William Szekspir i teatr szekspirowski

William Szekspir,
teatr elżbietański
i dramat szekspirowski
Elżbietańska Anglia
 Elżbieta I przyszła na świat w roku 1533 w dynastii Tudorów. Jej ojciec,
Henryk VIII, rozpaczliwie wyczekiwał męskiego następcy tronu, więc
narodziny córki były dla niego gorzkim rozczarowaniem. Okazało się, że
matka Elżbiety, Anna Boleyn, będąca drugą żoną Henryka, nie jest
w stanie dać mu syna. Król kazał ją wówczas ściąć na podstawie zarzutów,
które zdaniem wielu były fałszywe. Elżbieta miała wtedy zaledwie dwa
latka.
 Wcześniej Henryk odrzucił duchowe zwierzchnictwo papieża i został
głową Kościoła anglikańskiego. Po śmierci Henryka w roku 1547 doradcy
jego młodziutkiego syna, Edwarda VI, próbowali nadać Anglii
prawdziwie protestancki charakter. Jednak po sześcioletnim panowaniu
Edward zmarł, a rządy na krótko objęła przyrodnia siostra Elżbiety,
Maria I, zwana „krwawą”, która przywróciła w kraju katolicyzm. Gdy
w roku 1558 na tronie zasiadła 25-letnia Elżbieta, Anglia była rozdarta
konfliktami na tle religijnym i stała na skraju bankructwa. Straciła właśnie
ostatnią ze swych posiadłości we Francji i musiała się liczyć z poważnym
zagrożeniem ze strony Hiszpanii.
Zaczyna się złoty wiek
 Gdy królowa Elżbieta wstępowała na tron, Anglia nie miała zamorskich posiadłości. Tymczasem
Hiszpania czerpała ogromne profity ze swych kolonii w Ameryce Północnej, Środkowej
i Południowej. Anglia nie chciała być gorsza. Żądni przygód żeglarze wyruszali w morze
w poszukiwaniu sławy, fortuny oraz nowych szlaków handlowych prowadzących do Chin i dalej na
wschód. Na przykład sir Francis Drake był pierwszym kapitanem, który swoim statkiem opłynął
ziemię. Żeglując wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej i Północnej, łupił hiszpańskie
statki obładowane skarbami. Próby położenia kresu hiszpańskiemu monopolowi w Nowym Świecie
podejmował też sir Walter Raleigh, organizując wyprawy w celu założenia kolonii na wschodnim
wybrzeżu Ameryki Północnej. Zaanektowany tam obszar nazwał Wirginią, na cześć angielskiej
Królowej Dziewicy (ang. virgin). Chociaż nie udało się jeszcze wtedy założyć stałej kolonii, te
pierwsze próby obudziły zainteresowanie Anglików przyszłymi wyprawami. Po tryumfie nad
Niezwyciężoną Armadą królowa uwierzyła, że jej kraj może być potęgą morską, i wsparła ekspansję
handlową po drugiej stronie świata, w południowo-wschodniej Azji. W ten sposób położono
podwaliny imperium brytyjskiego, które z czasem miało zdobyć posiadłości na całej ziemi.
 Jeżeli chodzi o sprawy wewnętrzne, nastąpił ogromny rozwój oświaty. Powstawały nowe szkoły, co
otwierało szerszemu gronu osób dostęp do dzieł literackich. Zapotrzebowanie na literaturę
w połączeniu z rozwojem drukarstwa doprowadziło do bujnego rozkwitu życia kulturalnego. Epoka
elżbietańska to czasy Szekspira i innych wybitnych dramaturgów, których sztuki przyciągały do
nowo budowanych teatrów prawdziwe tłumy. Poeci tworzyli finezyjne sonety, a kompozytorzy
oryginalną muzykę. Spod pędzli malarzy wychodziły kunsztowne miniatury przedstawiające królową
i dworzan. W kościołach i domach prywatnych poczesne miejsce zajmowały nowe przekłady Biblii.
Ale te złote czasy nie miały trwać wiecznie.
Gasnący blask
 W ostatnich latach panowania Elżbieta borykała się z licznymi problemami. Jej
zaufani doradcy już nie żyli, więc obdarzyła przywilejami nowych faworytów, co
doprowadziło do ostrej rywalizacji na dworze, a nawet do nieudanej rewolty.
W państwie ponownie zarysowały się ostre podziały religijne. Katolicy, którzy nie
chcieli uczestniczyć w protestanckich nabożeństwach, padali ofiarą coraz
częstszych prześladowań. Za rządów Elżbiety stracono około 200 księży i laików.
Więzienie i egzekucje nie ominęły też purytanów. W Irlandii wybuchło powstanie
przeciw angielskiej władzy, wciąż też trwała wojna z Hiszpanią. Cztery kolejne lata
przyniosły marne plony, co spowodowało wzrost bezrobocia i włóczęgostwa.
Ludzie buntowali się z powodu wysokich cen żywności. Popularność Elżbiety
gasła. Anglia przestała kochać swoją Królową Dziewicę.
