Osobowość homilopatyczna - Instytut Psychologii Zdrowia

Osobowość homilopatyczna
Andrzej Jakubik
Rok:
Wydawnictwo:
Miejsce wydania:
Zasadniczym kierunkiem badań nad zaburzeniami osobowości w psychiatrii klinicznej są teorie
opisowe (deskryptywne)
, czyli tzw. teorie cech osobowości, charakteryzujące się klasyfikowaniem ludzi z perspektywy
ich stałych właściwości (dyspozycji) psychofizycznych, tj. cech.
Cecha
to hipotetyczny komponent osobowości, definiowany przez przypisywanie ogólnej nazwy dla
zbioru współwystępujących zachowań
(Jakubik, 1997, s. 50). Podstawę teoretyczną takiego opisowego ujęcia osobowości stanowi fakt
względnej stałości niektórych elementów zachowania się człowieka w podobnych sytuacjach
oraz regularność i podobieństwo zachowań różnych ludzi, co pozwala wnosić o wspólności ich
cech i opisywać je za pomocą tych samych pojęć. W takim podejściu struktura osobowości
byłaby więc określonym układem (konfiguracją) cech, a cecha - skrótowym opisem pewnych
zachowań, a przy tym jednocześnie ich determinantą.
Opisowe ujęcie osobowości, mimo poważnych słabości teoretyczno-metodologicznych,
przeważa obecnie w psychiatrii, stanowiąc wygodną - chociaż heurystycznie bezpłodną płaszczyznę porozumienia między psychiatrami o różnych poglądach teoretycznych (np.
zwolennicy koncepcji typologicznych czy psychoanalitycznych również posługują się opisem
zaburzeń osobowości w kategoriach cech) oraz w miarę dogodne rozwiązanie kliniczno
-pragmatyczne. Jednym ze skutków tych słabości jest powiększająca się liczba klinicznych
postaci zaburzeń osobowości, z których niektóre, jak np. osobowość pograniczna (Jakubik,
1996) czy osobowość aleksytymiczna (Jakubik, 2002) budzą poważne kontrowersje
diagnostyczne. Podobne wątpliwości dotyczą także tzw. homilopatii czyli osobowości
homilopatycznej
.
W piśmiennictwie psychiatrycznym, niezależnie od arbitralnych podziałów czy klasyfikacji
chorób psychicznych, wyodrębnia się czasem swoisty typ zaburzeń osobowości określany
mianem homilopatii (por. Bilikiewicz, 1989; Cwynar, 1980; Jakubik, 1997). Homilopatia (gr. ho
milejn
- obcować] - to
nieprawidłowy rozwój osobowości na skutek kalectwa lub przewlekłej choroby somatycznej
(Jakubik, 1997, s. 93), spowodowany czynnikami utrudniającymi prawidłowe obcowanie ze
środowiskiem lub zakłócającymi relacje między jednostką a otoczeniem społecznym. Ten rodzaj
zaburzeń osobowości obserwuje się przede wszystkim u młodzieży (Kwatyra, 1981;
Susułowska i Przetacznikowa, 1967; Szwarc, 1985; Urlińska, 1987), choć nierzadko występuje
również u dorosłych (Jakubik i Szwarc, 1989).
1/6
Osobowość homilopatyczna
W ten sposób rozumiana homilopatia może być uwarunkowana różnego typu
niepełnosprawnością, jak na przykład wrodzonymi wadami fizycznymi (skrzywienie kręgosłupa,
zwichnięcie stawu biodrowego, wady serca, warga zajęcza itd.), ślepotą lub niedowidzeniem,
głuchotą lub niedosłyszeniem, brzydotą (wrodzoną albo nabytą w wyniku wypadku, oparzeń
itp.), przewlekłą chorobą somatyczną (dychawica oskrzelowa, choroba reumatyczna,
schorzenia układu krążenia itp.) oraz nabytym kalectwem (np. po amputacji kończyn/y). U osób
niepełnosprawnych mogą więc, chociaż nie muszą, powstać zaburzenia osobowości jako
rezultat niesprzyjających warunków środowiskowych (por. Hulek i Larkowa, 1974), np. ciągłego
przeżywania skutków swojego kalectwa w obcowaniu z odrzucającym, wyszydzającym, a
niekiedy wręcz okrutnym środowiskiem.
