Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w świetle
advertisement
Zeszyty Naukowe UNIWERSYTETU PRZYRODNICZO-HUMANISTYCZNEGO w SIEDLCACH Nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie 2011 dr Cezary Tomasz Szyjko Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego w Kielcach Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii The prospects of the development of Poland's Nuclear Energy in the light of the Japan's disasters Streszczenie: Czy energia atomowa jest zabawą z ogniem czy teĪ jedynym wyjĞciem z kryzysu energetycznego? Nowe wyzwania, które pojawiáy siĊ przed ludzkoĞcią w wyniku wydarzeĔ w Japonii, stwarzają nieznane dotąd zagroĪenia. Energia nuklearna staáa siĊ przyczyną podziaáów na Ğwiecie. Artykuá analizuje czynniki ksztaátujące europejską kulturĊ bezpieczeĔstwa atomowego uwzglĊdniając efektywnoĞü procedur kierowania zespoáami ludzkimi oraz adekwatne ramy legislacyjne wytwarzania energii z atomu. Autor szuka odpowiedzi na pytanie, czy moĪna wyciągaü jednoznaczne wnioski dla rozwoju energetyki atomowej w Polsce z wywoáanych trzĊsieniem ziemi i tsunami zdarzeĔ w japoĔskich elektrowniach jądrowych? Dla zapewnienia rozwoju oraz bezpiecznego funkcjonowania energetyki jądrowej w Polsce niezbĊdne jest przyjĊcie ustaw tzw. pakietu atomowego. Czy nowelizacja Prawa atomowego okreĞla wymagania bezpieczeĔstwa budowy i eksploatacji obiektów jądrowych zgodnie z najnowszymi standardami i zaleceniami miĊdzynarodowymi? Abstract: The article focuses on different aspects of the nuclear energy challenges. In the recent past, there has been a paradigmatic shift in the approach to nuclear crisis legal arrangement. Effective nuclear management requires a multi-sectoral, multi-disciplinary, and holistic approach, encompassing pre-crisis preparedness initiatives, crisis response, and postcrisis rehabilitation, all with active participation of local people. As the incidence and severity of crises has increased over time, culture of HR management deserves highest priority at both the national and sub-national levels and the traditional approach of post-crisis response and relief need to be replaced by an all-in-compassing holistic approach. Nuclear security management is an important issue that cannot be addressed by one agency, technology or institution alone. It calls for convergence of technologies and institutions with the goal of fulfilling the various dimensions, timeliness, accuracy, scope and coverage, formats and standards to match the user needs and finally assimilation of information for decision-making. A holistic approach encompassing a suitable mix of policy reforms, institutional changes and technology options. Without this, it will not be possible to achieve longer term immunity against natural and manmade crises. It is quite evident that economic development may not be sustainable under conditions of vulnerability to crises. WstĊp W obliczu wzrastającego zapotrzebowania na energiĊ, Polska musi podjąü strategiczne decyzje odnoĞnie do jej pozyskiwania. 13 stycznia 2009 150 C.T. Szyjko roku Rada Ministrów przyjĊáa specjalną uchwaáĊ o rozpoczĊciu prac nad Programem Polskiej Energetyki Jądrowej oraz o powoáaniu Peánomocnika Rządu ds. Polskiej Energetyki Jądrowej. Celem programu jest uruchomienie pierwszej elektrowni jądrowej juĪ w roku 2020. Istnieje jednak jeszcze wiele problemów, które muszą zostaü jak najszybciej rozwiązane. Jednym z nich jest budowa bazy intelektualnej dla edukacji, szkolenia i treningu personelu instytucji nadzorujących i przyszáych instalacji jądrowych. 22 lutego 2011 roku Rada Ministrów przyjĊáa przygotowany przez Rządowe Centrum Legislacji we wspóápracy z Ministerstwem Gospodarki i PaĔstwową Agencją Atomistyki projekt ustawy o zmianie ustawy Prawo atomowe oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Rząd zdecydowaá, Īe na obecnym etapie wsparcie merytoryczne i organizacyjne rozwoju energetyki jądrowej zapewniaü bĊdzie Ministerstwo Gospodarki, a nie Agencja Energetyki Jądrowej, której utworzenie zakáadaá projekt Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Celem nowelizacji Prawa atomowego jest okreĞlenie wymagaĔ bezpieczeĔstwa budowy i eksploatacji obiektów jądrowych na najwyĪszym osiągalnym poziomie, zgodnie z wymaganiami i zaleceniami miĊdzynarodowymi. Energetyka jądrowa jest sektorem przemysáu o niespotykanych nigdzie standardach bezpieczeĔstwa i jakoĞci i dlatego naleĪy ją postrzegaü przez pryzmat postĊpu technicznego, naukowego, cywilizacyjnego oraz wzrostu zatrudnienia - zwáaszcza przyrostu wysoko páatnych stanowisk specjalistycznych. W pierwszej poáowie 2011 r. na Ğwiecie pracują 442 jądrowe bloki energetyczne o áącznej zainstalowanej mocy netto 375,001 GWe. Kolejnych 5 reaktorów znajduje siĊ w stanie dáugoterminowego wyáączenia. W budowie znajduje siĊ 65 bloków jądrowych1. Energia atomowa, szczególnie w Europie, jest obecnie bardziej niĪ kiedykolwiek kontrowersyjna. Jest to zaskakujące, jeĞli uwzglĊdni siĊ statystyki: w 2004 roku okoáo 440 elektrowni atomowych wytwarzaáo w 30 krajach 16% Ğwiatowego zapotrzebowania na prąd. Z tego w Stanach Zjednoczonych znajdowaáy siĊ 104 elektrownie, a we Francji prawie 60. Przed rozszerzeniem Unii Europejskiej aĪ 30% dostaw prądu pochodziáo z energii nuklearnej. Mimo Īe Komisja Europejska dalej angaĪuje siĊ we wspieranie badaĔ nad kulturą bezpieczeĔstwa nuklearnego, to paĔstwa czáonkowskie są podzielone wzglĊdem wykorzystania energii jądrowej2. 