teoria i praktyka dydaktyczna Ścieżka dydaktyczna – I nagroda w konkursie „Geografii w Szkole” Z przeszłości geologicznej Mirska Dzięki filmom podróżniczym poznajemy egzotykę różnych, jakże odległych zakątków świata, a tymczasem niewiele (albo wcale) nie wiemy o osobliwościach przyrodniczych najbliższego otoczenia. BEATA NOWICKA W literaturze przedmiotu można spotkać wiele przykładów wykorzystania najbliższego otoczenia w procesie nauczania geografii, niewiele jest jednak opracowań dotyczących naszej okolicy. Dokładnie opracowano jedynie ścieżkę przyrodniczą „Torfowiska doliny Izery” (teren Gminy Mirsk). Wędrując po Górach Izerskich często prowadziłam zajęcia na tejże ścieżce. Ze względu na ciekawą budowę geologiczną, Kotlina Mirska i Pogórze Izerskie mają wyjątkowe walory dydaktyczne. Geologia jest jedną z trudniejszych „dziedzin” do zgłębienia w toku uczenia się geografii w gimnazjum i liceum, a tym bardziej przyrody w szkole podstawowej. Skały pokazane dzieciom i młodzieży w terenie przybierają zupełnie inne oblicze niż te prezentowane w podręcznikach i nawet jako okazy w zbiorach pracowni przedmiotów przyrodniczych. Wyjście w teren jest też przyczynkiem dla nauczyciela do pogłębienia wiedzy o najbliższym otoczeniu. I. Położenie obszaru Mirsk znajduje się w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego. Wedug podziału fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego, należy do prowincji Masyw Czeski, podprowincji Sudety, makroregionu Sudety Zachodnie oraz mezoregionu Pogórze Izerskie (Kotlina Mirska). Miasto Mirsk (50°54' N, 15°21' E) leży w centralnej części Kotliny Mirska, ograniczonej od południa Grzbietem Kamienickim (pasmo G. Izerskich), od północy – niewiel- 3/2006 kim wzgórzami z dominującym nad okolicą Skarbkową (405 m n.p.m.), od wschodu – Przedgórzem Rębiszowskim i od zachodu – Przedgórzem Izerskim po Giebułtów. II. Hipsometria Średnia wysokość Kotliny Mirska wynosi 345 m n.p.m., a miasta Mirsk – od 330 do 360 m n.p.m. III. Budowa geologiczna Omawiany obszar ma bardzo skomplikowaną budowę geologiczną. W ogólnym zarysie stanowią ją: – proterozoiczne łupki łyszczykowe, amfibolity i gnejsy, – kambryjskie leukogranity, – trzeciorzędowe (wg dotychczas przyjętej stratygrafii) bazalty oraz utwory piaszczysto-żwirowe, – czwartorzędowe (patrz wyżej) piaski, żwiry i gliny zwałowe, Obecną budowę geologiczną nasza kotlina i jej otoczenie zawdzięczają: – ruchom górotwórczym w prekambrze i paleozoiku, – długotrwałemu wietrzeniu skał podłoża, – ruchom młodotrzeciorzędowym i związanym z nimi erupcjom wulkanicznym, – działalności lądolodu skandynawskiego, klimatowi peryglacjalnemu oraz działalności wód polodowcowych. Przeszłość geologiczną tego terenu rozpatruje się na tle jednostki Góry Izerskie wraz z Pogórzem Izerskim, które składają się na blok karkonosko-izerski. Przed fał- 41 teoria i praktyka dydaktyczna dowaniem kaledońskim w powstałej na tym obszarze geosynklinie osadzały się utwory piaszczyste, ilaste i mułowcowe, które z czasem uległy metamorfizmowi – powstały łupki łyszczykowe i amfibolity. Nieco później proces granityzacji prowadzi do powstania gnejsów. Z tego okresu pochodzą też skały kwarcowe. Na przełomie prekambru i paleozoiku skały, które nie uległy przeobrażeniu, podlegały pegmatyzacji, w