 Elżbieta stopniowo traciła wolę życia. Zmarła 24 marca 1603 roku jako ostatnia
monarchini z dynastii Tudorów. Na wieść o jej śmierci poddani zareagowali
grobową ciszą, ale już wieczorem wyszli na ulicę, by palić ogniska i bawić się
z okazji objęcia władzy przez nowego króla. W końcu na tronie zasiadł mężczyzna
— syn Marii Stuart, szkocki król Jakub VI, wyznawca protestantyzmu. Jako król
Anglii przyjął tytuł Jakub I i dokonał tego, co nie udało się Elżbiecie — połączył
unią personalną dwa królestwa. Jednak początkowy entuzjazm szybko się zmienił
w rozczarowanie i naród zaczął tęsknić za swoją Dobrą Królową Bess.
Czy rzeczywiście był to złoty wiek?
 Początkowo historycy rozpływali się w zachwytach nad panowaniem Elżbiety. Kilka lat
po jej śmierci William Camden nazwał je złotym wiekiem, w czasie którego królowa
porwała naród do wielkich czynów. Przez stulecia nikt nie podważał tej opinii. Pod
koniec XIX wieku sława Elżbiety jeszcze urosła, gdyż monarchini zaczęto przypisywać
zasługi za powstanie imperium brytyjskiego, które wówczas panowało już nad czwartą
częścią świata.
 Jednak niektórzy współcześni historycy patrzą na rządy Elżbiety bardziej krytycznie.
W dziele The Oxford Illustrated History of Britain czytamy: „Elżbieta zdobyła pośmiertną
sławę niewspółmierną do faktycznych osiągnięć. To jej własna propaganda, (...)
żywotność, zbieżność czasowa z okresem szekspirowskim i szczęśliwe zwycięstwo nad
Armadą tak nas zaślepiły, że dołączyliśmy do grona pochlebców ignorujących oczywisty
fakt, iż królowa stopniowo doprowadziła kraj do stanu, w którym nie dało się nim
rządzić”. Cytowany wcześniej Christopher Haigh wyjaśnia, dlaczego historycy mieli
skłonność uderzać w ton panegiryczny: „W roku 1603 Elżbieta wydawała się szaloną
staruszką, więc ludzie z nadzieją wypatrywali króla z dynastii Stuartów. Ale już w roku
1630 było jasne, że królowie z tej dynastii nie spełnili pokładanych w nich oczekiwań,
a Elżbieta stała się ucieleśnieniem wszelkich królewskich cnót”.
 Nie ulega wątpliwości, że w męskim świecie Elżbieta była wyjątkową kobietą.
Inteligentna i zdecydowana, po mistrzowsku dbała o swój wizerunek. Pomagali jej
w tym urzędnicy, którzy umiejętnie reżyserowali jej przemowy oraz inne publiczne
wystąpienia, doradzali nawet w takich sprawach jak ubiór czy sposób przedstawiania jej
na portretach. Wszystko to przyczyniło się do tego, że panowanie Elżbiety miało
nadzwyczajną oprawę i zostało okrzyknięte złotym wiekiem.
Elżbieta I Wielka
William Szekspir
Był to największy talent epoki elżbietańskiej.
W każdej dziedzinie, której się tknął, osiągał
wybitne rezultaty - ocenia historyk literatury
Tomasz Miłkowski.
Stratford
 23 kwietnia 1564 w miasteczku Stratford-upon-Avon urodził
się William Szekspir (ang. William Shakespeare), angielski
dramaturg, poeta i aktor czasów Elżbiety I i Jakuba I. Powszechnie
uważany za jednego z najwybitniejszych pisarzy literatury angielskiej
oraz reformatorów teatru. Przyjmuje się, że jest autorem 37 sztuk i
154 sonetów.
 Był synem rękawicznika i lokalnego polityka - Johna Shakespeare'a
oraz Mary Arden, kobiety pochodzącej ze znanej i bogatej rodziny
Ardenów.
 Warto zauważyć, że jego rodzice byli jednocześnie kuzynostwem, ze
względu na to, że ich matki były siostrami; tego typu małżeństwa nie
były jednak w XVI wieku w Anglii niecodzienne…
 Był trzecim z ósemki ich dzieci. Przypuszcza się, że jego narodziny
miały miejsce w domu rodzinnym przy Henley Street.
"Osiem lat ciemnych"
 Życiorys Anglika wciąż budzi wątpliwości badaczy. Mało jest informacji o
jego wczesnych latach i początkach twórczości. Sporo jest tzw.
momentów, czy też okresów ciemnych w biografii Szekspira.
 Nie do końca jest jasne, co się z nim działo, zwłaszcza w młodości. Po
bardzo wczesnym ożenku w wieku 18 lat, z 8 lat starszą od siebie kobietą,
i po rychłym przyjściu na świat jego pierwszej córki Szekspir nagle znika.
- Pojawia się co pewien czas w domu, wnioskujemy to z tego, że rodzą się
jego następne dzieci, ale 8 lat go nie ma. I kroniki właściwie na ten temat
milczą.
 Istnieją tylko domysły co do tego, co mogło dziać się w tym okresie. Być
może William został aresztowany i osadzony w więzieniu za
kłusownictwo. Istnieje też teoria, mówiąca, że pracował jako nauczyciel.
Możliwe, że w późniejszym okresie walczył jako żołnierz w Holandii lub
służył w szlacheckiej rodzinie. Przypuszcza się także, że podróżował po
kontynencie, gdzie poznał takie osobistości jak Michel de Montaigne czy
Giordano Bruno.
