1 - Samorząd Studentów CSSTiRL
advertisement
1 1 Szczególna treść Konstytucji Szczególną treść Konstytucji polega na zakresie regulowanych przez nią materii i na sposobie regulowania tych materii. Oznacza to zbudowanie treści konstytucji wokół trzech podstawowych zagadnień : 1 - określenia ogólnych zasad ustroju państwowego, 2 – określenia ustroju naczelnych organów państwa zakresu ich kompetencji i realizacji wzajemnych, 3 – określenia podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostek. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. składa się z wstępu ( preambuły ) oraz 243 artykułów ujętych w 13 rozdziałach. Najobszerniejsze są rozdziały poświęcone zasadom ustroju państwa oraz wonnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela . Rozdział II dotyczy źródeł prawa i jest pierwszym tego typu ujęciem w historii polskiego konstytucjonizmu. Kolejne rozdziały dotyczą poszczególnych organów i urządzeń konstytucyjnych państwa : Sejmu i Senatu, Prezydenta , Rady Ministrów i administracji rządowej, Samorządu Terytorialnego, sądów i trybunałów, organów kontroli państwowej i ochrony prawa – Najwyższa Izba Kontroli,, rzecznik Praw obywatelskich, Krajowa rada Radiofonii i Telewizji . Rozdział X i XI dotyczą szczególnych dziedzin życia państwowego – finansów publicznych oraz stanów nadzwyczajnych zawiera przepisy przejściowe i końcowe, określające porządek wchodzenia Konstytucji w życie. 2 Szczególna forma Konstytucji Szczególna forma Konstytucji polega m.in. na jej szczególnej nazwie – gdyż tylko ten akt określony jest mianem Konstytucji. Sprawą zasadniczą jest jednak specyficzny tryb powstawania i tryb zmiany. Nowe Konstytucje powstają zazwyczaj w szczególnym trybie. Najczęściej Konstytucja przygotowywana jest w ramach parlamentu, natomiast historycznie znacznie posiada procedura oktrojowania Konstytucji – czyli nadania jej jednostronna decyzją władzy, choć i współcześnie zdarzają się przypadki pominięcia parlamentu ( np.: rosyjska Konstytucja z 1993r. – potwierdzona w referendum). Projekt Konstytucji jest często przygotowywany przez specjalnie do tego powołane komisje. Może to być Komisja Konstytucyjna – jak w Polsce, może to być też gremium polityków i ekspertów powołanych spoza parlamentu. Uchwalenie Konstytucji przez parlament wymaga zwykle uzyskania szczególnej większości i szczególnego kworum. Niekiedy też Konstytucja uchwalona już przez parlament musi zostać poddana referendum w celu jej ostatecznego zatwierdzenia. W taki sposób powstała polska Konstytucja z 1997 roku. Konstytucja z 2 kwietnia 1997r. przyjmuje ( jako podstawową ) procedurę swej zmiany przez parlament. Zmiana ta dokonywana jest w formie ustawy – konstytucyjnej : 1. projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć Prezydent, Senat lub grupa posłów licząca co najmniej 1/5 ustawowego składu sejmu ( 92 posłów ) 2. ustawa o zmianie Konstytucji musi zostać uchwalona przez sejm ( większością 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ). 3 Szczególna moc prawa Konstytucji Szczególną moc Konstytucji polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego. System ten jest zbudowany na zasadzie hierarchiczności poszczególnych typów aktów normatywnych. Ma to doniosłe skutki dla realizacji miedzy Konstytucją a pozostałymi typami aktów normatywnych. Skoro Konstytucja jest aktem najwyższym, to przedmiot jej normowania ma charakter pierwotny i nieograniczony, natomiast Konstytucja wyznacza nie tylko rodzaje innych aktów normatywnych ( źródeł prawa) ale też ich zakres przedmiotowy oraz samoistny bądź wykonawczy charakter. Po drugie najwyższa moc prawna Konstytucji oznacza, że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, a wiec nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności. 2 Po trzecie najwyższa moc prawna Konstytucji oznacza , że wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią spójne. Powyższa charakterystyka szczególnej mocy prawnej konstytucji odnosi się do wszystkich Konstytucji sztywnych, niezależnie od sposobu sformułowania jej w swych postanowieniach. Należy ona do istoty współczesnej Konstytucji, tak jak ukształtowała się w demokratycznym państwie prawnym. 