Jednostki homilopatyczne ma charakteryzować niepewność, niewiara we własne możliwości,
obniżona samoocena (często kompleks niższości), niski poziom samoakceptacji,
nadwrażliwość, nieufność, ostrożność, poczucie zagrożenia, zaburzony obraz własnej osoby,
poczucie kontroli zewnętrznej, zmienność nastroju, słabość ego, nadmierna koncentracja na
"ja", przypisywanie otoczeniu wrogich zamiarów (czasem nastawienie urojeniowe), postawa
cierpiętnicza i męczeńskiego godzenia się z losem, a w stosunku do środowiska - zachowania
złośliwe, agresywne lub nawet antyspołeczne (Jakubik, 1997). Osoby takie żyją zawiścią,
buntem, nienawidzą zdrowych i szczęśliwych, życzą im źle lub czynnie starają się drugim
szkodzić
(Bilikiewicz, 1989, s. 246). Większość badaczy tego zagadnienia właściwie zgodnie podkreśla
odmienność psychiki inwalidów (por. Garett i Levine, 1972; Ostrowska, 1971; Szwarc, 1985),
ich trudności w przystosowaniu psychicznym i społecznym (por. Engel, 1962; Marinelli i Dell
Orto, 1977; Shontz, 1975; Stubbins, 1977), a zwłaszcza ograniczenia w prawidłowym
funkcjonowaniu w różnych rolach społecznych, m. in. rodzinnych, seksualnych, zawodowych,
towarzyskich itp. (por. Kowalik, 1991).
W swojej interesującej koncepcji analizy rozwojowej, tj. uwzględniającej dynamikę zmian
zachodzących w osobowości jednostek niepełnosprawnych i w ich stosunku do otoczenia
społecznego, Kerr (1977) wyróżnia kilka kolejnych etapów przystosowania się do
niepełnosprawności:
- faza szoku - "odrzucanie choroby" w efekcie działania mechanizmu zaprzeczenia,
- faza oczekiwania poprawy stanu zdrowia,
- faza lamentu - przekonanie, że "wszystko stracone",
- faza obronna prawidłowa - "idę do przodu bez względu na inwalidztwo" (stawianie nowych
celów, realizowanie nowych zadań),
- faza obronna neurotyczna - uruchomienie mechanizmów obronnych osobowości celem
zaprzeczenia skutkom inwalidztwa,
- faza przystosowania.
W sensie psychologicznym, według autorki, przystosowanie do niepełnosprawności polegana
2/6
Osobowość homilopatyczna
zaprzestaniu traktowania kalectwa (choroby) jako bariery uniemożliwiającej zaspokojenie
własnych potrzeb. W zależności od etapu przystosowania do niepełnosprawności, mogą być
różne wyniki badań empirycznych nad sposobami reagowania na zaburzenia funkcjonowania
somatycznego. Wydaje się, że - używając podziału Kerr - utrwalenie się fazy obronnej
neurotycznej sprzyja formowaniu się osobowości homilopatycznej.
W każdym społeczeństwie wysokie miejsce w hierarchii wartości zajmują zdrowie,
sprawność fizyczna i zdolność do pełnienia podstawowych ról społecznych. W procesie
socjalizacji każda jednostka przejmuje te wartości i je uwewnętrznia (internalizuje), tak, iż stają
się one podstawą samooceny. Dlatego dla osoby niepełnosprawnej, uszkodzenia somatyczne
organizmu stanowią bezpośrednie naruszenie obrazu własnego ciała, a w konsekwencji
zaburzenie struktury "ja". Zakłócenie funkcjonowania społecznego wskutek inwalidztwa jest
dodatkowym, ważnym elementem zmieniającym dotychczasowy obraz własnej osoby, a tym
samym istotnie wpływającym ujemnie na integralność i właściwości osobowości.
Warto wspomnieć, że niektórzy badacze włączają - za Kraepelinem (1915) - w zakres
pojęcia homilopatii również zespoły urojeniowe, występujące u głuchoniemych i niewidomych w
rezultacie ich głęboko zaburzonej relacji ze środowiskiem. Według Bilikiewicza (1989, s. 246),
na przykład
u głuchoniemych może powstać ostra reakcja psychotyczna o cechach
paranoi, ale z upływem lat powstaje też przewlekły zespół cech charakterologicznych,
wyrażający się nastawieniem nieufnym, prześladowczym, również poczuciem niższości,
niewiary we własne możliwości, niepewnością, a czasem przeciwnie - skłonnością do
hiperkompensacji
.
