Henryk Bednarski Przemoc w rodzinie jako przykład
advertisement
Henryk Bednarski Przemoc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny Mazowieckie Studia Humanistyczne 13/1-2, 139-160 2012 Henryk Bednarski Mazowieckie Studia Humanistyczne Nr 1-2, 2012 PRZEMOC W RODZINIE JAKO PRZYKŁAD DYSFUNKCJONALNOŚCI RODZINY Pojęcie i podstawowe cechy rodziny dysfunkcjonalnej Pojęcie rodziny dysfunkcyjnej upowszechniło się w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w. Bardzo często określano ją również mianem rodziny niewydolnej wychowawczo, rodziny patologicznej lub rodziny z problemami. We współczesnej literaturze trudno się spotkać z takimi pojęciami, gdyż tego typu rodziny określa się jako rodziny w społeczeństwie ryzyka lub jako alternatywne formy życia rodzinnego. Do najczęściej występujących uwarunkowań, jakie prowadzą do dysfunkcjonalności rodziny zaliczamy: - trudne warunki społeczno-ekonomiczne, - niskie kompetencje rodzicielskie, - zaburzoną strukturę rodziny. W innym aspekcie omawianego terminu używa się go na określenie rodzin, które same rezygnują z pełnienia podstawowych funkcji rodzicielskich lub realizują je w sposób inny niż przyjęty bądź niewłaściwy. Te rodziny wybierają: - życie według skrajnych przekonań religijnych lub politycznych, - różne alternatywne formy życia rodzinnego i społecznego1. Istotą rodziny jest jej systemowość i wspólnotowość. Zdarza się jednak, że występują w niej zaburzenia jednej lub kilku jej funkcji. Ten proces prowadzi do powstania rodziny dysfunkcjonalnej. Czasami można zahamować to zjawisko lub też je przerwać, jednak w większości przypadków czynniki dysfunkcjonalne kumulują się, prowadząc do rozbicia pewnego systemu. Rodzina jest grupą społeczną, istnieje i funkcjonuje tylko wtedy, gdy zostają spełnione warunki jej integracji. Nie może obyć się bez wzajemnych oddziaływań członków rodziny, bez wspólnych norm, wartości, dążenia do wspólnego celu. Bardzo często dysfunkcjo1 Encyklopedia powszechna pedagogiczna X XI wieku, t. 5, Warszawa 2006, s. 330. 140 H enryk B ednarski nalność rodziny wiąże się z czynnikami materialno-bytowymi, kulturowymi oraz patologicznymi. Dochodzi do sytuacji, w której rodzina nie jest w stanie uporać się z problemami, zaspokoić potrzeb swoich członków, a wychowujące się w niej dzieci muszą radzić sobie same z osiąganiem sukcesów edukacyjnych oraz z prawidłowym rozwojem2. Rodzina dysfunkcjonalna jest więc definiowana jako taka, która nie potrafi wystarczająco dobrze realizować swoich funkcji, czyli taka, która nie jest w stanie sprostać swoim obowiązkom wobec dzieci i innych członków, a także pomyślnie rozwiązać problemów i konfliktów. Dysfunkcjonalność ta może być związana z różnorodnymi zadaniami i może dotyczyć różnego ich zakresu. Dzięki temu możemy wyróżnić dysfunkcję całkowitą, czyli występującą w rodzinie, która kompletnie nie radzi sobie z realizacją zadań i muszą ją zastąpić wyspecjalizowane rodziny lub instytucje, oraz dysfunkcję częściową, czyli występującą w rodzinie, która nie potrafi realizować prawidłowo niektórych zadań i podstawowych funkcji, wymaga przy tym pomocy wyspecjalizowanych instytucji3. W obu postaciach dysfunkcjonalność może wiązać się z niepowodzeniami w zakresie zadań związanych z zapewnieniem odpowiednich warunków bytowych, wychowaniem dzieci, zaspokojeniem potrzeb i oczekiwań, a także z niepowodzeniami w walce z konfliktami, niepowodzeniami w sferze edukacji i rozwoju dzieci, zdrowia, aspiracji, życia rodzinnego itp. Przyczyny dysfunkcjonalności rodzin są bardzo różnorodne, trudno jest je jednoznacznie określić, można tylko opisać te najczęściej występujące. Dysfunkcjonalność zależna jest od czynników tkwiących w samej rodzinie, od cech jej członków oraz od otoczenia zewnętrznego. W pierwszym przypadku na niewypełnianie funkcji rodziny wpływ mają: ccchy charakteru członków rodziny, jakość i typ interakcji, postawy rodzicielskie, styl wychowania, kultura rodziców, przyjmowane wartości i normy, brak wiedzy i umiejętności, niezaradność bądź choroby. Na funkcjonowanie rodziny ogromny wpływ mają także zewnętrzne uwarunkowania i utrudnienia. Ich źródeł można się doszukać w procesach makrospołecznych, które związane są z przemianami społecznymi i ustrojowymi. Trudno jest szczegółowo określić przyczyny dysfunkcjonalności rodzin, określamy je częściej jako syndrom warunków zewnętrznych i wewnętrznych, które mają wpływ na destabilizację rodziny. Większe jest prawdopodobieństwo zagrożenia dysfunkcjonalności w rodzinach, w których jest więcej destabilizujących czynników i gdy budują one cały system niepowodzeń. Bardzo często nawet członkom rodziny trudno jest stwierdzić, który z czynników pojawił się jako pierwszy. Dlatego bardzo trudno jest przerwać, a tym bardziej zakończyć proces destabilizacyjny4. 2 I. Bilińska, Rodzina i form y je j wspomagania, Kraków 2001, s. 53. 3 J. Raczkowska, Kiedy w rodzinie dzieje się źle, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1999, nr 6. 4 E. Jabłońska-Deptuła, Współczesne zagrożenia rodziny, Spojrzenie na współczesną rodzinę w Polsce, Warszawa 1986, s. 27-31. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 141 Życie w rodzinie dysfunkcjonalnej jest przyczyną wielu przykrości, rozczarowań i frustracji jej członków. Najbardziej cierpią dzieci, ponieważ to właśnie one są szczególnie narażone na skutki braku realizacji podstawowych funkcji rodziny. Prowadzi to do deformacji rozwoju, pociąga za sobą negatywne skutki emo­ cjonalne, zaniżone osiągnięcia intelektualne i ambicje. Dysfunkcjonalność jest również zagrożeniem dla społeczeństwa, powoduje bowiem wzrost dewiacji i przestępczości wśród dzieci, młodzieży i dorosłych. Jest źródłem psychopatii, przestępstw przeciwko rodzinie, osamotnienia, a nawet samobójstw. Można to zauważyć obserwując takie zjawiska, jak nieprzystosowanie do życia społecz­ nego, brak szacunku do siebie i otoczenia, brak tolerancji, przemoc i agresja w kontaktach z ludźmi5. Bardzo trudno oszacować skalę zjawiska dysfunkcjonalności rodzin. Nie­ zaradność w wypełnianiu podstawowych funkcji rodziny powodowana jest niezaradnością życiową. Związana jest często z niskim poziomem wykształcenia, co z kolei powoduje problemy na rynku pracy, uniemożliwiając jednocześnie utrzymanie rodziny. Brak aktywności zawodowej wśród dorosłych członków rodzin pociąga za sobą uzależnienie się od wszelkich instytucji udzielających pomoc finansową, ale to oczywiście nie rozwiązuje problemu, jakim jest ubóstwo dysfunkcjonalnych rodzin. Inne dosyć charakterystyczne cechy omawianych rodzin to: wielodzietność, ciasnota mieszkaniowa, konflikty rodzinne, trudności w nauce dzieci oraz uzależnienia i patologie. Wszystkie te czynniki połączone ze sobą sprzyjają tworzeniu się swojego rodzaju „zaklętego kręgu” oraz pogłębiania się zjawiska dysfunkcjonalności6. W rodzinie, która nie funkcjonuje tak jak powinna nie są zaspokajane materialne potrzeby dzieci, a przede wszystkim ich potrzeby emocjonalne, które mają ogromny wpływ na ich prawidłowy rozwój i dalsze życie. Dzieciom z tego typu rodzin brakuje poczucia bezpieczeństwa, pewności siebie, są często wyśmiewane, czują się wyalienowane, bezradne wobec problemów życia codziennego. Czynniki te wpływają na psychikę dziecka i zmieniają jego wyobrażenie o świecie. Rodzicom natomiast brakuje podstawowej wiedzy pedagogicznej, co przejawia się w nad­ miernej opiekuńczości, zbyt surowych karach i ograniczeniu swobody dziecka7. W źle funkcjonującej rodzinie, rodzice zamiast wspierać i ochraniać swoje potomstwo, ignorują je lub atakują za to, że takie właśnie jest. W takich przy­ padkach dzieci rozwijają w sobie dysfunkcjonalne cechy samozachowawcze, wmawiając sobie przy tym, że rodzice mają rację. Przystosowują się, żeby nie ulec niszczycielskiej mocy wpajanego im poczucia niskiej wartości. Przybieranie 5 I. Bilińska, op.cit., s. 55. 