltretowanego męża. L.E. Walker, The Battered Women. Raper and Row . New York, Springer, [w:] I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, PWN, Warszawa 1994, s. 192. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej ÎÎ przemoc – szczególne znaczenie tutaj mają podejmowane próby, jak i faktyczne dokonania, powtarzalność, surowość, długość trwania tego typu związku oraz częstość stosowania przemocy ÎÎ patologiczna zazdrość, zaborczość, skłonność do izolowania jednostki ÎÎ napaść seksualna ÎÎ groźba zabójstwa, znęcanie się psychiczne oraz okrucieństwo wobec innych ludzi, dzieci, zwierząt, a nawet przedmiotów nieożywionych. Reasumując, wprowadzenie takich kategorii diagnostycznych jak zespół stresu pourazowego (PTSD) oraz ostre zaburzenia posttraumatyczne (ASD), pozwala nie tylko postawić właściwą diagnozę, ale przede wszystkim ułatwia interwencję odpowiednim organizacjom i instytucjom. Jednakże konsekwencje przemocy w rodzinie dotyczą nie tylko pojedynczych ofiar, ale także całego społeczeństwa. Oczywiście trudno w tym miejscu pisać o kosztach ekonomicznych, związanych z hospitalizacją, kosztami pomocy społecznej czy interwencjami policji, jednakże z drugiej strony warto zastanowić się nad udoskonaleniem lub nawet opracowaniem nowego programu działania lokalnych instytucji. Diagnoza rodziny oraz rodzaje interwencji W zakresie badania środowiska wychowawczego rodziny wyróżnia się dwa kierunki diagnozowania: diagnozę całościową oraz wybiórcze skupianie się na określonych cechach środowiska rodzinnego. Celem diagnozy całościowej jest przedstawienie ogólnej charakterystyki środowiska wychowawczego rodziny i wyrażenia ogólnej oceny jego funkcjonowania. W tego rodzaju diagnozie uwzględnia się stosunkowo dużą liczbę różnych jakościowo cech i warunków rodziny oraz związków między nimi. Przykładami współczesnych rozwiązań badawczych osadzonych w perspektywie całościowej diagnozy środowiska wychowawczego rodziny może być koncepcja określania progów zagrożenia w rodzinie56 oraz szereg propozycji w ramach typologicznej rodziny jako środowiska wychowawczego. Według E. Jarosz koncepcja progów zagrożenia w rodzinie stanowi przykład pomiaru jakościowego – wykorzystuje się w niej skalę porządkową, której poszczególne stopnie oznaczają określone poziomy, tzw. progi zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie 56 Zob. E. Marynowicz-Hetka, Dziecko w rodzinie problemowej. Pomoc w rozwoju, Warszawa 1987. 83 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych (ostrzegawczy, zaawansowany, krytyczny). To właśnie progi zagrożenia są miarą zagrożenia rozwoju dziecka w rodzinie57. Do określenia jakości środowiska wychowawczego rodziny najczęściej wykorzystuje się diagnozę typologiczną. Ogólnie mówiąc, diagnoza typologiczna polega na rozpoznaniu charakteru środowiska poprzez określanie jej jako rodzina dysfunkcjonalna lub funkcjonalna. W literaturze można spotkać wiele propozycji dotyczących diagnozy typologicznej rodziny. Przykładem jest koncepcja diagnozy typologicznej rodziny przedstawiona przez J. Piekarskiego58, który wyodrębnił i opisał pod względem tworzonego środowiska wychowawczego cztery typy rodzin: 1. środowisko wzorcowe, obejmujące włącznie wzorcowe cechy rodziny 2. środowisko przeciętne, w którym prezentowany jest zbiór cech dominujących w danej zbiorowości o niejednoznacznej wartości pedagogicznej wszystkich kryteriów 3. środowisko niekorzystne wychowawczo, w którym zestawione są typowe cechy negatywne 4. środowisko dysharmonijne, w którym wzorce współwystępują z czynnikami negatywnymi. Do grupy wskaźników z kolei należą: materialny standard życia, warunki mieszkaniowe, warunki pracy i zabawy dziecka, kontakty kulturalne i towarzyskie rodziny, atmosfera wychowawcza, obowiązki domowe dziecka i sposób ich wychowawczego wykorzystania, relacje między małżonkami, styl wychowania, metody wychowawcze, plany i aspiracje wobec dzieci oraz system wartości. W sytuacji, kiedy w rodzinie występuje przemoc, wszystkie czynności diagnostyczne są skoncentrowane na celowo wybranych jej przejawach. Tego typu diagnozę określa się mianem diagnozy wybiórczej, w której wykorzystuje się przede wszystkim wywiad tematyczny (poszczególne problemy/problem) oraz konkretne narzędzia standaryzowane, tj. inwentarze, kwestionariusze. Powyższe ustalenia dotyczą jednak wyłącznie sposobów określania czy oraz w jakim stopniu występuje przemoc w rodzinie. Do działań praktycznych należy właśnie interwencja. 57 58 84 E.Jarosz, E.Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2006, s. 126–127. Za E.Jarosz, E.Wysocka, Diagnoza …, s. 128. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Interwencja kryzysowa dotyczy tylko bezpośrednich kryzysów, natomiast leczenie odległych skutków przemocy należy do terapii kryzysu. Pracownik socjalny, podejmując zadania interwencyjne powinien przede wszystkim pamiętać o tym, iż przemoc łączy się najczęściej z poważnym zagrożeniem, np. zagrożeniem zdrowia i życia. Oznacza to, że może wystąpić konieczność natychmiastowego reagowania przy podejmowaniu interwencji. Pierwszym zadaniem prowadzącego interwencję jest określenie stopnia zagrożenia i zapewnienie bezpieczeństwa osobie doświadczającej przemocy. Bardzo ważna jest odpowiedź na pytanie, czy osoba taka potrzebuje opieki medycznej lub pobytu w schronisku, a jeśli nie, to czy istnieje wysokie ryzyko pozostawienia jej samej w jednym domu z osobą stosującą przemoc. W sytuacji, gdy interweniujący pracownik uzna jednak, iż osoba doznająca przemocy (najczęściej kobieta wraz z dziećmi)59powinna udać się do schroniska, musi być niezwykle cierpliwy i spokojnie wyjaśnić osobie doznającej przemocy zasady funkcjonowania schroniska oraz rozproszyć wszelkie obawy związane ze zmianą miejsca zamieszkania. Jest to konieczne, ponieważ osoby będące w kryzysie emocjonalnym, najczęściej obawiają się zmian i mają trudności z podjęciem decyzji – zostać czy też odejść. Wynika to z obawy przed nieznanym, obawą o swoje dzieci, ale także obawą przed negatywną opinią rodziny czy też sąsiadów. Dlatego bardzo ważne jest, aby w trakcie interwencji omówić z osobą doświadczającą przemocy zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki podejmowanej przez niej decyzji60. Fragment rozmowy Rozmowa pochodzi z zapisu spotkania 23 – letniej kobiety, matki trójki dzieci, która doświadczała przemocy fizycznej i psychicznej ze strony męża (imię kobiety zostało zmienione) Marika: Nie chce tam iść (do hostelu w ośrodku interwencji). P.S.: Uhm, a co utrudnia Pani podjęcie tej decyzji? Marika: Słyszałam, że tam jest strasznie. P.S.: Strasznie, czyli jak? 59 60 Do ośrodków interwencji kryzysowych mogą zgłaszać się również mężczyźni jako osoby doświadczające przemocy domowej. Najczęściej jednak osobami doświadczającymi przemocy są kobiety. W sytuacji, gdy jednostka podjęła decyzje o odejściu niezbędna jest pomoc prawna. 85 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Marika: Podobno tam trzeba samemu wszystko robić, boje się, że nie dam sobie rady, nie znam tam nikogo, nie zam tych ludzi, którzy tam pracują. Tutaj znam panią, znam opiekunki, mam koleżanki, dzieci mają kolegów … (płacz) P.S.: Rozumiem, że obawia się Pani zmiany miejsca i nowych ludzi? Marika: Tak, nie wiem jak tam będzie. P.S.: Postaram się Pani wyjaśnić kto tam pracuje, ile kobiet tam mieszka wraz z dziećmi, jak będzie wyglądać Pani pokój, co Pani przysługuje, z jakich form pomocy będzie Pani skorzystać. Zdarzają się sytuacje, w których kobiety maltretowane niechętnie przyznają, że są krzywdzone przez partnera. Wówczas interweniujący powinien poinformować o miejscach, gdzie może zgłosić się osoba maltretowana (dzięki temu będzie miała poczucie bezpieczeństwa oraz kontroli nad swoją sytuacją). „Istotną sprawą jest uświadomienie sobie przez klientkę, iż ostatni incydent przemocy nie był przypadkowym, wyizolowanym aktem prześladowania (znęcania się), ale fragmentem powtarzalnego wzorca sytuacyjnego, prowadzącego w punkcie kulminacyjnym do agresji fizycznej – pobicia61. Rozmowy powinny poruszać kwestie związane z podjęciem przez kobietę decyzji o opuszczeniu miejsca zagrożenia. Jeśli jednak ofiara postanowi zostać z partnerem, interwencja powinna obejmować następujące kroki interwencyjne (rys.7): Wszystkie wskazane na rysunku 7 elementy pozwalają ofierze przemocy wzmocnić własne poczucie sprawstwa, bezpieczeństwa oraz kontroli nad dalszym życiem. Jednakże do zadań interweniującego, oprócz ułożenia planu działania, należy podnoszenie poczucia wartości ofiary, okazywanie jej wsparcia emocjonalnego oraz sporządzanie dokumentacji obrażeń, poinformowanie policji, doprowadzenie do zatrzymania sprawcy oraz zapewnienie bezpieczeństwa zarówno kobiecie, jak i jej dzieciom. Pomocnym wydaje się przedstawienie podstawowych zasad kontaktu z dorosłą osobą doświadczają przemocy. Przede wszystkim, zadbaj o czas i miejsce rozmowy. Zwykle powinna wystarczyć godzina zegarowa, ale czasem może się zdarzyć, że pierwszy kontakt przedłuża się nawet do dwóch godzin – wszystko zależy od stopnia nasilenia kryzysu. Pracując 61 86 D. Kubacka-Jasiecka, Interwencja kryzysowa ..., s. 352. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej z osobami doświadczającymi przemocy warto pamiętać o omówionych w poprzednim podrozdziale o zasadach bezpieczeństwa (prawidłowe ustawienie krzeseł, wyłączenie lub ściszenie telefonu). Rys. 7. Plan interwencji Rys. 7. Plan interwencji Plan interwencji Omówić cztery incydenty przemocy Pierwszy i najgorszy ze wszystkich Typowy i ostatni przed interwencją Omówić wczesne sygnały przemocy ze strony partnera Ustalić, gdzie w mieszkaniu rozpoczyna się przemoc Plan domu, trasy ucieczki Przygotować plan Ustalenie adresu schronienia Kolejność działań w razie zagrożenia Sygnały porozumienia i miejsca spotkania z dziećmi w razie ucieczki Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa ..., s. 355. Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka Jasiecka, Interwencja kryzysowa ..., s. 355. Słuchaj uważnie tego, co mówi klient. Czasem jest to trudne z uwagi na zmęczenie i rozproszenie uwaginaspowodowane rozmowami innych, przebywających w tym Wszystkie wskazane rysunku 7 elementy pozwalają ofierze przemocy wzmocnić samym pomieszczeniu – ułatwieniemoraz jest kontroli wówczasnad skupienie na twarzy klienwłasne poczucie sprawstwa, bezpieczeństwa dalszymuwagi życiem. Jednakże do ta, na jego mimice i tonie głosu. Wystrzegaj się ocen i poddawania klienta krytyce. zadań interweniującego, oprócz ułożenia planu działania, należy podnoszenie poczucia Szczególnie podczas pierwszego spotkania postaraj się nie reagować na pełne newartości ofiary, okazywanie jej wsparcia emocjonalnego oraz sporządzanie dokumentacji gatywnych emocji wypowiedzi klienta. Oczywiście podczas kolejnych spotkań, praca obrażeń,nie poinformowanie doprowadzenie doklienta. zatrzymania sprawcy oraz ma trudność zapewnienie będzie polegaćpolicji, wyłącznie na słuchaniu Jeśli jednak osoba bezpieczeństwa zarówno i jejwątków, dzieciom. w zebraniu myślikobiecie, i poruszajak wiele warto robić podsumowania i dopytywać Pomocnym wydaje się przedstawienie podstawowych zasad kontaktu z dorosłą osobą doświadczają przemocy. 87 Przede wszystkim, zadbaj o czas i miejsce rozmowy. Zwykle powinna wystarczyć godzina zegarowa, ale czasem może się zdarzyć, że pierwszy kontakt przedłuża się nawet do Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych o rzeczy, które mogłyby być ważne, a nie zostały zapisane czy też zapamiętane przez rozmówcę. Postaraj się zrozumieć klienta. Osoby, które doświadczyły przemocy, napaści seksualnej czy też przez wiele lat żyły w związku pełnym manipulacji, szykan i drwin, mogą mieć trudność w podjęciu decyzji, mogą być mało komunikatywne lub wręcz przeciwnie, pełne napięcia i frustracji. Stąd warto czynić starania w kierunku zrozumienia sytuacji i położenia życiowego klienta. Podczas pierwszego spotkania z takim klientem, warto podjąć starania w celu „odrzucenia myśli”, że życie klienta należy zmienić natychmiast za wszelką cenę i najlepiej w ciągu tych kilkudziesięciu minut. Oczywiście taki pomysł jest niemożliwy do realizacji, co więcej, tego typu nastawienie do klienta może przysporzyć wiele szkód, ponieważ istnieje ryzyko pojawienia się zaborczej życzliwości i barier komunikacyjnych. Korzystnym będzie natomiast poszukiwanie wraz z klientem takich doświadczeń w jego życiu, które zakończyły się pomyślnie. Dzięki temu klient ma możliwość zauważenia swojego potencjału, siły oraz zasobów radzenia sobie w różnych sytuacjach. Prowadzący interwencję nie powinien się obawiać pytań wprost o przemoc. Często klienci nie zdają sprawy, że to, czego doświadczali w ciągu ostatniego czasu, było przemocą. Przykładem może być zapis rozmowy z klientką, która nie była świadoma, że partner od sześciu miesięcy stosuje wobec niej przemoc fizyczną i emocjonalną: Fragment rozmowy (imię zostało zmienione) P.S.: Czy partner stosuje wobec Pani przemoc? Karolina: Nie, nie, oczywiście, że nie (śmiech). P.S.: Uhm, wspomniała Pani przed chwilą, że czasem się na Panią złości. Czy pamięta Pani ostatnią sytuację, kiedy się na Panią złościł? Karolina: Tak, wczoraj, spóźniłam się do niego. Byliśmy umówieni na godzinę 16.00, a ja przyjechałam godzinę później. P.S.: Uhm, a czy mogłaby Pani opisać sposób, w jaki się na Panią zezłościł? Karolina: No...krzyczał, i mocno mnie ścisnął za ramiona. P.S.: Jak Panią ścisnął? Mogłaby Pani pokazać? Karolina: (pokazuje siniaki na ramionach) P.S.: Wydaje się, że musiał użyć sporo siły, skoro zrobił Pani siniaki. W jaki jeszcze inny sposób okazuje swoje niezadowolenie? Karolina: Czasem mnie dusi. 88 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej P.S.: Uhm, dusi Panią. Coś jeszcze? Karolina: Kopie w krzesło, na którym siedzę. Ostatnio zamachnął się nogą na mnie. Chciał mnie kopnąć, ale jakoś się odsunęłam. P.S. Uhm, coś jeszcze Pani robił? Karolina: Wczoraj groził mi, że mnie zabije, ale mu nie wierzę. Dlaczego miałby to mi zrobić? P.S.: Nie wiem, nie ma go tu z nami. Ale musi Pani wiedzieć, że partner stosuje wobec Pani przemoc. Karolina: Przemoc? (niedowierzanie, następnie pojawiło się zamyślenie trwające kilka minut) P.S.: Tak. W ciągu kilku minut podała Pani, co najmniej kilka przykładów brutalnego zachowania wobec Pani. Co najważniejsze, to nie Pani jest odpowiedzialna za przemoc, tylko sprawca. Pamięta Pani, co to były za zachowania? Ważne jest również wspieranie klienta, pomimo możliwego pojawiającego się ogólnego zniechęcenia do jego osoby. Fakt, że nie wprowadza zmian w swoim zachowaniu, nie oznacza, że praca interwencyjna została źle przeprowadzona. Podczas pracy z osobą doświadczającą przemocy, konieczne jest uświadamianie o przysługujących jej prawach. Najlepiej wiedzę tą przekazać na trzecim lub na czwartym spotkaniu. Warto poinformować, że ma prawo wezwać policję na interwencję (podać jej numer 112 oraz do dzielnicowego), złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, zgłosić się do interdyscyplinarnego zespołu przeciwdziałania przemocy. Warto również mieć przygotowane ulotki, informatory dotyczące przemocy i jej przeciwdziałania. Wskazane jest, aby zapisać klientowi informacje dotyczące grup wsparcia dla ofiar przemocy i bezpłatnych porad prawnych, które z reguły są udzielane w ośrodkach interwencji kryzysowej oraz w ośrodkach pomocy społecznej. W celu lepszego zrozumienia zasad postępowania z osobą w kryzysie, poniżej zostały przedstawione, tzw. bariery komunikacyjne, których pracownik socjalny powinien być świadomy, zwłaszcza, że ich obecność jest szczególnie destrukcyjna w pierwszym kontakcie z klientem w kryzysie emocjonalnym. Są to następujące bariery komunikacyjne: I. Osądzanie 1. Krytykowanie 89 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 2. Obrażanie się 3. Stawianie własnych diagnoz 4. Ocena klienta i jego zachowań II. Dawanie rozwiązań 1. Grożenie 2. Moralizowanie 3. Rozkazywanie 4. Zadawanie zbyt dużej ilości pytań 5. Doradzanie III. III. Uciekanie od problemu klienta 1. Uspokajanie 2. Próba zmiany tematu, odejście od problemu 3. Argumentacja Osądzanie wyraża się poprzez następujące sformułowania i pytania: Pani Aniu, czy Pani naprawdę nic nie rozumie? Czy Pani nie widzi, jak on traktuje Pani i Pani dzieci? (krytyka klientki). Niekiedy pojawia się złość na klienta, zwłaszcza w sytuacjach kiedy pracownik podejmuje wraz z innymi służbami złożone czynności, a klient/klientka w ostatnim momencie wycofuje wniosek, nie przyjmuje mieszkania socjalnego, nie chce skorzystać z wolnego miejsca w hostelu, czy też w ostatniej chwili zmienia swoje zeznania. W takich sytuacjach pojawia się ryzyko używania następujących sformułowań: Jest Pani lekkomyślna, Zaskakuje mnie Pani swoją bezmyślnością, czy wie Pani ile osób pracowało dla Pani?(obrażanie się na klienta). Podczas wypowiadania słów pod wpływem negatywnych emocji i frustracji łatwo jest wpaść w pułapkę wzbudzania poczucia winy u klienta poprzez stawiania własnych diagnoz: Widzę, że nie zależy Pani na zmianie swojego położenia, widocznie jest Pani tak wygodniej, Pani robi wszystko aby utrudniać mi pracę, Może Pani lubi być tak traktowana przez męża? Co z Pani za matka, która nic nie chce zrobić dla ich dobra?. Pracownicy socjalni chwalą swoich klientów, jednakże może zdarzyć się, że w pochwałach jest ukryta ocena, np. Jest Pani dobrym człowiekiem, ale nie rozumiem, dlaczego Pani mnie nie słucha?, Gdyby Pani mnie wtedy posłuchała, to wyszłaby Pani lepiej z tej trudnej sytuacji. Dawanie gotowych rozwiązań jest barierą komunikacyjną polegającą przede wszystkim na rozkazywaniu: Ma Pani dzień na podjęcie decyzji; grożeniu: Jeśli Pani jednak 90 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej do jutra nie podejmie decyzji, to niestety, nie będę Pani więcej pomagać. Trzeba chcieć, a Pani najwyraźniej nie chce (ocena z grożeniem); moralizowaniu: Ja na Pani miejscu zrobiłabym wszystko, aby od niego uciec; zadawaniu dużej ilości pytań: Co Pani wtedy robiła, kto był z Panią, dlaczego Pani tam poszła, a kto został z dziećmi. Nie jest wskazane również przedstawienie gotowych rozwiązań: Najlepiej, jak Pan rozstanie się z żoną, Radzę Pani się wyprowadzić. Trzecim rodzajem barier komunikacyjnych z klientem, jest próba ucieczki od rozmowy na trudny temat. Prowadzący interwencję nie powinien zmieniać tematu rozmowy, używając sformułowań: Lepiej nie mówmy j uż o tym, widzę jak bardzo Pan cierpi, Nie chcę Pani zadawać kolejnego cierpienia, więc nie będę pytać albo argumentować w postaci wyrażeń: Jeśli...to..., a jeśli nie, to... . Wreszcie należy zauważyć, że nie zaleca się powstrzymywania klienta przed płaczem, poprzez używanie sformułowań: Niech Pani nie płacze, inni mają gorzej lub Niech Pani nie płacze, mogło Panią spotkać coś bardziej strasznego, wszystko będzie dobrze. W celu dalszej pracy diagnostycznej, konieczna jest analiza udzielonych odpowiedzi klienta na pytania o konkretny rodzaj przemocy. W tabeli numer 10 zostały zamieszczone kategorie przemocy i adekwatnie do tych kategorii ułożone pytania. Tabela 10. Rodzaje pytań do form doznawanej przemocy dla dorosłych Rodzaj przemocy Rodzaj pytań Przemoc fizyczna. Ten rodzaj przemocy charakteryzuje ÎÎ Czy pamięta Pan (i) chociażby jedno zdarzenie, kiedy się: powodowaniem ran, zadawaniem uderzeń, został(a) Pan(i) uderzony(na) przez partnera/partnerkę używaniem niebezpiecznych narzędzi, przedmiotów, otwartą dłonią, pięścią? np. noży, rozbitego szkła, gazu, broni, itp. ÎÎ Czy zdarzyło się, że partner/partnerka mocno Pana/Panią Podane przykłady szczegółowych pytań najlepiej zadawać chwycił lub nie pozwolił(a) wyjść z pomieszczenia? przy kolejnym spotkaniu. Na pierwszej sesji raczej analizujemy z klientem najgroźniejsze lub typowe dla ÎÎ Czy zdarzyło się, że partner/partnerka rzucił/a czymś partnera/partnerki zachowanie agresywne wobec klienta. w Pana/Panią lub trzaskał przedmiotami o podłogę, ścianę, itp.? ÎÎ Czy zdarzyło się, że był(a) Pan(i) duszony(a), rzucany(a), kopany(a) przez partnerkę/partnera? 91 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Rodzaj przemocy Przemoc emocjonalna (psychologiczna, słowna). Jest to trudny do zbadania rodzaj przemocy, głównie z powodu braku fizycznych śladów jej stosowania. Są to wypowiedzi mające na celu ośmieszanie, lekceważenie, upokarzanie drugiego człowieka. Osoby interweniujące, które maja kontakt z osobami w kryzysie emocjonalnym, depresji, melancholii (zwłaszcza, jeśli nie ma śladów fizycznej przemocy), powinni podjąć starania w kierunku jej zdiagnozowania. Rodzaj pytań ÎÎ Czy są jakieś tematy, sprawy, o których nie rozmawia Pan(i) z partnerką/partnerem w obawie przed czymś? Czy są to tematy, których boi się Pan/Pani poruszać? ÎÎ Czy partner/partnerka kiedykolwiek zabraniał/zabraniała spotykania się, rozmawiania z Pana/Pani przyjaciółmi, rodziną? ÎÎ Czy często zastanawia się Pan/Pani nad tym, w jaki sposób się zachować aby nie zdenerwować partnerki/ partnera? ÎÎ Czy zdarzało się, że Pana(i) partnerka/partner zmuszał(a) Pana/Panią do zerwania kontaktu z bliskimi, ważnymi dla Pan(i) osobami? ÎÎ Czy Pana/Pani partner/partnerka obraża, używa wyzwisk w stosunku do Pan/Pani? Jak często? ÎÎ Czy jest Pan/Pani zastraszany(a) przez partnerkę/ partnera? Jakiego rodzaju są to groźby? ÎÎ Kto u Państwa zarządza pieniędzmi? Przemoc ekonomiczna. Przejawia się odbieraniem partnerowi/partnerce pieniędzy, skrupulatnym ÎÎ Czy posiada Pan/Pani pieniądze na swoje wydatki, wyliczaniem wydatków (niewiele ma to wspólnego potrzeby? Czy jest z nich Pan/Pani rozliczany(na)? z koniecznością bardzo dużego oszczędzania), utrudnianiu robieniu kariery, dalszego kształcenia, wpędzaniu rodziny ÎÎ Czy posiada Pan(i) kartę do bankomatu? w długi, itp. ÎÎ Czy posiada Pan(i) wiedzę na temat ilości środków pieniężnych na koncie?, itp. Przemoc seksualna. Jest związana z przymuszaniem ÎÎ Czy zdarzyło się Panu/Pani, że partnerka/partner współmałżonka, partnera/partnerki do stosunku kiedykolwiek Pana/Panią zawstydził lub sprawił, że poczuł seksualnego, gwałceniem, aktami sadystycznymi, (a) się Pan(i) niezręcznie z powodu seksu? zmuszaniem do akceptowania kochanki/kochanka ÎÎ Czy kiedykolwiek został(a) Pan (i) zmuszony(a) i współżycia z nim w tzw. trójkącie, itp. do uprawiania seksu wbrew Pana/Pani woli? Do przemocy seksualnej zalicza się również zawstydzanie partnera/partnerki z powodu seksu, np. w towarzystwie innych osób. Wykorzystywanie dzieci do sprawowania kontroli. ÎÎ Czy zdarza się Panu/Panu mieć wrażenie, że dzieci/ Niestety dzieci są często wykorzystywane przez jednego dziecko szpiegują Pana/Panią w domu? z rodziców przeciwko drugiemu. Najczęściej dostają ÎÎ Czy partner/partnerka kiedykolwiek groził/groziła, one jakieś nagrody za udzielenie nowych informacji że wszystkiego się dowie od dziecka/dzieci? o drugim rodzicu. Są to najczęściej słodycze i pieniądze. ÎÎ Czy partner/partnerka w jakikolwiek sposób usiłuje Dzieci pomimo tego, że czują niechęć do donoszenia na drugiego rodzica, są skłonne to robić, po pierwsze wykorzystać dziecko/dzieci przeciwko Pani/Panu? dla materialnych korzyści, a po drugie dla zaspokojenia potrzeby akceptacji, miłości i uznania. Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów szkoleniowych z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2011. Przedstawiona tabela zawiera szczegółowy opis konkretnych rodzajów przemocy oraz propozycje pytań mających ułatwić przeprowadzenie diagnozy przez prowadzącego interwencję. W literaturze z zakresu psychologii i seksuologii, adekwatnie do występujących rodzajów przemocy używa się terminu „syndrom przemocy 92 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej ze strony bliskiego partnera”62. W skrajnych przypadkach mówi się o terrorze małżeńskim. Należy przy tym zwrócić uwagę, iż w przykładach w tabeli numer 10 zostały użyte sformułowania mające charakter uniwersalny i uwzględniające to, iż przemoc może być stosowana zarówno przez mężczyzn wobec kobiet, jak i przez kobiety wobec mężczyzn. Jest to związane z coraz częstszym zjawiskiem zachowań agresywnych kobiet wobec nie tylko dzieci, ale również wobec swoich partnerów lub mężów. Na podstawie wielu przeprowadzonych badań, głównie amerykańskich, można wnioskować, że maltretowani mężowie są nie tylko bici, ale poddawani coraz bardziej wyrafinowanym praktykom maltretowania psychicznego przez kobiety. Przejawem owego maltretowania psychicznego jest nachalna i uporczywa kontrola oraz cyniczne poniżanie ze strony partnerek. Mężczyźni, którzy wykazywali syndrom maltretowania doświadczali również przemocy przemocy seksualnej i ekonomicznej63. Polski seksuolog prof. Z.Lew – Starowicz, opierając się na własnych obserwacjach dziewiętnastu małżeństw, przedstawił następujące przejawy zespołu maltretowanego męża: ÎÎ agresja fizyczna żony, tj. bicie i uderzanie przedmiotami (19 małżeństw), ÎÎ ośmieszanie, lekceważenie, poniżanie, lżenie (19 małżeństw), ÎÎ opowiadanie mężowi o intymnych szczegółach pożycia z innymi mężczyznami (17 małżeństw), ÎÎ współżycie z innym mężczyzną w obecności męża ( 11 małżeństw), ÎÎ wypowiedzi ośmieszające budowę ciała i nieudaną aktywność seksualną męża, kierowane do członków rodziny i znajomych ( 16 małżeństw), ÎÎ ośmieszające, lekceważące i pogardliwe zachowania w trakcie prób kontaktów seksualnych (17 małżeństw), ÎÎ ujawnianie wstrętu do osoby partnera (16 małżeństw), ÎÎ ujawnianie wstrętu do budowy genitalnej partnera (15 małżeństw), ÎÎ zmuszanie do aktywności oralno-genitalnej (14 małżeństw), ÎÎ zmuszanie do ręcznego i oralnego pobudzania obszaru analnego kobiety (9 małżeństw), ÎÎ ręczne pobudzanie członka łączące się z odczuwaniem przez mężczyznę bólu (11 małżeństw), 62 63 Z ang. intimate partner violence (IPV). W niektórych opracowaniach używa się również pojęcia: „syndrom maltretowanego współmałżonka. Zob. P.R. Salber, E.M. Taliaferro, o przemocy domowej. Poradnik dla lekarza pierwszego kontaktu. Jak stawiać pytania, by rozpoznać problem i ocalić czyjeś życie, PARPA, Warszawa 1998. M. Cabalski, Przemoc stosowana przez kobiety, Impuls, Kraków 2014, s. 332. 93 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych ÎÎ budzenie w nocy i żądanie odbycia stosunku lub innej formy pobudzania płciowego (13 małżeństw)64. Średni czas trwania przemocy stosowanej przez badane kobiety wynosił dwa lata i siedem miesięcy. We wszystkich badanych przypadkach mężczyźni obwiniali siebie za kryzys małżeństwa i rozczarowanie żon, a doznawaną przemoc tłumaczyli jako „następstwo nieudanego pożycia”65. W literaturze przemoc domowa przeważnie dotyczyła maltretowanych kobiet, zaś dzieci, podobnie jak mężczyźni, stanowiły niejako tło zaistniałej sytuacji. Nie ulega jednak żadnej wątpliwości, iż przemoc domowa, podobnie jak alkoholizm, ma bezpośredni wpływ na zdrowie psychiczne dzieci. Przyjmuje się, iż praca z dziećmi, które doświadczają przemocy, powinna się odbywać wraz z matkami oraz personelem szkoły i schroniska, w którym ewentualnie przebywają dzieci. Ponadto promuje się poradnictwo indywidualne oraz inicjowanie spotkań grupowych dla rówieśników, rodzeństwa oraz rodziny66. Celem interwencji w sytuacji maltretowania dziecka nie jest rozbicie rodziny, zaś potrzeba izolacji od rodziców jest absolutną koniecznością. Dużą rolę w takiej sytuacji odgrywa matka dziecka, którą interweniujący powinien wspierać poprzez używanie komunikatów zawierających jasne informacje, że dziecko doświadcza przemocy i skutkach stosowanej przemocy oraz udzielać jej wsparcia, poprzez informowanie, w jaki sposób może chronić dziecko przed maltretowaniem. Może się również zdarzyć, że pracownik socjalny w interwencji kryzysowej będzie wyznaczony do przeprowadzenia rozmowy z dzieckiem, jednakże kontakt z dzieckiem może odbywać się nie tylko w warunkach interwencji, ale również podczas wizyty w domu klienta pomocy, w którym przebywają dzieci. Podstawową zasadą postępowania wobec dzieci jest ostrożność w sposobie mówienia – nie wolno zastraszać ani też też grozić karą jeśli dziecko nie będzie mówić prawdy, zwłaszcza jeśli dotyczy to przemocy seksualnej wobec dziecka. Z. Lew–Starowicz, Zespół maltretowanego męża, „Problemy rodziny”, 31/1992, s. 52. Tamże. 