4 Źródła prawa na podstawie konstytucji RP z 1997r Zgodnie z postanowieniem źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są : - Konstytucja - Ustawy - Ratyfikowanie umowy międzynarodowe - Rozporządzenia Konstytucja wyróżnia dwa rodzaje źródeł prawa : 1. źródła prawa ppo3rzechnie obowiązującego – obowiązują na całym terytorium Rzeczpospolitej, 2. źródła prawa miejscowego – na obszarze działania organu, który je ustanowił ( akty prawa miejscowego ). Ad. 1 są to akty prawne wiążące wszystkich, zarówno organy państwowe, jak też obywateli, ale również osoby i podmioty prawne znajdujące się pod jurysdykcją Rzeczpospolitej. Z wyliczonych kategorii aktów prawnych określanych mianem źródeł prawa powszechnie obowiązującego wynika ich szczególny charakter. Sa to w zasadzie akty ustanowione przez parlament, dotyczy to Konstytucji jak i ustaw. Są także wliczone akty prawne, które wchodzą w życie za zgodą parlamentu. Dotyczy to umów międzynarodowych, które do ratyfikacji ( dokonywanej przez Prezydenta) wymagają zgody parlamentu. Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego poza Konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz rozporządzeniami należą : - rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy, które może on wydawać w okresie stanu wojennego, jeżeli sejm nie może zebrać się na posiedzenie. 5. Struktura wewnętrzna Konstytucji i znaczenie wstępu do Konstytucji RP. Każda Konstytucja ma wewnętrzną strukturę, która prowadzi do wewnętrznej hierarchii zasad i norm konstytucyjnych. Konstytucja RP składa się z 13 rozdziałów i zawartych w nich 243 artykułów. Najobszerniejsze są rozdziały poświęcone zasadom ustroju państwa (I rozdział art. 1-29), oraz wonnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela (II rozdział art. 30-86). Rozdział III art. 87-94 – dotyczy źródeł prawa i jest pierwszym tego typu ujęciem w historii polskiego konstytucjonalizmu. Kolejne rozdziały dotyczą poszczególnych organów i urządzeń konstytucyjnych Państwa: - Sejmu i Senatu, - Prezydenta - Rady Ministrów i adm. rządowej - Samorządu terytorialnego (rozdz. VII art. 163-172), - Sądów i Trybunałów (rozdz. VIII art. 173-201), - Organów kontroli państwowej i ochrony państwa (rozdz. IX art. 202-215), - Finansów publicznych (rozdz. X art. 228-234), - Rozdz. XII art. 235 określa procedurę zmiany Konstytucji, - Rozdz. XIII art. 236-243 zawiera przepisy przejściowe i końcowe. Konstytucja z 2.IV.1997 r – zawiera również wstęp, który określany jest niekiedy mianem preambuły. Celem wstępu jest wskazanie historycznych i politycznych podstaw Konstytucji. Wyraża on konstytucyjną tożsamość państwa, stanowiąc jedną z podstawowych wskazówek dla odnalezienia systemu wartości, na których ta tożsamość się opiera. 3 Konstytucja RP zawiera obszerny wstęp, który wyraźnie wskazuje na rolę Konstytucji jako najwyższej ustawy państwa. Powinien on być traktowany jako podstawowa wskazówka dla procesu stosowania dalszych postanowień konstytucyjnych i dla określenia systemu wartości. 6 Bezpośrednia stosowalność Konstytucji RP z 1997 Konstytucja z 2 kwietnia wprowadziła nakaz bezpośredniego stosowania Konstytucji. Art. 8 ust. 2 stanowi, że przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio chyba, że Konstytucja stanowi inaczej. Bezpośrednia stosowalność konstytucji może odbywać się w sytuacji, gdy postawienia Konstytucji są sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny by możliwe było ich odniesienie do Konkretnych sytuacji zachodzących w rzeczywistości prawnej, podmiot stosujący prawo powinien oprzeć swe działania ( rozstrzygnięcia) bezpośrednio na takim postanowieniu konstytucyjnym, a dopiero w drugiej kolejności powinien powołać odpowiednie postanowienia ustaw zwykłych. Przy takiej koncepcji Konstytucja znajdować może ciągłe zastosowanie w działalności wszystkich organów władzy publicznej, a podstawowa rola w tym musi przypaść sądom. Bezpośrednie stosowanie Konstytucji sprawdza się do przyjęcia normy konstytucyjnej jako zasadniczej podstawy orzeczenia. Konstytucja jest prawem najwyższym. Jest to prawo bezpośrednio stosowane. Nad Konstytucją nie może stać żadne inne prawo i nie może być sytuacji, aby nad Konstytucją stawiać jakiekolwiek inne prawa i zasady. W Konstytucji z 1997r. sa takie przepisy, które przewidują konieczność wydawania ustawy. Przykładem przepisów Konstytucji bezpośrednio działających czyli bezpośrednio obowiązujących sa np.; - dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. 