Na tropach młodego Szekspira
 Badaczom udało się jednak natrafić na trop przebywania młodego
Williama w tym okresie na dworach wielkich możnych, prowadzących
prywatne zespoły teatralne. To ponoć tam Szekspir wprowadzał się
w arkana sztuki teatru. Prawdopodobnie od 1588 roku przebywał
w Londynie. Zaczynał od aktorstwa i scenicznych przeróbek.
 Pierwsza drukowana wzmianka o Shakespearze pojawia się
w broszurze Roberta Greene'a z 1592 roku. W tym okresie był on już
członkiem Trupy Lorda Szambelana, grupy znanej później jako King's
Men.
Złote czasy teatru
 Okres panowania Elżbiety I był dla dramaturgii bardzo sposobny.
Królowa popierała teatr, widziała w nim nie tylko rozrywkę, widziała
w nim siłę. Do teatru chodzili ludzie wszystkich stanów. Były to złote
czasy dla teatru angielskiego i rzeczywiście wysyp wielkich talentów.
W tamtym czasie sztuk właściwie się nie publikowało, ponieważ
istniała obawa, że jeśli tekst zostanie ogłoszony drukiem publiczność
nie przyjdzie do teatru, bo już będzie znała przebieg zdarzeń. A zatem
sztuki Szekspira można było poznać tylko w teatrze. Zdarzały się co
prawda już wtedy wydania pirackie, ale tak naprawdę jego dzieła
ogłoszono drukiem dopiero po jego śmierci.
Uznanie w kręgach dworskich
 Szekspir pisał sztuki dramatyczne, tragedie, kroniki królewskie i
komedie. Odbiór jego dramatów był niezwykle gorący. Jednak on sam
przede wszystkim chciał dowieść czytelnikom, że potrafi pisać.
Ponieważ ze względu na przychody teatralne sztuk się nie wydawało,
w 1593 roku ogłosił poemat “Wenus i Adonis” dedykowany hr.
Southamptonowi. To wystarczyło aby Szekspira uznano za wielkiego
poetę, a jego poemat stał się bestsellerem.
Szekspir obracał się w towarzystwie arystokratycznym, w 1594 roku
związał się z trupą teatralną Sług Lorda Szambelana, która od 1599
wszystkie sztuki wystawiała we własnym teatrze The Globe, później w
Blackfriars Theatre. W późniejszym okresie patronat nad grupą objął
król Jakub I. W 1596 Szekspir otrzymał tytuł szlachecki.
Przedsiębiorczy Szekspir
 O dużej sprawności jako menadżera świadczą jego zasługi dla Trupy
Lorda Szambelana. Potrafił zdobyć dla niej możnego mecenasa, jakim
był sam król Jakub I. Znalazł także źródło finansowania dla własnych
prac, którym był zamożny hrabia, Henry Wriothesley. Oprócz tego, że
współfinansował budowę Globe Theatre, działał także w Blackfriars
Theatre (zbudowanym w 1596 roku), którego publiczność była
bardziej elitarna, sam zaś budynek stanowił przeciwieństwo Teatru
pod Globusem.
 Liczne zachowane z tego okresu dokumenty związane z finansami
pozwalają stwierdzić, że majątek Shakespeare'a rósł w szybkim
tempie, co pozwoliło mu na zakup domu w dzielnicy Blackfriars w
Londynie, a także drugiej co do wielkości posiadłości w Stratford.
Ostatnie lata życia
Shakespeare wrócił do Stratford w 1613 roku, zmarł w
wieku 52 lat, 23 kwietnia 1616. Ostatnie lata spędził w
New Place. Zbiegiem okoliczności, tego samego dnia
zmarł Miguel de Cervantes, hiszpański poeta, który jest
uważany za odpowiednika pisarza ze Stratford w
tamtejszej literaturze. W rzeczywistości jednak między
tymi dwoma wydarzeniami istniało 10 dni różnicy, gdyż
w Anglii posługiwano się kalendarzem juliańskim,
podczas gdy na Półwyspie Iberyjskim wykorzystywano
już kalendarz gregoriański. Został pochowany w
absydzie, w kolegiacie Świętej Trójcy w Stratford.
To wyróżnienie spotkało go jednak nie ze względu na
jego sławę jako pisarza: kupił ten przywilej za kwotę 440
funtów. Jego pomnik przedstawia go jako poetę, z
piórem w ręce.
Twórczość Szekspira
 Podobnie jak biografia tak i twórczość Williama Shakespeare'a budzi
wiele wątpliwości. Nie zachował się żaden z jego rękopisów. Za życia
Shakespeare'a ukazało się w wydaniu pirackim zaledwie siedem jego
sztuk. Były one niedokładne i miejscami niepoprawne, stąd nazywane
są Bad Quartos (od in quarto). Oprócz nich ukazało się 14 sztuk
autoryzowanych, nazywanych Good Quartos, które w części
pokrywały się z Bad Quartos. Mogły one być reakcją na ukazanie się
nieautoryzowanych wersji pirackich.