6 Ibidem. 7 K. Sawicka, Sytuacja dzieci ze środowisk biedy, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1997, nr 3. 142 H enryk B ednarski takiej postawy obronnej powoduje, że jako dorosłe osoby same stają się rodzicami dysfunkcjonalnymi. Rodzina dysfunkcjonalna powoduje zarówno u dzieci, jak i dorosłych frustrację, napięcia oraz jest źródłem przykrości. Może to dotyczyć różnorodnych zakresów realizowanych zadań, takich jak: - całkowita dysfunkcja oznacza, iż w rodzinie nie występuje jakiekolwiek powodzenie w realizowaniu funkcji rodziny i że muszą się tym zająć specjaliści; - częściowa dysfunkcja występuje, gdy rodzina nie potrafi uporać się z pewnymi zadaniami i realizacją podstawowych jej funkcji. Dysfunkcjonalność może obejmować: - niepowodzenia w realizacji zadań wychowawczych, - niepowodzenia w walce z kryzysem małżeńskim, - nieodpowiednie zaspokajanie potrzeb dziecka, - niepowodzenia związane z walką o niewykluczenie rodziny z określonego kręgu rodzinnego. Życie dziecka w domu dysfunkcjonalnym jest dla niego ogromną krzywdą, ponieważ rodzice najczęściej nie dbają o realizowanie jego podstawowych potrzeb, sposób traktowania takiego dziecka również jest źródłem przykrości i cierpienia. Zdarza się, że powoduje to pewne deformacje jego rozwoju, takie jak zaniżone osiągnięcia edukacyjne i aspiracje, brak ambicji, brak chęci dążenia do celu8. Charakterystyczną cechą rodzin dysfunkcjonalnych jest to, że na ich terenie spotykamy się z działalnością bardzo często ukrytych nieświadomych reguł, które tworzą problemy życia rodzinnego, występujące np. w postaci: - nadkontroli większości relacji pomiędzy członkami rodziny, nadkontroli uczuć i zachowań dającej poczucie władzy, pozornego bezpieczeństwa oraz przewidywania wydarzeń; - dążenia do perfekcjonizmu, lęk przed złym zachowaniem staje się patolo­ giczną regułą organizowania codziennego życia, usiłowanie narzucenia ideału ubezwłasnowolnienia powoduje utratę naturalności i spontaniczności, prowadząc jednocześnie do poczucia beznadziejności i pesymizmu; - zaprzeczenia ludzkim siłom oraz potencjałom; - stosowaniu zasady nie mówienia o żadnych problemach rodzinnych; - tworzenia swojego rodzaju mitów w celu ucieczki od rzeczywistości; - braku zaufania w stosunku do innych, zgodnie z zasadą bądź samowystar­ czalny, lub ufając komuś na pewno się rozczarujesz9. Nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny może przejawiać się przez: - brak opieki nad dzieckiem lub delegowanie jej na inne osoby; 8 Por. S. Kawula, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2005, s. 152. 9 Por. J. Bradshaw, Zrozumieć rodzinę. Rewolucyjna droga odnalezienia samego siebie, War­ szawa 1994, s. 88. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 143 - brak więzi emocjonalnych pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny, lub izolowanie się całej rodziny od innych ludzi; - nadmierne uzależnienie się poszczególnych członków rodziny od siebie nawzajem, wytwarzanie nadmiernej zależności dziecka; - nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być przejawem postawy lękowej rodziców; - zaburzenia komunikacji; - erotyzację stosunku rodzic - dziecko (molestowanie seksualne); - patologię ról w rodzinie - gdy przykładowo cała wrogość rodziny spada na jedną osobę (może to być chore dziecko, bądź osoba starsza); - opór rodziny przeciwko ujawnianiu konfliktów, zaprzeczanie ich istnienia, co uniemożliwia ich rozwiązanie; - wszelkiego rodzaju patologie (przemoc, alkoholizm)10. Powyżej wymieniono najczęściej występujące wskaźniki nieprawidłowego funkcjonowania rodziny. Należy się liczyć z faktem, że dysfunkcjonalność rodziny występuje w bardzo różnorodnych formach - może ich być tyle, co rodzin tego typu. Zjawisko patologii w rodzinie Jednym z przejawów nieprawidłowego funkcjonowania rodziny jest występowa­ nie patologii. Jest to bardzo szerokie pojęcie, które od zawsze było wkomponowane w ogólne kształty i formy życia rodzinnego. Wśród wszystkich symptomów przemian i przeobrażeń współczesnej rodziny polskiej i europejskiej najbardziej widoczny jest wzrost natężenia właśnie zjawisk patologii lub dewiacji w życiu rodziny. Zjawisk tego typu jest wiele, chociaż mają one różną rangę i w różnorodny sposób wpływają na ogólnie przyjętą krzywdę społeczną. Konsekwencją tych zjawisk jest w głównej mierze cierpienie członków rodzin oraz szkoda społeczna11. Niewątpliwie jednym ze zjawisk patologii w rodzinie jest alkoholizm. Jest to zjawisko, które ma bardzo duży zasięg i stopień szkodliwości społecznej. W Polsce nadużywanie alkoholu od wielu lat jest poważnym problemem, który niewątpliwie ma bardzo duży wpływ na funkcjonowanie rodziny. Alkoholizm powoduje wiele napięć w rodzinie i w większości przypadków prowadzi do pogorszenia sytuacji ekonomicznej w rodzinie. Ponadto, uzależnienie od alkoholu prowadzi do samozniszczenia się osoby uzależnionej oraz do dezintegracji i rozpadu rodziny. Zjawisko alkoholizmu prowadzi do wielu różnych konsekwencji natury zdrowot­ nej. Najczęściej są to schorzenia psychosomatyczne i zaburzenia emocjonalne, 10 Por. A. Popielarska (red.), Psychiatria wieku rozsvojowego, Warszawa 1989, s. 39. 11 Por. S. Kawula, op.cit., s. 135. 144 H enryk B ednarski spowodowane ciągłym i dużym stresem, oraz demoralizacja, przemoc, ubóstwo i zmniejszone szanse osiągnięcia kariery zawodowej. Alkoholizm jest również bardzo częstym powodem rozwodów oraz sieroctwa dzieci. Na podstawie badań można stwierdzić, że dzieci osób uzależnionych bardzo dotkliwie odczuwają sytuację swoich rodzin, wszelkie nieporozumienia, atmosferę ciągłego lęku i napięcia, co w dużym stopniu wpływa na ich rozwój psychofizyczny12. Kolejnym zjawiskiem patologii społecznej, która ma duży wpływ na funk­ cjonowanie rodziny jest narkomania. Najczęściej problem ten dotyczy dzieci i młodzieży. W rodzinach, w których dorośli członkowie są uzależnieni od narkotyków najbardziej widać przejawy dysfunkcjonalności. Rodzice-narkomani nie są w stanie zapewnić swoim dzieciom nawet podstawowych warunków do życia i rozwoju i zwykle opiekę nad nimi przejmują wyspecjalizowane ośrodki. Narkomania definiowana jest jako stałe lub okresowe przyjmowanie środków odurzających, które prowadzą do uzależnienia. Celem życia osoby uzależnionej jest zdobycie środka odurzającego, który powoduje jego całkowitą niezdolność do pełnienia ról społecznych, w tym rodzinnych. Narkomania bardzo szybko prowadzi do wyniszczenia organizmu13. Na prawidłowe funkcjonowanie rodziny ogromny wpływ ma przestępczość rodziców. Pod terminem przestępczość rodziców należy rozumieć głównie przemoc w stosunku do innych członków rodziny oraz uchylanie się od obowiązków alimentacyjnych. Odrębny problem tworzą rodziny recydywistów. Recydywiści kryminalni wywierają bardzo negatywny wpływ na atmosferę rodzinną, na