efekcie czego powstały leukogranity. Aż do młodszego trzeciorzędu nie powstawały tutaj żadne inne skały. Dopiero w fazie laramijskiej orogenezy alpejskiej rozpoczął się okres zrównywania terenu. W trzeciorzędzie (w neogenie) w wyniku „niepokoju” tektonicznego, jaki miał miejsce na naszym obszarze, przez szczelinę (kilkadziesiąt metrów szerokości) wylała się roztopiona lawa bazaltowa, zastygając na powierzchni Ziemi i tworząc pokrywę zwaną trapem bazaltowym. Trapy zalegają najczęściej płasko, na rozległych obszarach. W efekcie erozji są one podzielone na położone w pewnej odległości od siebie płaty. Aktywność wulkaniczna tego okresu pozostawiła też po sobie nek wulkaniczny, na którym stoi zamek „Gryf”, doskonale widoczny w krajobrazie otoczenia w kierunku północno-wschodnim. IV. Hydrografia Obszar Mirska i najbliższej okolicy należy do dorzecza Odry. Główną zlewnią jest rzeka III rzędu – Kwisa, która bierze swój początek na stokach Izerskich Garbów w Górach Izerskich. Dolina Kwisy na omawianym obszarze jest głęboko wcięta, dlatego wyraźnie zaobserwować można skały podłoża. Dopływy Kwisy na obszarze Kotliny Mirska: a/ prawobrzeżne: Krobicki Potok, Wojtówka, zwana w górnym biegu Mrożynką; b/ lewobrzeżne: Czarny Potok, Złotniczka (Złota Woda lub Złoty Potok), Czarniawka. Zbiorniki wód podziemnych: w postaci 42 Nek (ang. neck = szyja), szyja wulkaniczna, rdzeń wulkaniczny, góra twardziel – powstaje wskutek znacznie większej odporności lawy zakrzepłej w kominie wulkanicznym niż sąsiadujących z nią skał (J. Flis – „Słownik terminów geograficznych”). wód szczelinowych w utworach krystalicznych (prekambryjskich i paleozoicznych), na głębokości od 4 do 5 metrów o niewielkich wydajnościach. Miąższość warstw wodonośnych w utworach czwartorzędowych jest niewielka, waha się od 3 do 15 metrów w okolicy samego Mirska. W dolinach rzek w skałach czwartorzędowych woda występuje na głębokości 0,9–17,8 m. Wydajność wynosi od 30 do 70 m3/godzinę. Opis trasy Trasa: Polna droga za parkingiem przy ul. Zielonej – Cmentarz Komunalny – Kaplica pw. Św. Barbary – ul. Mickiewicza – Rynek – ul. Kościuszki – ul. Nadbrzeżna – ul. Polna – most na Kwisie w Kamieniu. Stanowisko nr 1. Polna droga za parkingiem przy ul. Zielonej. 1. Obserwacja krajobrazu. 2. Praca z mapą (mapy turystyczne „Góry i Pogórze Izerskie”, „Sudety Zachodnie – mapa rowerowa”): zorientowanie mapy, ustalenie miejsca pobytu, nazwanie form terenu (pagórek, wzgórze, góra, kotlina), podanie ich nazw geograficznych. 3. Obserwacja gliny zwałowej: ustalenie barwy, twardości, spoistości. Geneza skały – efekt „pobytu” na tym obszarze lądolodu skandynawskiego podczas zlodowacenia południowopolskiego. 4. Podanie uczniom genezy powstania Kotliny Mirska (uczniom liceum ogólnokształcącego – informacje zawarte w 1 części niniejszego opracowania, uczniom gimnazjum – nawiązanie do procesów geologicznych kształtujących powierzchnię naszej planety – procesy wewnętrzne i procesy zewnętrzne). geografia w szkole teoria i praktyka dydaktyczna Stanowisko nr 2. Cmentarz Komunalny. 