 W roku 1623 ukazało się wydanie Mr. William Shakespeare's Comedies,
Histories & Tragedies opracowane przez Johna Hemingesa i Henry'ego
Condella, członków trupy Sług Lorda Szambelana na podstawie
manuskryptów i częściowo Good Quartos wydanie zawierające 36
sztuk Shakespeare'a, które obecnie nazywamy First Folio (Pierwsze
Folio). Ta edycja ustaliła kanon szekspirowski i stała się podstawą
wszystkich późniejszych wydań.
Kroniki
 Król Jan (ok. 1595-1596)
 Henryk VI (1590-1593)
 Ryszard III (1590-1593)
 Henryk V (1599)
 Henryk IV (1596-1598)
 Ryszard II (1595)
 Henryk VIII (1596-1598)
Komedie















Komedia omyłek (ok. 1591)
Stracone zachody miłości (1594)
Poskromienie złośnicy (1594)
Dwaj panowie z Werony (1590-1595)
Sen nocy letniej (1595)
Kupiec wenecki (1596)
Wiele hałasu o nic (ok. 1598-1599)
Jak wam się podoba (1599-1600)
Dwunasta noc (1599 - 1601)
Wieczór Trzech Króli (1600)
Wesołe kumoszki z Windsoru (1602)
Wszystko dobre, co się dobrze kończy (1602-1603)
Miarka za miarkę (1604)
Opowieść zimowa (1610-1611)
Burza (1611)
Tragedie













Tytus Andronicus (1593)
Romeo i Julia (dramat) (1595)
Juliusz Cezar (1600)
Troilus i Kresyda (1601)
Hamlet (1600)
Otello (1605)
Król Lear (1605)
Makbet (1606)
Antoniusz i Kleopatra (1606-1607)
Koriolan (1607)
Perykles (1608)
Tymon Ateńczyk (1608)
Cymbelin (1609)
Wiersze i poematy
 Sonety (1609)
 Wenus i Adonis (1593)
 Gwałt na Lukrecji (1594)
 Namiętny pielgrzym (1599)
 Feniks i gołąb (1601)
 A Lover's Complaint (1610)
Kontrowersje dotyczące autorstwa
 Wielokrotnie podnoszono kwestię autorstwa dzieł Shakespeare'a. Większość literaturoznawców uważa takie spekulacje za czyste teorie
spiskowe, jednak pewna liczba powszechnie znanych autorytetów z różnych dziedzin otwarcie kwestionowała lub powątpiewała w
autorstwo tej twórczości. Wśród osób tych byli m.in. Słonimski, Dickens, Twain, Whitman, Bismarck czy Freud.
 Obecnie kwestia ta jest ciągle "gorąca" - istnieje wielu specjalistów analizujących każde "za" i "przeciw", istnieją też zagorzali zwolennicy
poszczególnych kandydatów. Trzej najbardziej znani kandydaci to Christopher Marlowe, Edward de Vere oraz Francis Bacon. Nie wyklucza
się też autorstwa "zbiorowego".
 Za żadnym z nich nie stoją żadne realne dowody a jedynie poszlaki. Mówi się o wielu zbieżnościach zainteresowań i biografii owych autorów
z wątkami w dziełach Shakespeare'a, o - jakoby - zakodowanych w tekstach przesłaniach dotyczących autorstwa, wreszcie o zbieżności
językowej (w tej dziedzinie "króluje" Marlowe, którego prace po wielu analizach porównawczych wyglądają na pisane tą samą ręką). Każdy
też miał potencjalnie ważne powody by do autorstwa tych sztuk się nie przyznawać.
 Jednak najważniejszymi "dowodami" w rękach antyszekspirystów jest - paradoksalnie - brak jakichkolwiek dowodów, by to William
Shakespeare był autorem przypisywanych mu dzieł, istnieje natomiast wiele potencjalnych kontrargumentów. Oto niektóre z nich:
 Autor dzieł Shakespeare'a wykazuje olbrzymią wiedzę z wielu dziedzin (takich jak prawo, polityka międzynarodowa, historia, filozofia) a
także ogromną znajomość realiów dworu elżbietańskiego (w tekstach istnieje wiele aluzji dotyczących owego dworu), której nie mógł mieć
pochodzący z prostej, częściowo niepiśmiennej, rodziny mieszkaniec Stradfordu. W związku z tym część badacza skłonna była nawet
sugerować, że to sama Elżbieta I jest autorką owych dramatów!
 O Shakespearze zrobiło się głośno dopiero po jego śmierci, wcześniej nie powstał żaden portret autora, nie zachował się żaden jego rękopis,
nikt też - poza bezpośrednio zaangażowanymi w publikacje dramatów - nie odnotowuje go jako autora popularnych sztuk.
 Shakespeare został pochowany jako typowy przedstawiciel średnich stanów społeczeństwa, na jego grobie widnieje początkowo wizerunek
sakiewki z ziarnem, po ponad stu latach zastąpiony przez gęsie pióro.
 Większość miłosnych sonetów adresowana jest do mężczyzny. Sam Shakespeare pochodził jednak z bogobojnej i konserwatywnej rodziny i
taką też sam stworzył.