Długotrwałe przebywanie w środowisku obcojęzycznym ma mieć podobny wpływ
"homilopatogenny", choć taka możliwość wydaje się mocno wątpliwa (Jakubik, 1997). W świetle
współczesnych badań psychologicznych, podobnie nie uzasadnione jest poszukiwanie związku
między rodzajem niepełnosprawności a określonym typem zaburzeń osobowości (Roessler i
Bolton, 1978). Tworzenie się bowiem struktury homilopatycznej zależy od bardzo wielu
czynników: wcześniej ukształtowanej osobowości, czasu powstania kalectwa (choroby
przewlekłej), jego rozmiarów i rodzaju, gwałtowności jego wystąpienia (powolne czy nagłe, np.
powypadkowe), reakcji psychologicznej na uszkodzenie organizmu oraz środowiska, w jakim
żyje osoba niepełnosprawna.
Sugeruje się także nieco odmienny pogląd, uznający określone rodzaje niesprawności
organizmu za wystarczającą przyczynę nieprzystosowania inwalidy do otoczenia. Słuszność
tego stanowiska podważa jednakże m. in. Shontz (1977), który opierając się na analizie
bogatego piśmiennictwa, wykazuje, że struktura osobowości ludzi przed i po nabyciu kalectwa
charakteryzuje się dużym stopniem stabilności, a nieprzystosowanie osób niepełnosprawnych
jest tylko czasowe. Autor podkreśla, a nie jest w swojej opinii odosobniony (por. Kowalik, 1991),
że negatywne doświadczenia związane z inwalidztwem mogą być niekiedy nawet korzystne dla
dalszego rozwoju osobowości.
W naszych badaniach (por. Jakubik i Szwarc, 1989) przeprowadzonych m. in. za
pomocą Inwentarza Psychologicznego (CPI) H. G. Gougha w grupie 40 osób (25 mężczyzn i 15
kobiet) w wieku 20-55 lat, po amputacji kończyny górnej lub dolnej, stwierdziliśmy, porównując
3/6
Osobowość homilopatyczna
grupy badanych o długim (10-20 lat po amputacji) i krótkim (do 4 lat po amputacji) okresie
niepełnosprawności, że:
- Osoby o długim okresie niepełnosprawności przejawiały większe zahamowanie,
zamknięcie w sobie, obojętność, niższą zdolność do przewodzenia i wytrwałości oraz inicjatywy
w sytuacjach społecznych; posiadały znacznie mniej zdolności przystosowawczych, pewności
siebie, fantazji; nie dążyły do kontaktów interpersonalnych, były bardziej nieuporządkowane i
konfliktowe, częściej ulegały autorytetom i podporządkowywały się innym; były nadmiernie
ostrożne, podejrzliwe i krytyczne w stosunku do otoczenia; częściej przeżywały poczucie winy i
wstydu oraz charakteryzowały się brakiem samodyscypliny i umiejętności kierowania sobą,
skłonnością do wyolbrzymiania zmartwień i kłopotów.
- Osoby o krótkim okresie niepełnosprawności przejawiały natomiast większą niedojrzałość,
inercję, nieporadność, brak ambicji, skłonność do postaw rezygnacyjnych i częstsze uleganie
osobistym uprzedzeniom; miały zawężone horyzonty myślowe, zachowywały się niezręcznie w
sytuacjach społecznych i ze znacznym dystansem do ludzi; były bardziej agresywne, zaczepne
i wymagające; skarżyły się na ogólne złe samopoczucie psychiczne.
Naszym zdaniem wyniki tych badań potwierdziły hipotezę o zmianach osobowości pod
wpływem kalectwa u osób amputowanych (bez względu na płeć), a obserwowane zmiany,
zakłócające funkcjonowanie społeczne i obniżające poziom przystosowania, odpowiadają w
znacznym stopniu zaburzeniom osobowości opisywanym w literaturze przedmiotu jako tzw.
homilopatia. Wydaje się jednak, że teza o istnieniu homilopatii u jednostek niepełnosprawnych
wymaga dalszych dowodów empirycznych w badaniach prowadzonych wśród osób z innym
typem kalectwa lub z różnymi, przewlekłymi schorzeniami somatycznymi.