wychowanie i rozwój psychofizyczny dzieci. Problem jest jeszcze bardziej złożony, gdy osobą karaną jest matka. W większości przypadków dzieci wychowywane w takich rodzinach również wchodziły w konflikt z prawem. Na podstawie badań placówek opiekuńczo-wychowawczych można określić, że 23% wychowanków ma rodziców, którzy byli karani pozbawieniem wolności, w tym 5,3% ma aktualnie rodziców w więzieniu, a 11,1% wychowało się w rodzinach recydywistów14. Kolejne zjawisko patologii to przemoc w rodzinie. Jest ona definiowana jako wszelkie przejawy złego traktowania słabszych członków rodziny, którzy nie są w stanie się bronić. Najczęściej tymi osobami są dzieci, osoby trwale niedołężne, ze względu na chorobę czy starość, oraz kobiety, pomimo tego, że ich zależność nie jest tak oczywista, jak w przypadku dzieci i osób niedołężnych. Złe traktowanie określa się jako wszelkie zjawiska związane z zaniedbywaniem dzieci, fizycznym i moralnym znęcaniem się nad nimi oraz popełnianymi w stosunku do dzieci nadużyciami seksualnymi. Przemoc w rodzinie jest bardzo rzadko ujawniana 12 Por. M. Ochmański, Nadużywanie alkoholu przez ojców a sytuacja domowa i szkolna dzieci, Lublin 1993, s. 26. 13 I. Bilińska, op.cit., s. 58. 14 Ibidem, s. 59. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 145 osobom spoza rodziny, z powodu zastraszenia, wstydu czy istnienia w społeczeń­ stwie stereotypów myślowych. Niektóre z tych stereotypów: nikt nie powinien wtrącać się w prywatne sprawy rodziny, przemoc w rodzinie dotyczy tylko osób z marginesu społecznego, maltretowanie to tylko chwilowa utrata panowania nad sobą, albo jeśli kobieta jest bita to najwidoczniej na to zasłużyła. Takie społeczne przyzwolenie na przemoc powoduje, że jest to zjawisko dość powszechne15. Przemoc może występować w każdej rodzinie, nie ma na to wpływu sytuacja materialna czy kręgi kulturowe i religia. Powoduje szeroko pojęte cierpienia psychiczne i fizyczne, chęć odwetu, nienawiść, a także uniemożliwia prawidłowy rozwój dzieci. Bardzo dużo kobiet - ofiar przemocy w rodzinie, to osoby wykształ­ cone, zajmujące wysokie stanowiska, podobnie jest w przypadku mężczyzn, którzy są sprawcami. Wbrew pozorom, przemoc rodzinna to nie tylko fizyczne znęcanie się nad słabszymi członkami rodziny, dużo gorsze niż siniaki czy złamania są szkody psychiczne. Sprawcy używają wielu metod w celu sprawowania kontroli nad ofiarą. Zaliczamy do nich m.in. zastraszanie, społeczną izolację oraz psychiczne znęcanie się. Bardzo często ofiara jest poniżana, a jej wartość jako człowieka zaniżana. Pojawia się także zmuszanie do bezwarunkowego spełniania poleceń i posłuszeństwa. Z czasem ofiara staje się całkowicie zniewolona, gdyż myśli o sobie jako o człowieku drugiej - gorszej kategorii, przeżywa lęk i bezsilność16. Przemoc w rodzinie jest ściśle powiązania z alkoholizmem, ponieważ w więk­ szości przypadków przemoc dokonywana jest właśnie pod wpływem alkoholu. Należy jednak pamiętać, iż alkohol nie jest bezpośrednią przyczyną tego rodzaju patologii, a zwykle jest swego rodzaju katalizatorem, który uwalnia agresję. Część przypadków przemocy w rodzinie dokonywana jest bez udziału alkoholu, a rodziny, w których się ona odbywa zwykle postrzegane są w społeczeństwie za rodziny normalne. Dużym problemem w przeciwdziałaniu przemocy stosowanej wobec kobiet są wspomniane już stereotypy myślowe, czyli swego rodzaju społeczna akceptacja. Wpływ na to ma głównie zła socjalizacja, przygotowująca do społecznej roli związanej z płcią. Kobieta powinna być uległa, dbać o rodzinę, zajmować się dziećmi, osobami niedołężnymi, a także mężem - bez względu czy jest sprawcą przemocy, czy nie. Źle widziane są jakiekolwiek przejawy niezależności kobiet, pewności siebie czy dominacji. Wielu ludzi twierdzi, że jedynym sukcesem i celem życiowym kobiety powinno być wyjście za mąż, założenie rodziny i stworzenie szczęśliwego domu, przez przymilne zachowanie wobec męża. Panuje przekonanie, że jeżeli kobieta nie spełnia tych oczekiwań sama prowokuje bicie17. 15 Por. I. Pospiszyl, Przemoc w rodzime, Warszawa 1998, s. 17-18. 16 Por. K. Lachowicz, Społeczne przekonania dotyczące przemocy w rodzinie, Kraków 1998, s. 15. 17 Por. I. Bilińska, op.cit., s. 61. 146 H enryk B ednarski Inną często stosowaną formą przemocy w rodzinie jest zaniedbywanie dzieci. Uważane jest to za najłagodniejszą formę przemocy, ale to tylko pozory, ponieważ jej skutki są dramatyczne. Ogólnie rzecz biorąc charakteryzuje się ona po prostu nie zaspokajaniem podstawowych potrzeb dziecka, zarówno tych związanych z jego przeżyciem, jak i tych, które mają zapewnić poczucie bezpieczeństwa i odpowiednią stymulację rozwoju. W wielu przypadkach zaniedbywanie zaczyna się już w okresie ciąży, matka wówczas nieodpowiednio się odżywia, prowadzi niehigieniczny tryb życia, ulega nałogom, podejmuje świadomie działania wywo­ łujące poronienie. Do najbardziej powszechnych form zaniedbywania dziecka, po przyjściu na świat, należy porzucanie go w miejscu, gdzie ma ono niewielkie szanse na znalezienie przez osoby trzecie, a więc na przeżycie, niewystarczające pod względem ilościowym i jakościowym odżywianie, opieszałe leczenie, brak zabezpieczenia przed chorobami, zakłócanie snu dziecka. W stosunku do starszych dzieci najczęstszymi przejawami zaniedbania są: toczenie w jego obecności awantur, narażenie na wypadki, brak czujności w ocenie zagrażających mu wydarzeń, m.in. nie dostrzegania możliwości napastowania seksualnego. Bardzo typowym zachowaniem rodziców wobec dzieci w rodzinach dysfunkcjonalnych jest zamykanie dziecka w osobnym pomieszczeniu, podczas obecności rodziców w domu, oraz wyłączanie dziecka ze wspólnych zajęć, izolowanie od rówieśników, narzucanie ogromu obowiązków, lub stawianie wymagań przerastających siły dziecka. Wymienione powyżej zjawiska określane są mianem zaniedbywania, mogą one wynikać z braku wiedzy o potrzebach dziecka lub też z braku umiejętności ich zaspokajania. Na podstawie badań można stwierdzić, że duża gmpa rodziców zaniedbujących dzieci pochodzi ze środowisk, gdzie można zaobserwować braki w wykształceniu i trudności ekonomiczne18. Równie powszechną formą znęcania się nad dziećmi jest ich bicie. Bardzo często to zjawisko postrzegane jest jako sposób na dobre wychowanie. Tego typu przemoc jest uwarunkowana kulturowo, historycznie, a nawet religijnie. Od dawna bicie oraz surowość w stosunku do dzieci postrzegane było jako jedyny sposób uniknięcia ich demoralizacji, wykolejenia, czy zejścia na złą drogę. Dziś wiemy już, że bicie może spowodować nieodwracalne szkody fizyczne, psychiczne, a także może prowadzić do powielania tej metody wychowawczej przez bite pokolenia. Większość szkód, jakich dzieci doznają w wyniku złego traktowania, powstaje przypadkowo w czasie stosowania - jak twierdzą niektórzy - normalnych metod pedagogicznych, czyli karania. Biciu dzieci sprzyja nie tylko społeczne przyzwolenie, ale także poczucie, że dzieci stanowią własność rodziców i dlatego mogą oni stosować wobec nich takie kary, jakie oni uważają za właściwe. Bardzo często jest tak, że nie są świadomi, jakie skutki mogą pociągnąć za sobą tego typu zachowania. Maltretowanie może przecież prowadzić do poważnych uszkodzeń ls Ibidem, s. 60. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 147 ciała, takich jak: deformacji, utykania, ograniczonej sprawności ruchowej oraz krzywd emocjonalnych, które powodują, że ofiara przemocy ma poczucie niskiej wartości, może utracić zdolność kochania i ufania. W skrajnych przypadkach nadmierne karanie może doprowadzić nawet do śmierci dziecka19. Kolejną formą przemocy w rodzinie jest przemoc na tle seksualnym. Obecnie zjawisko to jest powszechnie potępiane przez społeczeństwo. Jednak w odległej historii związki małżeńskie z bardzo młodymi dziewczętami były dosyć popularne, w niektórych kulturach jest to dozwolone nawet dziś. Wykorzystywanie seksualne dzieci jest przestępstwem, definiuje się je najczęściej jako: wciągnięcie zależnego, niedojrzałego rozwojowo i niezdolnego do wyrażania pełnej zgody dziecka, albo osoby w okresie dojrzewania w seksualną aktywność, do której osoby te nie są przygotowane. Konsekwencje tego typu postępowania są bardzo rozległe i trwałe. U wykorzystywanych dzieci pojawia się depresja, lęk wobec innych, uważają się za gorsze, mają niską samoocenę i trudności w nawiązywaniu kontaktów. Późniejsze życie utrudnia im odrzucenie własnej roli seksualnej, a nawet wstręt do własnego ciała. Dzieci, które były wykorzystywane seksualnie bardzo często mają problem z uzyskaniem niezależności emocjonalnej od rodziców, równie często dochodzi do prób samobójczych lub wyboru destruktywnego stylu życia20. Omówione powyżej zjawiska są najczęstszą przyczyną niedostosowania społecznego dzieci, które przejawiają się trudnościami w nauce, kłopotami wychowawczymi w domu i w szkole. Przemoc w rodzinie i jej rodzaje Każde zjawisko przemocy w rodzinie można scharakteryzować na takich samych poziomach i zaliczyć do form czynnych lub biernych. Z czynną przemocą mamy najczęściej do czynienia, gdy gniew sprawcy skierowany jest bezpośrednio na ofiarę i podejmuje on działania krzywdzące psychicznie, fizycznie lub seksualnie. Natomiast z przemocą bierną spotykamy się w sytuacjach, gdy gniew manifestowany jest brakiem zainteresowania ofiarą, czyli powszechnym zaniedbaniem lub gdy występuje unikanie interakcji powodujących wybuch złości21. Pomysłowość ludzi w zakresie przemocy w rodzinie jest bardzo duża. Jej granice rozciągają się od wyzwisk i kpiny przez popychanie do bestialskich morderstw. Skalę tych działań wyznacza stopień ich szkodliwości, dosyć często jednak nawet nie jest kojarzony z prawdziwym źródłem. W literaturze najczęściej opisuje się cztery rodzaje złego traktowania członka lub członków rodziny: 19 Por. K. Lachowicz, op.cit., s. 18. 20 Por. I. Pospiszyl, op.cit., s. 42. 21 K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999, s. 20. 148 H enryk B ednarski - przemoc fizyczna, - wykorzystywanie seksualne, - zaniedbywanie, - znęcanie psychiczne bądź emocjonalne22. Powyższa typologia nie spełnia jednak warunku czystości aparatu pojęcio­ wego. Nie można bowiem wyobrazić sobie osoby maltretowanej fizycznie, która jednocześnie nie czułaby się krzywdzona psychicznie. Wiadomo także, że aktom wykorzystywania seksualnego w większości przypadków towarzyszy przemoc fizyczna. Można więc powyższy podział uznać za umowny. Przemoc fizyczna wobec dziecka - ten rodzaj przemocy obejmuje wszelkie formy zachowania, występujące w postaci czynnej lub biernej. Do czynnych form przemocy fizycznej zaliczamy przede wszystkim bicie - od przysłowiowych klapsów, wymierzania policzków, do bicia pięścią i przedmiotem na oślep. Dalej należy wymienić kopanie, zmuszanie do uwłaczających czynności, oraz traktowanie w wyjątkowo brutalny sposób, jak: zadawanie ciętych ran, oparzenia, przypalanie papierosem, szarpanie, duszenie, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa. Bierna przemoc fizyczna występuje przede wszystkim w postaci róż­ norodnych zakazów. Przykładem może być zm uszanie do m ów ienie w określonym czasie, chodzenia, załatw iania potrzeb fizjologicznych, przetrzymywanie w domu lub w jednym pomieszczeniu. Mimo dużej róż­ norodności rodzajów przemocy fizycznej, najczęściej występują zachowania o mniejszej szkodliwości, jednak jest to pojęcie względne, gdyż każda forma złego traktowania może prowadzić do negatywnych i nieodwracalnych skutków23. Przemoc fizyczna w małżeństwie - powyższe rodzaje agresji nie występują tylko w relacjach rodzic - dziecko, lecz mają charakter uniwersalny, dotyczą wszystkich uczestników interakcji. Jednak w stosunkach między małżonkami istnieją pewne charakterystyczne cechy stosowanej przemocy. Ta specyfika objawia się m.in. większym uczestnictwem ofiar w konfliktach, oraz trochę innym rozkładem najczęściej występujących rodzajów stosowanej przemocy. Najczęściej występującą formą złego traktowania w stosunku do współmałżonka okazują się być wyzwiska i wulgaryzmy. Inne przejawy to awanturowanie się w domu, groźba zabicia, niszczenie przedmiotów, wyrzucanie z domu. Znęcanie fizyczne w większości przypadków przejawia się typowym biciem, zakończonym poważnym uszkodzeniem ciała. Oczywiście tego typu zachowania występują nie tylko w małżeństwach, ale również w popularnych współcześnie związkach, opartych na konkubinacie. W opinii społecznej przemoc w rodzinie często kojarzy się z przestępczością bądź nasiloną patologią społeczną. Tymczasem ma ona miejsce w rodzinach, 22 I. Pospiszyl, op.cit., s. 94. 23 Por. B. Mossakowska, Zespól maltretowanego dziecka, Warszawa 1992, s. 71. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 149 które na zewnątrz nie dają żadnych podstaw do podejrzewania dramatów, jakie w rzeczywistości się tam rozgrywają24. Znęcanie się psychiczne - oznacza powodowanie uszczerbku w zakresie intelektualnej bądź psychicznej wydajności jednostki, skutkiem takiego działania jest obniżenie zdolności do funkcjonowania ofiary w sposób zgodny z kulturowo wyznaczonymi wymaganiami oraz wzorami zachowań. Ilościowa ocena dotkli­ wości tych skutków jest niezwykle trudna, choć oczywiście nie jest to też łatwe w przypadku innych form maltretowania. Znęcanie się psychiczne jest bardzo często określane jako najbardziej nieuchwytna i zdradliwa forma maltretowania. Nie da się zmierzyć rozmiarów tego zjawiska, nie można nawet określić wszystkich tego typu zachowań. Jedno stwierdzenie czy czynność dla jednej osoby może nic nie znaczyć, a przypadku innej może stać się okrutnym ciosem dla jego psychiki, a ponadto zostawić ślad na bardzo długo25. Psychiczne znęcanie definiuje się jako następujące formy zachowania: - hipnoza, - narzucanie własnych sądów, - groźba zabójstwa, - narkotyzowanie, - izolacja, - ograniczanie snu i pożywienia, - werbalna degradacja (wyzywanie, poniżanie, upokarzanie), - utrudnianie zaspokojenia podstawowych potrzeb26. Wymienione powyżej kategorie zachowań są na tyle ogólne, iż mogą w swym zakresie mieścić niemal każde zachowanie krzywdzące. Nie da się również w sposób jednoznaczny określić kryteriów szkodliwości psychicznego maltretowania. Przypadki psychicznego maltretowania ujawniają się najczęściej przypadkowo, gdy równocześnie dochodzi do przemocy fizycznej, a więc bardziej hałaśliwej formy znęcania. Tego typu zachowania wzbudzają bowiem większe zainteresowania otoczenia. Do psychicznego znęcania się najczęściej dochodzi w rodzinach, które dbają o edukację oraz higienę dziecka. Są to wartości bardzo cenione w naszym społeczeństwie, tak więc krzywdzonemu dziecku tym bardziej trudno się przeciwstawić sprawcy przemocy. Bardzo istotne jest również to, że w przypadku omawianego zjawiska dochodzi często do przenoszenia odpowiedzialności na ofiarę, co powoduje u niej poczucie winy i nieświadomość swojej krzywdy. Przykładami znęcania psychicznego mogą być: odwiedzanie starszych rodziców tylko wtedy, gdy czegoś się od nich chce, mówienie żonie, że wygląda dobrze, ale ma 15 kg nadwagi, mówienie mężowi, że do niczego się nie nadaje itp. Tego 24 Por. I. Pospiszyl, op.cit., s. 104 25 K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 20. 