66 Zob. R.K. James, B.E. Gilliland, Strategie interwencji ... 64 65 94 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Definicje kliniczne uwzględniają wskaźniki do diagnozy wykorzystania seksualnego uzyskane z badań naukowych, jak i z praktyki klinicystów. Są to najczęściej definicje formułowane przez różne grupy eksperckie, takie jak WHO, czy też SCSAC (Brytyjski Komitet ds. Wykorzystania Seksualnego Dzieci (tabela 11). Tabela 11. Definicje grup eksperckich World Health Organization (WHO) Southern Crescent Sexual Assault Center (SCSAC) Wykorzystanie seksualne dziecka to włączenie dziecka w aktywność seksualną, której nie potrafi ono w pełni zrozumieć i udzielić świadomej zgody i/ lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważnie prawny prawnie sposób i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi między dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb inne osoby Za dziecko seksualnie wykorzystane uznać można każdą jednostkę w wieku bezpośredniej ochrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy też przez zaniedbanie swoich społecznych obowiązków lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza się zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej Źródło: Opracowanie własne na podstawie definicji WHO (w:) http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/77434/1/ WHO_RHR_12.37_eng.pdf?ua=1; http://scsacinc.wix.com/scsac#!child-advocacy-center, data dostępu 2014 – 05 -16. Z przykładowych definicji klinicznych zawartych w tabeli 11 wynika, iż istnieją dwie grupy form kontaktów seksualnych z dzieckiem, tzw. dotykowa i bezdotykowa. W celu usystematyzowania wskaźników każdej z owych form wykorzystania, najczęściej stosuje się typologię K. Faller. Wymienia on siedem typów wykorzystania seksualnego dziecka: 1. Bez kontaktu fizycznego: rozmowa o treści seksualnej, ekspozycja anatomii, oglądactwo, pokazywanie dziecku materiałów pornograficznych 2. Kontakty seksualne polegające na pobudzeniu intymnych części ciała: dotykanie, całowanie, pobudzanie ręczne, ocieractwo, zmuszanie dziecka do wykonywania tych czynności wobec dorosłego 3. Kontakty oralno – genitalne (kontakt oralny z pochwą, kontakt oralny z członkiem, kontakt oralny z odbytem) 4. Stosunki udowe 5. Penetracja seksualna: palcem, penetracja z zastosowaniem narzędzi, penetracja genitalna, penetracja analna 6. Seksualne wykorzystanie dzieci: dziecięca pornografia, dziecięca prostytucja 95 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 7. Przemoc seksualna połączona z innymi formami przemocy, np. upajaniem alkoholu, przemoc fizyczna67. Każda z wyróżnionych przez Faller czynności podlega karze zgodnie z przyjętymi i obowiązującymi przez państwo przepisami prawa karnego. Przestępstwa seksualne w kontekście prawa można zdefiniować jako rodzaje zachowaniach ludzkich wraz z ich skutkami powiązanymi z życiem seksualnym człowieka, jakie są formalnie zakazane. Polski kodeks karny jako kryterium orzekania wykorzystania seksualnego dziecka przyjmuje wiek ofiary poniżej 15 roku życia. Oznacza to, że nie ma znaczenia zgoda dziecka na współżycie seksualne68. Niewątpliwie takie przestępstwa seksualne, jak zgwałcenie, pedofilia, czy też kazirodztwo w sposób szczególny wywołują w społeczeństwie poruszenie. Jednakże w polskim społeczeństwie problem wykorzystania seksualnego był przez bardzo długi czas marginalizowany69. Było to spowodowane przede wszystkim brakiem zainteresowania problemem przez media, ale też trudno było dotrzeć do świadomości społecznej, która była bardzo uboga w wiedzę na ten temat. Jednakże z końcem lat 90 – tych, dzięki zmianie polityki społecznej, zmian w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, powstaniu wielu fundacji i stowarzyszeń, sytuacja znacznie się poprawiła. Niewątpliwie do wzrostu świadomości społeczeństwa o krzywdzeniu seksualnym dzieci i młodzieży przyczyniły się zeznania dorosłych już ludzi, którzy w przeszłości doświadczyli przemocy seksualnej. Przemoc seksualna, w odróżnieniu od przemocy fizycznej, jest szczególnie trudna do wykrycia, a czasem nawet do zdiagnozowania. Trudność ta wynika z wielu 67 68 Faller K. (1993), Child Sexual Abuse: Intervention Treatment Issues, Department of Health and Human Services Administration for Children and families U.S. za Z.Lew – Starowicz, Przemoc seksualna, Wydawnictwo Jacek Santorski & CO, Warszawa 1992, s.40 – 48. Zgodnie z regulacjami kodeksu karnego karze podlegają następujące czynności: – obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15 (art. 200 § 1 kk), – dopuszczanie się wobec małoletniego poniżej lat 15 innej niż obcowanie płciowe czynności seksualnej ( art. 200 § 1 kk ), – doprowadzenie małoletniego poniżej lat 15 do poddania się czynnościom seksualnym lub ich wykonania (art. 200 § 1 kk ), – prezentowanie małoletniemu poniżej 15 lat wykonania czynności seksualnej (art. 200 § 2 kk), – prezentowanie małoletniemu poniżej 15 lat treści pornograficznych lub udostępnianie mu przedmiotów mających taki charakter lub rozpowszechnianie treści pornograficznych w sposób umożliwiający małoletniemu zapoznanie się z nimi (art. 202 § 2 kk ), – produkowanie, utrwalanie, sprowadzanie, przechowywanie, posiadanie, rozpowszechnianie lub publiczne prezentowanie treści pornograficznych z udziałem małoletniego (art. 202 § 3,4,4a kk ). Polski kodeks karny zawiera również inne przepisy uwzględniające krzywdzenie seksualne dzieci. Przede wszystkim jest to art. 201 kk, który odnosi się do czynów kazirodczych, art. 199 kk, który odnosi się do wykorzystania przewagi jednej osoby nad drugą oraz art. 197 kk – do gwałtu. M. Sajkowska, Wykorzystanie seksualne dzieci, Dziecko krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka, 1/2010, s. 12. 69 96 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej przyczyn. Jedną z nich jest przede wszystkim sama osoba sprawcy molestowania. O ile w przypadku sprawcy przemocy fizycznej jesteśmy w stanie przewidzieć jego sposób reagowania i sposób radzenia sobie z napięciem emocjonalnym, to w przypadku sprawców przemocy seksualnej nie jest to takie łatwe. Większość sprawców przemocy w rodzinie ma trudność w radzeniu sobie ze stresem wywołanym, np. brakiem pracy, niskimi zarobkami, czy też trudną sytuacją mieszkaniową. W konsekwencji oprócz stosowania aktów agresji, często piją alkohol lub też stosują inne środki odurzające w celu złagodzenia złego samopoczucia. W przypadku sprawców przemocy seksualnej przewidywalność ich zachowania jest bardzo niska. Większość przypadków krzywdzenia dzieci dzieje się niestety w ukryciu, nie tylko przed środowiskiem zewnętrznym, ale również przed innymi domownikami, tym samym działanie służb powołanych w celu ochrony ofiary przestępstwa jest ograniczone. W konsekwencji nie ma, jak w przypadku innych rodzajów przemocy, typowych terminów opisujących rodzinę, w której jest skrzywdzone seksualnie dziecko. Warto jednakże zwrócić uwagę na koncepcję zaproponowana przez G.R. Collinsa, który twierdzi, że rodzina w której rozgrywa się dramat molestowania dziecka stanowi zamknięty, patologiczny i co najgorsze – legalny system. Sprawcy, ofiary i świadkowie tego rodzaju przemocy stosują wiele technik aby prawda nie wydostała się na zewnątrz systemu rodziny. Świat zewnętrzny jest postrzegany jako obcy, zagrażający dziecku. Podobnie, jak w przypadku rodziny alkoholowej, w rodzinie z problemem wykorzystania seksualnego dziecka dominują trzy święte zasady: nie myśl, nie czuj i nie rozmawiaj. W tego typu rodzinie granice moralne oraz pełnienie ról są niejasne i nieczytelne, a zaprzeczanie i kłamstwa stanowią typową formę zachowania. Według Collinsa wykorzystanie seksualne usprawiedliwia się uważając je za formę dyscypliny oraz okazywania rodzinnej miłości70. Pojawia się przy tym kolejna, bardziej złożona kwestia omawianego rodzaju przemocy jaką jest dynamika, scenariusz molestowania seksualnego? Otóż Collins71, wyróżnił pięć etapów molestowania seksualnego (abusive interaction): Pierwszym z nich jest uwodzenie (grooming). Tutaj potencjalny sprawca stara się wzbudzić w dziecku poczucie, że jest kimś szczególnym i wyjątkowym. Celem takiego działania jest wzbudzenie w oczach dziecka zaufania, że dziecku nic nie grozi, 70 71 G.R Collins, Sexual misconduct in counseling, Free Press, New York 1995, s. 120–122. Zob. K. Kamińska, Dobro dziecka w dyskursie państwo – rodzina, inaczej o przemocy domowej, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2010, s.125. 97 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych a osoba, która wypowiada komplementy i pochwały nie jest niebezpieczna, a wręcz przeciwnie – wspierająca i okazująca zainteresowanie osobą dziecka. Kolejnym etapem jest akt seksualny(sex activity), który, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami terminologicznymi może przybierać różne formy. Warto zwrócić uwagę, że w latach 80 – tych, kiedy Collins prowadził badania, nie istniały telefony komórkowe ani internet. Obecnie, w celu zaspokojenia seksualnego sprawcy mogą wykorzystać dziecko na odległość, np. przy wykorzystaniu zainstalowanej kamery lub tzw. sextingu. Trzecim etapem jest tajemnica (secret), a więc izolowanie dziecka od otoczenia, zapewnianie dyskrecji przez wzmacnianie przywiązania i uczuć ze strony dziecka, prób przekupstwa czy też szantażu. Kolejnym etapem jest ujawnienie czynu (disclosure). Pierwotnym źródłem informacji nie jest najczęściej dziecko, a osoby trzecie – świadkowie. Dzieci, zwłaszcza te, które są małe, nie potrafią nawet zwerbalizować doznanych krzywd, nie mówiąc już o oskarżaniu sprawcy, który jest najczęściej dziecku znany. Piątym i ostatnim etapem są konsekwencje (suppresion). Według autora, dzieci przeważnie żałują tego, że prawda wyszła na jaw. Jet to spowodowane poczuciem wstydu i winy za to co się dzieje ze sprawcą (areszt, eksmisja, postępowanie sądowe, itp.) Bardzo często dziecko krzywdzone lub wykorzystane seksualnie nie zdaje sobie sprawy, że to, co go spotkało jest niedopuszczalne i absolutnie nie jest to forma okazywania uczuć. W późniejszym czasie, kiedy nabywa świadomość, że stało się coś niewłaściwego, zaczyna mieć wstręt do siebie samego, często przy tym obwiniając siebie, a nie sprawcę. Często dzieci lub nastolatkowie nie mówią nikomu o swej krzywdzie z bardzo wielu powodów. Do najczęściej spotykanych należą zastraszanie przez sprawcę, że samo prowokowało do zachowań seksualnych, że samo chciało oglądać zdjęcia, filmy, itp. Dziecko zwyczajnie boi się kary, ośmieszenia lub nawet utraty życia swojego lub kogoś z bliskich. Ponadto sprawca przemocy seksualnej w rodzinie jest osobą, z którą łączy go więź emocjonalna. Jest to często osoba, którą dziecko traktuje w kategoriach autorytetu (zwłaszcza jeśli jest w wieku przedszkolnym lub wczesnoszkolnym). 98 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Pomimo trudności zarówno w zdefiniowaniu przemocy seksualnej i określeniu typowej charakterystyki typowego sprawcy oraz ofiary, podjęto próbę sporządzenia listy warunków po stronie sprawcy, na podstawie których można sądzić, że zaistniało zjawisko wykorzystania seksualnego dziecka. Badania zostały przeprowadzone przez brytyjskiego naukowca D. Finkelhora. Wyróżnił on cztery warunki: 1. Potencjalny sprawca musi odczuwać jakiś rodzaj motywacji do tego, aby dokonać aktu przemocy seksualnej wobec dziecka 2. Potencjalny sprawca musi pokonać wewnętrzne hamulce związane z realizacją potrzeby leżącej u źródeł tej motywacji 3. Potencjalny sprawca musi pokonać zewnętrzne przeszkody dokonania aktu przemocy 4. Potencjalny sprawca musi podważyć lub pokonać opory dziecka związane z aktywnością seksualną72. Łącząc koncepcje Finkelhora oraz Collinsa nasuwa się wniosek, iż sprawca przemocy seksualnej podejmuje wiele starań aby dokonać swego haniebnego czynu. Wielu z nich nigdy nie zostanie skazanych, co nie zmienia faktu, że żyje w napięciu przed konsekwencjami. Dotyczy to przede wszystkim ojców już dorosłych dzieci. Pozostaje jeszcze kwestia próby odpowiedzi na pytanie dlaczego dziecko jest szczególnie narażone na krzywdę ze strony przestępcy seksualnego? Człowiek jest od swych narodzin istotą seksualną, co oznacza, że przez wszystkie etapy swojego życia kształtuje swój stosunek do własnej cielesności poprzez eksplorację, dotyk czy porównywanie się do kolegów z przedszkola. Niestety, pomimo wielu poradników, które ukazały się na polskim rynku wydawniczym, rozmowy na temat seksu z dzieckiem są często tematem tabu. Stąd sprawca przemocy może łatwo stać się głównym źródłem wiedzy seksualnej dla dziecka. Badania wskazują, że ofiarami przemocy seksualnej są dziewczynki w wieku od 3 – 5 lat oraz nastolatki w wieku 11 – 14 lat73. Ofiary wykorzystania seksualnego najczęściej pochodzą z rodzin o słabych warunkach bytowych pod względem materialnym i mieszkaniowym. W rodzinie nieletnich ofiar przemocy seksualnej często jedno z rodziców nie pracuje, a co się z tym wiąże, przychód na członka rodziny jest niski. Przykładowo w badaniach K. Marzec – Holki część dzieci skrzywdzonych pochodziła z rodzin, w których 72 73 D.Finkelhor, Child sexual abuse. New Theory and Research, Free Press, New York, 1984, s. 15. Zob. K. Marzec – Holka, Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno – kryminologiczne, Wydawnictwo Impuls, Kraków.2011, s. 128. 99 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych dominował alkohol, co według autorki badań przyczyniało się do zubożenia rodziny pod względem finansowym. Autorka uznała, że niski status społeczny i moralny rodzin oraz częste nadużywanie alkoholu to determinanty przestępstw seksualnych na nieletnich ofiarach74. Warto również podkreślić, że dzieci, na których dorosły sprawca dopuszcza się przestępstwa seksualnego z pewnością nie są ofiarami prowokacyjnymi i przyspieszającymi swym zachowaniem czyn karalny 75. Trudno tutaj zresztą pisać o jakiejkolwiek winie ponoszonej przez dziecko. Chcąc mówić o winie ofiary przestępstwa seksualnego należałoby wziąć pod uwagę odpowiedzialność za swoje zachowanie, a w prawie karnym odnosi się ono wyłącznie do osoby dorosłej. Objawy wykorzystania seksualnego dziecka Zgodnie z tym, co zostało już powiedziane o tajemnicach rodzin związanych z przemocą seksualną, bardzo ważną rolę mogą odegrać świadkowie zdarzeń w czasie których dochodzi do krzywdzenia dziecka. W literaturze przedmiotu istnieje podział objawów wykorzystania seksualnego na cztery kategorie: objawy somatyczne, psychologiczne, behawioralne oraz psychosomatyczne. Do objawów somatycznych zalicza się: ciążę, choroby weneryczne, wirus HIV, infekcje dróg moczowo – płciowych, urazy zewnętrznych narządów płciowych, urazy odbytu, pochwy, przerwanie błony dziewiczej, krwawienie z narządów rodnych, ból przy oddawaniu moczu czy kału, krwawe stolce, infekcje jamy ustnej. Bardzo dużą rolę odgrywa tu lekarz pierwszego kontaktu, który po zbadaniu dziecka powinien skierować dziecko do ginekologa dziecięcego lub od razu poinformować policję. Należy zaznaczyć, iż wymienione objawy (oprócz ciąży i choroby wenerycznej) wyłącznie sugerują, iż są konsekwencją nadużycia seksualnego, same w sobie mają niewielką wartość diagnostyczną, ale stanowią ważny element rozpoznania wykorzystania seksualnego, w powiązaniu ze stwierdzonymi objawami psychologicznymi i behawioralnymi. Z kolei do objawów psychologicznych i behawioralnych zalicza się: nadmierną erotyzację dziecka – prowokacyjne i uwodzicielskie zachowania seksualne, erotyczne rysunki lub zabawy, agresję seksualną wobec rówieśników, wczesną lub nasiloną masturbację dziecięcą, nieadekwatną do fazy rozwoju psychoseksualnego, nieodpowiedni do poziomu rozwoju dziecka język dotyczący sfery seksualnej, obniżony nastrój, lęk, niepokój (dziecko może bać się iść do szkoły, boi się kontaktów z ludźmi, 74 75 100 Tamże, s. 129. B. Hołyst, Kryminologia, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994, s. 510. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej boi się samo zasypiać). Ponadto zauważa się posiadane przez dziecko poczucie winy, niską samoocenę, myśli samobójcze, koszmary i lęki nocne, nadpobudliwość psychoruchową, trudności w koncentracji uwagi, wtórne moczenie nocne, zachowania regresywne (np. powrót do ssania palca czy smoczka), picie alkoholu, narkotyzowanie się, prostytucję, zaburzenia łaknienia – anoreksję, bulimię oraz problemy szkolne, łącznie ze złymi relacjami z rówieśnikami. Dolegliwości psychosomatyczne ujawniają się jako bóle brzucha, głowy, nudności czy też wymioty. Większość z tych zachowań, podobnie, jak w przypadku wcześniej wyróżnionych symptomów, może mieć związek z innymi problemami dziecka, które nie muszą być związane z wykorzystaniem. Jednakże, według psychologów, zawsze trzeba je poważnie rozważyć pod kątem nadużycia seksualnego76.Nieco uproszczoną wersję objawów wykorzystania seksualnego zawiera tabela 12. Tabela 12. Klasyfikacja objawów przemocy seksualnej według F. Sink. I poziom Bezpośrednia komunikacja II poziom Komunikaty pośrednie III poziom Ostre objawy urazowe IV poziom Objawy stresu chronicznego Dziecko mówi o swoich przeżyciach, potrafi je pokazać na sobie, może pokazać siniaki, otarcia Dziecko przeżywa lęk, napięcie, podejmuje zabawy o treści erotycznej Dziecko cierpi na zaburzenia snu, moczenie nocne, zaburzenia łaknienia, płaczliwość, problemy szkolne Dziecko ma zaburzenia psychosomatyczne, depresję, izoluje się, podejmuje próby samobójcze Źródło: Opracowanie własne za S. Kluczyńska, Przemoc seksualna wobec dzieci, „Niebieska linia”, 3/2002. W sytuacji, kiedy pojawia się obawa wykorzystania seksualnego dziecka należy: 1. powiadomić osoby lub instytucje odpowiedzialne za ochronę dziecka (chodzi tutaj przede wszystkim o policję, prokuraturę, rodziców/rodzica lub opiekuna/ opiekunów prawnego) 2. w sytuacji kiedy istnieje prawdopodobieństwo, że rodzice lub opiekunowie nie są w stanie zapewnić ochrony dziecku przed nadużyciem seksualnym należy powiadomić Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w celu umieszczenia dziecka w placówce interwencyjnej, w dalszej kolejności zostanie złożony wniosek do Sądu Rodzinnego o tymczasowym umieszczeniu dziecka w placówce 3. koniecznie należy zapewnić dziecku adekwatną pomoc medyczną i psychologiczną 76 S. Kluczyńska, Przemoc seksualna wobec dzieci, „Niebieska linia”, 3/2002. 101 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 4. pomocą psychologiczną i prawną, należy również objąć rodzica/opiekuna dziecka77. Podjęcie działań interwencyjnych często wywołuje pewien rodzaj niepokoju, czasem wątpliwości, czy powinno się nagłośnić fakt przemocy seksualnej. Powodów takiego zachowania może być wiele, w szczególności może to być obawa o losy dziecka, obawa przed przesłuchaniem czy obawa związana z przedłużającą się procedurą prawną, psychologiczną czy psychoterapeutyczną. Może to być wreszcie obawa przed reakcją ze strony sprawcy. Należy jednak pamiętać, że być może nikt oprócz nas nie zareaguje, a dziecko będzie nadal krzywdzone, zaś w momencie kiedy jesteśmy świadkami przemocy wobec dziecka, automatycznie stajemy się za nie odpowiedzialni78. Do objawów stosowania przemocy fizycznej wobec dziecka zalicza się: siniaki, ślady uderzeń (paskiem, kablem, ręką), rany twarzy i głowy, opuchlizny, lęk przed dotknięciem, lęk dziecka przed rozbieraniem się przed lekcjami wychowania fizycznego, noszenie przez dziecko ubrania nieadekwatnego do wysokiej temperatury (chęć zakrycia śladów przemocy), strach dziecka przed powrotem do domu czy też powtarzające się złamania i zwichnięcia. Do objawów somatycznych i behawioralnych stosowanej wobec dziecka przemocy zalicza się: obniżoną samoocenę, brak akceptacji siebie, poczucie bezsensu życia, poczucie krzywdy i winy, koszmary nocne, zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, ucieczkę w świat fantazji (gier, rysunków, komiksów), depresję, trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami i z otoczeniem oraz zachowania agresywne lub autodestrukcyjne (sznyty, próby samobójcze). W przypadku objawów stosowania przemocy emocjonalnej, warto zwrócić uwagę na takie objawy jak: zaburzenia mowy (wynikające ze stresu, napięcia nerwowego), bóle brzucha, bóle głowy, mdłości, tiki nerwowe, wycofanie, nadmierny konformizm, podporządkowane się dorosłym, silny lęk przed porażką oraz częste kłamstwa w obawie przed konsekwencjami. 77 78 102 Zob. I. Kałka, Dzieci krzywdzone i wykorzystane seksualnie, Wydawnictwo Projekt-Kom, Sosnowiec 2007, s. 91 S. Kita, Dziecko doświadczające przemocy seksualnej – diagnoza, interwencja, pomoc prawna. Wystąpienie konferencyjne, Uniwersytet Warmińsko – Mazurski, Ogólnopolska Konferencja Naukowa: „Rodzina jako podmiot (?) wsparcia”, Olsztyn 22–23 maja 2014. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Trudno w tym miejscu nie wspomnieć o tzw. Znakach Bezpieczeństwa autorstwa A. Turnell’a i S. Edwards’a, które obowiązują w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Australii, Holandii, Nowej Zelandii, Szwecji i Japonii. Znaki Bezpieczeństwa stanowią program SOS skoncentrowany na poszukiwaniu rozwiązań w sytuacjach ochrony dziecka przed zaniedbaniem i maltretowaniem79. W podejściu tym zakłada się, iż każda rodzina ma swoje mocne strony i zasoby, własne sposoby na rozwiązywanie problemów i własne cele. Stanowią one źródło wielu wskazówek, dotyczących budowania relacji partnerskich z rodziną oraz umożliwiających stworzenie odpowiednich planów i interwencji. Ponadto program ten pokazuje rodzinie, że pracownik wierzy w umiejętności jej członków i to, że są oni w stanie rozwiązać problem czy konflikt80. Twórcy omawianego programu zwracają szczególną uwagę na to, aby pracownicy socjalni i inne osoby wspierające rodziny kierowały swoją uwagę i działania na mocne strony rodziny, ich zasoby i kompetencje, a nie skupiali się wyłącznie na trudnościach i na szukaniu ich przyczyn. Znaki bezpieczeństwa stanowią również ważne źródło wskazówek budowania relacji partnerskich z rodziną objętą działaniem interwencyjnym (rys. 8). 79 80 Zob. A. Turnell i S.Edwards, Signs of Safety: a solution and safety oriented approach to child protection, WW. Norton@Campany, New York – London, 1999. Za I. Krasiejko, Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, cz. 1, „Pracownik Socjalny” nr 3/2011, s. 9–11. 103 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Rys.8. 8.Formularz Formularz znaków Rys. znakówbezpieczeństwa bezpieczeństwa Formularz oceny i planowania Wskaźników Bezpieczeństwa Na linii możesz zaznaczyć element pomiędzy dwoma biegunami: poczucia bezpieczeństwa oraz jego brakiem zagrożenie bezpieczeństwo zanotuj aspekty pokazujące prawdopodobieństwo wystąpienia maltretowania w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości zanotuj wszystkie aspekty wskazujące na bezpieczeństwo, zasoby, mocne strony, cele, gotowość Jakie są nasze obawy ? Co działa ? Ocena Skala bezpieczeństwa Skala bezpieczeństwa. Na skali od 0 do 10, gdzie „0” oznacza, że pewne są powtarzające się przypadki molestowania dziecka, a „10” oznacza, że dziecko jest bezpieczne wystarczająco, aby zamknąć sprawę, oznacz miejsce, gdzie z podanych aspektów zagrożenia i bezpieczeństwa znajduje się rodzina Na skali od 0 do 10, gdzie „10” oznacza sytuację w której żadne działanie nie jest konieczne, a „0” oznacza najgorszy znany Ci przypadek maltretowania dziecka. Co musi się wydarzyć ? Cele Ośrodka pomocy Cele rodziny Natychmiastowa zmiana Co musiałoby się zmienić, aby ośrodek zamknął sprawę ? Czego pragnie rodzina w kwestii bezpieczeństwa ? Co pokaże pracownikom socjalnym, że zmiana nastąpiła ? Źródło:A.A.Turnell, Turnell,S.S.Edwards, Edwards,Signs SignsofofSafety: Safety:a solution a solution and approach to child protection, WW.WW. Źródło: andsafety safetyoriented oriented approach to child protection, Norton@ Campany, New York – London, 1999, s. 104, w I. Krasiejko, Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy Norton@ Campany, New York – London, 1999, s. 104, w I. Krasiejko, Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, cz. 1, „Pracownik Socjalny” nr 3/2011, s. 911. w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, cz. 1, „Pracownik Socjalny” nr 3/2011, s. 9–11. Przedstawiony pomocą rys. rys.8 formularz 8 formularz oceny i planowania wskaźników Przedstawiony za za pomocą oceny i planowania wskaźników bezpiebezpieczeństwa informacje o rodzinie oraz działania do do określenia określenia czeństwapozwala pozwalauporządkować uporządkować informacje o rodzinie oraz działania planu planu pomocy dzieciom, jednakże jego jego wypełnienie jest jest czasochłonne i wymaga pomocy dzieciom, jednakże wypełnienie czasochłonne i wymaga zaangażowania pracownika socjalnego, jak rodzony. i całej rodzony. Modelowy przyzaangażowania zarównozarówno pracownika socjalnego, jak i całej Modelowy przykład kład wypełnienia formularzarysunek przedstawia wypełnienia formularza przedstawia nr 9. rysunek nr 9. 104 104 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Rys.9. 9.Przykładowy Przykładowy formularz znaków bezpieczeństwa Rys. formularz znaków bezpieczeństwa Formularz oceny i planowania Wskaźników Bezpieczeństwa Na linii możesz zaznaczyć element pomiędzy dwoma biegunami: poczucia bezpieczeństwa oraz jego brakiem zagrożenie bezpieczeństwo Matka odpowiednio pielęgnuje dziecko, regularnie karmi je, przewija, Dziecko ma złamaną lewą rękę. Dziecko miało złamane żebra, co wskazuje na urazy w przeszłości. reaguje na płacz. Personel medyczny potwierdza pozytywną relację pomiędzy matką i Dziecko ma 7 miesięcy. dzieckiem. Matka mówi, że kocha dziecko i że ono przytula się do Matka mówi, że nie wie, skąd się wzięły ślady u dziecka. niej. Matka ignoruje fakt, że dziecko ma ślady po urazach. Matka staje się wycofana, kiedy omawiany jest problem urazówWyjście na jaw obrażeń i zdrowie dziecka jest monitorowane przez szpital. dziecka. Matka przywiozła dziecko do szpitala dopiero po 3 dniach odDziecko prawidłowo się rozwija. Matka chce zostać w szpitalu, w czasie, kiedy dziecko tu przebywa, a złamania ręki. Matka wydawała się nie być świadoma innych urazów odkrytychkiedy wyzdrowieje wziąć je do domu. Matka deklaruje współpracę, by zabrać dziecko do domu. przez lekarza. Młody wiek matki i jej partnera. Dziecko jest czyste. Ocena Skala bezpieczeństwa 2 3 Skala bezpieczeństwa. Na skali od 0 do 10, gdzie „0” oznacza, że pewne są powtarzające się przypadki molestowania dziecka, a „10” oznacza, że dziecko jest bezpieczne wystarczająco, aby zamknąć sprawę, oznacz miejsce, gdzie z podanych aspektów zagrożenia i bezpieczeństwa znajduje się rodzina Na skali od 0 do 10, gdzie „10” oznacza sytuację w której żadne działanie nie jest konieczne, a „0” oznacza najgorszy znany Ci przypadek maltretowania dziecka. Co musi się wydarzyć ? Cele Ośrodka pomocy Wiedza dotycząca kto jest odpowiedzialny za spowodowanie urazów. Plan bezpieczeństwa w celu ochrony przed urazami w przyszłości. Wzięcie przez rodziców odpowiedzialności za wykonanie planu. Wykazywanie przez rodziców, że realizują plan bezpieczeństwa przez cały czas. Cele rodziny Matka pragnie powrócić z dzieckiem do domu. Być dobrą matką. Natychmiastowa zmiana Matka zrozumie znaczenie urazów. Pracownik socjalny nawiąże pozytywne relacje z matką. Odkryje wyjaśnienie dotyczące urazów dziecka. Przeprowadzenie wywiadu z partnerem matki. Stworzenie planu gwarantującego bezpieczeństwo dziecku. Źródło:I. I.Krasiejko, Krasiejko, Znaki Bezpieczeństwa––przykład przykładzastosowania zastosowania koncepcji, Źródło: Znaki Bezpieczeństwa koncepcji,cz. cz.2,2,„Pracownik „Pracownik Socjalny” Socjalny” nr 4/2011, s. 710. 