 Większość szekspirologów jednak przeciwstawia się owym argumentom następującym rozumowaniem:
 ad. 1: Niewiele wiadomo o tym, co Shakespeare robił w latach 1588-1610. Możliwe, że przebywał wówczas w odpowiednich kręgach w
Londynie, gdzie dowiedział się wszelkich informacji o funkcjonowaniu dworu, a także dokształcał się w wiedzy ogólnej. Jako aktor zaś,
doskonale osłuchał się z językiem i stylem popularnych wówczas autorów.
 ad. 2: Za życia Shakespeare'a dzieła te nie zyskały nawet ćwierci tej sławy, jaką cieszą się dziś. Nie było więc szczególnych powodów, by
stawiać autorowi pomniki za życia. Dodatkowo, nikt z jemu współczesnych - a więc najlepiej znających ówczesne realia - nigdy nie
wyrażał podobnych wątpliwości.
 ad. 3: Dla Shakespeare'a bardziej liczył się zdobyty tytuł szlachecki niż popularność komediopisarza, tak też chciał być kojarzony.
 ad. 4: Homoseksualny romans mógł przytrafić się autorowi przebywającemu daleko od rodziny i specyficznej atmosferze cyganerii
aktorskiej.
Skrzydlate słowa z Szekspira




Hamlet
Być albo nie być! Oto jest pytanie!
Reszta jest milczeniem.
Zdaje mi się, że widzę... gdzie?
- Przed oczyma duszy mojej.
 Choć to szaleństwo,
Lecz jest w nim metoda
 Więcej jest rzeczy na ziemi i w niebie, Niż się ich śniło
waszym filozofom.
 Jak wam się podoba?
 Cały świat to scena,
A ludzie na nim to tylko aktorzy.
Każdy z nich wchodzi na scenę i znika,
A kiedy na niej jest, gra różne role.
 Świat jest teatrem, aktorami ludzie,
Którzy kolejno wchodzą i znikają.




 Makbet
 Życie jest tylko przechodnim półcieniem
Nędznym aktorem, który swą rolę
przez parę godzin wygrawszy na scenie
W nicość przepada – powieścią idioty
Głośną wrzaskliwą, a nic nie znaczącą.
 Sen nocy letniej
 Miłość w swej prostej i nieśmiałej mowie
Powie najwięcej, kiedy najmniej powie.
 Wszystko dobre, co się dobrze kończy.
 Wolę błąd, który mnie uraduje, aniżeli słuszny postępek,
który mnie zasmuci.
 Serce miej otwarte dla wszystkich, zaufaj niewielu.
 Sen jest balsamem dla duszy.
 Rozpaczać nad minionym nieszczęściem – to najpewniejszy
sposób, by przyciągnąć inne.
Król Lear
 Nie poddawaj się rozpaczy. Życie nie jest lepsze ani gorsze
od naszych marzeń, jest tylko zupełnie inne.
Nie być najgorszym, jest to już zaletą
W zepsuciu tego świata.
 Mądry człowiek nie opłakuje przegranej, lecz żywo szuka
sposobu, jak wyleczyć odniesione rany.
Z niczego może być tylko nic.
Źle się wiedzie błaznom w nędznym roku tym, gdy mędrzec  Lepiej być o trzy godziny za wcześnie niż o minutę za późno.
głupcem się staje i nie wiedząc, co począć z umysłem swym,  Jak się kobieta uprze, to diabła przegada.
błazeńskie małpuje obyczaje.
Teatr Elżbietański
 za umowną datę jego narodzin przyjmuje się rok 1576.
Wtedy to bowiem przedsiębiorca James Burbage wybudował
pod Londynem pierwszy gmach przeznaczony wyłącznie do
prezentacji widowisk teatralnych. Nazwał go The Theatre
i rozpoczął wystawianie pierwszych sztuk. Wkrótce pojawiły
się dwa kolejne teatry – The Curtain i The Rose - a po nich
przyszły następne (Globe Theatre).
Scena
Sceną było podwyższenie, platforma wychodzącą na przód pomiędzy
widzów, którzy otaczali ją z trzech stron i nie byli odgrodzeni od aktorów
żadną barierą.
Teatr elżbietański nie posiadał dekoracji scenicznych, gustowano w
kosztownych strojach aktorów. Jedynie tylko ściana była zdobiona
gobelinami (ozdobne płótna służące do dekoracji ścian). Informacje na
temat miejsca akcji podawano na tablicach.
Rodzaje scen
Scena tylna: przestrzeń umieszczona w głębi platformy, pod
dachem podtrzymywanym przez kolumny, a także zasłonięte
małą kurtyną pomieszczenie (przybudówka) zamykające
platformę.
Akcja,
działa
się
w pomieszczeniu lub miejscu o ograniczonej przestrzeni.
Scena przednia: miejsce z przodu platformy. Rozgrywana
akcja ma miejsce w plenerze, na jakimś rozległym terenie.
Scena górna: to przedłużenie pierwszego piętra galerii,
biegnące pod osłaniającym scenę tylną dachem i tworząca
rodzaj balkonu.
Aktorzy
Aktorzy cieszyli się powszechnym szacunkiem. Tworzyli samowystarczalne zespoły, mając
w swoim gronie też dramaturgów (grupy tzw. umysłów uniwersyteckich). Mieli
wyszukane, bogate stroje. Nie występowały kobiety, ich role grali chłopcy przed
mutacją głosu.