1 Japan Atomic Industrial Forum, www.jaif.or.jp (dostĊp z dnia 4.04.2011 r.). I. Khripunov (ed.), Nuclear Security Culture: From National Best Practices to International Standards, Volume 28, NATO Science for Peace and Security Series: Human and Societal Dynamics, IOS Press 2007. 2 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 151 Rys. 1. Liczba pracujących reaktorów energetycznych Fig. 1. Number of working energy reactors ħródáo: IAEA. Source: IAEA. ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 152 C.T. Szyjko Dyskurs europejski NajbliĪszy Szczyt BezpieczeĔstwa Jądrowego, na którym Ğwiat podsumuje kulturĊ bezpieczeĔstwa atomowego, odbĊdzie siĊ w roku 2012 w Korei Poáudniowej. Poprzedni miaá miejsce w Waszyngtonie w dniach 12-13 kwietnia 2010 roku i zgromadziá szefów paĔstw i rządów z caáego Ğwiata uwraĪliwiając spoáecznoĞü miĊdzynarodową na zagroĪenia związane z terroryzmem jądrowym oraz zapoczątkowując szerszą wspóápracĊ w przeciwdziaáaniu im. Podczas szczytu wiele paĔstw zaprezentowaáo swe dotychczasowe osiągniĊcia w dziedzinie poprawy bezpieczeĔstwa jądrowego oraz powziĊáo dobrowolne deklaracje odnoĞnie dalszych dziaáaĔ w tym kierunku3. Rys. 2. Schemat reaktora MARIA Fig. 2. Scheme of the reactor Maria ħródáo: www.4bid.pl/symulator-maria.aspx. Source: www.4bid.pl/symulator-maria.aspx. Polska poinformowaáa m.in. o zaáoĪeniach rozwoju energetyki jądrowej w kraju, akcentując dbaáoĞü o standardy bezpieczeĔstwa; ratyfikowaniu MiĊdzynarodowej Konwencji o zwalczaniu aktów terroryzmu jądrowego (International Convention for the Suppression of Acts of Nuclear Terrorism) oraz realizowanym programie konwersji reaktora doĞwiadczalnego „MARIA”, której 3 http://www.msz.gov.pl/Polska,na,Szczycie,Bezpieczenstwa,Jadrowego,35371.html z dnia 4.04.2011 r.). Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 (dostĊp ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 153 towarzyszy wywóz wypalonego paliwa jądrowego z terytorium RP4. W ostatnich latach w Polsce poĞwiĊca siĊ wiele uwagi przeciwnikom energii jądrowej. Nie jest to tylko wynikiem niedawnej ustawy naszego zachodniego sąsiada, obowiązującej od kwietnia 2002 roku, która przewiduje wycofanie siĊ Niemiec z energii nuklearnej do 2021 roku. TakĪe Szwecja (1980), Wáochy (1990), Holandia (1997) i Belgia (2002) zdecydowaáy siĊ na stopniowe zamykanie swoich elektrowni, mimo Īe wokóá tych decyzji toczą siĊ wciąĪ spory, zwáaszcza we Wáoszech. Z kolei kraje, jak Portugalia, Austria, Dania i Irlandia, nigdy nie wytwarzaáy energii atomowej, podobnie jak trzy nowe paĔstwa czáonkowskie: Polska, Estonia i àotwa. Wedle argumentacji przeciwników energia atomowa jest po prostu zbyt niebezpieczna. Co wiĊcej, kwestia utylizacji odpadów radioaktywnych jest nadal nierozwiązywalna, a groĨba niepoĪądanego wykorzystania materiaáów nuklearnych zbyt duĪa. Do tego dochodzi nieopáacalnoĞü ekonomiczna związana z wysokimi kosztami inwestycji na budowĊ nowych instalacji. Rys. 3. Udziaá poszczególnych paĔstw w liczbie reaktorów energetycznych na Ğwiecie Fig. 3. Participation of individual states in the quantity of energy reactors in the world ħródáo: IAEA. Source: IAEA. 4 MARIA to reaktor badawczy o mocy 15 MW, skonstruowany jako reaktor wielozadaniowy o wysokim strumieniu neutronów. BudowĊ reaktora rozpoczĊto w 1970 r., a oddano go do eksploatacji w 1975 roku. W okresie 1986-1992 przechodziá gruntowną modernizacjĊ. W chwili obecnej jest prowadzona normalna eksploatacja. Wg wstĊpnych technicznych analiz reaktor MARIA moĪe byü eksploatowany do 2020 roku, a po modernizacji do 2050-2060 roku. ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 154 C.T. Szyjko Krytycy energii jądrowej zwracają uwagĊ, Īe to Ĩródáo energii wydaje siĊ dziĞ korzystne tylko dlatego, Īe od 1950 byáo wspierane przez paĔstwo w postaci licznych dotacji siĊgających 1 miliarda dolarów. Zdaniem wycofujących siĊ z tej technologii przyszáoĞcią jest oszczĊdzanie energii tj. oparcie siĊ na odnawialnych Ĩródáach i efektywne wykorzystanie konwencjonalnych noĞników energii, takich jak wĊgiel, ropa czy gaz5. Caákiem przeciwnego zdania o tej technologii są producenci energii nuklearnej. Francja, która pozyskuje 80% elektrycznoĞci z energii jądrowej i ma najgĊstszą sieü elektrowni atomowych na Ğwiecie, planuje na 2007 rok budowĊ kolejnego reaktora atomowego wysokociĞnieniowego we Flamanville. W Finlandii zaĞ trwają juĪ prace nad reaktorem w Olkiluoto. RównieĪ WĊgry, Czechy, Sáowacja, Sáowenia i Litwa nie mają najmniejszych zamiarów wycofywania siĊ z energii atomowej, nawet jeĞli niektóre z reaktorów zbudowanych jeszcze w czasach ZSRR muszą zostaü zamkniĊte do 2009 roku z powodów bezpieczeĔstwa. Wielka Brytania i Hiszpania takĪe są przekonane do energii atomowej, ale