4/2011, s. 7–10. nr Przedstawione formularze znaków bezpieczeństwa (rysunek 8 i 9) są jedną z propo105 przemoc (głównie wobec dziecka). W dalszej zycji pracy z rodziną w której występuje 105 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych kolejności omówiony zostanie schemat prowadzenia rozmowy bez pomocy formularza, jednakże z zachowaniem poprawnych zasad interwencyjnych pracy z dzieckiem. Procedura rozmowy pracownika socjalnego z dzieckiem Przede wszystkim rozpocznij rozmowę poza problemem. Jest to bardzo ważne, ponieważ dziecko, które doświadczyło przemocy jest pełne lęku i niepokoju, nieufne i w większości przypadków wycofane. Rozmawiając poza problemem, należy rozpocząć spotkanie z dzieckiem od przywitania oraz przedstawienia się przez pracownika socjalnego. Pracownik powinien powiedzieć kim jest i czym się zajmuje, może też zwyczajnie zadać dziecku pytanie: Jak myślisz, kim jestem? Następnie rozmowę poza problemem można kontynuować zadając pytania: Co lubisz robić?, Czym się interesujesz?, Opowiedz mi proszę coś o sobie. Ważne jest, aby okazywać dziecku szczere zainteresowanie potwierdzone uśmiechem i serdecznością. Jeśli okaże się, że zainteresowania dziecka odbiegają od Twoich zainteresowań, dobrze jest poświęcić trochę czasu na poznanie, chociażby w niewielkim stopniu, np. bohaterów ulubionego serialu telewizyjnego dziecka, ulubionej książki czy gry komputerowej. Nie jest dopuszczalne, aby na komunikat dziecka: Po co mam Ci to mówić, skoro Ty i tak nic z tego nie wiesz, obrażać się na dziecko, wycofywać z rozmowy czy też opuszczać pomieszczenie, w którym była prowadzona rozmowa. Podczas kontaktu z dzieckiem powinno się je traktować poważnie, nie bagatelizując, czy też nie umniejszając znaczenia problemu. Pracownik socjalny musi dostarczać dziecku doświadczeń korektywnych, a więc takich, które w odróżnieniu od doświadczeń z innymi dorosłymi, są pełne szacunku i uznania. O ile w pracy z dorosłym powinno się używać sformułowań: Chcę Pani/Panu pomóc, to w pracy z dzieckiem powinno się powiedzieć: Chcę Cię poznać. Niekiedy dzieci nie są w stanie udzielić konkretnej lub oczekiwanej przez rozmówcę odpowiedzi. Zamiast tego pojawia się komunikat: Nie wiem. Odpowiedź „Nie wiem”, należy traktować jako podpowiedź, że dziecko nie rozumie pytania lub nie potrafi na nie odpowiedzieć, ponieważ jest zbyt trudne. Odpowiedzi takiej treści w żadnym razie nie można oceniać tego w kategoriach lekceważenia przez dziecko. Zamiast złoszczenia się na dziecko, lepiej podać mu konkretne przykłady. Podobnie jak w przypadku prowadzenia rozmów z osobami dorosłymi, również w przypadku dzieci i młodzieży należy unikać zadawania pytania rozpoczynającego się od słowa „Dlaczego?”. Istnieje bowiem duże prawdopodobieństwo, że dziecko poczuje się wtedy winne oraz będzie odczuwać presję tłumaczenia się. Lepiej więc zadać pytania w formie: W jaki sposób?, Jak do tego doszło?, Co cię skłoniło lub 106 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej co cię sprowokowało do podjęcia takiej decyzji? W rozmowie z dzieckiem, podobnie jak z w rozmowie z dorosłym, dobrze jest pytać o odczucia, a nie o ocenę. Bardzo przydatnym jest mówienie komplementów i dawanie dziecku pochwał. Dla dzieci cenniejsze jest niewątpliwie słowo pisane, niż mówione, dlatego też słowa pochwały i zadowolenia z tego co zrobiło dziecko warto napisać na kartce, w zeszycie czy w formie listu do dziecka: Fajnie, że sobie radzisz z matematyką, to trudny przedmiot, Jesteś odważny, widzę, że jesteś pomocny. Jeśli problem wydaje się być niejasny, warto używać skal – w każdej postaci. Pomocna w tym może być zwykła linijka, rysunek na kartce, cyfry (np. od 1 do 10, jeśli dziecko jest starsze i zna cyfry). Używając skal można ocenić stopień bezpieczeństwa, obaw czy też zaufania i nadziei, a więc tych uczuć, które dziecku trudno ująć symbolicznie w wyobraźni. Pamiętać należy, aby przekierowywać uwagę dziecka na takie momenty w jego życiu, kiedy nie miał problemów. Jest to potrzebne w uświadomieniu dziecku, że nie zawsze świat jest okrutny i nie zawsze jego dzieciństwo było trudne. Ma to służyć wzbudzaniu w dziecku poczucia chęci do zmiany, np. zmiany jego zachowań i zwiększenia wiary we własne możliwości. Problem przemocy nie jest problemem indywidualnym, wręcz przeciwnie, jest to problem społeczny, który można rozwiązać poprzez stworzenie długofalowego programu profilaktycznego. Przykładem działań jest ogólnopolski ruch na rzecz pomocy ofiar przemocy w rodzinie Niebieska Linia. Działania podejmowane przez Niebieską Linię są godne uwagi i naśladowania. Jednakże jak słusznie zauważyła J. Mazur, nikt z licznych osób oraz instytucji działających na rzecz Niebieskiej Linii nie może zastąpić rozwiązań prawnych, chroniących ofiary przemocy i faktycznych działań lokalnych społeczności. Nowa procedura interwencji policyjnych nie zawsze jest postrzegana przez osoby z niej korzystające jako pomoc. Niebieskie karty przyczyniły się do statystycznego wzrostu liczby przemocy w rodzinie, co mimo wszystko nie oddaje rzeczywistego stanu tego zjawiska81. Poruszając kwestię działań profilaktycznych, powinno się uwzględnić znaczenie świadomości społeczeństwa. Ludzie niechętnie udzielają pomocy, albowiem są przekonani, iż to nie jest ich sprawa. Tymczasem zjawisko przemocy w rodzinie powinno 81 J. Mazur, Przemoc w rodzinie..., Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002, s. 193. 107 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych interesować całe społeczeństwo, gdyż dzieci wychowujące się w rodzinach dysfunkcyjnych, również staną się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa, zaś prawdopodobieństwo powielania przez nich zachowań dewiacyjnych jest bardzo duże. Konieczna zatem wydaje się szeroko rozumiana edukacja społeczna, mająca na celu przede wszystkim właściwe przygotowanie do życia w rodzinie. Nie bez znaczenia jest tutaj również edukacja seksualna, której zadaniem jest uświadomienie młodym ludziom konsekwencji macierzyństwa. Warto zatem poważnie zastanowić się nad wprowadzeniem do szkół takich zajęć profilaktycznych z zakresu ryzykownych zachowań seksualnych, które obejmowałyby tematy z zakresu poszanowania drugiego człowieka. Bardzo dużą rolę może odegrać tutaj pracownik socjalny jako propagator wiedzy z zakresu przeciwdziałania przemocy w placówkach szkolnych, o czym będzie jeszcze mowa w rozdziale drugim. Zarówno osoby dorosłe, jak i dzieci i młodzież mogą przeżywać silny kryzys psychologiczny prowadzący do myśli i prób samobójczych, przy czym statystyki policyjne wskazują na wzrost prób samobójczych (tabela 13). Tabela 13. Policyjne statystyki zamachów samobójczych zakończonych zgonem Rok 2013 2012 2011 2010 Ogółem 6,097 4.703 3.839 4.087 Mężczyźni 5,193 3.569 3.294 3.517 Kobiety 903 1.134 545 570 Źródło: http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/samobojstwa (24.06.2014) Zgodnie ze statystykami policyjnymi z roku 2013, głównymi źródłami targnięcia się na własne życie były nieporozumienia rodzinne, przewlekła choroba oraz zawód miłosny, a więc takie sytuacje, które zaburzały stabilizację emocjonalną. Można przypuszczać, że osoby, które popełniły samobójstwo, były w silnym kryzysie emocjonalnym. Niestety statystyki policyjne wskazują na jeszcze jedną, ważną z punktu widzenia pracowników socjalnych i interwenientów okoliczność – stosunkowo wysoką liczbę samobójstw młodzieży. Otóż w przedziale wiekowym od 10 do 14 roku 108 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej życia samobójstwo popełniło 41 osób, zaś w przedziale wiekowym od 15 do 19 roku życia samobójstwo popełniło 418 młodych ludzi82. Ktoś mógłby zadać pytanie, dlaczego te dane są tak ważne dla pracownika socjalnego, czy interwenienta? Jest to istotne z powodu specyficznego zakresu obowiązków takich osób i możliwości docierania przez nich do miejsc, gdzie policjant, straż miejska i nauczyciel nie mają bezpośredniego dostępu. Pracownik socjalny, który nabędzie umiejętność diagnozowania tendencji samobójczych i prowadzenia dialogów odraczających od podjęcia tragicznej w swych skutkach decyzji, ma duże szanse w zapobieganiu tragedii. 1.3.3. Kryzysy suicydalne Samobójstwo jest jednym z najstraszniejszych sposobów rozwiązania problemów życiowych. Oczywiście pracownicy socjalni, zajmujący się interwencją kryzysową nie będą w stanie zapobiec wszystkim próbom samobójczym ale z pewnością będą w stanie zastosować szereg technik prowadzenia rozmów z osobami, mającymi myśli autodestrukcyjne. W literaturze przedmiotu z zakresu socjologii i psychologii przyjmuje się, że istnieje szereg uwarunkowań zachowań samobójczych. Oznacza to, że samobójstwo jest złożonym problemem, zarówno w swoich motywach, działaniu, jak i antycypacji skutków. Przykładowo, według teorii psychodynamicznej, zachowanie samobójcze wyzwala się pod wpływem wewnętrznych konfliktów na skutek przykrych, silnych emocji i związanych z nim stresu psychicznego. Najczęściej stres jest jest skutkiem tłumienia agresji wobec innych ludzi i społeczeństwa, co w konsekwencji prowadzi do skierowania negatywnych, agresywnych uczuć przeciwko sobie. Z kolei według socjologa E. Durheima, głównymi czynnikami zachowań samobójczych jest społeczna presja i relacje ze społeczeństwem83. Na tej podstawie wyróżnił on cztery typy samobójstw: anomiczne, altruistyczne, egoistyczne oraz fatalistyczne. Samobójstwo anomiczne powstaje w wyniku rozluźnienia lub zerwania więzi między jednostką, a społeczeństwem. Jest to związane z osobami, które silnie identyfikują się 82 83 Badania wykazały, że w ciągu miesiąca poprzedzającego samobójstwo do lekarza zgłosiło się od 40 do 60% osób, które popełniają samobójstwo. Zdecydowana większość tych osób zgłosiła się do lekarza pierwszego kontaktu. Według danych WHO (2005) co 40 sekund ktoś na świecie popełnia samobójstwo, co 3 sekundy ktoś próbuje odebrać sobie życie, zaś samobójstwo należy do trzech najczęstszych przyczyn młodych ludzi w wieku od 15 do 35 lat. Za I. Pospiszyl, Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2009, s. 95. 109 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych z ustalonym porządkiem społecznym i normami społecznymi. Czynnikami wyzwalającymi procesy anomiczne mogą być kryzys gospodarczy, utrata pracy, pieniędzy lub wzbogacenie się, a więc wszystkie takie sytuacje, które przyczyniają się do oderwania człowieka do jego przyzwyczajeń. Samobójstwo egoistyczne jest związane z niskim poziomem więzi między jednostką, a środowiskiem społecznym. Porównując do samobójstwa anomicznego, samobójstwo egoistyczne jest przejawem braku zainteresowania podejmowaniem wyzwań, przestrzeganiem norm i zasad obowiązujących w danej grupie społecznej. Kolejnym typem motywacji samobójczej, wyróżnionej przez Durkheima jest motywacja altruistyczna. Jest to efekt tzw. przesocjalizowania, a więc zbyt silnego przywiązania człowieka do jakiejś idei, wiary lub motywacja do poświęcenia własnego życia dla innego człowieka. Często mówi się o postawie heroicznej, walecznej, odważnej. Z kolei o samobójstwie fatalistycznym mówi się wówczas, kiedy człowiek odbiera sobie życie z powodu wydarzenia, z którym nie jest w stanie się pogodzić, np. wypadku, kalectwa, choroby. W literaturze, do tej kategorii, zalicza się eutanazję. Złożoność działań samobójczych znajduje swoje potwierdzenie również w polskiej literaturze. Trudno tutaj nie wspomnieć o wybitnym polskim kryminologu B. Hołyście, który zdefiniował pojęcie samobójstwa w następujący sposób „Samobójstwo było kulturową formą rozwiązywania problemów życiowych wedle nakazów zewnętrznych (społeczną) formą wyłączenia się z obiegu świadczeń (…), formą psychicznej dezakceptacji określonej formy życia (…) biologiczną formą ucieczki przed bólem, ideologiczną forma buntu wobec nieuchronności śmierci, którą można uczynić aktem wyboru czasu,miejsca i sposobu odejścia ze świata żywych”84. Biorąc pod uwagę tak rozumianą formę rozwiązywania problemów, samobójstwem można określić takie świadome zachowanie jednostki, którego przynajmniej jednym z bezpośrednich celów jest jest pozbawienie siebie życia85. Wspomniane typy samobójstw łączą się z faktem „dojrzewania” człowieka do podjęcia decyzji odebrania sobie życia. Jest to swego rodzaju złożony proces zakończony zamachem samobójczym. Proces ten jest określany jako zachowania suicydalne, 84 85 110 B. Hołyst, Rezygnacja z życia, w B. Hołyst, Na granicy życia i śmierci, Agencja Wydawnicza Cinderella books, Warszawa 1996, s. 58. I. Pospiszyl, Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2009, s. 95. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej suicydią, suicydopatią lub jako stany prodromalne. Bez względu na określenie omawianego procesu, składa się on z kilku etapów, których znajomość ułatwi interweniującemu zastosowanie technik prowadzenia rozmowy. Najczęściej mówi się o tzw. syndromie presuicydalnym86 w ujęciu E. Ringela87. Wyróżnił on trzy fazy dochodzenia do zamachu samobójczego: 1. zawężenie 2. hamowanie agresji 3. wyobrażenie śmierci. Zawężenie polega głównie na skupieniu człowieka na własnych przeżyciach związanych z niemożnością (w jego subiektywnym przekonaniu) realizacji zadań życiowych, własnych celów i planów. Konsekwencją takiego myślenia jest poczucie rezygnacji z podejmowania działań i odrętwienie. Tym samym człowiek zaczyna izolować się od innych, wycofuje się z kontaktów koleżeńskich i zawodowych. Czasem osoba w kryzysie, silnie przywiązuje się do jednego człowieka, z którym utożsamia własne poczucie bezpieczeństwa. Hamowanie agresji jest kolejnym ważnym elementem zachowań suicydalnych. Ringel uznał bowiem, że człowiek kieruje energię przeciwko sobie głównie z powodu niemożności lub dużych utrudnień w skierowaniu jej na zewnątrz. Kierowanie energii przeciwko sobie jest związane z trzecią fazą – wyobrażeniem o śmierci. Myślenia o śmierci doświadczają nie tylko osoby w kryzysie emocjonalnym, ale również ludzie zdrowi. Wyobrażenie o śmierci jest związane z przemyśleniami o przemijaniu i śmierci, zwłaszcza jeśli pojawia się choroba lub myślenie o chorobie czy też lęk przed samotnością. Osoby będące w procesie presuicydalnym, mają tendencję do wyobrażania sobie własnego pogrzebu, ceremonii, mszy w kościele, kwiatów na grobie – jest to konsekwencja braku spełnienia potrzeby ważności, akceptacji i szacunku. Podobnego zdania jest Ringel. Według niego, ludzie o skłonnościach samobójczych, poprzez swoje zachowanie, próbują przekazać jakieś informacje, pragną zwrócić uwagę i wyrazić własną rozpacz oraz zwątpienie. Niestety sygnały te są często niezauważalne i pomijane przez otoczenie z różnych powodów. Czasem jest to spowodowane obawą przed potwierdzeniem myśli, że ktoś chce sobie odebrać 86 87 Zob. tabela numer 13. Zob. E. Ringel, Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Wydawnictwo Glob, Szczecin 1987. 111 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych życie, czasem jest to brak wiedzy lub błędne przekonania. Poniżej została przedstawiona lista czynności, tzw. mitów o samobójstwie, których interweniujący powinien się wystrzegać88: 1. Omawianie samobójstwa z klientem może go do niego popchnąć. W praktyce okazuje się, że jest zupełnie odwrotnie. Rozmowa z osobą, która jest pełna empatii, potrafi słuchać i próbuje się wczuć w sytuację klienta, przyczynia się do okazji zrzucenia przez klienta ciężaru przykrych myśli, wypełnionych lękiem, smutkiem, czasem gniewem. 2. Klienci, którzy grożą samobójstwem, nie popełnią go. Niestety, znaczna liczba osób, które groziły lub mówiły o samobójstwie, odbierała sobie życie. Niewątpliwie jest to bardzo obciążające dla odbiorców takich komunikatów. Trudno bowiem nawet sobie wyobrazić, co przeżywają osoby, np. z rodziny, które znajdują się nieustannym napięciu emocjonalnym, że najbliższa im osoba może targnąć się na swoje życie. Stąd wiele osób, chcąc zmniejszyć swój stan uciążliwej czujności, mówi: Tyle razy mówił, że się zabije i co? Nadal żyje, tylko nas straszy lub Już to mówiłaś/eś wiele razy, nie wierzę ci. Faktem jest, że nikt nie jest w stanie przewidzieć faktycznych działań osoby w kryzysie, jednakże nie powinno się bagatelizować tego typu komunikatów. Czasem warto porozmawiać z osobami, które mieszkają bliżej klienta, z sąsiadami lub rodziną, aby móc szybciej dotrzeć z pomocą. 3. Samobójstwo jest aktem nieracjonalnym. Nie jest to prawda. Zgodnie z wiedzą na temat syndromu presuicydalnego, czynności podejmowane w celu odebrania sobie życia są jak najbardziej przemyślane i zaplanowane. Samobójcy wcześniej piszą listy pożegnalne, sporządzają testamenty, organizują przyjęcia (pożegnalne), opowiadają o swoich życzeniach dotyczących własnego wyglądu w trumnie, zastanawiają się nad pogrzebem. 4. Osoby popełniające samobójstwo są niespełna rozumu. Owszem, zdarzają się przypadki samobójstw z powodu choroby psychicznej jednakże większość z osób, którzy popełnili samobójstwo, jest zdrowa psychicznie. Nie zmienia to jednak faktu, iż byli to ludzie przygnębieni, pozbawieni nadziei, czy też samotni i rozczarowani. Zdarzają się również samobójstwa pod wpływem silnego wzburzenia emocjonalnego, spowodowane np. przypadkowym, nieumyślnym spowodowaniem śmierci innej osoby – przyczyną samobójczej śmierci nie jest jednak w takiej sytuacji choroba psychiczna. 5. Samobójstwo to skłonność rodzinna (tendencje samobójcze są dziedziczne). 88 112 Na podstawie R. James, B. Gilliland, Strategie interwencji .., s.173. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Jest to błędne przekonanie, będące konsekwencją tego, że w jednej rodzinie zdarzało się kilka przypadków samobójstw. Nie oznacza to jednak, że rodzina przekazuje sobie z pokolenia na pokolenie geny samobójcze. Jest to raczej spowodowane nieświadomym, destrukcyjnym przekazywaniem informacji w jaki sposób radzić sobie z problemem/problemami. Niestety, przekazy o treści Twój tata w twoim wieku popełnił samobójstwo lub Twoja mama i ciotka, nie wiedząc, co zrobić se swoim życiem, powiesiły się. Uważaj na siebie, mogą pełnić role samospełniającego się proroctwa. Przykładem siły destrukcyjnego wpływu przekazu jest rozmowa młodej 18 – letniej dziewczyny, znajdującej się w kryzysie emocjonalnym, spowodowanym wypadkiem samochodowym. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione) Anna: Jest mi tak ciężko, boję się wszystkiego, boję się jeździć samochodem, ale jeżdżę, boję się, ze nie zaliczę angielskiego na koniec roku, wszystko mi się wali (płacz). P.S.: Opowiadasz o wielu obawach, które silnie przeżywasz. Przypuszczam, że jest w tobie wiele cierpienia, bólu i smutku. Anna: Tak. Nie wiem, co dalej robić, czuję się taka zagubiona i boję się, że sobie nie poradzę. P.S.: Mówisz, że sobie nie poradzisz, co masz na myśli? Anna: Boję się, że skończę jak tata (płacz). P.S.: Anno, co masz na myśli, mówiąc, że boisz się, że skończyć, jak tata? Anna: Kilka lat temu tata powiesił się przed moim oknem, też się tak czuł, jak ja teraz. 6. Kto miał raz tendencje samobójcze, będzie je miał zawsze. Wiele osób, które podjęły próbę odebrania sobie życia, podejmuje następnie leczenie psychologiczne, psychoterapeutyczne, a czasem psychiatryczne. W trakcie leczenia, nawet krótkoterminowego (tj. do 12 sesji), człowiek jest w stanie zobaczyć nadzieję na poprawę swojego destrukcyjnego, zawężonego myślenia i tym samym aktywizować swoje zasoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Syndrom presuicydalny zostaje wtedy zatrzymany. 7. Kiedy ktoś podejmie próbę samobójczą i przeżyje, zagrożenie znika. Niektórym wydaje się, że czas największego zagrożenia minął w momencie pojawienia się euforii po nieudanej próbie samobójczej. Taki stan zadowolenia 113 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych i wyzwolenia pokładów energii jest jednak najczęściej krótkotrwały i zawsze istnieje ryzyko spadku poziomu dobrego samopoczucia i wzrostu poziomu przygnębienia. 8. Jeśli osoba o tendencjach samobójczych zaczyna być hojna wobec innych i rozdaje swoje dobra osobiste, jest to oznaka odnowy i zdrowienia. Wręcz przeciwnie, wiele osób o skłonnościach samobójczych rozdaje swoje kosztowności pod wpływem przypływu energii wystarczającej do podjęcia ostatecznego kroku. Takie zachowanie jest równoznaczne z wypełnieniem ostatecznej woli. 9. Samobójstwo jest zawsze aktem spontanicznym. Nie zawsze próba samobójcza lub samobójstwo odbywa się pod wpływem chwili. Zgodnie z tym, co zostało już powiedziane na temat racjonalności decyzji o śmierci, większość prób samobójczych i dokonanych samobójstw było przemyślane, zaplanowane i świadome. Naukowcy, badający zachowania suicydalne, dowodzą, iż działania autodestruktywne stanowią skuteczny środek komunikacji, są wołaniem o pomoc. Poniżej znajduje się fragment rozmowy z 18 letnią dziewczyną, która próbowała popełnić samobójstwo. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione) P.S.: Wiem, ze próbowałaś odebrać sobie życie. Marta: No tak, to prawda (wyłamuje palce u rąk, nie mogąc sobie poradzić z napięciem emocjonalnym). P.S.: Czy chciałabyś dzisiaj mi o tym opowiedzieć? Marta: No mogłabym, ale nie wiem, czy mnie Pani zrozumie? P.S.: Rozumiem twoje obawy. To naturalne, że czujesz niepokój. Jeszcze się nie znamy za dobrze. Zastanawiam się, czy doświadczasz bycia niezrozumianą przez innych, np. przez dorosłych, rówieśników? Marta: Tak, bardzo często(...). P.S.: Uhm, może kiedyś będziesz gotowa, żeby mi o tym opowiedzieć. Nie musisz tego robić dzisiaj. Marta: To było straszne, on powiedział że mnie nie kocha, nie umieścił mojego zdjęcia na (…), czułam się taka upokorzona. 114 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej P.S.: Uhm, co sobie wtedy pomyślałaś, jakie myśli ci przyszły do głowy, kiedy zobaczyłaś inną dziewczynę na zdjęciu obok swojego chłopaka?89 Marta: Że nie jestem na tyle atrakcyjna dla niego, że wolał umieścić na swoim profilu inną dziewczynę. P.S.: Ta myśl, że nie jesteś dla niego atrakcyjna, musiała wywołać dużo emocji w tobie, jak się wtedy poczułaś, co się z tobą działo w środku? Marta: Ból, tak bardzo mnie bolało, krzyczałam, drapałam się po rękach do krwi i wtedy wzięłam tabletki mamy, zawsze je trzyma w łazience. P.S. Co teraz czujesz, jak o tym opowiadasz? Marta: Smutek. P.S. Smutek, który co Ci mówi? Marta: Że nie był tego wart. Mogłam umrzeć. P.S. No tak, mogłaś umrzeć, ale teraz siedzisz naprzeciwko mnie i rozmawiamy o tym, co już było. Co chciałaś mu wtedy powiedzieć, co się kryło pod tym krzykiem? Marta: Byłam wściekła, chciałam mu pokazać, że bardzo przez niego cierpiałam. W przytoczonym fragmencie rozmowy, widoczne jest, że sam akt autodestrukcji był przekaźnikiem chęci nawiązania kontaktu z chłopakiem, który jak się później okazało (podczas kolejnego spotkania), był niedojrzały emocjonalnie i wykazywał zachowania bierno – agresywne do klientki. Cytowany wcześniej E. Ringel takie zachowanie opisuje w sposób następujący: Można powiedzieć, że każde samobójstwo poprzedza nieudana rozmowa (…), niektórzy ludzie przez całe życie próbują uzyskać bez powodzenia to, czego potrzebują do normalnego przetrwania i szczęścia. Być może dzieje się tak dlatego, że nie potrafią przekazać swoich potrzeb wprost, że potrzeby te są niepohamowane i w związku z tym niemożliwe do zaspokojenia, bądź też dlatego, że inni nie wsłuchują się w ich potrzeby i nie próbują ich zaspokoić. W końcu ludzie tacy poddają się i podejmują próbę samobójczą, będącą ostatnim wysiłkiem, by uświadomić komuś, że cierpią i zostali doprowadzeni do rozpaczy”90. Zanim przejdziemy do omówienia strategii rozmowy z osobą przed próbą samobójczą lub po nieudanej próbie samobójczej, warto jeszcze uporządkować czynniki ryzyka na podstawie analizy The American Association of Suicidology dokonanej przez Jamesa i Gillilanda91. 91 89 90 Zob. rysunek numer 4. E. Ringel, Gdy życie traci sens .., s. 350. R. James, B. Gilliland, Strategie interwencji..., s.174. 115 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Czynniki ryzyka popełnienia samobójstwa: ÎÎ klient daje jasne przekazy i komunikaty o swych samobójczych zamiarach ÎÎ w rodzinie klienta były przypadki prób samobójczych lub dokonanych samobójstw – warto również zwrócić uwagę na fakty maltretowania, przemocy oraz gróźb ÎÎ klient jest już po próbie samobójczej ÎÎ klient ułożył sobie konkretny plan popełnienia samobójstwa ÎÎ klient stracił bliską mu osobę na skutek śmierci, wypadku czy też rozstania ÎÎ rodzina klienta uległa destabilizacji z powodu czyjegoś odejścia, znęcania się, napaści seksualnej, a więc wskutek silnych przeżyć emocjonalnych ÎÎ klient skupia się rocznicy czyjejś śmierci, np. członka rodziny lub śmierci swego idola (ze świata kina, muzyki, literatury)92 ÎÎ klient jest psychotyczny (zwłaszcza po odstawieniu leków) ÎÎ klient nadużywał lub nadużywa alkoholu, środków odurzających ÎÎ klient doświadczył silnego psychicznego lub fizycznego wstrząsu/urazu ÎÎ w życiu klienta miały miejsce epizody nieskutecznego leczenia (zarówno medycznego, jak i psychologicznego) ÎÎ klient mieszka sam i nie utrzymuje kontaktu z innymi ÎÎ klient jest w depresji lub jest w trakcie leczenia (mogą się pojawić nagłe spadki samopoczucia) ÎÎ klient rozdaje cenne rzeczy, zaczyna porządkować swoje życie osobiste (sporządza akty notarialne, listy pożegnalne, zawiera umowy ubezpieczenia, informuje inne osoby o posiadanych PINach i kodach do rachunków bankowych ÎÎ klient wykazuje radykalną zmianę charakterystycznych dla siebie zachowań i nastojów – często popadia w apatię, wycofuje się, izoluje, ma ataki paniki, itp. ÎÎ klient doświadcza głębokiego uczucia bezradności i beznadziejności siebie, ale również otaczającej go rzeczywistości społecznej, rodzinnej, zawodowej, itp. ÎÎ uwagę klienta pochłaniają gównie myśli, wspomnienia o krytycznym wydarzeniu z przeszłości, np. napaści seksualnej, fizycznej lub emocjonalnej ÎÎ klient wykazuje nasilenie jednej lub kilku emocji, takich jak gniew, samotność rozczarowanie, z zastrzeżeniem, iż do tej pory nie odczuwał aż tak dużego ich nasilenia 92 116 Na skutek śmierci znanej osoby może pojawić się ryzyko tzw. Efektu Wertera. D. Philips, autor pojęcia, określa to zjawisko jako „społeczny dowód słuszności”. Mówiąc, inaczej, jest to naśladowanie osób znaczących. Philips wprowadził to pojęcie w roku 1974 w nawiązaniu do książki Goethego Cierpienia młodego Wertera, której opublikowanie doprowadziło do wielu samobójstw. Istnieje kilka czynników, mających wpływ na naśladowanie zamachu samobójczego: a)status społeczny samobójcy, b) możliwość identyfikacji z obserwowanym samobójcą (wiek, podobieństwo problemu, płeć, itp.), c) gotowość emocjonalna do podjęcia decyzji o odebraniu sobie życia (gniew, silny lęk, chęć odwetu),d) nieskuteczność dotychczasowych technik radzenia sobie ze stresem. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej ÎÎ klient znalazł się wobec zagrożenia bankructwem, znacznego uszczuplenia posiadanych zasobów finansowych (kryzys ekonomiczny, alimenty, kredyty, podział majątku) ÎÎ klient przejawia myślenie z pogranicza urojeń prześladowczych (paranoja, schizofrenia) ÎÎ klient nie radzi sobie z orientacją seksualną ÎÎ klientka jest w niezaplanowanej, niechcianej ciąży ÎÎ klient ma za sobą pobyty w areszcie, zakładzie zamkniętych lub szpitalach psychiatrycznych ÎÎ klient czyta, ogląda i przegląda strony internetowe poświęconych tematyce śmierci – warto również zwracać wagę na treść sporządzanych rysunków i pisanych wierszy ÎÎ klient oświadcza, że kiedy odejdzie, umrze, to (…) ÎÎ klient doświadcza przewlekłego lub ostrego stresu pourazowego (PTSD, ASD) – patrz aneks numer 4 Czynniki ryzyka samobójstwa nie muszą występować oddzielnie, czasem są to zespoły czynników wskazujących na możliwość pojawienia się próby samobójczej (lub zabójczej), jednakże bez względu na to, czy są to czynniki pojedyncze, czy też grupa czynników – zawsze należy podjąć działania interwencyjne. Tabela 14. Zestawienie aspektów powstania syndromu presuicydalnego Rodzaj aspektu Sytuacyjny Wolicjonalny Afektywny Poznawcze Seryjność zamiarów Znaczenie Bodźcem wywołującym myślenie i zachowanie autodestrukcyjne jest ból psychiczny oraz frustracja potrzeb, np. uwagi, przynależności, akceptacji, miłości, itp. Dążenie do znalezienia rozwiązania i tym samym pozbycie się własnej świadomości Poczucie bezradności, beznadziejności, a z drugiej strony wysoki poziom ambiwalencji, tj. mieszanego uczucia, częstej zmiany uczuć do odebrania sobie życia; jest to nieustanna walka między pragnieniem życia a pragnieniem śmierci Zawężenie perspektywy życiowej (myślenie o odebraniu sobie życia wydaje się dla człowieka jedynym możliwym sposobem rozwiązania sytuacji problemowej) Podjęcie decyzji o odebraniu sobie życia wydaje się być logicznym dla człowieka działaniem Źródło: Opracowanie własne na podstawie D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa ..., s. 305 – 306. 