Urozmaicenie postaci pod względem języka, charakteru ożywiało przedstawienia, które
miały bawić, wzruszać, budzić grozę i strach. Postacie miały być tajemnicze, miały służyć
przykładem, ostrzegać.
Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymowę, każdym gestem i ruchem starali się uzyskać
wrażenie prawdopodobieństwa.
Postacie odstępowały od zasad poetyki klasycznej. Popadały w skrajne emocje, zmieniały
stosunek i zdanie do innych osób dramatu, podlegały nastrojowej huśtawce. Obok
bohaterów dostojnych, umieszczano postacie "niskie".
Aktorzy często zwracali się do publiczności bezpośrednio, nawiązywali z nią bliski kontakt.
Odważne
wystąpienia
grup
teatralnych
doprowadziły
do
pojawienia
się cenzury, która w dużym stopniu utrudniła pracę aktorów.
Atakowano autorów za lekceważenie zasad powszechnie obowiązujących, ale ten styl
zyskał także grono zwolenników, którzy doceniali jego nowatorstwo.
Przedstawienia
Widowiska w teatrze elżbietańskim musiały wzruszać, bawić, budzić grozę,
obfitować w niezwykłe, sensacyjne wydarzenia. Najchętniej oglądano
spektakle opowiadające historie tajemnicze, zawikłane, krwawe.
Bohaterów cechowała zmienność, łatwość popadania w skrajne
emocjonalne stany. Ponadto pojawiają się istoty fantastyczne, zwiększa się
ilość osób na scenie, pojawiają się sceny batalistyczne.
Przedstawienia odbywały się przeważnie między godziną 15 a 18, których
początek ogłaszał trębacz z wieży.
W "The Theatre" wystawiały swoje sztuki dwie rywalizujące ze sobą trupy
teatralne : "Słudzy Lorda Admirała" i "Słudzy Lorda Szambelana" z Williamem
Szekspirem na czele.
Publiczność
Widzami w teatrze elżbietańskim mogli być wszyscy, których
stać na zakupienie biletu lub wynajęcie aktorskiej trupy.
Publiczność, a zwłaszcza przedstawiciele niższych klas
społecznych, bywała hałaśliwa i żywo reagowała na akcję
przedstawienia. W zwyczaju było wiwatowanie, klaskanie,
tupanie, a nawet - w przypadku skrajnego znudzenia
spektaklem - rzucanie w grających drobnymi kamieniami.
Na parterze były miejsca stojące, za które trzeba było zapłacić
jednego pensa. Widzów którzy się tam gromadzili nazywano
"kiełbiami".
Miejsca
w
galerii
były
siedzące
za dodatkowa opłatą.
Cechy teatru elżbietańskiego
Sprzeciwiał się klasycznym regułom:
Łamał zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji;
Dopuszczał umowność inscenizacyjną i nie stosował się do wymagań tzw. "decorum", czyli
stosowność, wprowadzając do tragedii (gatunek wysoki) także osoby niskie i styl często
graniczący z komicznym lub farsowym;
Pomieszane były kategorie estetyczne, np. tragizm z liryzmem;
Bohaterów cechowała zmienność, łatwość popadania w skrajne emocjonalne stany;
Przedstawienia odbywały się w pałacach wielkich panów , dostępne dla niewielkiego grona
publiczności. W pałacach przedstawienia odbywały się w dużej odpowiednio
przygotowanej komnacie, natomiast przedstawienia z biletami odbywały się pod gołym
niebem na dziedzińcach oberż, zazwyczaj w porze popołudniowej;
Wznoszono specjalne drewniane budynki teatralne, które nie miały dachu
i przypominały dziedziniec domu zajezdnego;
Scena była platformą wychodzącą na przód pomiędzy widzów;
Nie było dekoracji lub były bardzo skromne np. drzewo wyobrażało las. Brakowało
w teatrze elżbietańskim efektów świetlnych, toteż aktorzy musieli informować widzów o
jakiej porze rozgrywa się dana scena.;
Role kobiece grali mężczyźni;
Budowa teatru elżbietańskiego
Teatr elżbietański składał się z:
sceny tylnej
sceny górnej
sceny przedniej
przybudówki z wnęką zasłoniętą kotarą
drzwi, którymi wchodzili aktorzy
ganeczków na górze.
The Theatre
Teatr z okresu elżbietańskiego, znajdujący się w Londynie,
w dzielnicy Borough of Hackney.
Budowę zainicjował angielski aktor, James Burbage. Uważa
się go za pierwszy budynek przeznaczony stricte do
prowadzenia działalności teatralnej. Występowały tam liczne
znane ówcześnie grupy aktorskie, takie jak Trupa Lorda
Szambelana, będąca po części własnością Williama
Shakespeare'a.
Po sporze z właścicielem terenu, na którym tenże obiekt się
znajdował, został rozebrany, zaś część materiałów z jego
rozbiórki posłużyła do budowy Globe Theatre.
The Globe Theatre
 The Globe to jeden z najstarszych teatrów w Londynie. Pierwszy budynek
mieszczący ten teatr powstał już w 1599 roku. Założycielem The Globe Theatre był
R. i C. Burbage, natomiast jednym z jego udziałowców – sam William Szekspir.
 W teatrze oczywiście wystawiano jego sztuki.