nie mają obecnie Īadnych planów rozbudowy swojej infrastruktury. Caákiem inaczej jest w Japonii, Rosji, Chinach i Indiach, które w 2004 roku zaplanowaáy uruchomienie lub budowĊ nowych instalacji. Z kolei USA w „Ustawie o Polityce Energetycznej 2005” opowiedziaáy siĊ za dalszą rozbudową energii jądrowej.6 Bloki jądrowe w budowie – dane wg kwartaáów Rys. 4. Liczba bloków jądrowych w budowie od 2007 roku – dane na koniec kwartaáów Fig. 4. Quantity of nuclear under construction blocks from 2007 given to – at the end of quarters ħródáo: WNA, 28.11.2010. Source: WNA, 28.11.2010. C.T. Szyjko, Potencjaá rozwoju energetyki gazowej w Ğwietle najnowszych inicjatyw UE, [w:] WiadomoĞci Naftowe i Gazownicze - czasopismo naukowo-techniczne, nr 3(155), Kraków 2011, s. 11-18. 6 I. Khripunov, Center for International Trade and Security, School of Public and International Affairs, University of Georgiahttp://wmdsecurityculture.blogspot.com/ (dostĊp z dnia 4.04.2011 r.). 5 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 155 Zwolennicy energii atomowej dostrzegają przede wszystkim korzyĞci gospodarcze w postaci niĪszych kosztów produkcji oraz niezaleĪnoĞci od wahaĔ cen ropy naftowej. Wierzą oni, Īe postĊp techniczny przyczyni siĊ do bezpieczniejszego funkcjonowania i utylizacji odpadów z elektrowni jądrowych. PodkreĞlają oni poza tym, tak jak MiĊdzynarodowa Agencja Energii Atomowej (International Atomic Energy Agency – IAEA), niski poziom kwot emisyjnych dla gazów cieplarnianych, który dziĊki energii atomowej pozwala osiągnąü korzyĞci ekonomiczne w ramach protokoáu z Kioto7. Istota kultury bezpieczeĔstwa Po serii katastrof w japoĔskich elektrowniach jądrowych coraz czĊĞciej mówi siĊ o potrzebie rozwijania i umacniania kultury bezpieczeĔstwa. Kultura (z áaciny cultura, czyli uprawa, ksztaácenie) jest to termin wieloznaczny, interpretowany w róĪny sposób przez przedstawicieli róĪnych nauk. Kultura najczĊĞciej jest rozumiana jako caáoksztaát duchowego i materialnego dorobku spoáeczeĔstwa. Ogólnie rzecz biorąc termin „kultura” jest najczĊĞciej uĪywany do oznaczenia wspólnego systemu wartoĞci i stawia ich caáoĞü ponad czĊĞciami, co daje wspólną perspektywĊ dziaáaĔ i zachowaĔ podmiotów, z której to perspektywy wyprowadzane są podejĞcia specyficzne, konkretno-organizacyjne.8 Zachowania czáonków danej instytucji (organizacji) w sektorze energii atomowej wyraĪają utrwalają okreĞloną kulturĊ organizacyjną w stosunku do standardów bezpieczeĔstwa. Instytucje i organizacje paĔstwa, które teĪ jest formą organizacji, charakteryzują siĊ specyficzną kulturą bezpieczeĔstwa atomowego. Na podstawie zaprezentowanych róĪnych stanowisk paĔstw wzglĊdem energetyki jądrowej widaü, Īe są widoczne i odczuwalne podobieĔstwa i róĪnice kultur organizacyjnych miĊdzy instytucjami i organizacjami w róĪnych krajach Unii Europejskiej. WiąĪe siĊ to m.in. ze specyfiką ich zadaĔ, stopniem nasycenia technologią atomową i rodzajem wykorzystywanych reaktorów, a przede wszystkim poziomem wyksztaácenia i profesjonalizacji kadry kierowniczej, etosem pracy itd. W tym kontekĞcie kulturĊ zawodową traktuje siĊ zazwyczaj jako zespóá spójnych znaczeĔ podzielonych przez dany zespóá pracowników. ZnaczeĔ okreĞlających m.in.: jak i dlaczego zachodzą okreĞlone zdarzenia w siáowni jądrowej, co robiü i kogo alarmowaü, kiedy wyáaniają siĊ problemy oraz o tym kto (zdaniem czáonków organizacji) ponosi winĊ za ich pojawienie siĊ. Chodzi wiĊc takĪe o wzajemne traktowanie siĊ, o opinie i oceny dotyczące kierowania organizacją. Biorąc pod uwagĊ wspomniane wzglĊdy, warto siĊgnąü do powszechnie znanej i akceptowanej koncepcji elementów organizacji H. Leavitta, którą graficznie przedstawia tzw. diamentowy model organizacji. 7 http://www.iaea.org/Publications/Magazines/Bulletin/Bull521/index.html (dostĊp z dnia 4.04.2011 r.). 8 Patrz: A. KoĨmiĔski, W. Piotrowski, Zarządzanie, teoria i praktyka (red.) Warszawa 1996, s. 10 i n.; L.J. KrzyĪanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Kraków 1989. ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 156 C.T. Szyjko Dodatkowym w stosunku do pierwotnego ujĊcia H. Leavitta, a zarazem centralnym wymiarem, jest kultura bezpieczeĔstwa. Rys. 5. Podstawowe wymiary zarządzania wiedzą w organizacji Fig. 5. Essential statistics of the knowledge management in the organization Source: own study. ħródáo: opracowanie wáasne. Kultura bezpieczeĔstwa wedáug Pidgeona stanowi system znaczeĔ, poprzez który okreĞlona grupa ludzi rozumie zagroĪenia na Ğwiecie.9 System ten zawiera równieĪ wyjaĞnienia związane z kryzysami – dlaczego i jak powstają. Kultura bezpieczeĔstwa atomowego to wiedza i sposób myĞlenia o bezpieczeĔstwie energii atomowej (o wyzwaniach, szansach i zagroĪeniach w tym obszarze), sposoby odczuwania bezpieczeĔstwa i reagowania na jego brak (sposób zachowania), sposoby zachowania i dziaáania podmiotów oraz ich wspóádziaáanie z innymi, wpáywające na bezpieczeĔstwo wáasne, ale i innych podmiotów. Kultura bezpieczeĔstwa atomowego jest wyrazem tego, jaki jest stosunek danej spoáecznoĞci do ryzyka, zagroĪeĔ i bezpieczeĔstwa atomu oraz jakie wartoĞci w tym zakresie uwaĪane są za istotne. Wysoka kultura bezpieczeĔstwa jest związana z wysoką wartoĞcią przykáadaną zdrowiu i Īyciu ludzkiemu oraz utrzymywaniem granicy miĊdzy niezbĊdnym ryzykiem, które jest nieodáącznym elementem Īycia i rozwoju, a zapewnieniem bezpieczeĔstwa i ochrony przed zagroĪeniami.10 9 Cyt. za: M. Milczarek, Kultura bezpieczeĔstwa, http://www.stres.edu.pl/kultura.htm (dostĊp z dnia 4.04.2011 r.). 