117 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Działanie interwencyjne polega przede wszystkim na natychmiastowym przerwaniu zamachu samobójczego, który może już trwać oraz na zapobieganiu i niedopuszczeniu do działań autodestrukcyjnych. W dalszej kolejności zostaną przedstawione czynności, które powinny zostać wykonane przez pracownika socjalnego w sytuacji zagrożenia próbą samobójczą. Działania interwencyjne podejmowane przez pracownika socjalnego Interwencja kryzysowa wymaga od pracownika socjalnego natychmiastowej oceny sytuacji, która zagraża życiu klienta. W literaturze przedmiotu wyróżnia się sześć form interwencji, które nie dotyczą wyłącznie klienta, ale również osób interweniujących: 1. Interwencja ratująca życie w sytuacjach wymagających natychmiastowej pomocy i ratunku (w tym przypadku są to działania różnych służb, począwszy od służb medycznych, a skończywszy na psychologicznych) 2. Interwencja w sytuacji rozwijającego się kryzysu u osób o skłonnościach samobójczych 3. Terapia osób o tendencjach autodestrukcyjnych (bardzo dobre wskaźniki skuteczności oddziaływań psychoterapeutycznych wykazuje terapia behawioralno – poznawcza) 4. Interwencja wobec rodziny i osób bliskich samobójcy (dotyczy to również działań interwencyjnych po dokonanym samobójstwie) 5. Pomoc dla osób interweniujących po samobójczej śmierci klienta 6. Prewencja pierwotna w społeczności, zwłaszcza w środowiskach młodzieżowych, o czym będzie mowa w rozdziale drugim W nawiązaniu do omówionych wcześniej mitów o samobójstwie, najlepszy sposobem dowiedzenia się czy klient faktycznie ma myśli samobójcze, jest zapytanie go o to. Najlepiej jest dochodzić do tego głównego pytania stopniowo (Rys. 10 na s. 120). W kryminologii oraz psychologii przyjmuje się, że główne trudności w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi wynikają z tzw. trzech N: 1. nie da się uniknąć trudnej sytuacji 2. nie można jej dłużej znieść 3. nigdy się ona nie skończy Celem podjętych działań interwencyjnych jest zmiana jednego lub więcej „N”. 118 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Podczas rozmowy z klientem, który wykazuje motywację do myślenia lub zachowań samobójczych, należy zapewnić mu poczucie wsparcia emocjonalnego. Oznacza to, że interweniujący pracownik socjalny musi być spokojny, opanowany, w przeciwnym bowiem wypadku klient może poczuć dodatkowy niepokój: Skoro nawet on rozkłada ręce, boi się, nie jest pewien tego, co mówi, to już nikt nie jest w stanie mi pomóc. Bardzo ważne jest, aby dopytywać o wcześniejsze sposoby rozwiązywania problemów, co wcześniej robił klient, jak sobie radził z trudnymi sytuacjami. W tych wszystkich zaleceniach (w zależności od stopnia ryzyka popełnienia samobójstwa) chodzi przede wszystkim o zdystansowanie klienta do myśli samobójczych. Dodatkowo, w celu ułatwienia prowadzenia rozmowy z osobami, próbującymi popełnić samobójstwo zostały przedstawione konkretne pytania: ÎÎ Proszę mi powiedzieć, co samobójstwo zmieniłoby w Pani/Pana życiu? ÎÎ Po co chce Pan/Pani odebrać sobie życie? ÎÎ To jest jeden sposób rozwiązania problemu, a czy myślał/a Pan(i) o innych sposobach? ÎÎ A gdyby nie (tutaj nazywamy problem)...; A co musiałby Pan(i) zrobić, żeby nie być sam(a)? ÎÎ Co by Pan(i) chciał(a) aby samobójstwo zmieniło w Pana(i) życiu? ÎÎ Co miałoby zmienić odebranie sobie przez Pana/Panią życia? Może warto o to zapytać Pana/Pani (podajemy konkretną osobę). ÎÎ Jakie są Pana/Pani argumenty aby żyć? Co by się miało stać, aby odebrać sobie życie? (5 – 10 argumentów. Klienci zwykle mają problem z wypełnieniem kolumny z argumentami aby żyć). ÎÎ Co by musiało się stać, aby odłożył/a Pan(i) samobójstwo w czasie? Czy ma Pan(i) jakiś inny termin? ÎÎ Czy zgodziłby się Pan/Pani na odłożenie samobójstwa na inny, późniejszy termin? Miesiąc? Pół roku? A co stoi na przeszkodzie? (targowanie się o życie klienta). Interwencja przy próbie samobójczej jest złożonym procesem, w którym uczestniczy wiele osób, w szczególności z kręgu rodzinnego i pracy osób podejmujących próby samobójcze. Badania WHO (2005)93 wykazały, że każde samobójstwo ma poważny wpływ na co najmniej sześć innych osób. Co więcej, jeśli samobójstwo wydarzy się w szkole, w miejscu pracy, czy też w innych miejscach w których znajduje się wiele osób, oddziaływanie śmierci jednego z nich wpływa na setki innych. 93 http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/resource_jails_prisons.pdf?ua=1 (28.06.2014) 119 120 Źródło: Opracowanie własne. Skupić się na pozytywnych, mocnych stronach, zasobach odebrać sobie życia Ma myśli samobójcze, ale nie planuje natychmiast Udzielić wsparcia emocjonalnego Średnie ryzyko samobójstwa Spotykać się regularnie lub skierować do specjalisty (psychoterapeuty, psychologa) w jaki rozwiązywał wcześniej problemy nie myśląc o samobójstwie Skupić się na mocnych, pozytywnych stronach klienta; ważne jest doszukanie się z klientem sposobów, ▪ ▪ Omówić z klientem uczucia z związane z myśleniem o samobójstwie; ważna jest refleksja, zastanowienie ▪ się nad tym co myśli i co czuje Udzielić wsparcia emocjonalnego emocjonalny, np. „Nie dam rady”, „Nie mam siły” Konkretne komunikaty wskazujące kryzys popełnienia samobójstwa) Czy ma plan, środki, zaplanowaną datą (czas bezradności rozumianym, kiedy mówi o poczuciu smutku, Pytać wtedy, kiedy klient ma poczucie bycia ▪ Małe ryzyko samobójstwa Rodzaje pytań 3,4 pytania o smutek, lęk, przemyślenia o swojej Wstępne pytania o myślach samobójczych sytuacji, pytanie wprost o myśli samobójcze Według czynników ryzyka Ocenić ryzyko samobójstwa Plan interwencji Rys. 10. Plan interwencji w przypadku samobójstw Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Rys. 10. Plan interwencji w przypadku samobójstw Wykorzystać istniejącą ambiwalencję w rozmyślaniu o śmierci – wzmacniać myślenie o życiu Omówić inne możliwości rozwiązania problemu Zawrzeć umowę, kontrakt, iż klient nie popełni samobójstwa, aż do następnego spotkania lub wizyty z śmierci, chce to zrobić natychmiast Ma konkretny plan, metodę (środki) realizacji decyzji o Konieczne jest powiadomienie rodziny klientowi i jego rodzinie zorganizować przyjęcie do szpitala psychiatrą, wezwać pogotowie z psychiatrą na pokładzie, itp.; pracownik socjalny powinien pomóc Natychmiast skontaktować się ze specjalistą zajmującym się zdrowiem psychicznym, lekarzem interwencję Zawrzeć kontrakt, wskazane jest, aby go podpisał w obecności pracownika socjalnego prowadzącego nóż, scyzoryk oraz tabletki; jeśli nie, to należy postarać się, aby klient nie wyszedł sam z ośrodka Jeżeli pracownik socjalny jest w domu klienta, koniecznie usunąć wszelkiego rodzaju ostre narzędzia, np. smutnym (chodzi o danie klientowi energii do racjonalnego myślenia) Mówić do klienta spokojnym tonem głosu, a jednocześnie pewnym siebie i nie przygnębiającym, przy kliencie, koniecznie musi powiadomić 120kogoś z rodziny, sąsiada, przyjaciela, itp. Przebywać z klientem, nie wolno go zostawiać samego; jeśli pracownik socjalny nie będzie mógł zostać Wysokie ryzyko samobójstwa strony (była o tym mowa przy omawianiu mitów związanych z samobójstwami) Poszukać grupy wsparcia w rodzinie, przyjaciołach klienta w celu zapewnienia sobie pomocy z ich jeśli tego potrzebuje) 121 interweniujący pracownik socjalny musi być spokojny, opanowany, w przeciwnym bowiem samobójczych, należy zapewnić mu poczucie wsparcia emocjonalnego. Oznacza to, że Podczas rozmowy z klientem, który wykazuje motywację do myślenia lub zachowań Źródło: Opracowanie własne. Skupić się na pozytywnych, mocnych stronach, zasobach lekarzem, psychologiem, psychiatrą lub psychoterapeutą (dobrze jest podać klientowi numer kontaktowy, Udzielić wsparcia emocjonalnego Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Praca z rodziną, która doświadczyła zamachu samobójczego jest trudna i wymaga sporego zaangażowania interweniującego, przy czym inna jest praca z rodziną w której próba samobójcza była skuteczna, a inaczej wygląda praca z rodziną, w której próba samobójcza została przerwana. Praca z rodziną w której dokonano samobójstwa Praca z rodziną w której dokonano samobójstwa jest pracą podobną do pracy prowadzonej z osobą w kryzysie żałoby po stracie. Różnica polega jednak na tym, że działania interwencyjne są kierowane do wielu osób, w tym również dzieci. Jest to moment, w którym bliscy osoby zmarłej czują się winni, że nie udało się im zapobiec śmierci, przy czym szczególnie trudna jest praca z rodziną, w której samobójstwo popełniło dziecko. Niewątpliwie poczucie winy i samooskarżanie jest konsekwencją trudności relacyjnych w rodzinie sprzed próby samobójczej. Cechą charakterystyczną syndromu żałoby w rodzinie jest przede wszystkim chęć podważania faktu, iż śmierć członka rodziny była aktem samobójczym, złość, obwinianie innych oraz złość do samego samobójcy. Skierowanie żalu do samobójcy niestety jeszcze bardziej potęguje poczucie winy i rozmyślania na temat tego, co poszczególni członkowie rodziny zrobili, aby zapobiec tragedii. Ponadto pojawia się ryzyko depresji i kolejnej śmierci w rodzinie. Jest to szczególnie widoczne wśród rodzin, które straciło dziecko lub współmałżonka, czy też wieloletniego partnera życiowego.Zadaniem pracownika socjalnego jest przede wszystkim „odbarczenie” rodziny ze wspomnianego poczucia winy. W tym celu stosuje się tzw. techniki postwencji (tzw. autopsja psychologiczna). Są to konkretne strategie, procedury lub inicjatywy podejmowane po traumatycznym wydarzeniach – nie tylko po samobójstwach, ale również po zabójstwach, gwałtach, itp. Polegają one na edukowaniu, udzielaniu porad i tworzeniu grup wsparcia. Mówiąc inaczej, autopsja psychologiczna służy zrozumieniu motywów samobójcy, złagodzeniu poczucia winy oraz odpowiedzialności za śmierć bliskiej osoby. Najlepsze efekty tak rozumianej interwencji przynosi praca w grupach wsparcia, co nie oznacza, że nie można jej stosować samodzielnie w stosunku do poszczególnych członków rodziny. Autopsja zwykle zawiera następujące elementy94: ÎÎ przypominanie pozytywnych cech i osiągnięć osoby zmarłej ÎÎ pożegnanie zmarłego przez każdą osobę z rodziny – jest tzw. praca wyobrażeniowa przeprowadzana na pustym krześle, na którym w wyobraźni stawia się osobę zmarłą 94 122 Zob. D. Kubacka – Jasiecka, Autoagresja i autodestrukcja z perspektywy obronno – adaptacyjnych dążeń, WUJ, Kraków 2006, s. 202 – 214. Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej ÎÎ próbę wypisania rzeczy, które można było zrobić aby zapobiec śmierci – jeśli pracujemy z całą rodziną, tworzymy listę czynności za pomocą techniki „burzy mózgów”, podczas której każdy zapisuje wszystkie myśli dotyczące tematu przewodniego ÎÎ kwestionowanie i konfrontowanie błędnych przekonań w celu „odbarczenia” z poczucia winy za samobójstwo krewnego; często osoby, które pozostały przy życiu obwiniają siebie, że mogły przewidzieć i zauważyć niepokojące zachowania, bardziej pilnować, nie pozwalać wychodzić z domu, itp. ÎÎ pogodzenie się ze śmiercią bliskiej osoby, a tym samym powrót do czynności dnia codziennego – etap ten jest związany z prowadzeniem rozmów na temat osób żyjących, np. rodzeństwa zmarłego dziecka. Praca z rodziną w której próbowano dokonać samobójstwa Praca z rodziną, w której co prawda pojawiła się próba samobójcza, ale nie została ona zrealizowana, polega głównie na edukacji i wykształceniu umiejętności prowadzenia rozmów między członkami rodziny. Tematem tych rozmów powinny być nie tylko trudności w relacji między członkami rodziny, ale również tendencje autodestrukcyjne. Dobrze jest prowadzić rozmowy w kierunku umiejętnego rozpoznawania smutku, przygnębienia, komunikowania swoich własnych spostrzeżeń. Istotne jest uświadamianie członkom rodziny mechanizmów, wyzwalaczy myśli samobójczych (chodzi tutaj o konkretne sytuacje, słowa, kłótnie, akty przemocy, itp.). W czasie pracy w prowadza się techniki asertywnego komunikowania się członków rodziny oraz terapię indywidualną dla niedoszłego samobójcy oraz terapię grupową. Trudno w tym miejscu nie wspomnieć o samym pracowniku socjalnym, który utracił klienta, ponieważ nie ulega żadnej wątpliwości, że popełnienie samobójstwa jest ogromnym przeżyciem dla interweniującego. Podobnie, jak w przypadku żyjących członków rodziny, także i w przypadku pracownika socjalnego pojawia się smutek, poczucie winy, oskarżanie się, rozpamiętywanie słów, działań, itp. Pojawia się błędne przekonanie, że cała odpowiedzialność za śmierć klienta spoczywa na barkach pracownika. W tej sytuacji obowiązkowo należy przeprowadzić autopsję psychologiczną pod kierunkiem konsultanta, superwizora z zewnątrz95. W przeciwnym wypadku może dojść do przygnębienia i depresji, co wpływa na wydajność w pomaganiu pozostałym klientom. 95 Zob. R. James, B. Gilliland, Strategie interwencji ..., s. 191. 123 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Najważniejsze jest mieć świadomość, że nikt nie jest w stanie na 100% zapobiec dokonaniu samobójstwa. Istnieje bowiem coś, co się nazywamy czynnikiem ludzkim. Jest to siła trudna do ujarzmienia, głównie z powodu nieprzewidywalności jej treści myślowych. Ważne jest natomiast aby mieć przekonanie, iż zrobiłem/zrobiłam wszystko, co mogłem/mogłam w pracy z drugim człowiekiem. Podsumowanie 1. Istnieje kilka etapów przeżywania żałoby. Przyjmuje się, że jeśli pojawi się szereg objawów psychosomatycznych, istnieje ryzyko przejścia w chroniczne przezywanie żałoby. 2. Kryzys utraty i żałoby jest procesem dynamicznym, zmieniającym się w czasie, jednakże przy ocenie konkretnych faz, ich długości trwania oraz sposobów okazywania żalu i smutku, należy brać pod uwagę występowanie wielu czynników i okoliczności, na które jednostka może nie mieć wpływu. 3. Na powstanie kryzysu utraty i żałoby mają również wpływ rozwód i separacja – szczególnie odczuwają takie doświadczenia dzieci. 4. W rodzinie istnieją różne formy przymusu – od psychicznego, przez fizyczny aż do ekonomicznego. Zarówno przymus, jak i przemoc mogą być czynnikami zniewalającymi lub wyzwalającymi dla osoby doświadczającej przemocy. 5. Istnieją cztery efekty urazu psychicznego, tj. nadmierne pobudzenie, wtargnięcie, zawężenie oraz dialektyka urazu. 6. Zespół Stresu pourazowego (PTSD – ang. post-traumatic stress disorder) jest zdefiniowany jako syndrom lękowy. 7. Wzorując się na koncepcji wyuczonej bezradności, wyróżnia się dwie fazy rozwoju syndromu bitej żony: okres buntu pierwotnego lub czynnego (wzajemne potyczki, bójki, ucieczki) oraz fazę depresji – rozwoju wyuczonej bezradności, będącej osiowym symptomem zespołu maltretowanego partnera związku. 8. W przypadku sprawców przemocy seksualnej przewidywalność ich zachowania jest bardzo niska. Większość przypadków krzywdzenia dzieci dzieje się niestety w ukryciu nie tylko przed środowiskiem zewnętrznym, ale również przed innymi domownikami. 9. Istnieje szereg podstawowych zasad kontaktu z osobą doświadczającą przemocy. Należy przede wszystkim zadbać o czas i miejsce rozmowy, słuchać uważnie, tego co mówi klient, starać się zrozumieć klienta. Osoby, które doświadczyły przemocy, napaści seksualnej, czy też przez wiele lat żyły w związku pełnym manipulacji, szykan i drwin mogą mieć trudność w podjęciu decyzji, mogą być mało komunikatywne lub wręcz przeciwnie, mogą być pełne napięcia i frustracji. Należy pytać wprost o przemoc oraz uświadamiać klientom jakie przysługują im prawa. 10.Istnieją tzw. bariery komunikacyjne, należą do nich: osądzanie, dawanie rozwiązań, uciekanie od problemu klienta. 11.W rodzinie z problemem wykorzystania seksualnego dziecka dominują trzy zasady: nie myśl, nie czuj i nie rozmawiaj. 12.W rozmowie z dzieckiem, które doświadczyło przemocy należy rozpocząć rozmowę poza problemem, mówić komplementy, warto używać skal. Dobrze jest również przekierowywać uwagę dziecka na momenty w jego życiu, kiedy nie miał problemów. Jest to potrzebne w uświadomieniu dziecku, że nie zawsze świat jest okrutny i nie zawsze jego dzieciństwo było trudne. 13.Istnieje szereg uwarunkowań zachowań samobójczych. Oznacza to, że samobójstwo jest złożonym problemem, zarówno w swoich motywach, działaniu, jak i antycypacji skutków. 14.Samobójstwem można określić takie świadome zachowanie jednostki, którego bezpośrednim celem jest pozbawienie siebie życia. 15.Przyjmuje się, że główne problemy w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi wynikają z tzw. trzech „N”: nie da się uniknąć trudnej sytuacji, nie można jej dłużej znieść oraz nigdy się ona nie skończy. Celem podjętych działań interwencyjnych jest zmiana jednego lub więcej „N”. Pytania sprawdzające 1. Co to jest autopsja psychologiczna? 2. Jak powinien wyglądać plan interwencji w przypadku próby samobójczej? 3. Jakie są czynniki ryzyka popełnienia samobójstwa? 4. Dokonaj klasyfikacji objawów przemocy seksualnej. 124 Istota i znaczenie pojęć związanych z pracą socjalną w interwencji kryzysowej 5. Jaka jest dynamika molestowania seksualnego dzieci? 6. Ułóż plan interwencji dla osoby doświadczającej przemocy domowej. 7. Jak zapewnić poczucie bezpieczeństwa dla osoby doświadczającej przemocy? 8. Co to jest syndrom przemocy wobec partnera? 9. Jakie są rodzaje samobójstw? 10.Scharakteryzuj Zespół Stresu Pourazowego oraz Zespół Ostrego Stresu. 11.Jak powinna wyglądać procedura postępowania w sytuacji chronicznej żałoby? Zalecana literatura ÎÎ A. Bokszczanin, Psychologiczne konsekwencje powodzi u dzieci i młodzieży, „Psychologia Wychowawcza” 2000, nr 2–3, s.172–181, za: J. Jagieła, Kryzys w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Wydawnictwo „Rubikon”, Kraków 2009 ÎÎ K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, PARPA, Warszawa 1999 ÎÎ M. Cabalski, Przemoc stosowana przez kobiety, Impuls, Kraków 2014 ÎÎ G.R Collins, Sexual misconduct in counseling, Free Press, New York 1995 ÎÎ B. Dudek, Zaburzenia po stresie traumatycznym, GWP, Gdańsk 2003 ÎÎ Faller K. (1993), Child Sexual Abuse: Intervention Treatment Issues, Department of Health and Human Services Administration for Children and families U.S. za Z. Lew – Starowicz, Przemoc seksualna, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 1992 ÎÎ D.Finkelhor, Child sexual abuse. New Theory and Research, Free Press, New York, 1984 ÎÎ S. Forward, Toksyczni rodzice, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co,Warszawa 1994 ÎÎ E. G. Goldstein, Zaburzenia z pogranicza. Modele kliniczne i techniki terapeutyczne, GWP, Gdańsk 2003 ÎÎ M. Gruszkowska, Społeczne i psychologiczne uwarunkowania agresywności młodzieży w okresie adolescencji [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole-spojrzenie wieloaspektowe. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Warszawa 2004 ÎÎ J. L. Herman, Przemoc. Uraz psychiczny powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 1998 ÎÎ B. Hołyst, Kryminologia, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994 ÎÎ B. Hołyst, Rezygnacja z życia, [w:] B. Hołyst, Na granicy życia i śmierci, Agencja Wydawnicza Cinderella books, Warszawa 1996 ÎÎ E. Jarosz, E, Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2006 ÎÎ I. Kałka, Dzieci krzywdzone i wykorzystane seksualnie, Wydawnictwo Projekt-Kom, Sosnowiec 2007 ÎÎ K. Kamińska, Dobro dziecka w dyskursie państwo – rodzina, inaczej o przemocy domowej, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2010 ÎÎ S. Kita, Przemoc w rodzinie i co dalej? Diagnoza i pomoc w kryzysie, [w:] Prawne, administracyjne i etyczne aspekty wychowania w rodzinie, t.1, S. Bębas, E. Jasiuk (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej w Radomiu, Radom 2011 ÎÎ S. Kita, Rozwodowe dzieci. Jak pomóc dziecku przeżyć żal po stracie pełnej rodziny? Poradnik Psychologiczny Ja My Oni 12/2014 ÎÎ S. Kita, Szok, smutek, sens. Dlaczego po śmierci bliskiego trzeba odłożyć żałobę i trzeba z niej wyjść, Poradnik Psychologiczny Ja My Oni 10/2014 ÎÎ S. Kluczyńska, Przemoc seksualna wobec dzieci, „Niebieska linia”, 3/2002 ÎÎ B. Krahe, Agresja, GWP, Gdańsk 2005 ÎÎ I. Krasiejko, Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, cz. 1, „Pracownik Socjalny” nr 3/2011 ÎÎ I. Krasiejko, Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, cz. 2, „Pracownik Socjalny” nr 4/2011 ÎÎ D. Kubacka – Jasiecka, Autoagresja i autodestrukcja z perspektywy obronno – adaptacyjnych dążeń K, WUJ, Kraków 2006 ÎÎ K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, wyd. 2, Toruń 1999 ÎÎ Z. Lew – Starowicz, Zespół maltretowanego męża, „Problemy rodziny”, 31/1992 ÎÎ E. Marynowicz – Hetka, Dziecko w rodzinie problemowej. Pomoc w rozwoju, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987 125 ÎÎ K. Marzec – Holka, Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno – kryminologiczne, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2011 ÎÎ J. Mazur, Przemoc w rodzinie: teoria i rzeczywistość, Wydawnictwo Akademickie „Żak” Warszawa 2002 ÎÎ I. Pospiszyl, Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2009 ÎÎ E. Ringel, Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Wydawnictwo Glob, Szczecin 1987 ÎÎ M. Sajkowska, Wykorzystanie seksualne dzieci, „Dziecko krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, 1/2010, s. 12 ÎÎ P.R. Salber, E.M. Taliaferro, O przemocy domowej. Poradnik dla lekarza pierwszego kontaktu. Jak stawiać pytania, by rozpoznać problem i ocalić czyjeś życie, PARPA, Warszawa 1998 ÎÎ M. Tański, A. Szelągowska, R. Milewski, S. Kordasiewicz, M. Rolirald, Dziecko w rozwodzie, poradnik dla rodziców, Fundacja „Partners” Polska, Warszawa 2005 ÎÎ S. Tucholska, Psychologiczne aspekty doświadczania żałoby, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin 2009. ÎÎ A. Turnell, S. Edwards, Signs of Safety: a solution and safety oriented approach to child protection, WW. Norton@ Campany, New York – London, 1999. ÎÎ L.E. Walker, The Battered Women. Raper and Row. New York, Springer, w I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, PWN, Warszawa 1994. 2. PRACA SOCJALNA W INSTYTUCJONALNYCH SYTUACJACH KRYZYSOWYCH Pracownik socjalny jest osobą, której podstawowym zadaniem jest podejmowanie działań na rzecz osób znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej, rodzinnej, zawodowej, zdrowotnej i mieszkaniowej. Oznacza to, że pracownik socjalny może wykonywać swoją profesję w każdym miejscu, w którym pojawia się potrzeba interwencji kryzysowych. Niestety w zawodzie pracownika socjalnego są blaski i cienie. Niewątpliwe do blasków pracy należy zadowolenie klientów, skuteczność i zadowolenie pracownika z udzielonej pomocy, wdzięczność innych, satysfakcja z wykonywanej pracy. Nie można jednak oczywiście zapominać o tym, że pracownicy socjalni mają również do czynienia z osobami niecierpliwymi, roszczeniowymi, nerwowymi, a czasem agresywnymi, co wśród pracowników socjalnych może powodować zniechęcenie, przechodzące we frustrację. W 2013 roku zostały przeprowadzone badania kadry pomocy społecznej w Polsce przez Instytut Służb Społecznych w Warszawie. Celem tych badań było stworzenie zbiorowego portretu pracowników socjalnych jako przedstawicieli grupy zawodowej. Chodziło tutaj o zbadanie przede wszystkim stylu życia i filozofii życiowej, postaw wobec własnej pracy, poglądów na treść i istotę pracy socjalnej oraz opinii na temat tego, jak powinna być zorganizowana. W sumie w badaniu wzięło udział 1268 respondentów zatrudnionych w 240 ośrodkach pomocy społecznej96. Okazało się, że dzięki zastosowaniu w badaniu jakościowym metafor, 10,8 % spośród wszystkich wypowiedzi respondentów porównało się do kozła ofiarnego, chłopca/dziecka 96 A. Olech, M. Łuczyńska, Pracownicy socjalni w Polsce – portret zbiorowy, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2013, s. 7. 127 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych do bicia/na posyłki, człowieka do wszystkiego, uzasadniając to stwierdzeniami (wybrane przykłady): ÎÎ nie ma wsparcia i uznania ze strony przełożonych i klientów; w pierwszej kolejności zawsze dostaje się pracownikowi socjalnemu; jak coś się złego wydarzy winny jest pracownik socjalny(...), na nim skupia się wściekłość i niezadowolenie, wściekłość klienta ÎÎ obarcza się go odpowiedzialnością za wszelkie zło (…), zawsze jest wszystkiemu winny ÎÎ sługa, ponieważ klientowi pomocy społecznej wolno wszystko, pracownik socjalny musi spełniać jego życzenia , musi być miły (...) ÎÎ klient bez skrupułów wyładowuje swoje emocje na pracowniku często w sposób chamski i wulgarny97. Szczególną grupę metafor tworzą wypowiedzi pracowników socjalnych, którzy postrzegają siebie i swoją pracę jako „śmietnik i brudy tego świata” (5,6%) (wybrane przykłady): ÎÎ śmieć, ponieważ klient nie ma do niego żadnego szacunku ÎÎ worek bez dna, ponieważ klienci ładują w niego swoje problemy, a on nie ma wsparcia w instytucji, brak szkoleń98. Kim zatem jest klient pomocy społecznej, skoro badani pracownicy socjalni określali się w kategoriach „śmietnika”, „wycieraczki”, czy też „śmiecia”? Niektóre wypowiedzi respondentów w cytowanych badaniach, przedstawia tabela 15. Tabela 15. Klient w opinii badanych pracowników socjalnych Klient Roszczeniowiec Dziecko Pasożyt Przykładowe metafory Szczwany lis, święta krowa, pan i władca, bóg,hrabia, król Dziecko małe, bezradne, kapryśne, niesforne, krnąbrne, rozwydrzone, rozpieszczone, zabłąkana owieczka Wampir, wydra, hiena,wrzód, kleszcz, pijawka, tasiemiec 308 234 Liczba wskazań (%) 31,8 24,2 115 11,8 Liczba wskazań Źródło: A. Olech, M. Łuczyńska, Pracownicy socjalni w Polsce .., Instytut Rozwoju Służb Społecznych s. 150. 97 98 128 Tamże, s. 122–124. Tamże, s. 124–125. Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych Autorki cytowanych badań zwracają uwagę, iż metafory wykorzystane przez respondentów sprowadzają się do dwóch grup. Pierwsza, zdecydowanie liczniejsza, przedstawia klienta pomocy społecznej w negatywny, awersyjny sposób. Druga – zdecydowanie mniej liczna (ok. 12%) utożsamia klienta w podręcznikowy sposób – jako partnera relacji podmiotowej. Podsumowując, statystyki przedstawiające rolę pracownika socjalnego i klienta znacznie odbiegają od założeń teoretycznych. Wielu studentów lub młodych, początkujących pracowników socjalnych, może się uważać za uosobienie wielkoduszności, są osobami pełnymi nadziei, optymizmu i wiary w klienta. Niestety może się zdarzyć, że nie wszyscy klienci są podobnego zdania. 