1. Przypomnienie wiadomości o rodzajach skał, w klasach licealnych pojęcie skał krystalicznych, ustalanie twardości minerałów, struktura i tekstura skał. 2. Skały magmowe: różnica miedzy skałami głębinowymi i wylewnymi (prezentacja granitu i bazaltu – często jako posypka przy nagrobkach, podobnie jak kwarc). Rodzaje granitów – prezentacja. W 2 sektorze starego cmentarza (2–3 m od wyjścia) znajdują się obok siebie nagrobki wykonane z granitu karkonoskiego i granitu strzegomskiego – należy określić różnice. Nieopodal stoi nagrobek wykonany z „płytek” kilku odmian marmurów – łatwa do rozpoznania „biała” i „różowa Marianna” z okolic Kletna. Omawiając bazalt – opowiadamy o erupcjach linearnych w trzeciorzędzie, nawiązujemy do widocznego w otoczeniu neku wulkanicznego, tłumaczymy, w jaki sposób powstał (w liceum – powtarzamy wiadomości związane z magmatyzmem, omawiamy rodzaje intruzji magmowych – poziom rozszerzony). 3. Procesy wietrzeniowe zachodzące w granicie: w najstarszej części cmentarza pokazujemy płyty chodnikowe z granitu oraz płyty, którymi wyłożone jest wejście do kaplicy. Skaleń, jeden ze składników mineralnych granitu, w procesie wietrzenia chemicznego (w procesie tzw. kaolinizacji), stracił swoją barwę i połysk. W tym momencie nawiązujemy do powstania pokładów glinki kaolinowej w Kamieniu, podkreślamy przy tym, iż tego rodzaju proces wietrzenia chemicznego zachodzi bardzo powoli, a czynnikiem, który go przyspiesza jest gorący i wilgotny klimat (takie warunki panowały w naszej okolicy, gdy tworzyły się pokłady kaolinu). Zwracamy uwagę, że na oszlifowanych, gładkich i pionowo ustawionych płytach nagrobnych, wykonanych z granitu, proces kaolinizacji skalenia zachodzi dużo wolniej. Datowane nagrobki dają możliwość uświadomienia sobie, jaką rolę odgrywa czas 3/2006 w procesach geologicznych zachodzących na naszej planecie. Stanowisko nr 3. Mur cmentarny. 1. Obserwacja odłamków skalnych, z których została wykonana najstarsza część ogrodzenia: tłumaczymy młodzieży, iż podstawowym budulcem podmurówek domów i murów był materiał najpowszechniej występujący w okolicy, a zarazem darmowy – kamienie i głazy wydobywane z wykopów pod fundamenty oraz „wyławiane” z rzeki. Tym to sposobem mamy możliwość zaobserwowania skał stanowiących podłoże geologiczne Mirska i jego okolicy. W murze cmentarnym identyfikujemy granit, gnejs, łupek łyszczykowy i kwarc. 2. Obserwacja procesu wietrzenia biogenicznego: korzenie czepne bluszczu, nie mieszcząc się między spoiwem muru, rozsadzają go; ciemne plamy porostów i kępki mchów zatkane w szczelinach muru, powodują wietrzenie chemiczne. Podkreślamy, iż roślinność to jeden z ważniejszych czynników wietrzenia skał. 3. Obserwacja białawych wykwitów na tynku muru (okolice parkingu): te „wykwity” to siarczan magnezu, wydobywający się na zewnątrz z cegieł (kilka kroków dalej ubytek w tynku odsłonił cegły, a zatem jest to dobudowana część muru – 2 sektor powstał współcześnie). Zjawisko to jest efektem wędrówki roztworów z głębi muru. Cegła, wykonana ze „świeżej” gliny, jest miejscem, z którego te plamy się wydostają. Zjawisko analogiczne do tego, jakie zachodzi na pustyniach: intensywne parowanie sprawia, że roztwory siecią kanalików kapilarnych przemieszczają się ku powierzchni Ziemi; w ten sposób powstają wykwity różnorodnych soli. Stanowisko nr 4. Wejście do kaplicy od ul. Mickiewicza. 