26 I. Pospiszyl, op.cit., s. 105. 150 H enryk B ednarski typu zachowania mogą głęboko zranić, doprowadzić do utraty poczucia własnej wartości i radości życia. Do bardziej drastycznych form znęcania psychicznego zaliczamy: zastraszanie, zmuszanie do przyglądania się szokującym scenom, niszczenie poczucia bezpieczeństwa. Wykorzystywanie seksualne dzieci opisywane jest jako kontakty seksualne bez przyzwolenia lub wszelkie formy wymuszania kontaktów seksualnych obejmujących pieszczoty, sodomię oralną i analną, atakowanie intymnych części ciała, a także traktowanie kogoś w sposób poniżający go, zmuszanie do oglądania pornografii lub stosunków seksualnych. W literaturze przedmiotu można doszukać się wielu typologii rodzajów wykorzystywania seksualnego dzieci27. Przedstawiona poniżej typologia została stworzona przez G.B. Frasera, który na podstawie wiedzy prawniczej dokonał podziału tego zjawiska na trzy grupy: - akty pozbawione fizycznego kontaktu - przykładem może być podglądanie, ekshibicjonizm, prezentowanie i robienie dziecku pornograficznych zdjęć; - akty związane z fizycznym kontaktem z dzieckiem - wszelkiego rodzaju pieszczoty o wyraźnym zabarwieniu seksualnym; - akty fizyczne o znamionach gwałtu - to wszelkiego rodzaju formy fizycznego kontaktu z dzieckiem powiązane jednocześnie z uszkodzeniem ciała ofiary lub z dużym prawdopodobieństwem takiego uszkodzenia28. Gwałt w małżeństwie pojawia się jako problem wykorzystywania seksualnego również w relacjach osób dorosłych. W tym przypadku dochodzi najczęściej do gwałtu oraz zmuszania lub nakłaniania do prostytucji. Badacze na podstawie wnikliwych wywiadów z ofiarami tego typu przemocy wyróżnili trzy rodzaje gwałtu w małżeństwie. Pierwszą formą jest gwałt agresywny czy też gwałt z pobiciem. Tego typu zachowanie jest najczęściej wynikiem agresywnego usposobienia męża. Agresja przejawia się w wielu momentach wspólnego życia m.in. właśnie w stosunkach seksualnych. Kobiety doświadczające gwałtu agresywnego doznają także innych wspomnianych już form przemocy w rodzinie. Stosunki ofiar ze sprawcami przemocy opierają się na gniewie i irytacji, ponadto często występuje problem uzależnienia od alkoholu. Kolejną formą gwałtu w małżeństwie jest gwałt nieagresywny, który nie jest związany z przemocą. Nie wyklucza to jednak braku przemocy w codziennym życiu. Ten rodzaj gwałtu jest najczęściej skutkiem głębszych rozbieżności związanych przykładowo z upodobaniami seksualnymi. Ostatni rodzaj gwałtu w małżeństwie to gwałt obsesyjny. Czasami związany jest z pobiciem ofiary. W większości przypadków wynika z głębokich problemów psychicznych. Charakterystyczną cechą tych kontaktów są dziwaczne upodobania seksualne, które nie są widoczne w sferach życia codziennego rodziny. 27 Por. K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 25. 28 Por. B. Mossakowska, op.cit., s. 79. Przem oc w rodzim e jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 151 Niejednokrotnie mężczyźni mający takie upodobania w przeszłości wciągani byli w nieakceptowane formy aktywności seksualnej i w związku z tym próbują odtworzyć dawne doświadczenia. Często seks traktowany jest jako rytuał29. Zaniedbywanie wśród wszystkich opisanych form przemocy jest zjawiskiem najbardziej nietypowym. Ta nietypowość przejawia się głównie w dwóch aspektach. Po pierwsze, najczęściej, chociaż nie zawsze, spotykamy się z zaniechaniem, czyli nie występowaniem prawidłowych czynności, podczas gdy pozostałe formy przemocy w rodzinie cechują się występowaniem czynności nieprawidłowej. Po drugie, w poprzednich przypadkach całkowita wina leży po stronie sprawcy, natomiast w przypadku zaniedbania dopuszcza się pewien element niewinności sprawcy. Najogólniej zaniedbanie rozumiane jest jako nie zapewnienie lub uniemożliwianie zaspokojenia potrzeb jednostce zależnej. Zjawisko to postrzegane jest w dwóch formach. Pierwszą jest zaniedbanie umyślne, które polega na zaniechaniu wypełniania obowiązków wobec podopiecznego, obejmujące świadome i zamierzone próby pogorszenia stanu fizycznego lub emocjonalnego danej osoby. Przykładem jest umyślne porzucenie lub odmawianie opieki medycznej czy lekarstw. Druga forma to niezamierzone zaniedbywanie, które charakteryzuje się zaniechaniem wypełnienia obowiązków wobec podopiecznego, niebędące jednocześnie świadomą i celową próbą pogorszenia jego stanu psychicznego i fizycznego. Przykładem jest zapewnienie nieodpowiedniego pożywienia, niezaradność lub lenistwo30. Zaniedbanie, które wynika z nie zapewnienia zależnej jednostce możliwości zaspokojenia najważniejszych życiowych potrzeb jest dosyć łatwe do rozpoznania, nieco inaczej sytuacja wygląda, gdy zaniedbanie jest wynikiem szkodliwej i nie świadomej aktywności jednostki. Przykładem jest „Syndrom Munchhausena”, polegający na wmawianiu dziecku choroby, na którą w rzeczywistości nie cierpi. Lekarze wykluczający diagnozę utwierdzają rodziców w przeświadczeniu, że tylko oni mogą pomóc swojemu dziecku, ponieważ medykom brakuje kompetencji. Syndrom ten cechuje się nadmierną ochroną dziecka przed rozwojem choroby poprzez podawanie mniej lub bardziej aktywnych leków, stosowaniem różnych diet lub ograniczeniem ruchu. Poprzez takie zachowanie rodziców dziecko faktycznie może zachorować31. Należy dodać, że istnieje bardzo dużo typologii zaniedbania. Jedno z najczęściej stosowanych rozróżnień uwzględnia: - zaniedbanie fizyczne, - zaniedbanie psychiczne lub emocjonalne. Bardzo często w innych podziałach występują jeszcze inne formy zaniedbania, takie jak: materialne, wychowawcze, edukacyjne i opóźnianie rozwoju fizycznego. 29 Por. I. Pospiszyl, op.cit., s. 112. 30 Por. K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 25. 31 Por. I. Pospiszyl, op.cit., s. 115. 152 H enryk B ednarski Uwarunkowania przemocy w rodzinie Zjawisko przemocy w rodzinie nie ogranicza się tylko do przemocy fizycznej, lecz przybiera różnorodne formy. Spowodowane jest to głównie tym, że zarówno metody interwencji, jak i podłoże tych zachowań są odmienne. Ogólnie teoretyczne modele wyjaśniające przyczyny omawianego zjawiska można podzielić na socjologiczne i psychologiczne32. Model socjologiczny polega na łączeniu przemocy z czynnikami społecznymi, które są powodem stresu w rodzinie. Stworzono więc model stresu społecznego. Według tego modelu czynnikami, które wywołują stres w rodzinie, prowadzący do przemocy, są: niskie płace, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, izolacja, przeludnienie. Można więc stwierdzić, że przemoc jest swojego rodzaju formą przystosowania lub reakcją na stres strukturalny. Ten punkt widzenia jest jednak ograniczony, gdyż przemoc w rodzinie, jak już wcześniej wspomniano, nie występuje tylko w rodzinach o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, ale dotyczy całego społeczeństwa. Inną próbą wyjaśnienia przyczyn omawianego zjawiska jest teoria