2.1. Przemoc ze strony klienta pomocy społecznej Pracownicy socjalni, a w szczególności pracownicy socjalni podczas wykonywania trudnych i złożonych czynności interwencyjnych, są szczególnie narażeni na fizyczną napaść czy przemoc klientów. Ryzyko zaatakowania pracownika socjalnego jest spowodowane przede wszystkim złym stanem psychicznym klientów. Często są to osoby pod wpływem alkoholu, narkotyków czy silnych negatywnych emocji, przy czym płeć nie ma tutaj znaczenia. Stereotypowe przekonanie, iż mężczyźni są bardziej agresywni, należy już do przeszłości. Podobnie jest w przypadku osób starszych – zauważa się bowiem wzrost poziomu agresywności osób w wieku geriatrycznym w stosunku do personelu domów opieki społecznej. Zawsze istnieje ryzyko powstania rozbieżności postrzegania jednej sytuacji problemowej między klientem, a pracownikiem socjalnym, przy czym pracownicy służb interwencyjnych mogą nie zdawać sobie sprawy, że sami prowokują klientów do zachowań agresywnych. Szczególnie wysoki poziom ryzyka powstania sprzężenia zwrotnego występuje w sytuacji przemęczenia pracownika czy wypalenia zawodowego – może to prowadzić do pojawiania się objawów złości, gróźb czy też przymuszania klienta do podejmowania przez niego różnych działań. W literaturze przedmiotu często podkreślany jest fakt, że interwencja kryzysowa jest szczególnym rodzajem udzielania pomocy – poprzez konkretne strategie dąży się bowiem przywrócenia równowagi emocjonalnej sprzed kryzysu emocjonalnego. Jest to praca głównie nad sferą emocjonalną, poznawczą i behawioralną. Mówiąc inaczej, jeśli pracownik socjalny zaniecha ustalenia w sposób pozytywny, sprawiedliwy 129 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych i pełen empatii granic między sobą, a klientem – prawdopodobnie będzie dochodzić do kłótni, złości i arogancji z obu stron. Nie można przy tym zapominać, że klienci w stanie zaburzonej równowagi psychicznej, zazwyczaj testują pracownika służb społecznych, sprawdzając, na ile mogą sobie pozwolić we wzajemnych relacjach. W związku z tym, niezbędne są szkolenia personelu placówek interwencyjnych oraz samych pracowników socjalnych, którzy mają bardzo częsty kontakt z klientami w kryzysie emocjonalnym. Zakres szkolenia powinien obejmować pogłębianie wiedzy z zakresu sytuacji kryzysowych, mechanizmów, symptomów oraz wiedzy z zakresu zastosowania procedur i metod postępowania interwencyjnego. Poniżej, w celu usprawnienia funkcjonowania interweniujących pracowników, została sporządzona lista przesłanek do wykorzystania w pracy interwencyjnej: 1. Ustal granice kontaktowania się na poziomie fizycznym i werbalnym z klientem. Chodzi tutaj przede wszystkim o zachowanie stosownej odległości od klienta – nie powinno się go przytulać, ściskać ani też dotykać, ponieważ może to być odebrane jako przyzwolenie do przekroczenia granic w relacji „Ja – Pracownik socjalny”. Nie powinno się zwracać do klienta „Ty” ani też zwracać się wprost „po imieniu”. Można natomiast używać zwrotu, np. Pani Aniu, Panie Ryszardzie, itp. Jeśli klient przekroczy tę granicę, należy niezwłocznie go zatrzymać, z zachowaniem spokojnego tonu głosu, przykładowo używając określenia Pani Aniu chcę, żeby Pani zwracała się do mnie Pani Agato. Na pytanie „Dlaczego?” warto użyć zwrotu Etyka zawodowa ode mnie tego wymaga i ja jej przestrzegam. 2. Na początku spotkania, klientem mogą rządzić silne emocje, złość, gniew, a niekiedy agresja słowna. Warto mieć na uwadze, że są to konsekwencje odczuwanego niepokoju, lęku przed nieznanym oraz przed zachwianiem fundamentów znanej mu rzeczywistości. Jest to kwestia zachowania dystansu i spojrzenia chłodnym okiem na to, co się dzieje w zachowaniu klienta, a w zasadzie na to: „Co stanowi przyczynę jego agresywnego zachowania, co utrudnia mu kontakt ze mną?”. Próba odpowiedzi na tak postawione pytanie, pozwoli na chwilę zająć myślenie wewnętrznym dialogiem. W ten sposób możemy wyciszyć nasze emocje. 3. Klient ma poczucie zagrożenia i ingerencji w jego świat – czasem jest to utrata szacunku do siebie samego. Koniecznie należy zapewnić mu możliwość decydowania o swoim losie (jeśli oczywiście klient jest w stanie racjonalnie myśleć i podejmować decyzje ). Warto skorzystać z zadawania tzw. antypytań, o których była wcześniej już mowa. 130 Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych 4. Jeśli klient wykazuje trudność z opanowaniem napięcia emocjonalnego, oprócz spokojnego tonu głosu, warto używać zaimka „My” w sformułowaniach My pójdziemy, Poradzimy sobie, Damy radę 5. Bardzo ważne jest, aby wyjaśnić klientowi wszystkie procedury, łącznie z przysługującymi mu prawami. Koniecznym jest zachowanie spójności decyzji u wszystkich pracowników danej instytucji. Niedopuszczalna jest sytuacja, w której widoczny jest brak ustalonych zasad, praw i obowiązków pracownika i klienta pomocy. Pracownik socjalny powinien mieć pewność i wsparcie przełożonego co do podejmowania konkretnych działań. Klient nie powinien odczuwać zakłopotania i dezorientacji w stosunku do innego pracownika tej samej instytucji. 6. Nie należy lekceważyć informacji o agresywności klienta zawartych w wywiadzie. Jeśli zachodzi prawdopodobieństwo wybuchu złości klienta, rozmowa powinna toczyć się w obecności osoby trzeciej znajdującej się w tym samym pomieszczeniu. Warto pamiętać, iż nie jest wskazane wpatrywanie się w twarz klienta i utrzymywanie przez długi czas kontaktu wzrokowego. Nie jest wskazane, aby jednocześnie rozmawiało z klientem wiele osób. 7. Bardzo ważne jest, aby unikać formułowania niemożliwych do spełnienia obietnic. 8. Klient powinien jako pierwszy wejść do pomieszczenia – w takiej sytuacji istnieje szansa na uniknięcie ataku agresji z jego strony. Kontakt z agresywnym klientem może odbywać się również poza instytucją, ponieważ działania interwencyjne prowadzone są również w terenie. Tutaj również obowiązują ścisłe reguły postępowania w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Niedopuszczalne jest podejmowanie interwencji w pojedynkę. Przed zapukaniem do drzwi należy zorientować się czy z mieszkania nie dochodzą odgłosy kłótni czy płaczu. Nie należy stawać przodem do drzwi, po zapukaniu do drzwi, należy przesunąć się na bok. Wychodząc na interwencję nie powinno się nosić krawatów, łańcuszków, kolczyków czy też wisiorków – mogą posłużyć agresywnemu klientowi do uduszenia lub podduszenia. Nie jest wskazane, aby kobiety udające się na interwencję nosiły buty na obcasie, albowiem spowalniają one ewentualną ucieczkę. Warto również pamiętać, że wchodząc do mieszkania należy zapytać, kto oprócz klienta znajduje się w domu i co robi. Nie należy pewnym krokiem wchodzić do pokoju położonego najdalej od drzwi wyjściowych z mieszkania. Podobnie jest z wyborem krzesła – jeżeli klient zaproponuje, żeby usiąść, należy wybrać krzesło najbliżej wyjścia i być gotowym do ewentualnej ucieczki. Jeśli podczas interwencji 131 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych klient krzyczy i grozi – najlepiej jest wyjść z mieszkania, zawiadomić policję i zaczekać na funkcjonariuszy. Działania interwencyjne pracownika socjalnego mogą być wykorzystywane nie tylko w przypadku klientów pomocy społecznej, ale również w innych instytucjach, np. w instytucjach oświatowych, zakładach poprawczych czy schroniskach dla nieletnich. Interwencję kryzysową stanowi bowiem kompleks zintegrowanych, interdyscyplinarnych działań podejmowanych na rzecz osób, rodzin, a czasem całych grup będących w stanie kryzysu. Celem działań pracownika socjalnego jest w tym przypadku zapobieganie utracie lub przywracanie utraconej równowagi w wymiarze psychicznym i społecznym oraz przywracanie instytucji zdolności do działania i współpracy. 2.2. Wybrane kryzysy w szkołach Szkoła jest miejscem, w którym kryzysy emocjonalne mogą się pojawiać na każdym szczeblu poziomu edukacji, bez względu na wiek ucznia. Interwencja kryzysowa sprawdza się szczególnie w takich sytuacjach, jak np. śmierć nauczyciela czy ucznia, nastoletnia ciąża, przemoc fizyczna, ze szczególnym uwzględnieniem przemocy ukrytej. Zanim zostanie przedstawiony ogólny plan działań interwencyjnych korzystnym wydaje się omówienie destrukcyjnego wpływu przemocy ukrytej wśród uczniów – destrukcyjnego w tym znaczeniu, że wymyka się spod świadomości jej istnienia na terenie szkoły i poza nią. Ukryta przemoc jest przemocą cichą, niejawną – stąd tak trudno jest ją zlokalizować i odpowiednio na nią zareagować. Jej celem jest przede wszystkim zdobycie i utrzymanie dominacji nad innym uczniem oraz kontrolowanie jego zachowania. Wiele badań prowadzonych na podstawie obserwacji środowisk szkolnych, wskazuje na występowanie dużej liczby prześladowań między uczniami99. Są to najczęściej szykany, dręczenie, plotkowanie, zastraszanie i to nie tylko w kontakcie osobistym, ale również w kontakcie pośrednim – za pomocą serwisów społecznościowych czy wiadomości tekstowych. Dręczyciele często szydzą z innych osób nie tylko poprzez żarty, których celem jest deprecjacja ofiary, ale również zabierają swej ofierze różne rzeczy (plecak, buty, książki), a następnie ukrywają je w miejscach, do których ofiara może nie mieć dostępu. Tym samym, szukając np. plecaka, osoba taka spóźnia się na lek 99 132 L. Kirwil, Agresja szkolna jako rodzaj agresji aktywnej, [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP ,Warszawa 2004, s. 9. Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych cję czy nie ma odrobionej pracy domowej. W ten sposób pogarszają się jej wyniki w nauce, odczuwa silny niepokój, nie chce wychodzić z domu, stroni od kolegów. W konsekwencji uczeń taki czuje się odizolowany, samotny, niepasujący do innych. Przyczyn przemocy ukrytej może być bardzo wiele, wśród nich najczęściej wymienia się: 1. wygląd ofiary (otyłość, chudość, piegi, kolor skóry, kolor włosów, wzrost ciała, wygląd zębów) 2. problemy z mową, wzrokiem, słuchem 3. niepełnosprawność ruchową 4. ubiór (uczniowie zwracają uwagę na jakość zakładanych ubrań, butów) 5. status materialny (rodzaj telefonu komórkowego, komputera, gier, samochodu, którym rodzice przywożą do szkoły, plecaka i jego wyposażenia). Oczywiście, uczeń, doświadczający przemocy ukrytej, chcąc przetrwać w społeczności szkolnej, stosuje różne strategie. K. Dambach dokonał wyodrębnienia pięciu grup uczniów doznających przemocy. A. Trudny człowiek Uczeń, który z powodu złych doświadczeń z osobą prześladującą (na przykład poprzez nieustanne zabieranie mu książek, znajdowanie w swoim plecaku śmieci, przekazywanie mu nieprawdziwych informacji) staje się podejrzliwy i dopatruje się nieczystych zamiarów tam, gdzie w grę wchodzi nawet przypadek. B. Chwalipięta Uczeń stara się udawać lepszego od agresora, chwaląc się szczególnym majątkiem czy też dotychczasowymi osiągnięciami (realnymi lub fikcyjnymi). C. Błazen klasowy Uczeń dochodzi do wniosku, że przyjmując rolę błazna, naraża się na mniejsze szykany ze strony napastnika. Czasami nie przewiduje faktu, że nauczyciel koncentruje się bardziej na jego zachowaniu, niż na zachowaniu jakiegokolwiek innego ucznia. D. Uciekający z grupy Taka ucieczka może być wewnętrzna: uczeń siedzi nieruchomo w jednym miejscu, nie uczestniczy w rozmowach, ucieka od przygnębiającej rzeczywistości i oddaje się marzeniom. Jeśli jest wyśmiewany, zupełnie na to nie reaguje. E. Niezdarny Poniżanie i drwiny prowadzą u takiego ucznia do tak wielkiego stresu, że pomimo pełnej mobilizacji, ciągle coś mu się nie udaje. Uczeń taki przestaje wierzyć, 133 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych że jest zdolny, by podjąć walkę i często zaczyna godzić się z sytuacją prześladowania, obwiniając za to siebie.100. Wiele badań wskazuje, że obszarem, w którym najczęściej dochodzi do prześladowania uczniów jest boisko szkolne. Szczególnie drażliwym miejscem na przestrzeni boiska są te miejsca, w których uczniowie silnie ze sobą rywalizują, np. o pozycję bramkarza. Na lekcjach wychowania fizycznego grupa silniejszych uczniów nie podaje piłki tym słabszym, nikt nie chce być z nimi w parze. Oczywiście, podobnie jak na terenie budynku szkolnego, również na boisku, gnębienie odbywa się w ukryciu, z dala od nauczyciela. Ukryta przemoc wśród uczniów raczej nie jest powiązana z wielkością placówki ani liczbą dzieci i młodzieży w klasie. Nie jest również jednoznaczne, czy ma znaczenie miejscowość, w której znajduje się szkoła. Oznacza to, że zarówno w wielkich miastach jak i małych wsiach, dochodzi do dręczenia. W każdej okolicy grasują bowiem szkolni tyrani, którzy czerpią satysfakcje ze strachu swoich ofiar. Niewątpliwie jedną z przyczyn tego stanu jest swobodny dostęp do internetu oraz nowinek technologicznych. Nie ma żadnej wątpliwości, iż dualistyczna natura nowej technologii informacyjnej, nieustannie chwiejąca się między możliwościami, a niebezpieczeństwami, przejawia się w powstaniu nowych problemach społecznych – jednym z takich problemów jest cyberprzemoc. Technologie, które wykorzystywane są przez dzieci i młodzież w celach edukacyjnych i rozrywkowych, a także w celu umacniania kontaktu z rówieśnikami – bywają również używane w sposób destrukcyjny – po to by zadawać innym cierpienie, przykrość i ból101. Warto tutaj wspomnieć o obowiązującym w literaturze podziale cyberprzemocy – jego znajomość ułatwi pracownikowi socjalnemu dokonywanie diagnozy (Rys. 11). K. E. Dambach, Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, GWP, Gdańsk 2003, s. 34−40. M. Walrave, W. Heirman, Skutki cyberbullyingu – oskarżenie czy obrona technologii?, Dziecko krzywdzone – Cyberprzemoc, nr 1(26), Warszawa 2009. 100 101 134 Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych Rys. 11. Rodzaje cyberprzemocy Rys. 11. Rodzaje cyberprzemocy Cyberprzemoc Flaming Prześladowanie Kradzież tożsamości Upublicznianie tajemnic Poczucie bezsilności, niepokoju i strachu Śledzenie przed wyjściem z domu, włączeniem komputera, odczytaniem smsa Happy slapping Poniżenie Wykluczenie Agresja techniczna,bombing Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i jako cyberbullying jako Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying nowe ryzykowne zachowanie młodzieży, Impuls, Kraków 2010, s. 125 nowe ryzykowne zachowanie młodzieży, Impuls, Kraków 2010, s. 125 Flaming rodzajem przemocy, polegającym i agresywnym wyFlamingjest jest rodzajem przemocy, polegającymna poniżającym na poniżającym i agresywnym mienianiu się słowami pomiędzy użytkownikami kanałów komunikacji, które zazwywymienianiu się słowami pomiędzy użytkownikami kanałów komunikacji, które zazwyczaj czaj mają publiczny charakter – odbywa się on w pokojach czatowych czy w czasie mają publiczny charakter – odbywa się on w pokojach czatowych czy w czasie wymiany wymiany postów na tablicach portali społecznościowych. W omawianym kontekście postów na tablicach portali społecznościowych. W omawianym kontekście cyberprzemocy cyberprzemocy zachodzi tzw. efekt spirali (ujadania i jazgotu). Emocje, które są wyzachodzi tzw. efekt spirali (ujadania i jazgotu). Emocje, które są wywołanie upublicznianiem wołanie upublicznianiem wiadomości, sprawiają, że komentujący odbiorcy dzielą wiadomości, sprawiają, komentujący odbiorcy dzielą się na różne grupy o przeciwnych się na różne grupyżeo przeciwnych poglądach. Następnie „jazgot” przenosi się poza przestrzeń społeczną internetu postać kłótni, w którą nieraz iwłączają się poglądach. Następnie „jazgot” przenosii przyjmuje się poza przestrzeń społeczną internetu przyjmuje nie mają kontaktu medialnym. postaćosoby, kłótni,które w którą nierazbezpośredniego włączają się osoby, które z owym nie mająprzekazem bezpośredniego kontaktuJest z 139 135 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych to tzw. internetowy tłum, w którym zachowanie jednej osoby pociąga za sobą inne niewłaściwe zachowania ze strony innych osób102. Kolejnym rodzajem cyberprzemocy jest prześladowanie. Polega ono na przesyłaniu ośmieszających i nieprzyjemnych wiadomości tekstowych do ofiary poprzez komunikatory internetowe czy też telefony komórkowe. Ta forma przemocy często realizowana jest w grach online, zaś od flamingu różni się czasem działania i liczbą zaangażowanych osób (w przypadku prześladowania są to dwie osoby). Niektórzy autorzy i badacze zjawisko to określają jako „harassment”, kiedy to do osoby prześladowanej przesyłane są regularnie wiadomości z groźbami. W cyberprzestrzeni można spotkać się z zagrożeniem kradzieży tożsamości, czyli podszywaniem się pod inną osobę, kiedy sprawca udaje, że jest kimś innym, tzn. ofiarą. Takie działania intruz może podjąć dzięki zdobyciu hasła użytkownika do jego profili internetowych, poczty elektronicznej czy komunikatorów. Sprawca dzięki uzyskanemu hasłu często realizuje cyberprzemoc poprzez wysyłanie obraźliwych treści do innych osób. Kolejnym rodzajem cyberprzemocy jest upublicznianie tajemnic. Sprawca ujawnia posiadane przez siebie tajemnice i materiały ofiary. Dane takie mogły dostać wykradzione z laptopa, komputera czy też telefonu osoby poszkodowanej lub też mogły wejść w posiadanie agresora, gdy przyjaźnił się z ofiarą, która mu zaufała i powierzyła swoje sekrety. Ujawnianie tajemnic jest częstą formą szantażu103 . Ten rodzaj cyberprzemocy jest bardzo zbliżony do popularnego wśród młodzieży tzw. sekstingu, który polega na fotografowaniu intymnych części ciała oraz przesyłania ich swojej sympatii. Niestety w momencie rozstania, zdjęcia te mogą stanowić materiał do poniżeń i zastraszania. Cyberprzemoc to także śledzenie i nękanie innej osoby niechcianymi komunikatami. Jest to najpoważniejszy rodzaj przemocy w sieci i najczęściej dotyczy osób, które wcześniej były w bliskich relacjach. Jest to również najczęstsza forma cyberprzemocy, która definiuje się w aktach prawnych zazwyczaj jako składowa stalkingu. Cyberstalkingiem można nazwać takie zachowania, jak: 1. używanie adresu e-mail ofiary, w celu zapisywania jej na listy dyskusyjne czy też kupowania przedmiotów lub innych usług w jej imieniu J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowanie młodzieży, Impuls, Kraków 2010, s. 125. Zob. Tamże, s.127. 102 103 136 Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych 2. wielokrotne wysyłanie wiadomości przez komunikatory czy pocztę, aby przestraszyć odbiorcę 3. analizę i zbieranie opublikowanych w sieci informacji w celu wykorzystania ich do zastraszania 4. kradzież „tożsamości” w sieci osoby, aby wysyłać nieprawdziwe informacje osobiste i zdjęcia ofiary na strony o tematyce seksualnej 5. wysyłanie fałszywych wiadomości w grupach dyskusyjnych lub do miejsca zatrudnienia ofiary. Kolejny rodzaj przemocy cyfrowej – happy slapping, polega na prowokowaniu lub atakowaniu osoby, dokumentując akt przemocy za pomocą zdjęć lub filmów. Sprawca przemocy z premedytacją rozsyła upokarzające i kompromitujące materiały, np. na portale społecznościowe, które współcześnie stanowią główne miejsce kontaktów, zawierania znajomości i niestety stają się poważnym źródłem kształtowania myśli o sobie, innych i o otaczającym świecie. Takie zachowanie może prowadzić do odczuwania przykrych stanów melancholii, depresji czy też spadku wiary w siebie z powodu, np. mniejszej liczby „przyjaciół” na swoim koncie w portalu społecznościowym. Wydaje się ponadto, iż rozwój technologii informatycznych doprowadził do powstania nowego znaczenia pojęcia „przyjaciel”, w szczególności pojęcia „przyjaciel” na portalu społecznościowym. Istotna jest przy tym liczba takich „przyjaciół”, zaś w przypadku deficytu uważności i akceptacji od innych, prawdopodobieństwo wywołania smutku i rozgoryczenia z powodu niskiej liczby „przyjaciół” będzie bardzo wysokie. Jest to istotne zwłaszcza, jeżeli dana osoba będzie porównywać swój profil (pod kątem lubienia) do profilu innych kolegów. W internecie coraz częściej można spotkać się również ze zjawiskiem poniżania, kiedy to sprawca upublicznia za pomocą narzędzi komunikacji nieprawdziwe wiadomości lub materiały na temat innej osoby – często są to np. przerobione zdjęcia. Wykluczenie z kolei jest związane z celowym usunięciem z listy kontaktów internetowych lub też niedopuszczaniem i blokowaniem do niej wybranej osoby – przypomina to zjawisko acting out, występujące w świecie rzeczywistym. Wreszcie agresja techniczna polega na działaniach sprawcy, który kieruje swoją złość w sposób pośredni na ofiarę. Pośredni w tym znaczeniu, że do przemocy 137 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych wykorzystuje komputer, oprogramowanie ofiary lub strony internetowe ofiary. W świecie rzeczywistym mówi się o przemocy symbolicznej, a więc takiej, której narzędziem jest niszczenie ważnych dla ofiary przedmiotów czy zwierząt. Znanym zjawiskiem w tej formie cyberprzemocy jest tzw. bombing, czyli wysyłanie dużej liczby poczty elektronicznej, która spamuje system komputera, czy też przesyłanie plików, które pozwalają na łączenie się z komputerem ofiary. Widoczne jest bardzo wyraźnie, że ten nowy rodzaj przemocy stosowanej przy wykorzystaniu technologii informatycznych, może poczynić ogromne spustoszenie w psychice człowieka104. Jest to szczególnie niebezpieczne dla dziecka, które kształtuje swoje „Ja”, poczucie ważności i wywierania wpływu na innych. Warto zwrócić uwagę, iż nie chodzi tutaj tylko i wyłącznie o ofiary przemocy, ale również o jej sprawców, którzy często sami wcześniej doświadczali przemocy. Nie zmienia to faktu, że siła niszczenia jest duża i stanowi poważną przyczynę powstawania myśli samobójczych oraz zamachów samobójczych. Poniżej został zmieszczony fragment rozmowy z młodą, niespełna 18-letnią dziewczyną, która od kilku miesięcy doświadczała osamotnienia i trudności w nawiązaniu relacji z rówieśnikami. W ostateczności rodzice postanowili przenieść ją do innej szkoły, jednakże stan psychiczny dziecka nadal się nie poprawiał. Niestety przestała chodzić do szkoły i miała nieudaną próbę samobójczą. Fragment rozmowy (imię zostało zmienione) P.S.: Kiedy teraz tak siedzimy naprzeciwko siebie, zastanawiam się, co te łzy w oczach chcą mi powiedzieć. Alicja: Po dłuższym milczeniu: (...) że to niesprawiedliwe. P.S.: Co według Ciebie jest niesprawiedliwe? Alicja: Jest mi tak trudno, czuję się taka samotna i nieszczęśliwa. P.S.: Od jak dawna się tak czujesz? Alicja: Nie wiem, to się po prostu dzieje. P.S.: Uhm, wspominałaś na poprzednich naszych spotkaniach, że znalazłaś sposób na samotność, nawiązałaś kilka znajomości przez internet. Alicja: Tak, ale okazało się, że to był błąd. Teraz nic mi już nie zostało, nie mam nic. Z badań przeprowadzonych przez Eurobarometr w 2008 roku wynika, że coraz więcej młodych Europejczyków korzysta z Internetu. W 2005 roku 68% osób w wieku 6–17 lat korzystało z sieci, natomiast w roku 2008 liczba ta wzrosła do 75%. Grono młodych internautów najszybciej rośnie w krajach Europy Wschodniej – w Polsce ich liczba wzrosła z 47% w roku 2005, aż do 89% w roku 2008. 104 138 Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych P.S.: Słyszę w twoim głosie dużo goryczy i smutku. Alicja: (Płacz). P.S.: Alicjo, powiedz mi proszę, czy jest coś, co chciałabyś abym wiedziała? Alicja: Nie zna go pani. P.S.: A jeśli bym go znała, to miałoby to dla ciebie jakieś znaczenie? Alicja: Poznałam go na (…) pół roku temu. Powiedział, że mnie rozumie, że wie jak mi ciężko, itd. itd. itd. P.S.: A teraz? Alicja: Boję się go. P.S.: Brzmi to groźnie. Co sprawia, że się go boisz? Alicja: Ciągle do mnie dzwoni, straszy mnie, że wie gdzie mieszkam, jak wyglądam, zasypuje mnie mailami, sms-ami. Ciągle zmieniam numery telefonów, nie wiem jak to się dzieje, że je zna. Boję się, że kiedyś przyjdzie do mojego domu i mi coś zrobi, tym bardziej, ze wie jak wyglądam” P.S. : Rozumiem, dobrze, że mi o tym mówisz. Przy twoim udziale spróbuję ci pomóc. W opisanym fragmencie rozmowy klientka wskazała przyczynę doświadczanych trudności nadmiarowego przeżywania smutku i lęku przed sprawcą cyberprzemocy. Oczywiście następnym etapem rozmowy była praca interwencyjna polegająca na wsparciu, edukacji, poinformowaniu rodziców (wcześniej uświadomienie klientki o potrzebie przekazania przez pracownika niepokojących informacji rodzicom). Kolejnym krokiem było zgłoszenie przestępstwa organom ścigania. W tego typu sytuacjach bardzo ważne jest utrzymywanie z dzieckiem systematycznych spotkań, podczas których będzie miało ono poczucie bezpieczeństwa i wsparcia105. Oczywiście, nie wszystkie przypadki nękania i cyberprzemocy są zgłaszane organom ścigania. Czasem środkiem zaradczym jest rozmowa, nagana, obniżenie zachowania, rozmowy z pedagogiem szkolnym, itp. Jeśli natomiast rodzice dziecka, które stosuje przemoc nie dostrzegają problemu i umniejszają poczucie krzywdy dziecka doświadczającego krzywdy, a dziecko – sprawca, nadal jest aktywny w stosowaniu przemocy – sprawę należy zgłosić do Sądu Rodzinnego z prośbą o podjęcie działań wynikających z Ustawy o Postępowaniu w Sprawach Nieletnich. Od 6 czerwca 2011 roku w polskim prawie obowiązuje przepis kodeksu karnego, dotyczący uporczywego nękania, czyli stalkingu, odnoszący się również do szkodliwych działań w cyberprzestrzeni. Jest to artykuł 190a: „§ 1. Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osób jej najbliższych wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. 105 § 2. Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej. § 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie sprawca podlega karze pozbawienia wolności od rok do lat 10. § 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek pokrzywdzonego”. 139 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Nie wolno zapominać o współpracy z rodzicami, którzy poprzez swoje nieświadome zachowania mogą negatywnie wpływać na samoocenę dziecka. W pracy z rodzicami ważna jest edukacja na temat przemocy w internecie106 i motywów uczestnictwa w portalach społecznościowych. Pracownik musi przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że rodzice nie zawsze mają świadomość istniejących zagrożeń. Prowadzone przez pracownika działania mają na celu uwolnienie rodziców od poczucia winy i złości na dziecko, a ponadto uświadomienie rodzicom, w jaki sposób pomóc dziecku, jakich używać słów i wyrażeń, co mówić, a czego nie, jak się zachowywać107. Zarówno w przypadku przemocy dokonywanej za pośrednictwem internetu jak i przemocy bezpośredniej, dzieci ją stosujące potrafią doskonale maskować swoje zachowanie przed dorosłymi. Przykładowo, w szkołach na widok dorosłego, grupy szybko się rozchodzą. Przyczyną takiego zachowania jest obawa przed wykryciem przemocy. Uczniowie udają, że się „tylko” bawią, rozmawiają na ważny remat i automatycznie prowokują nawiązanie przyjaznego kontaktu z ofiarą – wszystko dla uwiarygodnienia swoich „nieszkodliwych” zamiarów wobec kolegi. Również ofiary prześladowania nie mówią o swoim cierpieniu. Jest to spowodowane wieloma czynnikami. Może to być obawa przed reakcją rodzica, a w szczególności obawa, że zareaguje on zbyt emocjonalnie (pójdzie do szkoły, do dyrektora, wychowawcy, oskarży, ukarze dziecko). Może to być również obawa przed podwójną siłą doznawanej przemocy ze strony sprawcy. Dzieci – doświadczające przemocy ukrytej zwyczajnie nie chcą pogorszyć swojej trudnej sytuacji. W młodszych klasach panuje nawet niepisane prawo, by nie zdradzić nauczycielowi, co się wydarzyło, w obawie przed konsekwencjami. Niestety nie istnieje uniwersalny spis sytuacji trudnych, w których uczeń może przeżywać kryzys – można jednak stworzyć wybiórcze wzorce reakcji ucznia na krytyczne zdarzenia. Wiedza na ich temat może przyspieszyć procedurę udzielenia mu pomocy108. Reakcjami takimi są: Z badań EU Kids Online wynika, iż tylko 38% rodziców instaluje na domowych komputerach programy filtrujące. Firma Gemius w 2004 roku, przeprowadziła dla Fundacji Dzieci Niczyje badania dotyczące niebezpiecznych zachowań dzieci korzystających z Internetu. Badania są elementem kampanii społecznej „Dziecko w Sieci”. Według badań 65 procent młodych internautów otrzymało od osób nowo poznanych w Internecie propozycję spotkania. Ponad 1/3 z zaproszonych spotkała się z osobą poznaną w Internecie. Spotkanie z osobą poznaną w Internecie jest, według internautów w wieku 12–17 lat, o wiele bezpieczniejsze niż podawanie w Sieci swoich danych osobowych. Akcja „Dziecko w Sieci” w dużym stopniu wpływa na świadomość internautów co do zagrożeń związanych z poznawaniem nowych ludzi przez Internet – aż 94,1 proc. badanych w wieku 12–17 lat przyznaje, że słyszało lub czytało o tych niebezpieczeństwach, a 85,3 proc. kojarzy samą akcję. Ankietowani chętnie przesyłają nowo poznanym w Sieci swoje dane personalne. Spośród badanych dzieci ponad 83,6 proc. co najmniej raz przekazało komuś w sieci swój adres e-mail, 52,6 proc. numer telefonu, 45,6 proc. swoje zdjęcie a 23,7 proc. adres domowy. Źródło: http://www.saferinternet.pl/pl/raporty-i-badania/1377-Badania-Gemius-dla-Fundacji-Dzieci-Niczyje-za-rok-2004 (03.07.2014). 108 Zob. S.Kita, Pierwsza mądra pomoc. Co to właściwie jest interwencja kryzysowa i jak ją stosować w szkole, Poradnik Psychologiczny Polityki Ja My Oni nr 8/2013, s. 74–75. 