 Ówczesny budynek niestety nie przetrwał do czasów dzisiejszych. W 1613 roku
zniszczył go pożar, choć teatr odbudowano już rok później. Przedstawienia w
słynnym The Globe Theatre (w których aktorami byli tylko mężczyźni) wystawiano
aż do roku 1642. Wówczas został zamknięty z powodu interwencji purytanów, a
wkrótce również zburzony.
 Stary teatr The Globe mieścił trzy tysiące widzów. Miał kształt okręgu i posiadał
trzy rzędy miejsc siedzących. Po zakupie tańszego biletu można było sztukę
obejrzeć także na stojąco. Na tyłach sceny znajdowały się ukryte drzwi dla
aktorów. Nad sceną – dach z otworem, przez który podciągani na linach aktorzy
opuszczali scenę, odchodząc tą drogą w „niebiosa”. Na samym dachu
umieszczono posąg dźwigającego kulę ziemską Heraklesa – skąd nazwa The Globe.
Wchodzących witał napis łaciński nad wejściem, który informował, że przecież
„cały świat odgrywa jakąś rolę”.
The Globe Theatre
The Globe Theatre
 Budynek teatru był okrągły bez dachu nad środkową areną. Wokół postawione były
drewniane galerie dla zamożniejszych widzów. Dla biedniejszych widzów były miejsca
stojące na parterze. Scena była umieszczona w dole na podwyższeniu, nad nią
znajdował się niewielki dach. Dekoracji nie było dużo, zastępowały ją napisy w rodzaju:
„To jest zamek”, "Środek nocy" itp. Czasami osoby dramatu w swych wypowiedziach
opisywały miejsce i wspominały o porze dnia, w której akcja się toczy. Grano zarówno
komedie jak i tragedie, a o charakterze granej sztuki informował widzów kolor
wywieszonej flagi, gdzie komedię oznaczała biała, a tragedię czarna flaga.
 Na widowni teatru mogli znajdować się zarówno mężczyźni jak i kobiety. Natomiast na
scenie występowali jedynie mężczyźni, a role kobiece odgrywali najmłodsi z nich.
Aktorzy byli zawodowcami, dbali o wymowę, każdym gestem i ruchem starali się
uzyskać wrażenie prawdopodobieństwa. Był to teatr gwiazdorski. Dobrzy aktorzy
cieszyli się zasłużoną sławą, byli szanowanymi, zamożnymi ludźmi.
Kostiumy aktorów były drogie i najczęściej należały do nich samych - częściowo
rekompensowały brak dekoracji. Widzowie w czasie oglądania spektaklu mogli jeść, pić,
głośno wymieniać swoje uwagi, polemizować z aktorami, czy nawet obrzucać aktorów
niewielkimi kamieniami.
Teatr miał charakter komercyjny, a ich właściciele sądzili, że dobra sztuka powinna
przynieść duży dochód.
Dramat szekspirowski






























odejście od wzorców klasycznych, a zatem np. od zasady trzech jedności;
rezygnacja z chóru na rzecz wprowadzenia na scenę większej liczby aktorów– pojawiają się sceny zbiorowe;
obecne są (obowiązkowo) sceny krwawe, drastyczne (ukazujące emocje); rezygnacja z tematyki mitologicznej na rzecz tematyki historycznej;
złamanie zasady decorum (łączenie elementów komicznych i tragicznych);
pojawienie się sił nadprzyrodzonych;
rezygnacja z klasycznego podziału dramatu (prologos itd.), odtąd są akty i sceny;
konflikt tragiczny (wybór pomiędzy dwiema równorzędnymi racjami) zastąpiono dramatycznym (przeciwstawione racje nie są równoważne);
bohaterem nie kieruje Fatum, ma on możliwość świadomego wyboru;
akcja jest wielowątkowa, kolejne wątki są luźno związane ze sobą
czas akcji może zostać rozciągnięty na lata
zmienność nastroju, czyli po scenach tragicznych, okrutnych występują sceny żartobliwe
przyroda stanowi tło dla scen, tworzy, potęguje nastrój grozy
synkretyzm stylistyczny: groza, tragizm, patos, komizm i groteska sąsiadują ze sobą; styl poetycki obok stylu potocznego i wulgaryzmów – groteskowość
wiersz biały
język nie zawsze podniosły, bogactwo mowy potocznej, regionalizmy, przysłowia, celne powiedzenia,
indywidualizacja języka dostosowana do charakteru osób, ale w monologach występuje mnóstwo ozdób retorycznych, metafor i porównań
na scenie obecni są bohaterowie wysoko urodzeni i niskiego pochodzenia
bohater Szekspira jest dynamiczny, zmienia się, jest skomplikowany pod względem psychicznym
są sceny pojedynku, otruć, bohaterowie umierają na scenie
sceny zbiorowe
przewaga scen realistycznych, występowanie świata fantastycznego w roli pomocniczej względem fabuły,
przemieszanie światów, nakładanie się ich na siebie, nastrój grozy i niesamowitości, sceny wizyjne;
istnienie świata fantastycznego jest wynikiem upostaciowania przez Szekspira psychologicznych motywacji bohaterów
zachowanie łańcucha przyczynowo-skutkowego
tematem są wielkie namiętności ludzi
człowiek może sam o sobie decydować, a jego tragizm wynika z dokonywania niewłaściwych wyborów spowodowanych uleganiem własnym namiętnościom, spod wpływu
których nie potrafi się wyzwolić lub z konfliktu bohaterów dążących do realizacji swych celów
tragizm człowieka miotanego różnymi namiętnościami (psychologizm);
pouczenie moralne
imię głównego bohatera jest zamieszczone w tytule tragedii
odwołanie do historii i swobodne jej modyfikowanie
Nawiązania do Szekspira
 Adam Mickiewicz – Ballady i romanse, III część Dziadów,
 Juliusz Słowacki – Kordian, Balladyna, Lilla Weneda, Maria Stuart,
 Cyprian Kamil Norwid – W Weronie
 Stanisław Wyspiański – Hamlet
 Witold Gombrowicz – Ferdydurke
 Jarosław Iwaszkiewicz – Kochankowie z Marony
 Zbigniew Herbert- Tren Fortynbrasa
Szekspir na dużym ekranie
 Romeo i Julia – reż B. Luhrmann
 Rzecz dzieje się w Verona Beach, gdzie rządzą dwie skłócone rodziny i związane z
nimi gangi. Mimo iż akcja została przeniesiona do współczesności, między
bohaterami toczą się oryginalne dialogi pochodzące z dramatu.