wymiany i kontroli społecznej. Podstawą tej teorii jest wzajemne nagradzanie się i karanie. Polega to mniej więcej na tym, iż członkowie rodziny dokonują wzajemnej wymiany uczuć, dóbr oraz usług lub wstrzymują je. W sytuacji, gdy bilans wymiany spełnia oczekiwania wszystkich członków w rodzinie panuje ład i porządek. W przypadku, gdy dojdzie do naruszenia tego bilansu powstają okoliczności sprzyjające przemocy33. Inni autorzy wyjaśniają występowanie przemocy w rodzinie przez podejście ogólnosystemowe, jako zaburzenie struktury rodziny. Odwołując się do tej teorii, przemoc osiąga największe nasilenie w przypadku, gdy dochodzi do zaburzenia autorytetuj ednego z członków rodziny34. W socjologicznym podejściu do zjawiska przemocy pojawia się także model kulturowy. Według tej teorii zakłada się, że przemoc jednostki stanowi odzwier­ ciedlenie jej relacji ze społeczeństwem. Wartości kulturowe oraz bezkarność sprawców przemocy wywierają ogromny wpływ na stosunek ludzi do zachowań agresywnych. Powoduje to akceptowanie agresji oraz definiowanie jej jako formy wyrażania emocji, a także kontroli nad innymi. W literaturze przedmiotu można również doszukać się analizy przemocy w rodzinie w kategoriach kosztów i korzyści. Teoria wymiany i kontroli społecznej zakłada, że prywatny charakter środowiska domowego obniża koszty nadmiernej agresji w postaci oficjalnej nagany, natomiast brak społecznych ograniczeń dodatkowo zwiększa prawdopodobieństwo 32 Por. K. Brown, N. Herbert, op.cit., s. 33. 33 Ibidem, s. 34. 34 Por. J. Mazur, Przemoc w rodzinie, Teoria i rzeczywistość, Warszawa 2002, s. 93. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 153 zachowań agresywnych. Przemocy w rodzinie sprzyja fakt, że łatwo jest się jej dopuścić natomiast bardzo trudno jest ją wykryć35. Zwolennicy ujęcia socjologicznego współcześnie oddalają się od modelu stresu społecznego, zmierzając jednocześnie w kierunku analizy transakcji pomiędzy sprawcą a ofiarą przemocy w rodzinie i społeczeństwie36. Innym ujęciem przyczyn przemocy jest ujęcie psychologiczne, które obejmuje modele skoncentrowane na jednostce oraz modele integracyjne. Modele skoncentrowane na jednostce obejmują: - ujęcie psychobiologiczne, które koncentruje się na cechach osobowości, mających charakter psychopatyczny; - ujęcie psychodynamiczne skupia się na odbiegających od normy cechach sprawcy przemocy, lecz nacisk położony jest w tym ujęciu na konflikty wewnętrzne oraz związane z nimi dysfunkcje; - teorię społecznego uczenia się, która stanowi swojego rodzaju alternatywę dla biologicznego determinizmu, koncentrując się na obserwacji zmian zachowania jednostki agresywnej pod wpływem uczenia się37. Natomiast integracyjne modele przemocy w rodzinie obejmują: - model psychospołeczny, który sugeruje, że określone czynniki stresowe i negatywne wpływy środowiska mogą predestynować jednostkę do stosowania przemocy; - wieloczynnikowy model przemocy w rodzinie, który zakłada istnienie czterech grup czynników stresowych: - stosunki pomiędzy opiekunami: wewnątrz małżeństwa, relacje z macochą/ ojczymem, partnerem/partnerką, - relacje z dziećmi i starszymi podopiecznymi: wielkość rodziny, różnica wiekowa, - stres strukturalny: złe warunki mieszkaniowe, izolacja społeczna, zagrożenie autorytetu, - stres wywołany przez podopiecznych: niechciane dziecko, przewrażliwione dziecko, problemy wychowawcze38. Inna teoria dotycząca przyczyn stosowania przemocy w rodzinie kładzie nacisk na tzw. czynniki skorelowane z przemocą w rodzinie. Do owych czynników zaliczamy: międzypokoleniowy przekaz wzorców przemocy, stres społeczny, niski status ekonomiczny oraz izolację społeczną rodziny. 35 Por. K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 35. 36 Por. J. Mazur, op.cit., s. 94. 37 Por. K. Browne, M. Herbert, op.cit., s. 40. 38 Ibidem, s. 42. 154 H enryk B ednarski Międzypokoleniowy przekaz wzorców przemocy stwierdza, że dziecko, które cierpiało wskutek przemocy lub było jej świadkiem samo będzie stosowało przemoc w swojej rodzinie. Powieli przekaz kulturowy dotyczący m.in. dominacji płci, pełnienia określonych ról w rodzinie i stylu życia. Innym czynnikiem, mającym ogromny wpływ na stosowanie przemocy, jest stres społeczny, na który wpływ mają zmiany społeczne dotyczące zmiany pracy, groźba jej utraty bądź bezrobocie. Prowadzi to do zakłócenia funkcjonowania rodziny najczęściej w sytuacji, gdy dodatkowo połączony jest z izolacją, niskim statusem ekonomicznym oraz pewnymi wzorcami funkcjonowania danej rodziny. Stres jest tu rozpatrywany w aspekcie czynnika, który zwiększa frustrację39. Kolejnym czynnikiem jest niski status ekonomiczny. W rodzinach, które mają problemy finansowe o wiele częściej dochodzi do aktów przemocy. Niskie pensje, bezrobocie, złe warunki socjalne powodują dodatkowy stres, który bardzo często tłumiony jest przez alkohol. Ciągle narastająca frustracja prowadzi w końcu do wybuchu agresji. Przemoc w rodzinie jest dla sprawcy atrakcyjna, ponieważ prowadzi do szybkiego wyładowania negatywnej energii, ponadto pozwala na kontrolowanie i sprawowanie władzy. Innym plusem dla sprawcy przemocy jest to, że kontrola społeczna wyraźnie nie potępia tego typu zachowania, co staje się swojego rodzaju przyzwoleniem40. Czynnikiem skorelowanym z przemocą w rodzinie jest także izolacja społeczna rodziny. Można ją określić przez obserwowanie tego, jakie kontakty ma dana rodzina z najbliższym otoczeniem. Nie jest to jednak łatwe zadanie. Najczęstszymi osobami pierwszego kontaktu są przede wszystkim sąsiedzi, rodzina i znajomi. Częstotliwość kontaktu z tymi osobami jest trudna do określenia, ponieważ należy się wcześniej zastanowić, o jakie konkretnie kontakty chodzi. Codzienne wymienianie pozdrowień między sąsiadami nie oznacza przecież, że osoby te są zorientowane, jaka panuje sytuacja w danej rodzinie. Zdarza się nawet tak, że najbliższe otoczenie nie chce się angażować w wewnątrzrodzinną sytuację z obawy np. przed powołaniem ich jako świadka w sprawach sądowych. Zazwyczaj ludzie boją się konfliktu z jakąkolwiek osobą czy to z dalszej rodziny, czy z sąsiedztwa, nawet gdy przemoc stosowana jest wobec dzieci41. Przemoc w rodzinie jest bardzo skomplikowanym zjawiskiem. Formy, w jakich występuje są bardzo różnorodne, a przyczyny są trudne do określenia i często indywidualne dla każdej rodziny i sprawcy. 39 Por. I. Pospiszyl, op.cit., s. 127. 40 Por. J. Mazur, op.cit., s. 91. 41 Ibidem, s. 92. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 155 Skutki przemocy w rodzinie W początkowej fazie zachowania agresywne w rodzinie są dosyć łatwe do ukrycia. Na zewnątrz stają się widoczne dopiero, gdy dochodzi do zagrożenia życia ofiary, nasilają się problemy wychowawcze, bądź gdy proces degradacji rodziny jest już na tyle zaawansowany, że jej członkom nie zależy na utrzymaniu pozytywnej oceny otoczenia. Należy podkreślić fakt, że przemoc nie jest dobrym sposobem rozwiązywania konfliktów rodzinnych czy problemów wychowawczych i zarówno bezpośrednia reakcja na nią, a także jej skutki nie prowadzą do wewnętrznego scalenia rodziny, a wręcz odwrotnie - do jej rozłamu42. Przemoc nie jest problemem jedynie sprawcy i ofiary, skutki agresywnego zachowania dotyczą wszystkich członków rodziny. Bardzo często zdarza się, że maltretowana kobieta nie potrafi obronić swoich dzieci przed agresywnymi zachowaniami. Dzieci takie nie potrafią w dorosłym życiu obronić swoich bliskich, a ci z kolei swoich. Ten proces nazywany jest mechanizmem błędnego koła. Wspomniany model życia rodzinnego dobrze jest znany osobom, które bezpośrednio w tym życiu uczestniczą, istnieje więc ogromne prawdopodobieństwo, że podświadomie będą szukać takiego partnera lub partnerki, który umożliwi im powielenie tego schematu. Bardzo prawdopodobne jest również to, że ich wybór zostanie utwierdzony przez partnera, który będzie zabiegał o pozyskanie małżonka o takich właśnie cechach. Według badań duża część kobiet, które w dzieciństwie były świadkami przemocy lub jej ofiarami w dorosłym życiu wchodzi w podobne związki43. W mechanizm błędnego koła wplątane są nawet dzieci, będące tylko świadkami (obserwatorami) przemocy w rodzinie, mimo że są świadome, że tego typu postępowanie jest złe, występuje duże prawdopodobieństwo, że w dorosłym życiu powielą agresywne wzorce rodziców. Co gorsza, im bardziej dziecko czuje się zagrożone we własnym domu, z tym większą pewnością można przewidzieć, że spróbuje zaprowadzić apodyktyczną kontrolę w rodzinie, które same założy. Natomiast w rodzinie macierzystej można zauważyć pierwsze symptomy, gdy dziecko sprawia problemy wychowawcze, jest posłuszne tylko wobec osoby, której się boi, reagują na polecenia, które wymagają bezpośredniej kontroli, a jak tylko osiągnie pewien stopień samodzielności, robi wszystko by tej kontroli uniknąć. W dorosłym życiu, czyli w momencie, gdy stanie się silne, będzie żyło w przekonaniu, że tylko przemocą mogą zyskać szacunek i tylko w ten sposób skutecznie wpływać na ludzi. W rodzinach dysfunkcjonalnych, w których występuje przemoc, dużym problemem jest także nadmierny dystans emocjonalny poszczególnych członków rodziny. Tak właśnie wygląda proces rozwoju wadliwej 42 Ibidem, s. 67. 43 Por. I. Pospiszyl, Razem przeciwko przemocy, Warszawa 1999, s. 49. 156 H enryk B ednarski socjalizacji, z pokolenia na pokolenie przekazywane jest przekonanie, że rodzina jest przede wszystkim po to, by można było się komuś podporządkować, lub by kogoś podporządkować sobie44. W ostatnich latach bardzo często skutki przemocy analizuje się w aspekcie urazu psychicznego. Jest to niewątpliwie przesada, ponieważ uraz kojarzy się z nagłą katastrofą, gwałtem, bezpośrednim zagrożeniem życia czy negatywnym zdarzeniem losowym. Wedlug Judith Herman, „zdarzenia wywołujące uraz są niezwykłe nie z powodu swojej rzadkości, lecz dlatego, że przekraczają zwykle ludzkie zdolności przy­ stosowawcze”45. Uraz powoduje, że jednostki stają się bezsilne wobec pewnych zdarzeń, szczególnie, gdy jej dotychczasowe sposoby reagowania stają się nieskuteczne. Ponadto, gdy przez dłuższy czas jednostka nie potrafi poradzić sobie z jakimś problemem, to z czasem jej szanse na uporanie się z nim całkowicie maleją, gdyż każdy z nieodpowiednich sposobów, jaki wybrała jest przez nią utrwalany. Oznacza to, że do sytuacji urazowej dochodzi dodatkowa przeszkoda, jaką jest utrwalony, zły sposób reagowania46. Sposób reagowania na stres bardzo często zależy od siły jego natężenia oraz od indywidualnego dla każdej osoby progu odporności. Jeżeli siła stresu ma duże natężenie, reakcja powinna pojawić się w kilka godzin, w lżejszych przypadkach objawy mogą się pojawić nawet po kilku tygodniach. W literaturze można spotkać się z typologią zaburzeń powstałych w wyniku urazów. Zaliczamy do nich: zaburzenia pourazowe, adaptacyjne oraz dysocjacyjne. Zaburzenia pourazowe definiowane są jako natrętne przypominanie sobie lub odtwarzanie urazu w postaci uporczywych wspomnień lub snów. Mogą również występować w postaci pogorszenia samopoczucia, otępienia, izolacji, niezdolności do odtworzenia pewnych ważnych okoliczności związanych z urazem, agresji. Wymienionym objawom często towarzyszy depresja, lęki a nawet myśli samobójcze47. Zaburzenia adaptacyjne najczęściej występują w przypadkach, gdy uraz nie miał charakteru nagłej katastrofy, lub nie był czymś niezwykłym. Objawy pojawiają się w większości przypadków w okresie do jednego miesiąca od zdarzenia, zaliczamy do nich: nastrój depresyjny, zamartwianie się, lęki, poczucie bezsilności w stosunku do sytuacji, ograniczenie zdolności wykonywania codziennych trudności, tendencje do gwałtownych zachowań, agresja. Zaburzenia dysocjacyjne związane są z przekształceniem się nierozwiązanych problemów w objawy fizyczne. Najczęstszym ich objawem i zarazem charaktery­ 44 Ibidem, s. 50. 45 Ibidem, s. 51. 46 Ibidem. 47 Por. J. Mazur, op.cit., s. 70. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 157 styczną cechą jest brak spójności między wspomnieniami, wrażeniami a kontrolą dowolnych ruchów ciała. Osoby cierpiące na tego typu zaburzenia mają również skłonności do zaprzeczania problemom, które dla innych są oczywiste. Przemoc w rodzinie powoduje wiele różnorodnych negatywnych skutków u jej ofiar oraz u osób, które były jej świadkami. Kolejnym takim skutkiem jest stres pourazowy. Można wymienić trzy główne kategorie objawów stresu pourazowego. Są to: - Nadmierne pobudzenie - osób, które doświadczyły silnego stresu, żyją w ciągłej gotowości zmierzenia się z jakimś nieprzewidzianym niebezpieczeństwem; system nerwowy tych osób jest w stanie chronicznego pobudzenia. Oznacza to wzmożoną czujność, wyjątkową wrażliwość na hałasy, koszmary nocne, bezsenność, wypatrywanie zagrożenia. - Wtargnięcia - w świadomości jednostki uporczywie pojawiają się wspomnienia urazowe, występujące w postaci ciągłego ich odtwarzania. - Zawężenie - objawia się swojego rodzaju odrętwieniem, rezygnacją z aktyw­ nego życia, nieadekwatnym do sytuacji spokojem, brakiem inicjatywy, obojętnością na ból, całkowitym bezruchem w obliczu niebezpieczeństwa. Jest to spowodowane przede wszystkim tym, że osoba znajduje się w ogromnym lub chronicznym poczuciu zagrożenia i nie jest nic w stanie zrobić, by to zagrożenie zlikwidować48. Osoby, które nie doświadczyły przemocy rodzinnej często nie potrafią zrozumieć, dlaczego ofiary przemocy pozostają w związkach krzywdzących. Ofiarami przemocy w rodzinie są często osoby fizycznie sprawne, niezależne finansowo, często ujawniające wrogość w stosunku do sprawcy. Pojawia się więc pytanie, dlaczego takie osoby nie chcą walczyć z zagrożeniem lub przynajmniej się od niego oddalić. Ponadto, ofiary w wielu przypadkach starają się osłaniać sprawcę przed konsekwencjami prawnymi. Fakt ten można wytłumaczyć poprzez mechanizm wyuczonej bezradności. Syndrom ten opisywany jest jako bierne znoszenie zacho­ wań krzywdzących, mimo pełnej świadomości, że zachowania te są bezprawne, naruszają prawa osobiste i społeczne. Na podstawie wielu badań stwierdzono, że kobiety - ofiary przemocy znoszą tego typu zachowania, ponieważ w wyniku pozostawania w sytuacji krzywdzącej w ich psychice dokonał się swojego rodzaju destrukcyjny proces. Żadna z ofiar przemocy nie godzi się na poniżanie, bicie, ograniczanie jej swobody, każda z nich na początku się buntuje. Na tym etapie związek ma najbardziej burzliwy przebieg, występują częste awantury, bójki, ucieczki, próby wymuszenia na sprawcy zaprzestania przemocy. W momencie, gdy ofiara zorientuje się, że jej zabiegi są nieskuteczne, pojawia się przekonanie, że i tak nie może nic zrobić, aby uniknąć przemocy, lub że jej działania rodzą jeszcze większe zagrożenie49. 