10 Por. C.T. Szyjko, Zdrowie i ochrona Ğrodowiska naturalnego w kontekĞcie filozofii zrównowaĪonego rozwoju, Turystyka i zdrowie, Zeszyt Naukowy nr 4, WSHiFM im. F. Skarbka, Warszawa 2010, s. 177-186. Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 157 Czáowiek wobec kryzysu atomowego Wspomniane wyĪej przedmiotowe ujmowanie czáowieka w ujĊciu szeroko pojĊtego bezpieczeĔstwa staáo siĊ dziedziną wielu badaĔ naukowych i wyszáo daleko poza mury uczelni techniczno-wojskowych. Poziom myĞlenia o bezpieczeĔstwie jest oczywiĞcie róĪny w poszczególnych grupach spoáecznych, rozmaicie teĪ pojmuje siĊ jego istotĊ. ĩycie dostarcza wielu przykáadów, które wskazują, Īe ĞwiadomoĞü ekonomiczna spoáeczeĔstwa i rozumienie terminów ekologicznych, a takĪe bezpieczeĔstwa atomowego w pojĊciu minimalnym – od wáasnej rodziny – po maksymalne – w sferze rozumienia interesów paĔstwa, Europy i Ğwiata – powoli, ale systematycznie wzrasta. W kulturze spoáecznej synonimem pojĊcia bezpieczeĔstwo jest dom. M. CieĞlarczyk schematycznie przedstawia bezpieczeĔstwo jako dom oraz ukazuje piramidĊ bezpieczeĔstwa z podwalinami, u której podstawy leĪy bezpieczeĔstwo paĔstwa.11 Wedáug J. StaĔczyka ksztaát i zakres polityki bezpieczeĔstwa paĔstwa zaleĪy od takich m.in. czynników, jak uwarunkowania geopolityczne, potencjaá spoáeczno-gospodarczy, siáa militarna, tradycja, doĞwiadczenia, kultura polityczna.12 M. PietraĞ zwraca uwagĊ na to, Īe wspóáczeĞnie bezpieczeĔstwo narodowe (paĔstwa) jest pojĊciem podlegającym ciągáej ewolucji w zakresie znaczeniowym, podmiotowym i przedmiotowym. Jego zdaniem jest to dynamiczny proces, który kaĪda epoka historyczna wypeánia sobie wáaĞciwą treĞcią.13 W Ğwietle wydarzeĔ w Japonii mamy do czynienia z kolejnym przewartoĞciowaniem tego pojĊcia. Odchodzi w przeszáoĞü „tradycyjna koncepcja bezpieczeĔstwa, identyfikująca je z brakiem zagroĪeĔ militarnych. WspóáczeĞnie zakres przedmiotowy bezpieczeĔstwa obejmuje nowe dziedziny. Stąd tzw. wielowymiarowoĞü bezpieczeĔstwa, której istotĊ prezentują filary Z. Stachowiaka. Pozyskiwanie energii z atomu związane jest z ryzykiem, a ryzyko wynika stąd, Īe czáowiek wprawdzie jest zdolny przewidywaü co moĪe siĊ zdarzyü, ale nie jest zdolny przewidzieü (stwierdziü, okreĞliü), co siĊ zdarzy i kiedy z caáą pewnoĞcią. ħródáem niepewnoĞci jest nie tylko Ğrodowisko zewnĊtrzne, ale równieĪ czynnik ludzki. Obecnie dominuje przekonanie, Īe rozwój technologii i organizacji dzisiaj pomnaĪa ryzyko i niebezpieczeĔstwa. Hipoteza ta nie jest jednak w peáni przekonywająca, albowiem rozwój wiedzy i technologii mogą zapobiegaü wielu wspóáczesnym zagroĪeniom.14 Wniosek stąd taki, Īe wielkoĞü ryzyka – patrząc historycznie wzrasta, zmienia siĊ jedynie jego forma i treĞü. 11 M. CieĞlarczyk, Kulturowe uwarunkowania budowy bezpieczeĔstwa ekonomicznego, WyĪsza Szkoáa Finansów i Zarządzania, Siedlce 2008. J. StaĔczyk, Wspóáczesne pojmowanie bezpieczeĔstwa, Warszawa 1996, s. 30. 13 M. PietraĞ, Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeĔstwa in statu nescendi, Studia MiĊdzynarodowe, nr 2/1997, s. 51. 14 http://www.msz.gov.pl/Polska,w,NATO,1695.html#INICJATYWY_RP (dostĊp z dnia 4.04.2011 r.). 12 ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 158 C.T. Szyjko Rys. 6. Páaszczyzny bezpieczeĔstwa paĔstwa Fig. 6. Plains of the state security Ryzyko jest tym lepiej kontrolowane, w im wiĊkszym stopniu zaleĪy ono od czynników podmiotowych, takich jak ludzkie umiejĊtnoĞci, zdolnoĞci, zalety charakteru. Poziom akceptowanego ryzyka w duĪej mierze zaleĪy od korzyĞci, jakie jednostka moĪe otrzymaü po osiągniĊciu celu. Wraz ze wzrostem wartoĞci przewidywanej „wygranej” wzrasta ryzyko, które czáowiek gotów zaakceptowaü. Ludzie chĊtniej podejmują dziaáania, które zawierają ryzyko kontrolowane, rozáoĪone w czasie i w przestrzeni. Godne uwagi jest stwierdzenie, Īe poziom ryzyka preferowanego przez grupĊ jest wiĊkszy od przeciĊtnego akceptowanego przez jednostkĊ. W procesie wspóádziaáania ludzie gotowi są przyjąü bardziej niebezpieczne poczynania niĪ wówczas, gdy dziaáają indywidualnie15. 15 M. CieĞlarczyk, R. Kuriata, Kryzysy i sposoby radzenia sobie z nimi, àódĨ 2005, s. 105 i in. Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 159 Deficyt wykwalifikowanej kadry Kultura bezpieczeĔstwa atomowego zaleĪy od poziomu profesjonalnego przygotowania kadr. MiĊdzynarodowa Agencja Energii Atomowej szacuje Īe na Ğwiecie w elektrowniach jądrowych jest zatrudnionych ok. 250 000 ludzi. Natomiast w caáym przemyĞle jądrowym, a takĪe na uczelniach wyĪszych, w instytutach badawczych i organach paĔstwowych związanych z energetyką jądrową (np. organy dozoru) pracuje ok. 1 miliona osób. Rozwój tej gaáĊzi przemysáu w Polsce bĊdzie wymagaá wyszkolenia i zatrudnienia tysiĊcy wysokiej klasy, posiadających odpowiednie certyfikaty specjalistów. Polskie instytucje naukowe juĪ przygotowują siĊ do uruchomienia programu energetyki jądrowej. Opierając siĊ czĊĞciowo na rządowym programie przygotowania kadr dla energetyki jądrowej, uczelnie wyĪsze uruchomiáy (i uruchamiają kolejne) kierunki studiów i specjalnoĞci związane bezpoĞrednio z sektorem jądrowym (tabela 1). RównieĪ polskie instytuty badawcze przygotowują siĊ do uczestnictwa w Programie Energetyki Jądrowej. W 2011 r. nastąpi reorganizacja i scalenie instytutów atomistyki w ĝwierku i Warszawie w jeden duĪy oĞrodek badawczy Ğwiadczący usáugi na potrzeby rozwoju przemysáu jądrowego oraz prowadzący prace badawcze we wszystkich dziedzinach przemysáowego i medycznego wykorzystania technik jądrowych. Ponadto wiele innych oĞrodków związanych z sektorem elektroenergetycznym uzyska dostĊp do bazy wiedzy, nowych technologii oraz pieniĊdzy na prace badawczo-rozwojowe (instytuty te bĊdą realizowaáy m.in. zamówienia operatora elektrowni). Budowa elektrowni jądrowych i towarzyszących im zakáadów to utworzenie tysiĊcy atrakcyjnych i dobrze páatnych miejsc pracy. Czas ksztaácenia inĪynierów jądrowych wynosi 4-6 lat, operatorów reaktora 2-4 lata. W USA na jeden blok o mocy 1000 MWe (netto) przypada Ğrednio 800 pracowników. Szczegóáy ilustruje tabela 2. Ponadto budowa jednego tylko bloku (nie licząc inwestycji towarzyszących jak linie energetyczne, drogi dojazdowe, wiadukty, rozbudowa portów itd.) wymaga zatrudnienia 3000-4000 ludzi do prac budowlanych i montaĪowych o szerokim spektrum zawodów – od sáabo wykwalifikowanych robotników (po odpowiednim przeszkoleniu do pracy na budowie obiektu jądrowego), przez spawaczy, operatorów dĨwigów, kierowców pojazdów budowlanych, elektryków, automatyków, geodetów, hydraulików aĪ po inĪynierów i architektów (i setki innych zawodów, których peáne wymienienie byáoby trudne). To wszystko powoduje lokalny wzrost popytu na wiele towarów i usáug, co szybko przekáada siĊ na rozrost i zakáadanie nowych firm w okolicy inwestycji – zarówno firm handlowo-usáugowych powstających w miejscowoĞciach poáoĪonych blisko budowy, dla których robotnicy i pracownicy elektrowni są gáównymi klientami (sklepy spoĪywcze, lokale usáugowe itd.), jak równieĪ specjalistycznych firm sprzedających wyroby i Ğwiadczących usáugi inĪynieryjne dla inwestora, zakáadających swoje siedziby w gáównych miastach województwa, w którym realizowana jest inwestycja „jądrowa”. Zatrudnienie w tych ostatnich firmach znajdują zarówno ludzie z regionu , jak równieĪ studenci i absolwenci miejscowych szkóá i uczelni, a takĪe specjaliĞci z innych czĊĞci kraju. ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 160 C.T. Szyjko Tabela 1. Kierunki bezpoĞrednio związane z energetyką jądrową wg nazwy uczelni Table 1. Directions directly connected with the nuclear power industry according to the name of the college Uczelnia Wydziaá Kierunek SpecjalnoĞü Uniwersytet Warszawski Wydziaáy: Chemii i Fizyki (studia miĊdzywydziaáowe) energetyka i chemia jądrowa (studia I stopnia od roku akademickiego 2011/2012 oraz studia II stopnia od roku akademickiego 2012/2013) Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie Matematyki, Fizyki i Informatyki fizyka bezpieczeĔstwo jądrowe i ochrona radiologiczna Polsko-UkraiĔski Uniwersytet Europejski w Lublinie (w fazie tworzenia) InĪynierii i Nowych Technologii energetyka jądrowa Akademia Górniczo-Hutnicza Fizyki i Informatyki Stosowanej Energetyki fizyka techniczna energetyka fizyka jądrowa energetyka jądrowa Politechnika GdaĔska Wydziaáy: Oceanotechniki i OkrĊtownictwa, Mechaniki oraz Elektrotechniki i Automatyki Oceanotechniki i OkrĊtownictwa (studia miĊdzywydziaáowe) energetyka Politechnika àódzka Mechaniczny energetyka Politechnika Wrocáawska Mechaniczno-Energetyczny energetyka Politechnika Krakowska InĪynierii Elektrycznej i Komputerowej energetyka Politechnika PoznaĔska Wydziaáy: Elektryczny, Technologii Chemicznej, Budownictwa Lądowego, Fizyki Technicznej (studia miĊdzywydziaáowe) energetyka energetyka jądrowa Politechnika ĝląska InĪynierii ĝrodowiska i Energetyki inĪynieria jądrowa energetyka jądrowa elektroenergetyka Elektryczny mechanika i budowa maszyn energetyka elektrotechnika Politechnika Warszawska Mechaniczny, Energetyki i Lotnictwa energetyka jądrowa (nuclear power engineering) energetyka budowa i eksploatacja systemów energetycznych energetyka cieplna i jądrowa ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych peánomocnika ds. energii jądrowej. Source: own study on the basis of data of the attorney for the nuclear energy. Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 161 Tabela 2. Kategorie wymaganego personelu dla elektrowni jądrowej Table 2. Categories of the required staff for the nuclear power plant Typy stanowisk Liczba zatrudnionych InĪynierowie budowlani 5 InĪynierowie informatycy, elektrycy i elektronicy 20 InĪynierowie mechanicy 15 InĪynierowie jądrowi 25 InĪynierowie projektanci i utrzymania obiektu 3075 Operatorzy systemu sterowania i wyposaĪenia Technicy chemicy 20 Technicy utrzymania ruchu 135 Technicy ochrony radiologicznej i gospodarki odpadami promieniotwórczymi 35 Personel ochrony fizycznej 70 Personel szkoleniowy 35 Pozostaáy personel 335 Ogóáem 800 (+/-300) ħródáo: à. Koszuk, Fundacja Forum Atomowe. Source: à. Koszuk, Fundacja Forum Atomowe. Wnioski dla Polski Aby zapewniü kadry dla potrzeb energetyki jądrowej, kluczowe jest przyjĊcie jednego, spójnego planu dotyczącego ksztaácenia w tej dziedzinie. Harmonogram dziaáaĔ na rzecz energetyki jądrowej zakáada, Īe do koĔca 2011 roku przygotowany zostanie kompleksowy program szkoleĔ. Mimo to niektóre wyĪsze uczelnie rozpoczĊáy na wáasną rĊkĊ wdraĪanie odpowiednich kierunków studiów – jako pierwszy Wydziaá Mechaniczny Energetyki i Lotnictwa Politechniki Warszawskiej. Zainaugurowano juĪ ksztaácenie edukatorów, pierwsza grupa 20 osób rozpoczĊáa w drugiej poáowie 2009 roku póároczny kurs we Francji. TakĪe Instytut Energii Atomowej POLATOM podjąá dziaáania ukierunkowane na przygotowanie specjalistycznych programów szkoleniowych. Wydaje siĊ, Īe mimo bardzo napiĊtego harmonogramu polskie uczelnie i instytucje naukowo-badawcze bĊdą w stanie podoáaü postawionemu przed nimi zadaniu odbudowy kadry dla energetyki jądrowej. Rząd polski od początku prac nad programem jądrowym szczególną wagĊ przykáada do zagwarantowania najwyĪszych standardów bezpieczeĔstwa ludnoĞci, pracowników i Ğrodowiska naturalnego. Peánomocnik Rządu ds. Polskiej Energetyki Jądrowej podkreĞla, Īe przy budowie pierwszej polskiej elektrowni jądrowej zastosowana bĊdzie - bez wzglĊdu na wybór dostawcy - nowa generacja reaktorów III lub III+. RóĪnią siĊ one zasadniczo od ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 162 C.T. Szyjko eksploatowanych juĪ od ok. 40 lat w Fukushimie reaktorów II generacji. Nowe typy reaktorów charakteryzuje uwzglĊdnienie juĪ na etapie projektowania nawet najmniej prawdopodobnych awarii. Na rynku są dostĊpne m.in. technologie wyposaĪone w tzw. pasywne systemy bezpieczeĔstwa, które w przypadku awarii nie potrzebują zasilania w energiĊ elektryczną, gdyĪ wiĊkszoĞü procesów koniecznych do wyáączenia reaktora i scháodzenia rdzenia odbywa siĊ z wykorzystaniem naturalnych zjawisk przyrody takich jak grawitacja, konwekcja naturalna czy róĪnice ciĞnieĔ. Gdyby reaktory elektrowni Fukushima I zostaáy zaprojektowane wedáug obowiązujących dziĞ standardów, do obserwowanych tam awarii najprawdopodobniej w ogóle by nie doszáo. Jednym skutkiem trzĊsienia ziemi i tsunami byáoby automatyczne, planowe wyáączenie reaktorów, po którym nastąpiáoby stopniowe scháodzenie rdzeni. Polska, w przeciwieĔstwie do Japonii, jest krajem wolnym od zagroĪeĔ o charakterze sejsmicznym. PamiĊtaü teĪ naleĪy, Īe ostatnie trzĊsienie ziemi w Japonii o wartoĞci 9 stopni w skali Richtera byáo wydarzeniem bez precedensu w historii nowoczesnej cywilizacji technicznej. Mimo to, elektrownia w Fukushimie zachowaáa siĊ zgodnie z planem - reaktory ulegáy planowanemu w takiej sytuacji automatycznemu wyáączeniu. Dopiero powstaáa w wyniku trzĊsienia ziemi fala tsunami spowodowaáa zniszczenie awaryjnego systemu zasilania w energiĊ elektryczną, co bezpoĞrednio spowodowaáo problem z cháodzeniem. Trzecim argumentem za bezpieczeĔstwem przyszáych polskich elektrowni jądrowych jest nowoczesne prawo, restrykcyjnie okreĞlające warunki bezpiecznej eksploatacji obiektów jądrowych i ochrony radiologicznej. Przepisy przygotowane przez Ministerstwo Gospodarki i PaĔstwową AgencjĊ Atomistyki powinny wejĞü w Īycie na początku lipca br., tj. na 4 lata przed planowanym rozpoczĊciem budowy pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce. Nowe przepisy opracowano w zgodzie z normami prawa miĊdzynarodowego i europejskiego uwzglĊdniając zalecenia MiĊdzynarodowej Agencji Energii Atomowej i Agencji Energetyki Jądrowej OECD, doĞwiadczenia operatorów elektrowni jądrowych na Ğwiecie oraz wnioski z analizy najlepszych technicznych i prawnych rozwiązaĔ i praktyk w zakresiebezpieczeĔstwa jądrowego i ochrony radiologicznej w poszczególnych krajach wykorzystujących energetykĊ jądrową. Dodatkowo, przepisy umoĪliwiające znaczny stopieĔ udziaáu spoáeczeĔstwa w decydowaniu o budowie ww. obiektów pomogą uzyskaü stabilnoĞü raz powziĊtych decyzji oraz - w konsekwencji - przyczynią siĊ do pozyskania i utrzymania akceptacji spoáecznej dla energetyki jądrowej. Ponadto, celem projektowanej ustawy jest stworzenie reguá opracowywania, przyjmowania i realizacji polityki paĔstwa w zakresie energetyki jądrowej, w tym równieĪ opracowywania, przyjmowania i realizacji polityki paĔstwa w zakresie postĊpowania z odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym. Projektowana ustawa regulowaü bĊdzie proces inwestycyjny w zakresie budowy Obiektu Energetyki Jądrowej (OEJ), w tym obowiązki i uprawnienia Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 163 inwestora i operatora takich obiektów, które reguluje ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. - Prawo atomowe (Dz.U. z 2007 r. Nr 42, poz. 276 z póĨn. zm.) wraz z aktami