 Romeo musi umrzeć. – reż. A. Bartkowiak
 Jest to historia dwóch żyjących w konflikcie rodzin. Azjatycka i afro-amerykańska
mafia: obie dążą do przejęcia władzy na ulicach Oakland. Współczesne Los
Angeles zdecydowanie odbiega od wyobrażeń o szesnastowiecznej Weronie, a
walki kung-fu i strzelaniny nie przypominają pojedynków na szpady. Mimo to
szekspirowski wątek jest wyraźnie zaznaczony i nie trzeba dogłębnie badać
tragedii, by znaleźć ją w filmie.
 Gnomeo i Julia – reż. Kelly Asbury
 Parę zakochanych przedstawicieli dwóch zwaśnionych rodów reżyser osadził w
animowanych ogrodach i uczynił ją porcelanowymi krasnalami. W ten sposób
tragedia nabrała pastelowych barw i stała się bajką z morałem. Podczas gdy
najsłynniejsze dzieło Szekspira wyciska czytelnikom łzy wzruszenia, Gnomeo i
Julia sprawia, że płaczemy ze śmiechu. Starsi wzdychają nad tragicznym
zakończeniem zakazanej miłości, najmłodsi zaś, dzięki historii z happy endem
dowiadują się, że prawdziwe uczucie jest w stanie pokonać każdą barierę.
Szekspir na dużym ekranie
 Sala samobójców – reż. Jan Komasa
 To historia 18-letniego Dominika, który zostaje upokorzony na Facebooku przez
swoich znajomych. Wtedy zaczepia go w sieci tajemnicza dziewczyna. Wprowadza
chłopaka do swojego wirtualnego świata Awatarów, z którego nie ma powrotu do
normalnego życia. Ile Hamleta jest w filmowym bohaterze?
 Obaj dążyli do prawdy – Hamlet chciał zdemaskować hipokryzję stryja i go ukarać,
Dominik zaś pragnął zrozumienia siebie samego, później, pod wpływem poznanej w
sieci Sylwii, również zemsty na rówieśnikach, którzy byli jego psychicznymi oprawcami.
Obaj w imię prawdy wyrzekają się swego statecznego życia oraz dobrej pozycji
społecznej, pędzą drogą szaleństwa, która okazuje się być ślepą uliczką, prowadzącą do
śmierci. Łączą ich także problemy w relacjach matka-syn. Niejednokrotnie też pojawiają
się w Sali samobójców bezpośrednie nawiązania do dramatu (np. w jednej z pierwszych
scen Dominik, jadąc do szkoły, czyta Hamleta, a podczas studniówki dyrektor wtrąca do
swego przemówienia kwestię Poloniusa).
 Król Lew
 To skierowana do najmłodszych wersja Hamleta. Zamiast duńskiego księcia, główną
postacią jest lew o imieniu Simba – syn Mufasy, władcy afrykańskich równin. Rolę
stryja-mordercy pełni lew Skaza. Przygody kreskówkowych zwierząt są bardzo podobne
do wydarzeń ukazanych w Hamlecie. Jak widać, nawet w jednym z najpopularniejszych
hitów Disneya żyje Szekspir.
Szekspir na dużym ekranie
 Hamlet , Poskromienie złośnicy, Romeo i Julia– reż. F. Zefirelli
 Ran, Tron we krwi, Zły śpi spokojnie – reż. Akira Kurosawa
 Otello, Makbet – reż. Orson Welles
 Henryk V, Wiele hałasu o nic, Hamlet, Jak wam się podoba, Stracone zachody
miłości – reż. Keneth Branagh
 Moje własne Idaho – reż. Gus van Sant
 Tytus Andronikus – reż. Julie Taymor
 Otello, Ryszard III, Hamlet, Henryk V – reż. Lawrence Olivier
Szekspir na dużym ekranie
Szekspir na dużym ekranie