48 Por. I. Pospiszyl, Razem przeciwko przemocy..., s. 54. 49 Por. J. Mazur, op.cit., s. 77. 158 H enryk B ednarski Proces rozwoju własnej bezradności nie jest oczywiście tylko przypadłością osób dorosłych. Może się rozwinąć także w psychice dziecka, powodując u więk­ szości nieodwracalne straty w jego rozwoju. Istotne są również wcześniejsze doświadczenia ofiary, w tym także z okresu dzieciństwa. Można wyodrębnić czynniki wysokiego ryzyka wyuczonej bezradności. Zaliczamy do nich: 1. Doświadczenia wyniesione z dzieciństwa: - przemoc fizyczną, - napaść seksualną lub molestowanie, - kryzysy spowodowane nieprzewidzianymi zdarzeniami. 2. Doświadczenia wyniesione ze związków: - przemoc, - patologiczna zazdrość, zaborczość, próba izolowania jednostki od otoczenia, - napaść seksualna, dziwaczne wymagania seksualne, - groźba zabójstwa, - znęcanie się psychiczne, - okrucieństwo wobec innych ludzi, zwierząt, a nawet przedmiotów nie­ żywotnych50. Poczucie wyuczonej bezradności jest procesem dynamicznym, który na początku obejmuje tylko sytuacje traumatyczne, a w miarę upływu czasu rozprzestrzenia się na wszystkie sfery funkcjonowania jednostki, w tym także na sferę zawodową. Skutki przemocy w rodzinie są tak różnorodne, że trudno byłoby przedstawić je wszystkie. Należy jednak wspomnieć o efekcie psychologicznej pułapki. Określanym bardzo często również jako wpadnięcie jednostki w pułapkę własnych oczekiwań. Najistotniejszym problemem staje się nieumiejętność zmiany strategii łub powstrzymania się od działań, które nie przybliżają nawet do spełnienia oczekiwań. Efekt ten przypomina uzależnienie51. Mechanizmem leżącym u źródła psychologicznej pułapki jest przyjęcie całkowitej odpowiedzialności za powodzenie podjętych działań, w sytuacji, gdy efekt nie zależy od jednostki. Zaangażowanie prowadzi wówczas do dążenia do celu bez względu na poniesione koszty i rzeczywisty wpływ jednostki na osiągnięcie tego celu. W przypadku ofiar przemocy w rodzinie decyzja o trwaniu w krzywdzącym związku może wynikać z poczucia, iż za dużo już się zainwestowało, aby teraz móc się poddać. Pojawiają się również obawy, że trzeba by zaczynać od początku, a także myśli, że niepowodzenia w rodzinie wynikają ze zbiegu nieszczęśliwych okoliczności. Proces wpadania w pułapkę jest bardzo prosty. W pierwszej fazie jednostka podejmuje ogromny wysiłek, aby stworzyć szczęśliwą rodzinę, gdy to się nie udaje wpada w poczucie winy. W drugiej fazie poczucie winy wpływa na uruchomienie 50 Por. I. Pospiszyl, Razem przeciwko przemocy..., s. 57. 51 Por. J. Mazur, op.cit., s. 84. Przem oc w rodzinie jako przykład dysfunkcjonalności rodziny 159 mechanizmów obronnych. Polega to na interpretowaniu niepowodzeń małżeńskich i rodzinnych jako zbieg nieszczęśliwych wypadków. Wyróżnia się pięć czynników, które powodują wzrost prawdopodobieństwa wpadnięcia w psychologiczną pułapkę: - poczucie, że poniesione koszty są już nieodwracalne, - przekonanie, iż związek krzywdzący był samodzielnym wyborem jednostki i że nie istniał żaden przymus, - świadomość ryzyka, że cel może nie zostać osiągnięty, a jednocześnie, że dalsza próba realizacji może pociągnąć za sobą duże koszty, - rozłożenie kosztów w czasie, co rozmywa głębokość konfliktu i sprzyja biernej postawie, - pozostanie z partnerem postrzegane jako ogólnie przyjęta norma społeczna52. Psychologiczna pułapka opiera się więc głównie na sprzeczności oczekiwań związanych z małżeństwem czy rodziną a rzeczywistymi doświadczeniami w tej dziedzinie. Jest ona bardziej dotkliwa, im ważniejszych przekonań dotyczy. Główny problem polega na tym, że ofiara przemocy wybrała złą metodę usunięcia konfliktu. Pułapka psychologiczna jest procesem bardzo niszczącym, ponieważ wymaga mobilizacji całego organizmu bez szansy na osiągnięcie założonego celu oraz odpoczynku53. Syndrom sztokholmski to kolejny skutek przemocy w rodzinie. Często słyszy się o kobietach, które lubią być bite, ponieważ mają przez to poczucie, że ich partner jest zaangażowany uczuciowo lub poczucie przynależności do sprawcy. Wspomniany syndrom wyjaśnia tego typu zachowanie. Podstawą przystosowania się ofiar do przemocy jest silne zaangażowanie emocjonalne ofiary w stosunku do swojego agresora. U ofiar występuje sprzeczna reakcja obronna, polegająca na silnej fascynacji sprawcą i szukaniem ratunku właśnie u niego. Z przeprowadzonych badań wynika, że do rozwinięcia się syndromu sztokholmskiego wystarczy 4-5 dni życia jako zakładnik, a prawdopodobieństwo ujawnienia się jego objawów jest tym większe im większe było zagrożenie życia ofiary. Oprócz tego można wyróżnić kilka warunków, które decydują o wzroście prawdopodobieństwa rozwoju omawianego syndromu54. Są to: - występuje duże prawdopodobieństwo utraty życia i ofiara jest tego świadoma; - życie ofiary zależy tylko od agresora; - ofiara jest odizolowana od świata zewnętrznego, w związku z tym dalszy rozwój sytuacji zależy od oprawcy; - zachowanie agresora w stosunku do ofiary postrzegane jest jako nacechowane szczególnego rodzaju uprzejmością55. 52 Por. I. Pospiszyl, Razem przeciwko przemocy..., s. 59. 53 Por. J. Mazur, op.cit., s. 84. 54 Ibidem, s. 81. 55 Por. I. Pospiszyl, Razem przeciwko przemocy..., s. 61. 160 H enryk B ednarski Mimo wielu badań mechanizm psychologiczny syndromu sztokholmskiego nie jest całkowicie wyjaśniony. U jego podstaw leży najprawdopodobniej iden­ tyfikacja ofiary ze światem agresora. Tego typu reakcje nie są zachowaniem pozbawionym racjonalności. W momencie zagrożenia życia, takie zachowanie jest próbą wykorzystania tych wszystkich okoliczności, które dają szansę przetrwania i umożliwiają zachowanie równowagi, która jest niezbędna do owego przetrwania. Osoby, u których wystąpiły objawy syndromu sztokholmskiego, przechodziły przez cztery fazy. Pierwsza to zaprzeczenie sytuacji, niedowierzanie, że to przydarzyło się właśnie jej. Druga faza charakteryzuje się pełną świadomością sytuacji, w jakiej ofiara się znalazła. Ta chwila to krytyczny moment dla rozwoju omawianego syndromu. W fazie trzeciej ofiara przeżywa głęboką depresję i stres, wynikający ze świadomości przebywania w niewoli. Ostatnia - czwarta faza charakteryzuje się wewnętrzną integracją jednostki i przyjęcie takiej strategii działania, która ułatwi przetrwanie. Jednostki w sytuacji krzywdzącej uważnie obserwują oprawcę, w pewnym sensie uczą się jego reakcji na poszczególne bodźce. W pewnym momencie dochodzi do psychicznego uzależnienia ofiary od agresora, następuje również przewartościowanie nazywane „patologicznym przeniesieniem”. Ofiara zaczyna wmawiać sobie, że w gruncie rzeczy on nie jest taki zły, może ktoś zmusił go do takiego postępowania itp. Problem polega na tym, że taka postawa może ulec utrwaleniu, które będzie utrzymywało się również po ustaniu zagrożenia. Ponadto, przywiązanie tego rodzaju jest tym bardziej prawdopodobne, im bardziej ofiara obawia się uruchomienia ogromnego ładunku reakcji odwetowej. Długotrwałe przebywanie w krzywdzącym związku powoduje także rozwój mechanizmów czerpania przyjemności z tego typu układu56. Stąd wniosek, że niektóre ofiary przemocy wyglądają na zadowolone ze swojego życia. Jednak przywiązywanie niczego w tym przypadku nie zmienia, zagrożenie dla ofiary wcale nie jest mniejsze, a szansa na to, że agresor sam postanowi zmienić swoje postępowanie są bardzo małe. 56 Ibidem, s. 65.