wykonawczymi. Szczegóáowy katalog obiektów, do których budowy ustawa znajdzie zastosowanie zostanie okreĞlony w definicji pojĊcia „obiekt energetyki jądrowej”. Ustawa nie bĊdzie miaáa zastosowania do budowy obiektów jądrowych nie powiązanych funkcjonalnie z wytwarzaniem energii elektrycznej i zaopatrywaniem w nią spoáeczeĔstwa (tj. m.in. reaktorów badawczych, przechowalników wypalonego paliwa, innej infrastruktury – niewykorzystywanych na potrzeby energetyki jądrowej). Projektowana ustawa w szczególnoĞci okreĞlaü bĊdzie zasady przygotowywania ww. inwestycji poprzez usystematyzowanie i poszerzenie istniejącego katalogu decyzji koniecznych do wybudowania OEJ. Ustawa okreĞli takĪe sposób realizacji inwestycji, w tym sposób nabywania tytuáu prawnego do nieruchomoĞci poprzez okreĞlenie zasad pozyskiwania terenu pod inwestycje, okreĞlenie zasad i skutków wywáaszczania nieruchomoĞci na rzecz Skarbu PaĔstwa, trybu ustalania odszkodowania, warunków przekazania przez Skarb PaĔstwa wywáaszczonych nieruchomoĞci inwestorowi, trybu postĊpowania wobec nieruchomoĞci o nieuregulowanym stanie prawnym, trybu pozyskiwania gruntów leĞnych znajdujących siĊ w zarządzie PaĔstwowego Gospodarstwa LeĞnego „Lasy PaĔstwowe” oraz trybu wyznaczania obszaru ograniczonego uĪytkowania dla OEJ wraz ze sposobem okreĞlania naleĪnego odszkodowania. Nowa ustawa wdroĪy do polskiego porządku prawnego dyrektywĊ Rady 2009/71/Euratom z dnia 25 czerwca 2009 r., ustanawiającą wspólnotowe ramy bezpieczeĔstwa jądrowego. Uzupeáni ponadto dotychczasowe uregulowania dotyczące odpowiedzialnoĞci cywilnej za szkodĊ jądrową. Dokument okreĞli równieĪ tryb przygotowywania i aktualizowania strategii paĔstwa w zakresie energetyki jądrowej oraz obowiązki operatorów obiektów jądrowych, m.in. w dziedzinie informowania spoáeczeĔstwa o dziaáalnoĞci takich obiektów. W ramach tzw. pakietu atomowego RM przyjĊáa takĪe przygotowany przez Ministerstwo Skarbu PaĔstwa projekt ustawy o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie obiektów energetyki jądrowej oraz inwestycji towarzyszących. Gáównym celem regulacji jest wprowadzenie przepisów, które umoĪliwią sprawne przeprowadzenie procesu przygotowania i realizacji budowy obiektów energetyki jądrowej. Rada Ministrów zrezygnowaáa z tworzenia Agencja Energetyki Jądrowej jako wydzielonej instytucji zaplecza eksperckiego dla administracji rządowej, co przewidywaá projekt Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Wsparcie merytoryczne i organizacyjne dla rozwoju energetyki jądrowej w Polsce zapewni rozbudowany Departament Energii Jądrowej w Ministerstwie Gospodarki. Podsumowanie Atak tsunami w Japonii i jego konsekwencje dowodzą, Īe kryzys jest najtrudniejszym testem dla gospodarki i organizacji spoáecznej, gáównie ze ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 164 C.T. Szyjko wzglĊdu na niedoskonaáoĞü umiejĊtnoĞci jego przewidywania oraz ze wzglĊdu na zaburzenia i niepewnoĞü, jakie za sobą niesie. ZetkniĊcie z kryzysem zmusza do poszukiwania nowych strategii i metod postĊpowania, a takĪe powoduje frustracjĊ menedĪerów wywoáaną spadającą oceną ich dziaáaĔ. DuĪo áatwiej jest bowiem zarządzaü dobrze prosperującą firmą niĪ organizacją paĔstwową przeĪywającą kryzys. Stąd niezbĊdne stają siĊ wiedza i rozumienie istoty kultury bezpieczeĔstwa atomowego. Reasumując, kultura bezpieczeĔstwa atomowego musi byü oparta na adekwatnej strukturze organizacyjnej systemu organów wáadzy paĔstwowej i odpowiednich rozwiązaniach administracyjno-legislacyjnych. Ksztaátowanie poĪądanej kultury bezpieczeĔstwa atomowego musi byü procesem ciągáym poniewaĪ rzeczywista zmiana kulturowa jest trudna i wymaga czasu. Jednorazowe „akcje” mogą byü efektowne, ale przynoszące pozorne efekty, bowiem siĊgają jedynie tej najbardziej powierzchownej warstwy kultury. Aby zmiana byáa trwaáa i efektywna musi dokonaü siĊ na gáĊbszych poziomach kultury, związanych z uznawanymi wartoĞciami oraz zaáoĪeniami co do natury Īycia i Ğwiata. Jak moĪna wiĊc oceniü przyszáoĞü energii atomowej? Z jednej strony rosnące ceny ropy naftowej i nowe koszty handlu kwotami emisyjnymi przewidziane w protokole z Kioto sprawiają, Īe energia jądrowa jest coraz bardziej opáacalna. Z drugiej strony takie hasáa jak „odpady radioaktywne”, a od 11 wrzeĞnia i kryzysu póánocnokoreaĔskiego i iraĔskiego, takĪe „terroryzm nuklearny” podwaĪają zasadnoĞü energii jądrowej. Tym samym powstaje swoisty paradoks gospodarczy: istniejące elektrownie atomowe ze swoimi moĪliwoĞciami produkcyjnymi funkcjonują na liberalnym rynku elektrycznoĞci, ale budowa nowych elektrowni bez dotacji paĔstwowych jest niemoĪliwa, co byáoby zresztą i tak sprzeczne z ideą wolnej konkurencji. Nic dziwnego, iĪ wydáuĪenie terminu funkcjonowania elektrowni jądrowych, takĪe wĞród krytyków energii atomowej, wywoáuje coraz gorĊtsze dyskusje. Awaria elektrowni Fukushima udowodniáa, Īe zmienia siĊ charakter wspóáczesnych zagroĪeĔ, a spoáeczeĔstwo staje przed problemami nie tylko klĊsk naturalnych, ale i technologicznych. Konieczna jest wiĊc stopniowa ewolucja miĊdzynarodowego systemu bezpieczeĔstwa atomowego w kierunku