106 107 140 Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych 1. trudności w kontrolowaniu emocji (płaczliwość, wybuchy agresji, lękliwość) 2. trudności w kontrolowaniu swego zachowania (rozproszenie uwagi, częste zapominanie przyborów szkolnych, pogorszenie ocen) 3. zaburzenia motoryki (apatia, spowolnienie ruchów lub wręcz przeciwnie, nadpobudliwość ruchowa, gadatliwość) 4. zmiana wyglądu (niedbałość u starszych uczniów w ubieraniu się, zakładanie stroju nieadekwatnie do pory roku, zaniedbania higieny) 5. zaburzenia somatyczne (potliwość, częste oddawanie moczu, biegunka, drżenie rąk, bladość) 6. dezorganizacja osobowości (zmiany osobowości). Interwencja kryzysowa w tego typu reakcjach może być niezwykle pomocna. Pracownik socjalny, przy współpracy z pedagogiem lub/i psychologiem szkolnym może, w oparciu o znany już, sześcioetapowy model Jamesa i Gillilanda, opracować strategię działań korektywnych, zapobiegawczych powstaniu kryzysu emocjonalnego. Ponadto pracownik socjalny, poprzez znajomość procedury postępowania interwencyjnego, może pomóc społeczności szkolnej w radzeniu sobie z trudną sytuacją nie tylko w przypadku przemocy, ale również w sytuacji, np. śmierci ucznia lub nauczyciela. Generalnie śmierć wywołuje bardzo dużo negatywnych emocji, o czym zresztą była już mowa przy omawianiu kryzysów żałoby, przy czym, zgodnie z omówionym ryzykiem powstania efektu Wertera, istnieje możliwość rozprzestrzenienia się prób samobójczych wśród pozostałych uczniów (nawet jeśli śmierć kogoś ze społeczności szkolnej nie była konsekwencją próby samobójczej). W jaki sposób przełożyć model Jamesa i Gillilanda na działania w placówce oświatowej? 2.2.1. Planowanie działań interwencyjnych przez pracownika socjalnego Zgodnie z tym, co zostało już napisane, pierwsza część podejmowanych czynności interwencyjnych dotyczy słuchania. Jest to absolutny warunek do dalszej współpracy z osobą poszukującej pomocy. W zależności od zasobów radzenia sobie z przykrymi uczuciami, uczeń może milczeć, płakać, ukazywać złość, gniew, może też wykazywać duże trudności w skupieniu uwagi na rozmowie. W zależności od stanu psychicznego oraz okoliczności wystąpienia kryzysu, rozmówca powinien cierpliwie wysłuchać 141 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych tego, co i w jaki sposób dana osoba mówi. Dzięki temu możliwe będzie stworzenie warunków do uwolnienia się z przykrych uczuć. Co więcej, pozwolenie dziecku na płacz, krzyk i emocjonalną wypowiedź o tym co się wydarzyło, pozwoli stworzyć atmosferę pełnego zaufania i akceptacji. Na tym etapie należy powstrzymać się od prawienia kazań, pouczania, karania, czy też porównywania do innych. Podczas empatycznego wysłuchiwania następuje definiowanie problemu, ale z punktu widzenia dziecka w kryzysie. Stąd istotne jest, aby podczas rozmowy unikać sformułowań takich jak: Mylisz się, ja to widzę w taki sposób:... Podczas rozmowy bardzo ważne jest zapewnienie uczniowi bezpieczeństwa. Należy przerwać czynność poprzedzającą przyjście dziecka, nie odbierać telefonu (lub go ściszyć), nie prowadzić w tym czasie innych aktywności, np. układania rzeczy na biurku, przeglądania gazet, itp. Oczywistym jest, że inne są warunki do rozmowy w szkole, a inne w domu. Jednakże sposób prowadzenia rozmowy, okazywania empatii i zrozumienia młodego człowieka, jest niezależny od miejsca jej występowania. Należy pamiętać, że jeśli dziecko zaczęło mówić o sobie, oznacza to, że darzy rozmówcę zaufaniem i czeka na wsparcie z jego strony. Istotne jest więc, aby w rozmowie z dzieckiem podkreślać, że jest ważne i chwalić je za podjęcie decyzji o mówieniu o sobie, czy też o problemie z którym trudno mu jest normalnie funkcjonować. Kolejne etapy prowadzenia interwencji kryzysowej są związane bardziej ze strategiami działania niż z empatycznym słuchaniem – nie zmienia to jednak faktu, iż empatyczne słuchanie musi występować również w tych etapach. W rozważaniu możliwości najważniejsze jest szukanie dostępnych dziecku zasobów w rozwiązaniu problemu, przy czym trzeba pamiętać, że w momencie przeżywania kryzysu emocjonalnego, każdy z nas ma zawężone pole postrzegania. Przykładowo, młoda dziewczyna podczas rozmowy z pedagogiem mówi, że jest zrozpaczona tym, że chłopak zostawił ją dla innej dziewczyny i myśli o samobójstwie, ponieważ życie nie ma już sensu. W tym przypadku, istotne jest uświadamianie osoby w kryzysie o występowaniu alternatywnych rozwiązań problemów – w przeciwnym wypadku, dziewczyna mogłaby faktycznie dokonać autoagresji. Pomocne jest tutaj wskazanie kolegów, przyjaciół, znajomych, którzy ją doceniają, lubią i stanowią cenne źródło wsparcia. Stosuje się również takie techniki, jak konfrontowanie, wskazywanie 142 Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych braku zależności: No dobrze, a gdyby..., Powiedziałaś, że...., a wcześniej wspomniałaś o... W ten sposób uczymy osobę w kryzysie pozytywnego i konstruktywnego myślenia. Tylko bowiem poprzez zdystansowanie się do problemu, nastąpi obniżenie poziomu lęku i odczuwanego stresu. Etap piąty w modelu interwencji kryzysowej – układanie planów, wiąże się z etapem rozważania możliwości. Jest to czas, w którym ustalane są osoby, do których młody człowiek mógłby się zwrócić się o profesjonalną pomoc oraz czas, w którym następuje edukacja korektywnych zachowań. Bardzo ważne jest przy tym, aby nie narzucać uczniowi własnych planów. Młody człowiek musi mieć poczucie, że jest traktowany poważnie, jak osoba dorosła. Jeśli dorastające dziecko będzie sterowane wyłącznie przez swoich wychowawców, opiekunów, rodziców, może stracić poczucie własnej niezależności, a nawet szacunku do siebie. Ostatnim etapem wyróżnionym przez Gillilanda jest uzyskanie zobowiązania, zaangażowania. Z praktyki wynika, iż jeśli planowanie zostało przeprowadzone właściwie, to uzyskanie zobowiązania nie będzie trudne. Przede wszystkim chodzi tutaj o zwerbalizowanie, nazwanie wcześniej ustalonego planu, Skoro ustaliłyśmy już plan, nazwij proszę czynności, które podejmiesz w chwilach samotności i poczucia że nie chce ci się już żyć. W przedstawionym sześcioetapowym modelu Gillilanda bardzo istotne jest tzw. ocenianie. Koniecznym jest ustalenie stopnia nasilenia kryzysu, stanu emocjonalnego (poziomu zdolności do działania), mechanizmów radzenia sobie z trudnościami (np. wycofanie), a przede wszystkim ustalenie stopnia zagrożenia życia. Powstaje jednak zasadnicze pytanie, czy tak rozumiana interwencja kryzysowa mieści się w zakresie pomocy pedagogicznej i czy jest ona w ogóle potrzebna w instytucji, jaką jest szkoła? Odpowiedź jest jednoznaczna – tak. Celem pomocy pedagogicznej jest bowiem udzielanie wychowankowi wsparcia w rozwiązywaniu szeroko rozumianych problemów osobistych, począwszy od problemów socjalnych, materialnych, a na problemach interpersonalnych kończąc. Świadczy to o tym, iż pomoc pedagogiczna zawiera w sobie również cechy pomocy psychologicznej. Co więcej, żaden ze wspomnianych rodzajów pomocy nie jest przypisany wyłącznie do jednej instytucji, czy też placówki. Nie zmienia to jednak faktu, iż głównym celem interwencji kryzysowej jest szybkie reagowanie na kryzys emocjonalny, na skutek zdarzenia krytycznego. 143 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Istnieją rozbieżne poglądy odnośnie tego, czy grono pedagogiczne powinno się zajmować interwencją, czy raczej powinno korzystać z pomocy profesjonalistów. Trudno zaprzeczyć temu, że łatwiej jest powierzyć innym rozwiązanie problemu, jednakże z drugiej strony może to źle wpłynąć na psychikę dorastającego człowieka. Istnieje ryzyko, że na skutek zaangażowania w jego problem obcych osób, mogą się u niego uruchomić dodatkowe mechanizmy obronne. W związku z powyższym ważne jest nawiązanie współpracy szkoły z pracownikami socjalnymi, którzy specjalizują się w przeciwdziałaniu przemocy oraz w podejmowaniu działań interwencyjnych. Nie bez znaczenia jest również prowadzenie szkoleń dla nauczycieli w szkołach w związku z możliwością powstania kryzysów psychologicznych. Nauczyciele i dyrektorzy szkół każdego szczebla edukacji, są bowiem narażeni na coraz bardziej złożone problemy psychologiczne uczniów. Nie bez znaczenia jest również kwestia zaufania. Otóż są dzieci, które z reguły nikomu nie ufają, nawet osobom, z którymi mają bezpośredni, bieżący kontakt. W takich sytuacjach istnieje duże prawdopodobieństwo, że nauczyciel, pedagog lub psycholog szkolny nawiąże kontakt szybciej i nastąpi szybsza pomoc interwencyjna. Interwencja kryzysowa obejmuje swym zasięgiem nie tylko strategie postępowania z osobami w kryzysie emocjonalnym, ale również pozwala stworzyć procedury postępowania szkoły w sytuacji jakiegoś wydarzenia krytycznego, np. próby samobójczej, śmierci, napadu, itp. W literaturze zakresu programów interwencji istnieje szereg wskazówek, dotyczących sposobów tworzenia procedur prewencji/interwencji/ działań następczych, a także wskazówki dla prowadzących interwencje kryzysowe i laików. Jedną z takich procedur warto tutaj przedstawić. Dotyczy ona prób samobójczych oraz żałoby w szkole. Kilka pomocnych uwag: 1. Ufaj swemu podejrzeniu,że młody człowiek może mieć intencje autodestrukcyjne 2. Powiedz mu, że obawiasz się o niego, a potem go wysłuchaj 3. Zadawaj bezpośrednio pytania, łącznie z tymi, czy myśli o samobójstwie, a jeżeli tak, to czy ma plan 4. Nie okazuj, że jesteś zszokowany tym, co usłyszałeś, nie krytykuj, nie praw kazań 5. Nie pozostawiaj dziecka samego 6. Jeżeli to konieczne, uzyskaj pomoc od specjalisty od poradnictwa, terapeuty, itp. 7. Upewnij się, że dziecko jest bezpieczne i że osoby dorosłe odpowiedzialne za nie zostały powiadomione i nim się zajęły 144 Praca socjalna w instytucjonalnych sytuacjach kryzysowych 8. Zapewnij dziecko, że z czasem zagrożenie minie; należy przekazać mu informację, że pomoc jest pod ręką i że telefon (np. telefon zaufania 116 111) po pomoc jest koniecznością zawsze wtedy, kiedy myśli o próbie samobójczej 9. W sytuacji wycieńczenia organizmu, braku apetytu należy rozważyć hospitalizację 10. Należy odmówić dziecku powrotu do szkoły, jeżeli lekarz tak zalecił. Na koniec należy dodać, iż samobójstwo jest „zaraźliwe”. Badania wskazują, iż rozgłos jaki towarzyszy dokonanym samobójstwom ma związek z rozprzestrzenianiem się prób samobójczych na obszarze objętym rozgłosem109. Oto kilka wskazówek, co robić: 1. Nie zwalniać uczniów ze szkoły i nie zachęcać do uczestnictwa w pogrzebie podczas godzin lekcyjnych 2. Nie organizować apeli żałobnych 3. Zapewnić terapię indywidualną lub grupową 4. Podkreślać, iż nikt nie jest winien samobójstwu 5. Przeprowadzić pogadanki z uczniami na temat tego, że samobójstwu można zapobiec i poinformować o dostępności pomocy. Poprzez zastosowanie odpowiednich strategii szkoła przy pomocy pracownika socjalnego, może skutecznie wspierać uczniów, nauczycieli oraz rodziców w każdej fazie kryzysu. Zresztą współpraca placówek oświatowych ze specjalistami jest korzystna również w przeciwdziałaniu narkomanii, ryzykownych zachowań seksualnych czy też przemocy lub cyberprzemocy. Tzw. Syndrom sztokholmski 109 145 Podsumowanie 1. Działania interwencyjne pracownika socjalnego mogą być wykorzystywane nie tylko dla klientów pomocy społecznej, ale również w innych instytucjach, np. w instytucjach oświatowych, zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich. Interwencję kryzysową stanowi bowiem kompleks zintegrowanych, interdyscyplinarnych działań podejmowanych na rzecz osób, rodzin, a czasem całych grup będących w stanie kryzysu. 2. Pracownicy socjalni, a w szczególności pracownicy socjalni podczas wykonywania trudnych i złożonych czynności interwencyjnych, są szczególnie narażeni na fizyczną napaść czy przemoc klientów. Ryzyko zaatakowania pracownika socjalnego jest spowodowane przede wszystkim złym stanem psychicznym klientów. 3. Ukryta przemoc jest przemocą cichą, niejawną – stąd tak trudno jest ją zlokalizować i odpowiednio zareagować. Jej celem jest przede wszystkim zdobycie i utrzymanie dominacji nad innym uczniem oraz kontrolowanie jego zachowania. 4. Wyraźnie widać, że nowy wymiar przemocy przy wykorzystaniu technologii informatycznych niesie wielkie spustoszenie w psychice człowieka. Szczególnie jest to niebezpieczne dla dziecka, które kształtuje swoje „Ja”, poczucie ważności i wywierania wpływu na innych. 5. Zarówno w przypadku przemocy za pośrednictwem internetu, czy też w bezpośrednim kontakcie, dzieci stosujące przemoc potrafią doskonale maskować swoje zachowanie przed dorosłymi. 6. Do pracy z rodziną doświadczającej przemocy wskazane jest korzystanie z formularza znaków bezpieczeństwa. Pytania sprawdzające 1. Jakie są rodzaje cyberprzmemocy? 2. Co to jest Syndrom Sztokholmski? 3. Co to jest Efekt Wertera? 4. Jakie są rodzaje samobójstw? 5. Scharakteryzuj przemoc ukrytą w szkole. 6. Jakie są strategie radzenia sobie ucznia doświadczającego przemocy ze strony rówieśników? 7. Dokonaj charakterystyki procedury bezpieczeństwa dla pracownika socjalnego w terenie. 8. W jaki sposób przełożyć model Jamesa i Gillilanda na działania w placówce oświatowej? Zalecana literatura ÎÎ K. E. Dambach, Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, GWP, Gdańsk 2003 ÎÎ L. Kirwil, Agresja szkolna jako rodzaj agresji aktywnej, [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe, Warszawa 2004, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004 ÎÎ S. Kita, Pierwsza mądra pomoc. Co to właściwie jest interwencja kryzysowa i jak ją stosować w szkole, Poradnik Psychologiczny Polityki Ja My Oni nr 8/2013 ÎÎ K. Kmiecik-Baran, Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno-psychologiczne, PWN, Warszawa 1999 ÎÎ Z. Kosyrz, Przejawy manipulacji, przemocy i nietolerancji w szkole, [w:] A. Rejzer Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004 ÎÎ Z. Kwieciński, Ukryta przemoc jako postawa racjonalności funkcjonowania szkoły, [w:] Socjopatologia edukacji, red. Z. Kwieciński, MWN, Olecko 1995 ÎÎ M. Łopaciński, Przyczyny i formy zachowań agresywnych w szkole – wnioski z obserwacji, [w:] A. Rejzer Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004 ÎÎ K. Makaruk, Multiwiktymizacja. Wyniki ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, Fundacja „Dzieci Niczyje”, Warszawa 2013 ÎÎ A. Olech, M. Łuczyńska, Pracownicy socjalni w Polsce – portret zbiorowy, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2013 ÎÎ J. Podlewska, W. Sobierajska, Prawna ochrona dzieci przed cyberprzemocą, [w:] Jak reagować na cyberprzemoc. Poradnik dla szkół, red. Ł. Wojtasik, Fundacja „Dzieci Niczyje”, Warszawa 2009 ÎÎ J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowanie młodzieży, Impuls, Kraków 2010 ÎÎ B. Urban, Agresja młodzieży i odrzucenie rówieśnicze, PWN, Warszawa 2012 3. KRYZYS PSYCHOLOGICZNY PRACOWNIKÓW SŁUŻB SPOŁECZNYCH Zjawisko wypalenia zawodowego dotyka coraz więcej ludzi, którzy wykonują zawody związane z pomaganiem innym. Pojęcie syndromu wypalenia zawodowego jako pierwszy opisał Herbert Freudenberger110, określając je jako swoisty zespól objawów, takich jak: zmęczenie, ból głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia, zniechęcenia i pogłębiającej się apatii. Niewątpliwie zawód pracownika socjalnego czy interwenienta, który wymaga nieustannej koncentracji na klientach, umiejętności szybkiego reagowania, odporności psychicznej oraz zaangażowania, może prowadzić do częstego wystąpienia wskazanych objawów. Na potrzeby niniejszego opracowania warto przytoczyć definicję Eliota Aronsona, zgodnie z którą „wypalenie to często występujący u ludzi, którzy pracują z innymi i którzy w swych relacjach z klientami lub pacjentami, przełożonymi lub kolegami są stroną dającą. Na ten stan składa się wiele objawów gdzie człowiek ogólnie czuje się dość kiepsko, czuje się wyczerpany emocjonalnie, psychicznie i fizycznie. Ma poczucie bezradności i braku perspektyw. Wypalenie zawodowe najczęściej nie jest konsekwencją sporadycznych traumatycznych zdarzeń, lecz następującym powoli wyniszczaniem psychicznym”111.Podobnego zdania jest również Helena Sęk, która propaguje pogląd wypalenia zawodowego pracowników służb społecznych z perspektywy kognitywnej. Zgodnie z tą perspektywą wypalenie jest procesem, powstającym na skutek długotrwałego stresu, charakterystycznego dla wykonywanego zawodu. A.Krawulska–Ptaszyńska, Wypalenie zawodowe nauczycieli, Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze, nr 8/1996, s. 9. Za S.M. Litzke, H.Schuh, Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, GWP, Gdańsk 2007, s. 167. 110 111 147 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Pracownik socjalny, bez względu na przydzielone zadania, wykonuje swoją pracę będąc pod wpływem silnego stresu. W swojej pracy korzysta ze znanych sobie metod radzenia ze stresem. Podobnie jak w przypadku kryzysu emocjonalnego, w pierwszej kolejności korzysta z dostępnych mu środków, a kiedy okazuje się, że zasoby radzenia sobie są nieskuteczne, pojawia się całkowite spowolnienie w działaniu, nadpobudliwość lub całkowity zanik aktywności. H. Sęk wyróżniła cztery czynniki, które w doskonały sposób charakteryzują elementy składowe omawianego procesu – są to: 1. Poziom przeżywanego stresu 2. Ocena sytuacji w terminach zagrożenia 3. Mechanizm unikania trudności 4. Nieracjonalne przekonania o roli zawodowej112. Poziom przeżywanego stresu w zawodzie pracownika jest stosunkowo wysoki i często niezależny od rodzaju wykonywanych zadań. Praca z ludźmi, którzy wymagają pomocy materialnej, bytowej czy psychologicznej jest szczególnie wyczerpująca, zwłaszcza jeśli chodzi o przemoc, a przemoc wobec dzieci w szczególności. Powoływane wcześniej wyniki raportu „Portret Pracownika Socjalnego” wyraźnie przedstawiają postawę klientów w subiektywnym odczuciu respondentów. Ocena sytuacji w momentach zagrożenia dotyczy w głównej mierze takich sytuacji, w których pracownik socjalny czuje osobiste zagrożenie w pracy np. z byłymi więźniami, osobami chorymi psychicznie, zwłaszcza w obecności tych osób, które nie biorą leków psychotropowych, czy też podczas pracy z bezdomnymi w miejscach oddalonych od ulicy, samochodu, itp. Często zdarzają się takie sytuacje, które uruchamiają w człowieku chęć unikania trudności, np. rozmowy na trudny temat z klientem. Wreszcie ostatnim elementem składowym procesu wypalenia może być nieracjonalne przekonanie o roli wykonywanego zawodu. Chodzi tutaj przede wszystkim o przekonanie, iż pracownik socjalny za wszelką cenę musi ratować oraz ze tylko on może to zrobić. Jest to swego rodzaju przekonanie o misji, w której pracownik czuje się głównodowodzącym i jedynym, który ponosi odpowiedzialność za decyzje klienta. Myślenie w takich kategoriach stanowi jedną z głównych przyczyn wypalenia zawodowego – zwłaszcza, jeśli pracownik angażuje się na 100%, kosztem własnej rodziny i własnej prywatności. W celu lepszej samoobserwacji warto zapoznać się ze stadiami wypalenia zawodowego: Zob. Sęk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, PWN, Warszawa 2006 112 148 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych I. Stadium ostrzegawcze Zaczynają się pojawiać bardzo częste przeziębienia, bóle głowy, bezsenność, niepokój, irytacja, które nie mają racjonalnego wytłumaczenia. Na tym etapie jest jeszcze łatwo wrócić do normalnego funkcjonowania w pracy, wystarczy czasowe odciążenie od obowiązków zawodowych, krótki odpoczynek (np. weekend za miastem), przydatne jest również znalezienie sobie hobby, które jest dobrym sposobem na odreagowanie stresu, który człowiek przeżywa w pracy. II. Stadium nasilenia objawów Objawy zaczynają się nasilać. Na tym etapie zaczynają występować gwałtowne wybuchy złości, irytacja, depersonalizacja, obniżenie jakości wykonanych zadań. Przeciwdziałanie wymaga już bardziej radykalnych kroków: niezbędny jest dłuższy urlop (2–3 tygodnie), który powinien łączyć się z całkowitym oderwaniem od spraw służbowych i wyjazdem poza miejsce zamieszkania, a także świadomą, systematycznie podejmowaną aktywnością pozazawodową w celu odreagowania. Istotną rolę mogą odegrać osoby z najbliższego otoczenia pracownika rodzina, przyjaciele, znajomi, którzy powinni go wspierać i mu pomagać. III. Stadium chronicznego stresu Stan staje się chroniczny i nasilają się objawy psychosomatyczne. Patologiczne zmiany zaczynają obejmować coraz większy obszar: procesy emocjonalne, poznawcze, struktury osobowości, a także zdrowie fizyczne. Typowe objawy to: wrzody żołądka, nadciśnienie, napady lęku i depresji, poczucie alienacji i osamotnienia. Oprócz kryzysów w pracy zaczynają się pojawiać inne: w małżeństwie, w rodzinie, w związkach przyjaźni. Zachodzą trwałe zmiany w systemie postaw i motywacji pracownika, często rezygnuje on z pracy i kariery zawodowej. Na tym etapie przeciwdziałanie wymaga już kontaktu z osobami, które profesjonalnie zajmują się pomocą: lekarzem, psychologiem, psychoterapeutą. Pomoc udzielona we wcześniejszych etapach wypalenia może zapobiec pojawieniu się ostatniej fazy113. Wydaje się, że interwencja kryzysowa jest szczególnym zadaniem dla pracownika socjalnego, ponieważ wymaga się od niego pełnej gotowości. Chodzi bowiem o pracę z ludźmi w kryzysie emocjonalnym. Szczególne niebezpieczeństwo wypalenia zawodowego jest u osób, które pracują w zawodzie z konieczności. W pomaganiu nie może być miejsca na pracę z konieczności – i to nie dlatego, że osoba ta będzie W. Świętochowski, Wypaleni ludzie, Charaktery, nr 1/2001. 113 149 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych źle wykonywać swoje obowiązki. Chodzi tutaj przede wszystkim o psychikę i samopoczucie osoby pomagającej. Im bardziej pracownik będzie zniechęcony i niezdecydowany w swych działaniach, tym współpraca z klientem będzie coraz mniej wydajna. Z kolei im praca będzie mniej wydajna, tym bardziej pracownik będzie wymuszał na sobie gotowość do pracy interwencyjnej co doprowadzi do powstania błędnego koła. 3.1. Wypalenie zawodowe w interwencji kryzysowej Praca w interwencji kryzysowej jest szczególnie obciążająca psychicznie, głównie z powodu pracy z osobami niespokojnymi oraz nieprzewidywalnymi w swoim myśleniu i zachowaniu. Interweniujący pracownik socjalny musi się również wykazywać umiejętnością reagowania w trybie ratunkowym, zwanym inaczej trybem przyspieszonym. Niestety, o ile w normalnych sytuacjach pośpiech jest niewskazany, tak w przypadku interwencji – jest często konieczny z uwagi na pojawiającą się kwestię odpowiedzialności za klienta. Co więcej, klienci kwalifikujący się do pomocy interwencyjnej, często pragną powierzyć interweniującemu swoje życie i rodzinę, żądając jednakże natychmiastowej zmiany. Zdarzają się również klienci, którzy są przekonani, że skoro zostali objęci pomocą, to już nie muszą się starać, nie muszą podejmować aktywności. Stąd bardzo ważnym jest przestrzeganie 3 – miesięcznego czasu zamieszkiwania pokoju w hostelu w ośrodku interwencji kryzysowej. W przeciwnym wypadku, osoby te, pomimo zażegnania ryzyka przejścia w stan kryzysu chronicznego, mogą przejść w stan bierności i niezaradności życiowej. Niewątpliwie silnie deprymującym czynnikiem w pracy interwenienta jest tzw. opór klienta przed zmianą, niechęć uczestnictwa w terapii, bierna agresja – a więc zachowanie, które nie pozwala pracownikowi „dotrzeć” do problemu i zdiagnozować główną trudność, z jaką boryka się klient. Praca z klientami bierno – agresywnymi (nie w depresji, czy melancholii), jest szczególnie trudna głównie z powodu milczenia, wycofywania się oraz krytykowania i podważania kompetencji interweniującego. Oprócz biernego nastawienia klienta do pracy nad zmianą, pojawia się często tzw. „bezduszność” instytucji i systemu biurokratycznego. W literaturze przedmiotu z zakresu interwencji kryzysowej występuje zjawisko tzw. traumatyzacji pośredniej, podczas której pracownik w sposób pośredni odczuwa silną destabilizację emocjonalną. W uproszczeniu polega to na tym, iż 150 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych nie trzeba samemu przeżyć traumy, aby równie silnie i boleśnie ją odczuwać. Jest to zjawisko powszechnie znane nie tylko w pracy socjalnej, ale również wśród policjantów, ratowników, służb medycznych oraz psychoterapeutów, przy czym psychoterapeutom podczas wieloletniego szkolenia z zakresu psychoterapii, zaleca się poddanie się własnej psychoterapii. Natomiast pozostałe grupy zawodowe, które są narażone na przeżywanie silnych emocji – nie muszą być poddawane procesowi psychoterapeutycznemu. Warto jednak pamiętać, że chcąc dobrze pomagać innym, w pierwszej kolejności trzeba zacząć od pracy nad sobą. Wówczas ryzyko wystąpienia traumatyzacji pośredniej jest niewielkie. Przykładowo, istniała konieczność przekazania młodej dziewczynie, która przeżyła wypadek samochodowy, iż jej matka na skutek rozległych obrażeń zmarła w szpitalu. Pracownik, który miał przekazać tą przykrą informację, nie był w stanie tego zrobić. Kobieta – interwenient zaczęła płakać i w pośpiechu wyszła z pomieszczenia, wzbudzając tym samym niepokój u poszkodowanej. Okazało się, że powodem owego zachowania była nieprzepracowana żałoba ojca, która uruchomiła interweniującej ślady minionych doświadczeń. Nie ulega żadnej wątpliwości, iż pod wpływem konfrontacji z przeżyciami i relacjami ofiar traumatycznych wydarzań u interweniujących może wystąpić traumatyzacja pośrednia. Powołując się na D. Kubacką – Jasiecką można wskazać, iż traumatyzacja pośrednia przejawia się w różny sposób114: 1. Identyfikując się z osobami dotkniętymi urazem psychicznym, interweniujący doświadczają podobnych uczuć wściekłości, przerażania, dezorientacji i rozpaczy, co klienci. 2. Interweniujący, podobnie jak klienci, odczuwają zaburzenia w sferze relacji społecznych. Jest to o tyle niepokojące, iż odczuwanie negatywnych emocji nie sprzyja racjonalnemu myśleniu o sobie, o innych i o otaczającym środowisku, grupie społecznej. W związku z tak silnymi przeżyciami pośrednimi, pracownik socjalny może zacząć odczuwać: ÎÎ nasilenie się nieufności (jeśli tak jest, to prawdopodobnie nastąpiła dewaluacja zaufania i wzajemnej życzliwości do współpracowników czy też członków najbliższej rodziny) D. Kubacka – Jasiecka, Interwencja kryzysowa..., s. 594 – 595. 114 151 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych ÎÎ nasilenie się uczuć takich, jak gniew, złość, lęk przed innymi ludźmi, ale również może to być lęk przed jakąś sytuacją, np. chorobą, jazdą samochodem, utratą kogoś bliskiego ÎÎ nasilenie częstotliwości ujawniania postaw cynizmu, arogancji, obojętności w stosunku do siebie samego oraz innych. Tak naprawdę, kiedy człowiek okazuje wrogość i cynizm, w środku czuje niepokój, będący konsekwencją zachwiania równowagi psychicznej. 3. Poczucie przejęcia od klientów bezradności, bezsilności, spadek pewności siebie. Może się pojawić silne przekonanie o braku kompetencji, czy też posiadanej wiedzy, aby wykonywać zawód pracownika socjalnego, a w szczególności interwenienta. 