1. Obserwacja portalu kaplicy i podmurówki domu naprzeciwko (nr 18): 43 teoria i praktyka dydaktyczna Podmurówka i wejście do kaplicy wykonane są z tego samego kamienia (uczniowie próbują określić, jaka to skała). Informujemy, że jest to piaskowiec z okolic Lwówka Śląskiego (piaskowiec koniacki z Żerkowic). To jedyny piaskowiec znajdujący się w okolicy. Informujemy, że to jeden z najładniejszych piaskowców w Europie – wykonano z niego m.in. Bramę Brandenburską i budynek Reichstagu w Berlinie, fasadę Ratusza w Wiedniu, Pałac Zimowy w Sankt Petersburgu. Pod wpływem działania powietrza i wilgoci, piaskowiec stracił swoje pierwotne, żywe zabarwienie, poszarzał i dzisiaj jest dla nas pospolitą skałą. W tym miejscu podkreślamy, iż proces wietrzenia piaskowca zachodzi znacznie szybciej niż granitu. Przedstawiamy uczniom do rozwiązania problem, dlaczego tak się dzieje. Stanowisko nr 5. Wjazd do budynku na rogu ul. Mickiewicza i Sikorskiego. 1. Identyfikacja kamieni, z których został wykonany bruk znajdujący się przy bramie wjazdowej. Porównywanie ze skałami poznanymi w cmentarnym murze. Zaznaczamy, że historię powstania tych skał omówimy nad rzeką w Kamieniu. 2. Obserwacja płyt chodnikowych w pobliżu: zdeformowane stare płyty są konsekwencją wietrzenia mechanicznego (sprawcą w tym przypadku są korzenie drzew rosnących w pobliżu) oraz działania powierzchniowej warstwy gruntu. Stanowisko nr 6. Kamienice przy ul. Mickiewicza, w Rynku i przy ul Kościuszki 1. Odnajdywanie śladów siarczanu magnezu na murach. 2. Odpadające tynki to efekt wietrzenia mechanicznego, w którym bierze udział woda, lód, nasłonecznienie, a także procesy chemiczne. To wszystko, co można zaobserwować na starych budowlach – kruszenie się cegły, rozpadanie się murów czy wreszcie 44 tworzenie się ruin – to są klasyczne procesy geologiczne. Stanowisko nr 7. Most na rzece Kwisie. 1. Obserwacja rzeki. Nazwanie elementów doliny rzecznej. Na mapie uczniowie odczytują nazwy dopływów Kwisy, ustalają jej początek, nazywają cieki źródliskowe. 2. Rzeka największym rzeźbiarzem powierzchni naszej planety – działalność erozyjna, transportowa i akumulacyjna. Uczniowie liceum podają nazwy procesów erozyjnych rzeki. 3. Obserwacja wychodni skalnych z dna oraz łach piaszczystych (w przypadku niżówek). 4. Identyfikacja skał: w tym celu schodzimy nieopodal do koryta rzeki. Stojąc na łasze uczniowie identyfikują skały, ustalają, że są takie same jak te w cmentarnym murze oraz te, których użyto do wyrobu kostki brukowej. W tym miejscu opowiadamy historię powstawania poszczególnych skał. Ustalenie twardości ziaren piachu wydobytego z rzeki – zarysowywanie piaskiem kawałka szkła. Uczniowie zauważają, iż są to ziarna o znacznej twardości, gdyż pozostawiają rysy na szkle. Ziarna te są najczęściej białawe lub przeźroczyste. Podaję do wiadomości, że głównym składnikiem piasku wydobytego z Kwisy jest kwarc – składnik mineralny granitu, gnejsu i leukogranitu. Podsumowanie: redagowanie „Geologicznej kroniki Mirska”. Licealistom możemy poszerzyć wiadomości o przekazanie dokładnych informacji o wypiętrzaniu się Gór Izerskich. P IŚMIENNICTWO A. Kozłowski, S. Stepczik – „Z geologią za Pan Brat” „Strategia rozwoju gminy Mirsk” – część wstępna dotycząca środowiska przyrodniczego gminy. S. Różycki – „Z zagadnień geologii miasta” („Geografia w Szkole”, 1963 r., nr 2) BEATA NOWICKA nauczycielka geografii w Zespole Szkół Licealno–Gimnazjalnych w Mirsku geografia w szkole