7 Ustawa o systemie źródeł prawa i warunki jej wejścia w życie Ustawa – jest normatywnym aktem prawnym, wydawanym przez organ władzy zwierzchniej w państwie. W hierarchii aktów prawnych zajmuje ona miejsce o jeden stopień niższe niż konstytucja. Zgodnie a art. ust. 1 źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczpospolitej Polskiej są : Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Ustawa jest to : 1 - akt parlamentu 2 - o charakterze normatywnym 3 - zajmujący najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego ( podporządkowany konstytucji) 4 – o nieograniczonym zakresie przedmiotowym, przy czym niektóre materie mogą być uregulowane tylko w drodze ustawy lub z jej wyraźnego upoważnienia 5 – dochodzący do skutku w szczególnej procedurze, która w swych zasadniczych zrębach znajduje unormowanie konstytucyjne. W świetle art. 88 wszystkie akty prawne stanowione w Polsce muszą być ogłaszane, a zasady i tryb ich ogłaszania określa ustawa. Akty prawne powszechnie obowiązującego prawa ogłaszane są Dz. Ustaw. Zarządzenie o ich ogłoszeniu wydaje odpowiedni organ, są w nim określone terminy w jakich czynność ta powinna się dokonać i w jakim dniu akt prawny wchodzi w życie. Miedzy ogłoszeniem aktu prawnego w Dz. U, a dniem jego wejścia w życie upływa pewien okres czas, zwany vacatio legis, niezbędny do upowszechnienia się znajomości organów państwa do jego stosowania. 8 Umowy międzynarodowe w systemie źródeł prawa Źródłami powszechnie obowiązującego prawa są zgodnie z art. 87 Konstytucji obok Konstytucji : ustawy i rozporządzenia ratyfikowane umowy międzynarodowe. Wchodzą one w życie za zgodą parlamentu. Powstają w wyniku rokowań prowadzonych przez rząd z przedstawicielami obcych państw, ale które do ratyfikacji ( dokonywanej przez Prezydenta ) wymagają zgody parlamentu wyrażonej w ustawie. Ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu w Dz. U. RP stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stanowienie jest uzależnione od wydawania ustawy. 4 Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Dotyczy określenia miejsca umowy międzynarodowej w systemie źródeł prawa obowiązującego w Polsce. Ratyfikowana umowa międzynarodowa jako źródło powszechnie obowiązujące prawa, podlega ogłoszeniu w Dz. U. stając się przez to częścią krajowego porządku prawnego. Tym samym podlega bezpośredniemu stosowaniu ( jednak od zasady tej mogą być wyjątki). Dotychczasowe przepisy prawne nie regulowały jednoznacznie stosunku wzajemnego ustawa – umowa międzynarodowa ratyfikowana przez głowę państwa. Kwestie tę obecnie rozstrzyga Konstytucja art. 91 stanowiąc iż ratyfikowana, za uprzednia zgodą wyrażoną w ustawie umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed ustawą jeśli tej ustawy nie da się pogodzić z umową. 9 Bezpośrednia stosowalność umów międzynarodowych Stanowi, że Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ja prawa międzynarodowego. Stanowi, że ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu w DZ. U. RP stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Jeżeli więc występuje rozbieżność miedzy treścią umowy międzynarodowej ratyfikowanej a ustawy, to wówczas przepis umowy międzynarodowej ratyfikowanej jest stosowany bezpośrednio. Czyli umowy międzynarodowe ratyfikowane maja pierwszeństwo przed ustawami. Pozostałe umowy międzynarodowe ( nieratyfikowane) są zatwierdzane przez Radę Ministrów i są aktami niższej hierarchii niż ustawa, nie wchodzą w skład porządku prawnego kraju, nie przysługuje im charakter przepisu powszechnie obowiązującego. 10 Rozporządzenia w systemie źródeł praw, warunki ich wydawania i wejścia w życie Zgodnie z źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są : konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. Rozporządzenia Rady Ministrów powszechnie obowiązującego prawa : 1. rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie ustawy co oznacza, że punktem wyjścia dla jego wydania musi być przepis zamieszczony w ustawie ustalający kompetencje do wydania rozporządzenia. Taki przepis ustawy określa się mianem upoważnienia Może mieć charakter fakultatywny ( przyzwalać na wydanie rozporządzenia ) lub obligatoryjny ( nakazywać wydanie rozporządzenia) 2. upoważnienie do wydawania rozporządzenia musi wskazywać organ uprawniony lub zobowiązany do wydania rozporządzenia . 3. upoważnienie do wydawania rozporządzenia musi wskazywać zakres spraw przekazanych do uregulowania. 4. Upoważnienie do wydawania rozporządzenia musi określać wytyczne dotyczące treści rozporządzenia. 5. Rozporządzenie jest aktem podstawowym, a więc musi ono być zgodne z przepisami zawartymi w ustawie oraz wszystkimi obowiązującymi przepisami o randze ustawy. 6. Rozporządzenie musi zostać opublikowane w Dz. U. jest to warunek konieczny jego wejścia w życie. Zgodnie z zawartymi w konstytucji postanowieniami rozporządzenia ustanawiają : Prezydent oraz naczelne organy administracji państwowej – Rada Ministrów i Ministrowie. 11 Rozporządzenia i zarządzenia prezydenta RP w systemie źródeł prawa Do źródeł prawa powszechnie obowiązującego poza ; Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i rozporządzeniami – należą również : - rozporządzenia Prezydenta RP z mocą ustawy , które może on wydać w okresie stanu wojennego jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. 