4. Na relację między interweniującym, a klientem z kryzysem traumatycznym pośrednio wpływa osoba sprawcy, prześladowcy. Zdarza się bowiem, że pracownik zwyczajnie boi się wychodzić z pracy, czy iść w ciemnym miejscu, w obawie, że zostanie napadnięty czy okaleczony. Poniżej został przedstawiony fragment rozmowy z pracownikiem ośrodka dla kobiet z małymi dziećmi: Fragment rozmowy (imię zostało zmienione) Karolina (wychowawca w ośrodku): Od dwóch tygodni boję się wychodzić z pracy, zwłaszcza, jak się robi ciemno. Mam wrażenie, że on mnie śledzi. Terapeuta: Kogo dokładnie masz na myśli, mówiąc że cię śledzi? Karolina: Konkubent mojej podopiecznej. Pani (…) opowiedziała mi, jak ją każdego dnia straszy, że zna adres naszego ośrodka. Terapeuta: No dobrze, mówisz, że zna adres, ale co to ma wspólnego z twoimi obawami o siebie? Karolina: On był dla niej bardzo agresywny, często ją bił a teraz kiedy jest u nas, zaczął ją straszyć, że jak wyjdzie za bramę, to go popamięta. Terapeuta: Uhm,to rzeczywiście brzmi groźnie, ale co to ma wspólnego z tobą? Karolina: Boję się, że to mnie napadnie. Terapeuta: Czy istnieje powody twojej myśli, że zostaniesz przez tego pana napadnięta? Karolina: No, jakby się nad tym zastanowić, to nie. Ale zawsze może się pomylić i to mnie może zaatakować. Przecież jak jest ciemno, to może nie rozpoznać, że ja, to ja. 152 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Terapeuta: Rzeczywiście, biorąc pod uwagę, że jesteś drobną kobietą, a twoja podopieczna ma nadwagę. Nie sądzisz, że umniejszasz poziom inteligencji tego pana? Karolina: No tak, ale mimo wszystko się boję” Terapeuta: Wyobraźmy sobie sytuację, w której jednak poziom inteligencji pana X jest bardzo niski. Co takiego najgorszego mogłoby ci się przydarzyć? Karolina: Mógłby mnie złapać z tyłu za włosy. Terapeuta: Mówisz, że ten pan mógłby cię złapać z tyłu za włosy. Jak myślisz, co mogłabyś wtedy zrobić? Karolina: Krzyczałabym, że nie jestem (...) i próbowałabym się obrócić i go uderzyć w krtań. Terapeuta: Widzę, że masz patent na damskich bokserów oraz, że nie jesteś taka bezbronna i bezradna. Karolina: No tak, walczyłabym i to bardzo! W podanym fragmencie rozmowy wyraźnie widać siłę identyfikacji z ofiarą, która spowodowała zatarcie różnic nawet w budowie ciała. Kobieta, która była opiekunem ofiary przemocy nieświadomie zatarła granice między sobą, a podopieczną. Jest to oczywiście jeden z wielu przykładów problemów emocjonalnych osób, których praca polega na udzielaniu pomocy innym. Wspomniany wcześniej wymóg przechodzenia własnej psychoterapii przez psychoterapeutów powinien stać się czynnikiem motywującym do pracy nad sobą, dla innych pracowników służb ratunkowych. Ktoś mógłby podnieść do dyskusji wątek, iż każdy, kto pracuje w służbach ratunkowych, świadomie podejmuje wyboru wykonywanego zawodu, musi przejść testy sprawnościowe, wytrzymałościowe czy psychologiczne. Owszem, to prawda. Pracownicy przechodzą liczne szkolenia, warsztaty, organizowane są dla nich projekty w celu samodoskonalenia zawodowego. Mają stałą pracę, o ustalonych godzinach i są przygotowani do podejmowania czynności w terenie. Jednakże są to rzeczy, które każdy człowiek może sobie wypracować przy użyciu intelektu, logicznego myślenia czy też zwyczajnie przyswoi sobie zalecenia oraz procedury. Pozostaje jednak pytanie, co ze sferą uczuć? Gdzie są w tym wszystkim emocje pomagającego? Słusznym wydaje się tutaj wskazanie wielości czynników, mających wpływ na sferę emocjonalną pracowników socjalnych115. Należą do nich przede wszystkim nadmierne A. Lipowska-Teutsch, Zagadnienia skutków stresu i metod przeciwdziałania im w pracy służb emergencyjnych [w:] D.Kubacka – Jasiecka, A.Lipowska – Teutsch (red.), Oblicza kryzysu i pracy interwencyjnej ,Wydawnictwo ALL, Kraków 1997, s. 213 i nast. 115 153 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych zaangażowanie emocjonalne, organizacja pracy (nielimitowany czas pracy, brak odpoczynku, błędy organizacyjne w miejscu pracy, brak procedur jasnego działania, niejasność informacji) oraz naruszenie wiary w sprawiedliwy świat, czy też naruszenie norm grupowych (złośliwość, bierna agresja, rywalizacja). 3.2. Wybrane narzędzia pomiaru wypalenia zawodowego Istnieje bardzo wiele różnorakich sposobów pomiaru występowania zjawiska wypalenia zawodowego. Najczęściej są to metody opisowe, a do głównych narzędzi, za pomocą których dokonuje się pomiaru należą: MBI, MB oraz AVEM. MBI (ang. Maslach Burnout Inventory), jest to Kwestionariusz Wypalenia się Zawodowego, który składa się z 22 pozycji testowych. Wszystkie pozycje testowe są przypisane trzem aspektom wypalenia: a. podskali wyczerpania emocjonalnego b. podskali depersonalizacji c. podskali osobistego zaangażowania Pozycje te są przedstawione w postaci twierdzeń, które dotyczą osobistych odczuć i postaw, zaś odpowiada się na nie w kategoriach częstości z jaką respondent ich doświadcza116. O wypaleniu, jak nietrudno się domyślić, świadczą wysokie wysokie rezultaty uzyskane w dwóch pierwszych podskalach oraz niskie wyniki w podskali osobistego zaangażowania. Syndrom wypalenia dotyczy tylko osób, których praca polega na określonego typu kontaktach z ludźmi, wynikiem czego jest możliwość stosowania MBI tylko w konkretnym kontekście zawodowym. Kolejnym popularnym narzędziem jest BM (ang. Burnout Measure), autorstwa Pines i Aronson. Narzędzie składa się z 31 pozycji testowych, które nawiązują do wyczerpania zawodowego. Do pomiaru użyta jest siedmiopunktowa skala, od „nigdy” do „zawsze”, jednakże narzędzie to sprowadza się jedynie do zbadania jednego aspektu i tym samym wydaje się być narzędziem niewystarczającym. Trzecim narzędziem badawczym wypalenia zawodowego jest tzw. Wzorzec Zachowań i Przeżyć Związanych Związanych z Pracą (ang. AVEM). Kwestionariusz AVEM złożony jest aż z 66 stwierdzeń, a jego celem jest określenie indywidualnych zasobów danej Ch. Maslach, Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej, [w:] H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, PWN, Warszawa 2006, s. 23. 116 154 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych osoby pod względem radzenia sobie z wymaganiami sytuacji zawodowych. Obszar jego zastosowań obejmuje psychologię pracy oraz psychologię zdrowia. Stosuje się go w diagnozowaniu problemów grupowych. Narzędzie to uwzględnia trzy sfery osobowości sfery osobowości: zaangażowanie zawodowe, odporność psychiczną i strategie rozwiązywania sytuacji problemowych oraz emocjonalny stosunek do pracy. Autorzy omawianego narzędzia Schaarschmidt i Fischer wyróżnili cztery stałe typy zachowań i przeżyć związanych z pracą, tzw. TYP G, TYP S, TYP A oraz TYP G117. Typ G – zdrowy. Pracownik ma dobre samopoczucie i predyspozycje konieczne do rozwoju osobistego i zawodowego. Identyfikuje się z wykonywanym zawodem, który jest dla niego źródłem satysfakcji i dobrego samopoczucia, potrafi zachować dystans w stosunku do problemów związanych z pracą. Ten typ jest przykładem pozytywnego nastawienia do pracy. Typ S – oszczędnościowy. Ten typ zachowania pracownika nie oczekuje stałego potwierdzenia sukcesów zawodowych, a źródłem zadowolenia z życia mogą być dla niego sytuacje nie związane z pracą, potrafi doskonale zachować dystans do problemów związanych z pracą. Typ A – typ ryzyka. Pracownik jest nadmiernie obciążony. W tym przypadku występuje wysokie zaangażowanie zawodowe i przypisywanie pracy dużego znaczenia, przy jednoczesnym braku zdolności do zachowania dystansu wobec pełnionych obowiązków zawodowych. Osoby tego typu charakteryzuje sumienność, skrupulatność, perfekcjonizm, które mogą świadczyć o potrzebie uznania społecznego. Typ B – „wypalony”. Jego cechami są: niskie subiektywne znaczenie pracy, zmniejszona odporność na stres, niemożność utrzymania dystansu, tendencja do rezygnacji w sytuacjach trudnych oraz wyjątkowo niskie wartości równowagi wewnętrznej. Redukcja odporności psychicznej w połączeniu z ograniczonym zaangażowaniem się i brakiem obiektywizmu wobec problemów zawodowych, prowadzi do realnego zagrożenia dla zdrowia psychicznego przedstawicieli tego typu118. Dla lepszego zobrazowania omawianego narzędzia została sporządzona tabela 16. T. Rongińska, W. Gaida, Strategia radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej, Zielona Góra 2001, s. 28. Tamże, s. 16 – 17. 117 118 155 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Tabela 16. Typy ryzyka oraz możliwości zapobiegawcze Typy ryzyka Typ A i B Brak równowagi wewnętrznej Ograniczona zdolność do dystansowania się Ograniczone zadowolenie z życia, tendencja do rezygnacji Typ A Ekstremalne zaangażowanie się Ekstremalne subiektywne znaczenie pracy, niezadowolenie Typ B Ograniczone kompetencje interpersonalne Defensywna strategia rozwiązywania problemów Rezygnacja, bezradność Działania zapobiegawcze Trening relaksacyjny Odreagowanie za pomocą zmiany czynności (sport, hobby) Trening rozwiązywania problemów Samoewaluacja Zmiana nieadekwatnych oczekiwań i aspiracji zawodowych w kierunku kształtowania realistycznych celów i dążeń Trening radzenia sobie ze stresem Trening asertywności Kształtowanie umiejętności racjonalnego planowania czynności i organizacji pracy Koordynacja obowiązków zawodowych i pozazawodowych Korekcja znaczenia pracy w odniesieniu do innych sfer życiowych Techniki samoobserwacji i samowzmacniania Trening komunikatywny Coaching Trening radzenia sobie ze stresem Terapia racjonalno – emotywna Techniki niwelowania zaburzeń poznawczych oparte na terapii poznawczej Źródło: T. Rongińska, W. Gaida, Strategia radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej, Zielona Góra 2001, s. 28. W tabeli nie zostały zamieszczone typ G oraz typ S, ponieważ odzwierciedlają one pozytywny stosunek do pracy i powinno się je jedynie podtrzymywać i wzmacniać oraz motywować i aktywizować. 156 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Kilka uwag dla pracowników socjalnych 1. Bądź dla siebie łagodny. 2. Zmieniaj swoją codzienną rutynę, kiedy tylko jest to możliwe. 3. W drodze do domu skup się na tym, co dobrego wydarzyło się w ciągu dnia. 4. Nie odbieraj telefonów od klientów poza godzinami pracy. 5. Unikaj rozmów o pracy w domu, wśród znajomych, a już z cała pewnością nie rozmawiaj o swoich klientach. 6. Korzystaj ze wsparcia kolegów, zwłaszcza jeśli czujesz się zmęczony lub odczuwasz niepokój. 7. Dokonuj rozróżnienia między narzekaniem, które przynosi ulgę, od narzekania, które wywołuje w Tobie wzmożone napięcie. 8. Pamiętaj, że czasami nawet jeśli bardzo chcesz pomóc, są rzeczy niezależne od ciebie; są rzeczy, na które nie masz wpływu. 9. Nie musisz przenosić gór ani też znać przepisu na każdy zgłaszany przez klienta problem; czasem wystarczy po prostu być, wysłuchać i wesprzeć słowem oraz gestem. 10.Zaplanuj sobie w ciągu tygodnia chociażby jeden dzień całkowitego wycofania (w tym również wycofania emocjonalnego) z pracy. 11.Nie narzucaj sobie obowiązku, że powinieneś wszystko wiedzieć i wszystko przewidzieć. 12. Pamiętaj, że jest różnica między słowem „muszę”, a słowem „mogę”. 12.Używanie słowa „nie” nie oznacza, że kogoś nie szanujesz lub ten ktoś nie będzie ciebie szanować. Podsumowanie 1. Wypalenie zawodowe najczęściej nie jest konsekwencją sporadycznych traumatycznych zdarzeń, lecz następującym powoli wyniszczaniem psychicznym. 2. Wypalenie zawodowe jest procesem, na który składają się trzy stadia: stadium ostrzegawcze, stadium nasilenia objawów oraz stadium chronicznego stresu. 3. Deprymującym czynnikiem w pracy interwenienta jest tzw. opór klienta przed zmianą, niechęć uczestnictwa w terapii, bierna agresja – a więc zachowania, które nie pozwalają pracownikowi „dotrzeć” do problemu oraz zdiagnozować głównej jego trudności. 4. Traumatyzacja pośrednia występuje wówczas, kiedy pracownik, w sposób pośredni odczuwa silną destabilizację emocjonalną. Upraszczając, nie trzeba samemu przeżyć traumy, aby równie silnie i boleśnie ją odczuwać. 5. Istnieje wiele czynników, mających wpływ na sferę emocjonalną pracowników socjalnych – należą do nich przede wszystkim: nadmierne zaangażowanie emocjonalne, nieprawidłowa organizacja pracy, a w szczególności nielimitowany czas pracy, brak odpoczynku, błędy organizacyjne w miejscu pracy, brak procedur jasnego działania, niejasność informacji. 6. Pomagający muszą też pamiętać o sobie – pomaganie ma bowiem swoje granice. Zalecana literatura A. Krawulska – Ptaszyńska, Wypalenie zawodowe nauczycieli, Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze, nr 8/1996. A. Lipowska-Teutsch, Zagadnienia skutków stresu i metod przeciwdziałania im w pracy służb emergencyjnych [w:] D. Kubacka – Jasiecka, A. Lipowska – Teutsch (red.), Oblicza kryzysu i pracy interwencyjnej ,Wydawnictwo ALL, Kraków 1997 S.M. Litzke, H. Schuh, Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, GWP, Gdańsk 2007 Ch. Maslach, Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej [w:] H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, PWN, Warszawa 2006 T.Rongińska, W.Gaida, Strategia radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej, WSP, Zielona Góra 2001 W. Świętochowski, Wypaleni ludzie, Charaktery, nr 1/2001 157 Podsumowanie Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych jest związana z wykonywaniem wielu czynności o charakterze psychologicznym, a działania podejmowane przez pracownika socjalnego są kierowane do klientów z zaburzeniami równowagi psychicznej. Niniejsza książka miała na celu przybliżenie pracownikom socjalnym zasad prowadzenia interwencji kryzysowej z zachowaniem obowiązujących w Polsce standardów. Każdy rozdział zawiera wiele przykładów, aneksów oraz zasad postępowania pracownika w roli interwenienta w rożnych sytuacjach kryzysowych, ze szczególnym uwzględnieniem aspektu psychologicznego. Książka składa się z trzech głównych rozdziałów, przy czym każdy rozdział zawiera szereg podrozdziałów. Stanowią one opis konkretnych sytuacji i czynności, jakie powinien podejmować pracownik socjalny w pracy z tą szczególnie trudną grupą odbiorców. W rozdziale pierwszym zostało poddane analizie znaczenie kryzysu emocjonalnego, możliwość jego zdiagnozowania oraz diagnoza stanów transkryzysowych pracownika socjalnego. W rozdziale tym zostały przedstawione również sposoby prowadzenia rozmów z dziećmi, diagnoza PTSD i ASD, procedury reagowania w przypadku kryzysów utraty, żałoby, rozwodu rodziców i sposobów edukowania rodziców o możliwościach prowadzenia rozmowy z dzieckiem. Została nadto omówiona procedura postępowania interweniującego na wypadek wystąpienia konkretnego rodzaju przemocy, począwszy od przemocy fizycznej, przez seksualną, a na ekonomicznej kończąc. W następnej kolejności zostały przedstawione kryzysy suicydalne, łącznie z podziałem zachowań autodestrukcyjnych i adekwatnie do tych zachowań, działania pracownika socjalnego. 159 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych ma również zastosowanie w oświatowej instytucji jaką jest szkoła i związane z tym miejscem problemy emocjonalne uczniów. Okazuje się bowiem, że pracownik socjalny może służyć profesjonalną pomocą w szkole, pokazując zasady interwencji w sytuacji, np. śmierci i przemocy ukrytej wśród uczniów. Rozdział trzeci zawiera z kolei szereg ustaleń terminologicznych i praktycznych działań, które powinny być podejmowane przez pracowników socjalnych, ale w celu ochrony samych siebie przed kryzysem wypalenia zawodowego oraz przed przemocą ze strony agresywnych klientów pomocy społecznej. W pracy wielokrotnie znajdują się odwołania do pracy z klientami w interwencji kryzysowej i są to rzeczywiste rozmowy, w których w celu uniemożliwienia identyfikacji, zostały jedynie zmienione imiona. Prowadzącym interwenientem jest osoba pod nazwą: „Pracownik Socjalny”. W opracowaniu zamiennie jest używane słowo „ofiara” z „osobą doświadczającą przemocy” oraz „sprawca” z „osobą doświadczającej przemocy”. Spis rysunków Rysunek 1. Źródło powstania kryzysu ���������������������������������������������������� 20 Rysunek 2. Trójkąt emocji klienta w kryzysie �������������������������������������������� 21 Rysunek 3. Modele rodzajów kryzysów emocjonalnych ����������������������������� 24 Rysunek 4. Poznawcza konceptualizacja problemów u kobiety doświadczającej przemocy z wyuczoną bezradnością ���������������� 35 Rysunek 5. Rodzaje pytań/sformułowań w interwencji kryzysowej ���������������� 43 Rysunek 6. Spirala przemocy i przymusu ������������������������������������������������ 74 Rysunek 7. Plan interwencji ���������������������������������������������������������������� 87 Rysunek 8. Formularz znaków bezpieczeństwa �������������������������������������� 104 Rysunek 9. Przykładowy formularz znaków bezpieczeństwa ���������������������� 103 Rysunek 10. Plan interwencji w przypadku samobójstw ��������������������������� 120 Rysunek 11. Rodzaje cyberprzemocy �������������������������������������������������� 135 161 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 162 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Spis tabel Tabela 1. Ogólne idee interwencji kryzysowej ����������������������������������������� 36 Tabela 2. Sześcioetapowa strategia interwencji kryzysowej ������������������������� 37 Tabela 3. Model sześciu kroków interwencji kryzysowej jednej sesji (podejście dyrektywne) ����������������������������������������������������������������������� 52 Tabela 4. Model sześciu kroków interwencji kryzysowej kilku sesji (podejście dyrektywne) ��������������������������������������������������������� 53 Tabela 5. Cechy pracownika socjalnego jako interwenienta ������������������������� 57 Tabela 6. Etapy procesu żałoby ������������������������������������������������������������ 59 Tabela 7. Symptomy i przeżycia w fazach żałoby �������������������������������������� 63 Tabela 8. Poziom zrozumienia rozwodu rodziców przez dziecko ������������������� 69 Tabela 9. Wymiary typologii zachowań agresywnych ��������������������������������� 73 Tabela 10. Rodzaje pytań do form doznawanej przemocy dla dorosłych ��������� 91 Tabela 11. Definicje grup eksperckich ���������������������������������������������������� 95 Tabela 12. Klasyfikacja objawów przemocy seksualnej według F.Sink ����������� 101 Tabela 13. Policyjne statystyki zamachów samobójczych zakończonych zgonem ������������������������������������������������������ 108 Tabela 14. Zestawienie aspektów powstania syndromu presuicydalnego ������ 117 Tabela 15. Klient w opinii badanych pracowników socjalnych��������������������� 128 Tabela 16. Typy ryzyka oraz możliwości zapobiegawcze���������������������������� 156 163 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 164 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Bibliografia Antonowsky A., Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, Fundacja IPN, Warszawa 1995. Bokszczanin A., Psychologiczne konsekwencje powodzi u dzieci i młodzieży, „Psychologia Wychowawcza” 2000, nr 2 – 3, s. 172 – 181, za: J. Jagieła, Kryzys w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Wydawnictwo „Rubikon”, Kraków 2009. Browne K., Herbert M., Zapobieganie przemocy w rodzinie, PARPA, Warszawa 1999. Butcher J.N., Koss M.P., Badania nad psychoterapią krótkoterminową i kryzysową, IpiN, Warszawa 1990. Cabalski M., Przemoc stosowana przez kobiety, Impuls, Kraków 2014. Caplan C., Emotional Crisis [w:] M. Deutsch, H. Fishbein (red.), The Encyclopedia of Mental Health, Basic Books, New York 1963. Collins B.G., Collins T.M., Crisis and trauma Developmental – Ecological Intervention. Boston, New York, Lahasha Press, Houghton Mifflin Company, 2005. Collins G.R., Sexual misconduct in counseling, Free Press, New York 1995. Dambach K. E., Mobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej, GWP, Gdańsk 2003. Dąbrowska M., Problematyka wypalenia zawodowego. Psychologiczne i społeczne skutki oraz metody przeciwdziałania [w:] M.Sędzicki (red.) Rodzina i dziecko w obszarze pracy socjalnej, Wydawnictwo APS, Warszawa 2010. Dudek B., Zaburzenia po stresie traumatycznym, GWP, Gdańsk 2003. Erikson E. [w:] C.S. Hall, G. Lindzey, J.B. Campbell, Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2010. Faller K. (1993), Child Sexual Abuse: Intervention Treatment Issues, Department of Health and Human Services Administration for Children and families U.S., za Z. Lew – Starowicz, Przemoc seksualna, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 1992 165 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Fengler J., Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej, GWP, Gdańsk 2000. Finkelhor D., Child sexual abuse. New Theory and Research, Free Press, New York, 1984. Forward S., Toksyczni rodzice, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co, Warszawa 1994. Goldstein E. G., Zaburzenia z pogranicza. Modele kliniczne i techniki terapeutyczne, GWP, Gdańsk 2003. Golińska L., Rodzina i praca w warunkach kryzysu, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2011. Gruszkowska M., Społeczne i psychologiczne uwarunkowania agresywności młodzieży w okresie adolescencji [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe. Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Warszawa 2004. Herman J.L., Przemoc: uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 1998. Hołyst B., Kryminologia, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1994. Hołyst B., Rezygnacja z życia, [w:] B. Hołyst, Na granicy życia i śmierci, Agencja Wydawnicza Cinderella books, Warszawa 1996. James R. K., Gilliland B.E., Strategie interwencji kryzysowej, PARPA, Warszawa 2010. Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2006. Kałka I., Dzieci krzywdzone i wykorzystane seksualnie, Wydawnictwo Projekt – Kom, Sosnowiec 2007. Kamińska K., Dobro dziecka w dyskursie państwo – rodzina, inaczej o przemocy domowej, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2010. Kirwil L., Agresja szkolna jako rodzaj agresji aktywnej, [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004. Kita S., Pierwsza mądra pomoc. Co to właściwie jest interwencja kryzysowa i jak ją stosować w szkole? Poradnik Psychologiczny Polityki Ja My Oni nr 8/2013. Kita S., Przemoc w rodzinie i co dalej? Diagnoza i pomoc w kryzysie, [w:] Prawne, administracyjne i etyczne aspekty wychowania w rodzinie, t.1, S. Bębas, E. Jasiuk (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Handlowej w Radomiu, Radom 2011. Kita S., Rozwodowe dzieci. Jak pomóc dziecku przeżyć żal po stracie pełnej rodziny? Poradnik Psychologiczny Polityki Ja My Oni nr 12/2014. Kita S., Szok, smutek, sens. Dlaczego po śmierci bliskiego trzeba odłożyć żałobę i trzeba z niej wyjść?, Poradnik Psychologiczny Polityki Ja My Oni, 10/2014. Kluczyńska S., Przemoc seksualna wobec dzieci, „Niebieska linia”, nr 3/2002. 166 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Kmiecik – Baran K., Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno – psychologiczne, PWN, Warszawa 1999. Kosyrz Z., Przejawy manipulacji, przemocy i nietolerancji w szkole, [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004. Krahe B., Agresja, GWP, Gdańsk 2005. Krasiejko I., Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, cz. 1, „Pracownik Socjalny” nr 3/2011. Krasiejko I., Znaki Bezpieczeństwa – koncepcja pracy w ochronie dzieci przed maltretowaniem i zaniedbywaniem, cz. 2, „Pracownik Socjalny” nr 4/2011. Krawulska – Ptaszyńska A., Wypalenie zawodowe nauczycieli, [w:] Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze, nr 8/1996. Kubacka – Jasiecka D., Autoagresja i autodestrukcja z perspektywy obronno – adaptacyjnych dążeń, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006. Kubacka – Jasiecka D., Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010. Kudłacik K., Stres przyczyną wypalenia zawodowego pracowników socjalnych, „Wspólne tematy” Nr 11–12/2011. Kwieciński Z., Ukryta przemoc jako postawa racjonalności funkcjonowania szkoły, [w:] Socjopatologia edukacji, red. Z. Kwieciński, MWN, Olecko 1995. Olech A., Łuczyńska M., Pracownicy socjalni w Polsce – portret zbiorowy, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2013. Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, wyd. 2, Wydawnictwo Graffiti BC, Toruń 1999. Lazarus A., [w:] J.O. Prochaska, J.C. Norcross, Systemy psychoterapeutyczne. Analiza transteoretyczna, IPZ, Warszawa 2006. Lew – Starowicz Z., Zespół maltretowanego męża, „Problemy rodziny”, 31/1992. Lipowska-Teutsch A., Zagadnienia skutków stresu i metod przeciwdziałania im w pracy służb emergencyjnych, [w:] D. Kubacka – Jasiecka, A. Lipowska – Teutsch (red.), Oblicza kryzysu i pracy interwencyjnej ,Wydawnictwo ALL, Kraków 1997. Litzke S.M., Schuh H., Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, GWP, Gdańsk 2007. Łopaciński M., Przyczyny i formy zachowań agresywnych w szkole – wnioski z obserwacji, [w:] A. Rejzner, Agresja w szkole – spojrzenie wieloaspektowe, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2004. 167 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Makaruk K., Multiwiktymizacja. Wyniki ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci, [w:] Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, Fundacja „Dzieci Niczyje”, Warszawa 2013. Marynowicz – Hetka E., Dziecko w rodzinie problemowej. Pomoc w rozwoju, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1987. Marzec – Holka K., Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno – kryminologiczne, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2011. Maslach Ch., Wypalenie w perspektywie wielowymiarowej, [w:] H. Sęk (red.), Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, PWN, Warszawa 2006. Mazur J., Przemoc w rodzinie: teoria i rzeczywistość, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002. Millon T., Davis R., Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, IPZ, Warszawa 2005. Plak J. (red.), Psychologia kryzysu i interwencji kryzysowej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2012. Ostrowska A., Śmierć w doświadczeniu jednostki i społeczeństwa, Wydawnictwo IfiS PAN, Warszawa 1997. Podlewska J., Sobierajska W., Prawna ochrona dzieci przed cyberprzemocą, [w:] Jak reagować na cyberprzemoc. Poradnik dla szkół, red. Ł. Wojtasik, Fundacja „Dzieci Niczyje”, Warszawa 2009. Pospiszyl I., Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2009. Pyżalski J., Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowanie młodzieży, Impuls, Kraków 2010. Rongińska T., Gaida W., Strategia radzenia sobie z obciążeniem psychicznym w pracy zawodowej, WSP, Zielona Góra 2001. Ringel E., Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie, Wydawnictwo Glob, Szczecin 1987. Sajkowska M., Wykorzystanie seksualne dzieci, „Dziecko krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, 1/2010, s. 12. Salber P.R., Taliaferro E.M., O przemocy domowej. Poradnik dla lekarza pierwszego kontaktu. Jak stawiać pytania, by rozpoznać problem i ocalić czyjeś życie, PARPA, Warszawa 1998. Sapolski R., Dlaczego zebry nie mają wrzodów ? Psychofizjologia stresu, PWN, Warszawa 2010. Sęk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, PWN, Warszawa 2011. 168 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Sęk H., Cieślak R., Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, PWN, Warszawa 2004. Świętochowski W., Wypaleni ludzie, Charaktery, nr 1/2001. Szmagalski J., Stres i wypalenie zawodowe pracowników socjalnych, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2009. Tański M., Szelągowska A., Milewski R., Kordasiewicz S., Rolirald M., Dziecko w rozwodzie, poradnik dla rodziców, Fundacja „Partners” Polska, Warszawa 2005. Terelak J., Psychologia stresu, Wydawnictwo „Branta”, Bydgoszcz 2001. Tucholska S., Psychologiczne aspekty doświadczania żałoby, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin 2009. Turnell A., Edwards S., Signs of Safety: a solution and safety oriented approach to child protection, WW. Norton@ Company, New York – London, 1999. Urban B., Agresja młodzieży i odrzucenie rówieśnicze, PWN, Warszawa 2012. Walker L.E., The Battered Women. Raper and Row. New York, Springer, [w:] I. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994. Yalom I., Patrząc w słońce. Jak przezwyciężyć grozę śmierci, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 2008. 169 Aneks 1: Źródła kryzysu – diagnoza (kafeteria problemów)119 1. Przemoc ze strony bliskich: a. fizyczna, b. psychiczna, c. ekonomiczna, d. seksualna, e. wyrzucenie z mieszkania f. zaniedbanie osób zależnych, g. stalking, h. inne(jakie?) 2. Przemoc ze strony obcych: a. napaść, b. bójka, c. seksualna, d. stalking, e. inne(jakie?) 3. Osoba stosująca przemoc lub sprawca przemocy. 4. Zdarzenia traumatyczne dotyczące grup lub społeczności: a. katastrofy, b. klęski żywiołowe. 5. Stany suicyidalne: a. myśli samobójcze, b. tendencje samobójcze, c. ostry stan samobójczy, d. stan po próbie samobójczej. 6. Choroba: Źródło: Częstochowskie Centrum Interwencji Kryzysowej w Częstochowie. 119 171 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych a. własna, b. osoby bliskiej. 7. Uzależnienie od alkoholu: a. własne, b. osoby bliskiej. 8. Uzależnienie od narkotyków: a. własne, b. osoby bliskiej. 9. Inne uzależnienia(jakie?) a. własne, b. osoby bliskiej. 10. Problemy mieszkalne: a. złe warunki mieszkaniowe, b. zadłużenie mieszkaniowe, c. zagrożenie eksmisją, d. eksmisja, e. bezdomność. 11. Problemy zawodowe: 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 172 a. mobbing, b. inne, (jakie?) Trudności ekonomiczne. Kryzys w związku. Zdrada partnerska. Separacja. Rozwód. Rozstanie z bliską osobą. Konflikt z bliskimi: a. Konflikt małżeński/partnerski, b. konflikt rodzinny, c. konflikt z dorosłymi dziećmi. Trudności adaptacyjne do nowej sytuacji życiowej (jakie?) Problemy emocjonalne (zaburzenia przeżywania) (jakie?) Problemy dorastania. Trudności szkolne. Problemy wychowawcze. Problemy w rodzinach zastępczych i adopcyjnych. Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych 25. 26. 27. 28. Walka o odzyskanie władzy rodzicielskiej. Ofiara handlu ludźmi. Kryzys wartości. Inne (jakie?). 173 Aneks 2: Karta klienta Ośrodka Interwencji Kryzysowej120 . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................... (Pieczątka placówki) KARTA KLIENTA Częstochowskiego Centrum Interwencji Kryzysowej . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................... NR KARTY KLIENTA/ROK . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................... KATEGORIA PROBLEMU DATA PIERWSZEGO KONTAKTU: ������������������������������������������������������������� OSOBA PROWADZĄCA INTERWENCJĘ ����������������������������������������������������� OSOBA PROWADZĄCA ������������������������������������������������������������������������ DANE KLIENTA/KLIENTKI Imię i nazwisko���������������������������������������������������������������������������������� Data urodzenia���������������������������������������������������������������������������������� Numer PESEL������������������������������������������������������������������������������������ Adres zameldowania��������������������������������������������������������������������������� Aktualny adres zamieszkania����������������������������������������������������������������� Telefon do kontaktu���������������������������������������������������������������������������� Stan cywilny:������������������������������������������������������������������������������������� Wykształcenie oraz rodzaj ukończonej szkoły:�������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Czy Pan/Pani pracuje? Źródło utrzymania: Tak Nie Karta klienta pomocy społecznej opracowana przez Częstochowskie Centrum Interwencji Kryzysowej w Częstochowie. 120 175 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych pensja (zakład prywatny/zakład państowy) dochód z własnej działalności emerytura renta na utrzymaniu współmałżonka/partnera/rodziców zasiłek dla bezrobotnych pomoc społeczna inne������������������������������������������������������������������������������������������������ Niepełnosprawność: Nie Tak Stopień������������������������������������������������������������������������������������������� OBRAZ RODZINY KLIENTA/KLIENTKI Charakterystyka rodziny: Liczba osób w rodzinie:������������������������������������������������������������������������ Członkowie rodziny (stopień pokrewieństwa):�������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Liczba oraz wiek dzieci w rodzinie:���������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Inne ważne informacje o rodzinie: Niepełnosprawność członków rodziny (stopień niepełnosprawności):������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Warunki mieszkaniowe:������������������������������������������������������������������������ ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Inne ważne informacje:������������������������������������������������������������������������ ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� DIAGNOZA SYTUACJI KRYZYSOWEJ GRUPA RYZYKA: ryzyko niskie ������������������������������������������������������������������������������������ ryzyko średnie ���������������������������������������������������������������������������������� ryzyko wysokie ��������������������������������������������������������������������������������� CZY KLIENT JEST OBJĘTY PROCEDURĄ NIENIESKIEJ KARTY: TAK NIE NIE DOTYCZY Opis zgłaszanego problemu (co jest bezpośrednim powodem zgłoszenia się klienta/klientki? Należy formułować tak jak klient/klientka).��������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� 176 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Wcześniejsze rozpoznanie (na podstawie posiadanej dokumentacji):��������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Opis stanu psychicznego i fizycznego klienta/klientki: ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Stan w kryzysie: a) reakcja kryzysowa: ......... b) kryzys chroniczny stan bez objawów kryzysu, stadium reorganizacji, stadium alarmu, stadium dekompensacji. Czy istnieje realna grupa wsparcia klienta/klientki? TAK NIE BRAK DANYCH. Oczekiwania klienta/klientki:������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Zasoby klienta/klientki, które sprzyjają rozwiązaniu kryzysu: ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Proponowane formy pomocy: a) wsparcie, b) poradnictwo specjalistyczne: • • • • • • interwencja jednej sesji, interwencja kilku sesji, poradnictwo rodzinne, konsultacja psychiatryczna, poradnictwo pedagogiczne, poradnictwo psychologiczne. 177 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych c) terapia: • indywidualna, • grupowa, • par/małżeńska, • rodzinna. d) uczestnictwo w grupie wsparcia. e) zakwaterowanie w hostelu. f ) pomoc prawna. g) zajęcia psychoedukacyjne. h) zajęcia edukacyjno – korekcyjne. i) inne formy pomocy ������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Efekt pierwszej interwencji: • pozostaje w kontakcie z CCIK, • propozycja kontaktu z CCIK, • pozostaje w hostelu CCIK, • przekazanie do innej instytucji, • kontakt zakończony. Przekazanie sprawy do załatwienia przez ine instytucje (należy wskazać właściwe instytucje) ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Uwagi/inne/co jeszcze powinniśmy wiedzieć: ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Częstochowa, dn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (podpis osoby prowadzącej interwencję) OŚWIADCZENIE OSOBY KORZYSTAJĄCEJ Z POMOCY W CZĘSTOCHOWSKIM CENTRUM INTERWENCJI KRYZYSOWEJ Oświadczam, iż zgodnie z Ustawą o ochronie danych osobowych z dnia 178 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych 29.08.1997 r. (Dz. U. Nr 133, poz.883) oraz w celu realizacji zadań CCIK kierującego się wyłącznie dobrem osób doświadczających kryzysu, wyrażam zgodę na zbieranie, utrwalanie i przechowywanie moich danych osobowych oraz ich pozyskiwanie w instytucjach służby zdrowia, pomocy społecznej, policji i organizacjach o podobnym zakresie działania. Pouczenie: osoba składająca niniejsze oświadczenie ma prawo wglądu do swoich danych oraz do ich uzupełniania, sprostowania, a także pisemnego, umotywowanego żądania zaprzestania przetwarzania jej danych. . . . . . . . . . . . . . . . . . ........... (Miejscowość, data) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Czytelny podpis klienta/klientki) 179 Aneks 3: Porady dla prowadzących interwencję 1. Komunikuj i wyrażaj emocje. Pracuj i odpoczywaj, wybaczaj sobie, rób sobie drobne przyjemności. To wszystko sprawi, że poczujesz się dobrze z samym sobą, a to jest pierwszy i podstawowy warunek, by otworzyć się na klientów. 2. Znajdź dla siebie czas. Czasami nie jest to łatwe, ale warto go wygospodarować. 3. Pytaj, ale nie wypytuj. Okaż zainteresowanie tym, co klient myśli, czuje, czego doświadczał w sytuacjach trudnych. Pokaż, że jego sprawy nie są Ci obojętne i że się o niego troszczysz. To bardzo umacnia relację. 4. Słuchaj. Pozwól się wypowiedzieć drugiej osobie. Kiwaj głową, dawaj sygnały, że rozumiesz klienta, używając zwrotów potwierdzających, takich jak „yhm”. To zachęca rozmówcę do kontynuowania wypowiedzi. Niejednokrotnie możliwość opowiedzenia ze szczegółami o swoich kłopotach przynosi ulgę i pozwala nabrać do nich dystansu. Bądź dobrym słuchaczem. 5. Wyobraź sobie siebie na miejscu klienta. Zadaj sobie w myślach pytanie „Co ja bym czuł w tej sytuacji?”, „Co bym zrobił?”. Staraj się zrobić to dokładnie, spróbuj znaleźć się w czyjejś skórze i zobacz świat z innej perspektywy. Łatwiej Ci będzie wtedy zrozumieć świat osoby, której pomagasz. 6. Dawaj rady, ale nie pouczaj. Bądź taktowny, delikatny. Czasami klient chce porozmawiać, potrzebuje możliwości wypowiedzenia się, a nie gotowych rozwiązań podanych na tacy. 7. Chwal. Podkreślaj zalety klienta i jego zasoby, dzięki którym jest w stanie stawić czoła swoim problemom. To doda mu sił i motywacji do działania, sprawi, że wzrośnie jego samoocena. 8. Nie bagatelizuj. To, co dla Ciebie nie stanowi problemu, dla innych może być wyzwaniem i odwrotnie. Rozmówca może poczuć się gorszy i pomyśleć, że jego trudności życiowe są błahe i mało ważne dla Ciebie. 181 9. Zadawaj sobie, a nie klientowi pytanie „Dlaczego”. Zanim bowiem wydasz jakiś osąd, przeprowadzisz krytykę, zezłościsz, spróbuj wymyślić 10 innych powodów, dlaczego klient postąpił tak, a nie inaczej. 10. Zapamiętuj szczegóły. Jeśli nie jesteś w stanie, zapisz je. 11. Pomagaj. Nie wyręczaj, nie rób nic na siłę ale oferuj swoją pomoc. Zaznaczaj, że jesteś blisko i można na Ciebie liczyć, że zawsze może z Tobą rozmawiać. Aneks 4: Diagnoza zespołu stresu pourazowego PTSD (według DSM IV)121 Kryterium A I. Narażenie na zdarzenie traumatyczne (warunek: obecne dwie poniższe cechy): 1. [ ] Doświadczenie, bycie świadkiem wydarzenia lub uczestniczenie w zdarzeniu z elementami zagrożenia życia, odniesienia poważnych ran, zagrożenia własnej lub cudzej nietykalności cielesnej. 2. [ ] Reakcja zawierała strach, przerażenie, bezsilność lub bezradność. Kryterium B II. Powtórne przeżywanie zdarzenia traumatycznego (warunek: poprzez co najmniej jeden z wymienionych sposobów): 1. [ ] Powracające natarczywe wspomnienia: obrazy, myśli lub wyobrażenia percepcyjne. 2. [ ] Powracające koszmarne sny o wydarzeniu. 3. [ ] Nagłe uczucie lub działanie, jakby wydarzenie znów miało miejsce: iluzje, halucynacje, flashbacki. 4. [ ] Silne napięcie, cierpienie wywołane każdym wspomnieniem o wydarzeniu, czy też przedmiotem, który się z tą rzeczą kojarzy. 5. [ ] Reakcje fizjologiczne na wydarzenia symbolizujące lub przypominające pewne aspekty urazu. Źródło: S. Kluczyńska, Materiały Szkoleniowe SPPwR w IPZ, Warszawa 2011. 121 183 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Kryterium C III. Uporczywe unikanie bodźców związanych z wydarzeniem lub ogólna utrata wrażliwości na bodźce (warunek: co najmniej trzy z następujących przejawów): 1. [ ] Unikanie myśli, uczuć, rozmów związanych z wydarzeniem. 2. [ ] Unikanie działań, miejsc lub ludzi, które mogłyby wywołać wspomnienie o wydarzeniu. 3. [ ] Niemożność przypomnienia sobie ważnych aspektów zdarzenia traumatycznego. 4. [ ] Wyraźne zmniejszenie zainteresowania ważnymi działaniami i ograniczenie udziału w nich. 5. [ ] Uczucie obojętności, chłodu, wyobcowania. 6. [ ] Ograniczenie życia uczuciowego (niemożność przeżywania przyjemnych uczuć). 7. [ ] Poczucie braku perspektyw na przyszłość (kariera, małżeństwo, dzieci, starość). Kryterium D IV. Utrzymujące się objawy zwiększonego pobudzenia (warunek: co najmniej dwa): 1. [ ] Trudności z zasypianiem, sen płytki – częste przebudzenia. 2. [ ] Drażliwość lub wybuchy gniewu. 3. [ ] Trudności z koncentracją. 4. [ ] Nadmierna czujność. 5. [ ] Przesadne reakcje na bodziec. Kryterium E V. Czas trwania zaburzenia (symptomy B,C,D): 1. [ ] Powyżej jednego miesiąca (warunek rozpoznania PTSD). 2. [ ] Do trzech miesięcy (postać ostra). 3. [ ] Ponad trzy miesiące (postać przewlekła). 4. [ ] Pojawienie się symptomów po szóstym miesiącu do narażenia na stresor (postać z odroczonym początkiem). Kryterium F VI. Stan po zdarzeniu traumatycznym charakteryzuje (warunek: jeden z trzech): 5. [ ] Upośledzenie funkcjonowania społecznego. 184 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych 6. [ ] Upośledzenie funkcjonowania zawodowego. 7. [ ] Upośledzenie funkcjonowania w innych obszarach. ROZPOZNANO PTSD 1. TAK [ ], gdyż rozpoznano następujące objawy: I. 1 i 2 II. jeden z pięciu III. trzy z siedmiu IV. dwa z pięciu V. jeden z czterech VI. jeden z trzech 2. NIE [ ] WYWIAD DLA ZESPOŁU OSTREGO STRESU (WEDŁUG DSM IV) Data wywiadu: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Data urazu: ����������������������������������� Opis urazu: �������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� Uwagi o stanie klienta ������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ����������������������������������������������������������������������������������������������������� KRYTERIUM A 1) Kiedy wydarzyło się traumatyczne zdarzenie, czy myślałeś, że ty lub ktoś inny odniesie poważne rany lub zginie? 2a) Kiedy wydarzyło się traumatyczne zdarzenie, czy byłeś bardzo przestraszony? 2b) Kiedy wydarzyło się traumatyczne zdarzenie, czy czułeś, że nic nie może poradzić? NIE 0 TAK 1 0 1 0 1 Jeśli pozycja (1) i pozycja (2a) oraz/lub pozycja (2b) są kodowane 1, kryterium A jest spełnione. 185 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych Kryterium A spełnione Tak Nie KRYTERIUM B 1) Czy podczas lub po zdarzeniu czułeś się jakby odrętwiały lub odseparowany od własnych uczuć? 2) Czy podczas lub po zdarzeniu czułeś się mniej świadomy swojego otoczenia? 3) Czy podczas lub po zdarzeniu świat wokół ciebie wydawał się nierealny? 4) Czy podczas lub po zdarzeniu czułeś się oddzielony od swojego „ja” albo czułeś, jakbyś patrzył na siebie z zewnątrz? 5) Czy nie byłeś w stanie przypomnieć sobie ważnych momentów traumatycznego zdarzenia? NIE 0 TAK 1 0 1 0 1 0 1 0 1 Dla pozycji zakodowanych 1 zapytaj: Kiedy zacząłeś mieć takie problemy? Kiedy ostatni raz doświadczyłeś tych trudności? Jeżeli 3 lub więcej pozycji zakodowano 1, kryterium B jest spełnione. Kryterium B spełnione Tak Nie KRYTERIUM C 1) Czy przypominasz sobie zdarzenie traumatyczne, nawet kiedy tego nie chcesz? 2) Czy powtarzają się złe sny lub koszmary na temat zdarzenia traumatycznego? 3) Czy zdarza ci się nagle zachowywać lub czuć, jakby zdarzenie miało znowu nastąpić? 4) Czy jesteś bardzo zdenerwowany, gdy ktoś przypomina ci o zdarzeniu traumatycznym? NIE 0 TAK 1 0 1 0 1 0 1 Dla pozycji zakodowanych 1 zapytaj: Kiedy zacząłeś mieć takie problemy? Kiedy ostatni raz doświadczyłeś tych trudności? Jeżeli którakolwiek z pozycji jest zakodowana 1, kryterium C jest spełnione. Kryterium C spełnione Tak Nie KRYTERIUM D 1) Czy starasz się unikać myśli o traumatycznym zdarzeniu? 2) Czy unikasz rozmów o traumatycznym zdarzeniu? 3) Czy unikasz miejsc, ludzi lub czynności, które przypominają ci traumatyczne zdarzenie? 186 NIE 0 TAK 1 0 1 0 1 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych 4) Czy próbujesz nie cierpieć, nie denerwować się z powodów traumatycznego zdarzenia? 0 1 Dla pozycji zakodowanych 1 zapytaj: Kiedy zacząłeś mieć takie problemy? Kiedy ostatni raz doświadczyłeś tych trudności? Jeżeli którakolwiek z pozycji jest zakodowana 1, kryterium D jest spełnione. Kryterium D spełnione Tak Nie KRYTERIUM E NIE 0 TAK 1 1) Czy od czasu zdarzenia traumatycznego miałeś trudności ze snem? 0 1 2) Czy od czasu zdarzenia traumatycznego jesteś bardziej nerwowy lub traciłeś panowanie nad sobą częściej niż zwykle? 0 1 3) Czy od czasu zdarzenia traumatycznego miałeś trudności z koncentracją? 0 1 4) Czy od czasu zdarzenia traumatycznego dużo bardziej uważasz na niebezpieczeństwo lub jesteś dużo bardziej ostrożny? 0 1 5) Czy od czasu zdarzenia traumatycznego jesteś bardziej strachliwy albo łatwiej wzdrygasz się na zwykłe hałasy? 0 1 6) Czy jeśli ktoś lub coś przypomina ci o zdarzeniu, pocisz się, drżysz lub serce bije si szybciej? Dla pozycji zakodowanych 1 zapytaj: Kiedy zacząłeś mieć takie problemy? Kiedy ostatni raz doświadczyłeś tych trudności? Jeżeli którakolwiek z pozycji jest zakodowana 1, kryterium E jest spełnione. Kryterium E spełnione Tak Nie KRYTERIUM F 1) Czy bywałeś bardzo zdenerwowany objawami, których doznajesz od czasu traumatycznego zdarzenia? 2) Czy problemy, które wystąpiły w wyniku zdarzenia, uniemożliwiają ci normalne życie towarzyskie lub rozmowy z ludźmi? 3) Czy problemy, które wystąpiły w wyniku zdarzenia, uniemożliwiają ci wykonywanie pracy? 4) Czy problemy, które wystąpiły w wyniku zdarzenia, uniemożliwiają ci wykonywanie innych niezbędnych czynności? NIE 0 TAK 1 0 1 0 1 0 1 Dla pozycji zakodowanych 1 zapytaj: Kiedy zacząłeś mieć takie problemy? Kiedy ostatni raz doświadczyłeś tych trudności? Jeżeli którakolwiek z pozycji jest zakodowana 1, kryterium F jest spełnione. Kryterium F spełnione Tak Nie 187 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych KRYTERIUM G 1) Czy zażywałeś lekarstwa, brałeś narkotyki lub piłeś alkohol podczas zdarzenia traumatycznego lub po nim? Tak [1] Nie [0] Jeśli tak, określ kiedy ������������������������������������������������������������������� Jeśli tak, określ, kiedy stało się to ostatni raz ���������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������������������� 2) Czy doznałeś obrażeń głowy lub utraciłeś przytomność w trakcie lub po wydarzeniu traumatycznym? Tak [1] Nie [0] Jeśli tak, określ kiedy ������������������������������������������������������������������� Jeśli tak, określ, kiedy stało się to ostatni raz ���������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������������������� Jeżeli którakolwiek z pozycji została zakodowana 1, rozważ, czy użycie substancji psychoaktywnej lub problem medyczny mogą być odpowiedzialne za wcześniej opisane objawy. Jeśli nie ma dowodów wywołania wcześniej opisanych objawów przez substancje psychoaktywne lub problemy medyczne, kryterium G jest spełnione. Kryterium G spełnione Tak Nie KRYTERIUM H Czy objawy zgłoszone dla poniższych kryteriów trwały dłużej niż 2 dni, a krócej niż 4 tygodnie? Uwaga: kryterium B może wystąpić w trakcie urazu lub po nim. Kryterium C Kryterium D Kryterium E Tak Nie Tak Nie Tak Nie Jeżeli którakolwiek z pozycji została zakodowana 1, kryterium H jest spełnione. Kryterium H spełnione Tak Podsumowanie wyników Nie Kryterium Spełnione TAK 188 NIE Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Kryterium A Kryterium B Kryterium C Kryterium D Kryterium E Kryterium F Kryterium G Kryterium H Kryterium ASD spełnione Tak Nie 189 Aneks 5: Słowniczek Dewiacja – każde zachowanie, które znacznie różni się od norm przyjętych w społeczeństwie Dewiacja pozytywna – naruszenie norm w celu osiągnięcia dobrostanu, rozwoju i pomyślności; jest to rodzaj buntu, skutek pozytywnej reorganizacji Dewiacja negatywna – jest przedmiotem zainteresowania patologii społecznej; jest odstępstwem od obowiązujących norm w społeczeństwie, odstępstwem od nakazu obowiązku, jest szkodliwa i destruktywna zarówno w swoich motywacjach, jak i konsekwencjach Dystres – stres negatywny Eustres – stres pozytywny, mobilizujący do działania Homeostaza – równowaga psychiczna człowieka Introspekcja – oznacza patrzenie do wewnątrz, obserwowanie i analizowanie własnych stanów psychicznych, myśli, uczuć i motywów Koherencja – oznacza spójność (myśli, sądów); poczucie koherencji jest kluczowym pojęciem w koncepcji Aarona Antonovsky’ego, socjologa medycyny; na ten złożony konstrukt, jakim jest poczucie koherencji, składają się trzy wymiary. Pierwszy z nich, wymiar poznawczy, to poczucie zrozumiałości (comprehensibility) wynikające z tego, że człowiek postrzega napływające informacje jako uporządkowane i spójne. Drugi wymiar poznawczo – instrumentalny, dotyczy poczucia zaradności – sterowalności 191 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych (menageability). Człowiek jest przekonany, że za pomocą dostępnych mu zasobów, jest w stanie poradzić sobie z sytuacją. Trzeci wymiar emocjonalno – motywacyjny stanowi poczucie sensowności (meaningfulness) życia. Osoby z wysokim poczuciem sensowności podejmują różne wyzwania w życiu i gotowe są podjąć wysiłek w celu poradzenia sobie z problemami Kryzys chroniczny – przewlekły, trwający nawet kilka lat kryzys, powstały w wyniku wycofania się z jego rozwiązania we wczesnej fazie lub zastosowania nieadekwatnych sposobów jego rozwiązania Kryzys psychologiczny – przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej, wywołany przez krytyczne wydarzenia życiowe. Według Gerarda Caplana ludzie reagują stanem kryzysu, kiedy napotykają przeszkodę w dążeniu do własnych celów życiowych. Kryzys może oznaczać dla człowieka zarówno szansę rozwoju, jak i podwyższoną podatność na zaburzenia psychiczne. Nie wszyscy ludzie, którzy znajdują się w sytuacji zagrożenia reagują kryzysem emocjonalnym. Jest to zależne od posiadanych zasobów i umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami Patologia – nauka o cierpieniu (gr. páthos – choroba, cierpienie, lógos – nauka), nieprawidłowe warunki lub stan biologiczny, w którym nie jest możliwe prawidłowe funkcjonowanie; w psychologii klinicznej i psychiatrii zastosowanie tego terminu służy określeniu takich zaburzeń, które nie obejmują znane czynniki biologiczne Patologia społeczna – wczesna postać teorii dewiacji; według Adama Podgóreckiego patologia społeczna, to rodzaj zachowania, instytucji, struktury, który pozostaje w sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, akceptowanymi w danym społeczeństwie Perseweracja – zjawisko polegające na powtarzaniu i utrzymywaniu się procesów psychicznych, na przykład myśli czy wrażeń; w zachowaniu osób chorych psychicznie często pojawia się objaw polegający na powtarzaniu tych samych słów i zdań Poczucie koherencji – przekonanie o przewidywalności i racjonalności świata oraz własnej sytuacji życiowej, na które składają się następujące komponenty: poczucie zrozumiałości, poczucie zaradności, poczucie sensowności oraz poczucie zaradności 192 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Projekcja – to w wąskim rozumieniu jeden z mechanizmów obronnych, polegający na tym, że własne, niemożliwe do zaakceptowania myśli i impulsy przypisujemy światu zewnętrznemu; mechanizm działa nieświadomie i pozwala obniżyć poziom lęku Przeformułowanie – zabieg stosowany przez interwenientów w celu uporządkowania klientowi poczucia chaosu Psychopatologia – nauka o zaburzeniach psychicznych; dziedzina naukowa obejmująca prace badawcze głównie psychologów, psychiatrów, neurologów, farmakologów Reakcja kryzysowa – zmiany w zakresie emocji, postrzegania, myślenia, zachowania, na skutek krytycznego wydarzenia życiowego lub skumulowania sytuacji stresowych Reakcja posttraumatyczna – zespół zachowań i reakcji emocjonalnych, związanych z przeżywaniem traumatycznego wydarzenia; o zaburzeniu posttraumatycznym można mówić w sytuacji utrzymywania się objawów reakcji posttraumatycznej powyżej sześciu miesięcy Relacja stresowa – zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi między zasobami (możliwościami) jednostki a wymaganiami otoczenia Relacyjność teorii stresu – zależność między tym, jakie zasoby posiada jednostka, a tym, w jaki sposób określa ona swoje położenie, przy czym zauważalny jest tutaj wysoki stopień subiektywności w ocenie takiej relacji Rozwojowe kryzysy życiowe – zmiany wzorów zachowań indywidualnych i w obrębie systemu, związane z normalnym wzrostem i dojrzewaniem człowieka; mogą to być sytuacje związane ze zmianą wyglądu ciała, zawarciem związku małżeńskiego, urodzeniem dziecka, przejściem na emeryturę Ruminacja – rodzaj nawracających, natrętnych, negatywnych myśli Salutogeneza – nowe podejście do zdrowia i jego ochrony. Zdrowie jest tu rozumiane jako proces zachowywania równowagi procesów życiowych. Zależy ono od relacji między postrzeganymi wymaganiami (stresorami), a zasobami i możliwościami 193 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych poradzenia sobie, jakimi człowiek dysponuje. Celem pomocy jest aktywizowanie jednostki w niwelowaniu kryzysów i zapobieganiu ich powstaniu Stres psychologiczny – stan napięcia psychicznego wywołany przez siły lub naciski fizyczne, psychiczne czy społeczne Syndrom maltretowanego dziecka – zespół objawów zaburzeń rozwoju fizycznego i emocjonalnego, powstałych w następstwie doznawania przez dziecko przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej lub zaniedbania przez rodziców lub opiekunów Syndrom maltretowanej kobiety – objawy zaburzeń posttraumatycznych u kobiet doświadczających przemocy ze strony partnera życiowego Syndrom maltretowanego mężczyzny – patrz analogicznie syndrom maltretowanej kobiety Syndrom presuicydalny – stan psychiczny poprzedzający samobójstwo, związany z osłabieniem funkcji psychicznych, zawężeniem przeżywania lęku, poczucia zagrożenia oraz kierowaniem agresji przeciwko sobie Wiktymizacja – proces stawania się ofiarą, pokrzywdzenie, czyli doznanie krzywd i szkód w wyniku jakiegoś zdarzenia, a także działania prowadzące do tego, że dana osoba staje się ofiarą przemocy. Pokrzywdzenie obejmować może szkody materialne, krzywdy moralne, zmiany w psychice. Badania pokazują, że każda wiktymizacja może zwiększać podatność na ponowne stanie się ofiarą. Zwraca się uwagę na ryzyko wystąpienia wiktymizacji wtórnej Wsparcie emocjonalne – okazywanie uczuć troski i empatii podczas kontaktu z drugim człowiekiem; zachęcanie drugiego człowieka do wyrażania uczuć, myśli i przekonań przy ich pełnej akceptacji i zrozumieniu Wtórna reakcja posttraumatyczna – doświadczanie przez terapeutę lub osobę wspierającą podobnych uczuć i objawów, co osoba w kryzysie emocjonalnym; zespół zmęczenia współczuciem, tzw. zastępcza trauma 194 Kryzys psychologiczny pracowników służb społecznych Wtórna wiktymizacja – doświadczanie przez ofiarę traumatycznego wydarzenia dodatkowych, negatywnych przeżyć w efekcie niewłaściwego postępowania osób udzielających jej pomocy 195 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych NOTATKI 196 197 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 198 199 Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych 200 O projekcie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich jest realizatorem projektu systemowego pt.: „Szkolenia e-learningowe z nowatorskich metod pracy socjalnej i publikacja specjalistycznej literatury z zakresu polityki społecznej i pracy socjalnej”, który jest realizowany w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej POKL, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Celem ogólnym projektu jest przybliżenie oraz poszerzenie wiedzy wśród pracowników instytucji pomocy i integracji społecznej z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej. Projekt zakłada opracowanie oraz przetłumaczenie specjalistycznej literatury dotyczącej pomocy i integracji społecznej, w tym w szczególności nowatorskich technik i metod pracy socjalnej, jak również przygotowanie oraz realizację szkolenia e-learningowego z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej z osobami korzystającymi ze świadczeń pomocy społecznej. Projekt skierowany jest do pracowników Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej do których należą w szczególności: regionalne ośrodki polityki społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, placówki specjalistycznego poradnictwa w tym rodzinnego, ośrodki wsparcia, ośrodki interwencji kryzysowej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej. Założeniem projektu było wydanie serii publikacji - literatury specjalistycznej z zakresu polityki społecznej i pracy socjalnej, w tym nowatorskich metod i technik pracy socjalnej. Centrum RZL wyraża nadzieję, że lektura 20 publikacji książkowych oraz 10 dotychczas niewydanych w Polsce tłumaczeń angielskojęzycznych zagranicznych publikacji książkowych spotka się z dużym zainteresowaniem pracowników socjalnych. Możliwość wykorzystania w codziennej pracy wiedzy merytorycznej o różnorodnej tematyce, a także umiejętności organizacyjnych prezentowanych w wydanej serii publikacji przyczyni się do podniesienia jakości działań w bezpośrednim kontakcie i pracy z klientami, a tym samym korzystnie wpłynie na podniesienie jakości funkcjonowania Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej a tym samym na postrzeganie w społeczeństwie zarówno samych Instytucji, jak i ich pracowników. Wydawca: C entrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Aleje Jerozolimskie 65/79, 00-697 Warszawa Tel.: 22 237 00 00 | Fax: 22 237 00 99 | e-mail: [email protected] | www.crzl.gov.pl ISBN 978-83-7951-301-7 (seria) 978-83-7951-316-1 (15) Publikacja bezpłatna Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