tworzenia kompleksowych i zintegrowanych narzĊdzi zarządzania kryzysowego, umoĪliwiających równoczesne wykorzystanie komponentów militarnych i cywilnych, na kaĪdym poziomie reagowania, tj.: miĊdzynarodowym, krajowym i regionalnym, w odniesieniu do maksymalnie szerokiego wachlarza zagroĪeĔ. NiezaleĪnie od dalszego rozwoju sytuacji w japoĔskim sektorze atomowym nie ulega wątpliwoĞci, Īe moĪliwoĞü podobnego zdarzenia w Polsce jest caákowicie wykluczona ze wzglĊdu na warunki lokalizacyjne, moĪliwe do zastosowania technologie a takĪe opracowane przez rząd nowe przepisy bezpieczeĔstwa jądrowego. PrzyjĊcie ustaw tzw. pakietu atomowego jest niezbĊdne dla zapewnienia rozwoju oraz bezpiecznego funkcjonowania energetyki jądrowej w Polsce. Projektowana Ustawa o energetyce jądrowej powinna stworzyü klarowne i stabilne ramy prawne obejmujące caáoksztaát procesu inwestycyjnego Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90 Perspektywy rozwoju energetyki jądrowej w Polsce w Ğwietle wydarzeĔ w Japonii 165 w zakresie przedsiĊwziĊü związanych z budową w Polsce elektrowni jądrowych i innych obiektów na potrzeby energetyki jądrowej, tak aby moĪliwe byáo prowadzenie efektywnej i bezpiecznej dziaáalnoĞci w tym zakresie. Stworzenie stosownych przepisów pozwoli na redukcjĊ istotnych ryzyk inwestycyjnych, a tym samym zwiĊkszy moĪliwoĞü przygotowania i realizacji takich inwestycji oraz ich przeprowadzenia w sposób sprawny i efektywny. Czytelne i przewidywalne w dáugiej perspektywie reguáy pozwolą teĪ na obniĪenie kosztów finansowania inwestycji przez instytucje finansowe, związanych najczĊĞciej z niepewnoĞcią i nieprzewidywalnoĞcią poszczególnych ogniw procesu inwestycyjnego. W konsekwencji, osiągniĊcie projektowanych celów przyczyni siĊ do podniesienia wiarygodnoĞci Polski, jako kraju o stabilnych i przejrzystych regulacjach sprzyjających inwestycjom o przedmiotowym charakterze, co znajdzie swój wyraz we wzroĞcie zaufania potencjalnych inwestorów i ich partnerów, w uczestniczeniu w projektach budowy elektrowni jądrowych i innych obiektów na potrzeby bezpiecznej energetyki jądrowej w naszym kraju. Bibliografia Basic Infrastructure for a Nuclear Power Project, IAEA TECDOC Series No. 1513, 2006. BezpieczeĔstwo Polski w zmieniającej siĊ Europie, Warszawa–ToruĔ 1994. Bobrow D.B., HaliĪak E., ZiĊba R., BezpieczeĔstwo narodowe i miĊdzynarodowe u schyáku XX wieku, ISM UW, Warszawa 1997. CieĞlarczyk M., Kultura bezpieczeĔstwa i obronnoĞci, Akademia Podlaska, Siedlce 2006. Czaputowicz J., BezpieczeĔstwo europejskie u progu XXI wieku, PWN, Warszawa 2000. Cziomer E., Zyblikiewicz L., Zarys wspóáczesnych stosunków miĊdzynarodowych, PWN, Warszawa 2001. Czáowiek w sytuacji trudnej, Praca zbiorowa pod redakcja B. Hoáysta. Warszawa 1991. Gryz J., Dawidczyk A., Koziej S., Zarządzanie Strategiczne BezpieczeĔstwem, Wydawnictwo WSHE w àodzi, 2006. Halak K., BezpieczeĔstwo i obronnoĞü paĔstwa, Warszawa 1996. Human resource issues related to an expanding nuclear power programme, IAEA TECDOC Series No. 1501,2006. KotarbiĔski T., Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Wrocáaw-Warszawa 1990. Krajowa Konferencja SEP: „Renesans Energetyki Jądrowej”, Kielce, 3 marca 2010. Lisiecki M., Zarządzanie BezpieczeĔstwem Publicznym, Oficyna Wydawnicza àoĞGraf, GrudzieĔ 2010. Materiaáy MiĊdzynarodowej Konferencji „Elektrownie Jądrowe dla Polski”, Warszawa, 1-2 czerwca 2006. ZN nr 90 Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 166 C.T. Szyjko Rosa R. (red.), Dialektyka bezpieczeĔstwa, wojny i pokoju. Rozprawy z filozofii, myĞli spoáeczno-politycznej i pedagogicznej, Warszawa 2003. Rosa R., Filozofia i edukacja do bezpieczeĔstwa, Siedlce 1998. Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 12 maja 2009 r. w sprawie ustanowienia Peánomocnika Rządu do spraw Polskiej Energetyki Jądrowej, przedáoĪone przez ministra gospodarki. StaĔczyk J., Wspóáczesne pojmowanie bezpieczeĔstwa, ISP PAN, Warszawa 1996. ĝwiniarski J., O naturze bezpieczeĔstwa. Prolegomena do zagadnieĔ ogólnych, Warszawa–Pruszków 1997. Szyjko C.T., Globalizacja wobec Europy regionów, [w:] Europejski Doradca Samorządowy. Fundusze-Inwestycje-Finansowanie, Kwartalnik polskich samorządów i przedsiĊbiorstw komunalnych, nr 1(16), Warszawa 2011. Szyjko C.T., PrzyszáoĞü infrastruktury energetycznej w UE, [w:] Czysta Energia, nr 3(115)/2011. Szyjko C.T., Rozwój Partnerstwa Wschodniego a nowe otwarcie europejskie w kontekĞcie zmodyfikowanego pakietu energetyczno-klimatycznego, [w:] Europa – wspólnotą teorii i praktyki, z serii Zeszyty Europejskie, nr 8/2011, Wyd. Stowarzyszenie Obywatelskie „Dom Polski”, Warszawa 2011. Szyjko C.T., W poszukiwaniu nowej jakoĞci integracji, [w:] „FAKTY Magazyn Gospodarczy”, nr 1(49), s.44-46. Warszawa 2011. Uchwaáa Rady Ministrów z dn. 13 stycznia 2009 r. w sprawie dziaáaĔ podejmowanych w zakresie rozwoju energetyki jądrowej. Fehler W. (red.), Wspóáczesne bezpieczeĔstwo, Wyd. A. Marszaáek, ToruĔ 2002; Www.atom.edu.p.l. ZiĊba R., Europejska toĪsamoĞü bezpieczeĔstwa i obrony, Scholer, Warszawa 2000. Seria: Administracja i Zarządzanie (17)2011 ZN nr 90