Stwierdzenie występowania zmian osobowościowych w efekcie niepełnosprawności nie
jest naturalnie równoznaczne z akceptacją
homilopatii, jako odrębnej postaci patologii
osobowości
. Należy wyraźnie podkreślić, że
wydzielenie homilopatii z grupy zaburzeń osobowości nie jest niczym uzasadnione, zwłaszcza
iż większość wymienianych w publikowanych pracach badawczych cech, mieści się w
powszechnie przyjętym pojęciu osobowości paranoicznej. Poza tym, tendencja do
uproszczonego, sztywnego łączenia niepełnosprawności z trwałymi cechami osobowości,
często negatywnie ocenianymi społecznie, stała się podstawą do podobnego myślenia w życiu
codziennym, co - jako typowy przykład naznaczania i stygmatyzacji (Goffman, 1973) - utrudnia
inwalidom prawidłowe przystosowaniesię do środowiska i nie ułatwia procesu ich rehabilitacji.
Jak słusznie bowiem akcentuje Kowalik (1991, s. 460), "
trudno zgodzić się na tak proste związki między sferami somatyczną i psychiczną
".
Piśmiennictwo
- Bilikiewicz T.: Psychiatria kliniczna. Wyd. 7 (pod red. A. Bilikiewicza), PZWL, Warszawa
1989, t. 2.
4/6
Osobowość homilopatyczna
- Cwynar S.: Psychopatie i inne zaburzenia osobowości. W: J. Jarosz, S. Cwynar (red.):
Podstawy psychiatrii. Wyd. 3, PZWL, Warszawa 1980, s. 216-232.
- Engel G.: Psychological development in health and disease. Saunders, Philadelphia 1962.
- Garett J. F., Levine E. S. (red.): Praktyka psychologiczna w rehabilitacji inwalidów. PZWL,
Warszawa 1972.
- Goffman E.: Stigma. Pelican Books, Harmondsworth 1973.
- Hulek A., Larkowa H. (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL,
Warszawa 1974, t. 3.
- Jakubik A.: Mit osobowości pogranicznej. W: A. Grochowska, A. Jakubik, I. M. Marcysiak,
S. Siek, A. Strzałecki, J. Terelak (red.): Studia z psychologii. Tom VII. Wyd. ATK, Warszawa
1996, s. 303-316.
- Jakubik A.: Zaburzenia osobowości. WL PZWL, Warszawa 1997.
- Jakubik A.: Osobowość aleksytymiczna. W: A. Grochowska (red.): Wokół psychologii
osobowości. UKSW, Warszawa 2002, s. 65-73.
- Jakubik A., Szwarc K.: Homilopatia. Problemy Rehabilitacji Zawodowej, 1989, 3, 17-23.
- Kerr N.: Understanding the process of adjustment to disability. W: J. Stubbins (ed.):
Social and psychological aspects of disability. University Park Press, Baltimore 1977.
- Kowalik S.: Wybrane psychospołeczne problemy niepełnosprawności i rehabilitacji. W:
H. Sęk (red.): Społeczna psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 1991, s. 446-471.
- Kraepelin E.: Psychiatrie. Wyd. 7, Barth, Leipzig 1915.
- Kwatyra M. M.: Obraz własnej osoby a wystąpienie zaburzeń w zachowaniu dziecka
przewlekle chorego. UMK, Toruń 1981 (praca magisterska).
- Marinelli R. P., Dell Orto A. E. (eds.): The psychological and social impact of physical
disability. Springer, New York 1977.
- Ostrowska H.: Funkcjonowanie osobowości w warunkach choroby i szpitala. W: H.
Larkowa (red.): Problemy psychologiczne w rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1971, t.
2.
- Roessler R., Bolton B.: Psychosocial adjustment to disability. University Park Press,
Baltimore 1978.
5/6
Osobowość homilopatyczna
- Shontz F. C.: The psychological aspects of physical illness and disability. Macmillan,
New York 1975.
- Stubbins J. (ed.): Social and psychological aspects of disability. University Park Press,
Baltimore 1977.
- Susułowska M., Przetacznikowa M.: Wpływ choroby przewlekłej na rozwój psychiczny
i osobowość dziecka. PWN, Warszawa 1967.
- Szwarc K.: Zmiany osobowości na skutek inwalidztwa. WSPS, Warszawa 1985 (praca
magisterska).
- Urlińska M. M.: Obraz własnej osoby młodzieży przewlekle chorej na dychawicę
oskrzelową. UMK, Toruń 1987 (praca doktorska).
Praca opublikowana w Zeszytach Naukowych WSS-M, 2002.
O autorze
6/6