5 Określa pewien tryb postępowania w takich przypadkach, a więc możliwe jest wydanie takiego rozporządzenia z mocą ustawy w okresie stanu wojennego, jedynie na wniosek RM, tylko wtedy , gdy sejm nie może się zebrać na posiedzenie. Rozporządzenia takie podlegają zatwierdzeniu przez sejm na najbliższym posiedzeniu. We wszystkich innych sytuacjach Prezydent może wydawać tylko akty podstawowe : 1. rozporządzenia – na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawy i w celu jej wykonania. Rozporządzenia takie stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa, muszą być zgodne z ustawą. 2. Zarządzenia – mają one charakter wewnętrzny i mogą wskazać jedynie jednostki organizacyjne podległe prezydentowi, a więc przede wszystkim jego Kancelarię. 12 Uchwały rady Ministrów w systemie źródeł prawa Konstytucji - uchwały Rady Ministrów oraz Zarządzenia prezesa RM mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Zarządzenia i uchwały obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe wspomnianym organom państwa. Mogą być wydawane wyłącznie na podstawie ustawy i nie mogą stanowić podstawy decyzji jednostkowych wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Uchwały normatywne RM podlegają kontroli sądowej, która dotyczy zgodności ( materialnej i kompetencyjnej) przyjmowanych unormowań z ustawami i innymi aktami powszechnie obowiązującego prawa. Uchwały normatywne RM nie stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa i wobec tego : 1. musza pozostawać, a tym samym muszą szanować ustawowo wyznaczony zakres zadań i kompetencji poszczególnych organów wchodzących w skład administracji rządowej, 2. nie mogą być adresowane do organów pozostających poza systemem administracji rządowej ( organ samorządu terytorialnego) – nie mogą rodzić po ich stronie obowiązku wykonania. 3. Nie mogą one samoistnie tworzyć obowiązków czy uprawnień obywateli, a w szczególności nie mogą stanowić podstawy decyzji wydawanych w postępowaniu administracyjnym. 13 Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i Ministrów w systemie źródeł prawa Uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Zarządzenia są wydawane tylko na podstawie ustawy. Nie mogą one stanowić podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów. Uchwały i zarządzenia podlegają kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem . Konstytucja wyraźnie oddziela rozporządzenia jako akty powszechnie obowiązującego prawa, od katów prawa wewnętrznego. Tego rodzaju charakter posiadają w świetle uchwały RM i zarządzenia Ministrów. Konstytucja podkreśla jednocześnie, że są to akty prawne mające wewnętrzny charakter, a ich obowiązywanie jest wysoce ograniczone, gdyż obowiązują one wyłącznie jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty. Nie będąc źródłem powszechnie obowiązującego prawa uchwały i zarządzenia poddane zostały kontroli co do ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem. Kontroli tej dokonuje Trybunał Konstytucyjny. Zarządzenie publikowane jest w Monitorze Polskim. 14 Zasada państwa republikańskiego Zasadę republikańską można rozumieć w aspekcie formalnym i w aspekcie materialnym. W aspekcie formalnym – oznacza ona rezultat pewnego procesu historycznego, kiedy przeciwstawiano rzecz publiczną republikę – monarchii, jako pewnemu dobru rodów arystokratycznych, arystokratycznych, a monarchię przeciwstawiono republice – jako doboru publicznemu. Materiale - pojęcie republiki utożsamiane jest z pojęciem dobra wspólnego tzn., że państwo jest dobrem wspólnym, jeżeli jest republiką i dba o interes każdej jednostki wspólnoty. 6 W Konstytucji jest stwierdzenie art. 1, że RP jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli, czyli jest republiką w sensie materialnym ( zaakceptowano tu materialny sens pojęcia republiki). Rzeczpospolita troszczy się o dobro każdego obywatela. Zasada państwa republikańskiego – oznacza wykluczenie władzy dziedziczenia monarchii. 17 Zasada państwa demokratycznego Zasada państwa demokratycznego ma tradycje starożytne : demo = władza ludzi. Demokracja polega na tym, że suwerenem jest naród, czyli zbiorowość wszystkich obywateli. Stanowi, że RP jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Idea demokratycznego państwa prawa spełnia się przez połączenie elementów formalnych z elementami materialnymi, do których współczesna doktryna zalicza przede wszystkim : zagwarantowanie i poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela zasadę suwerenności, zasadę pluralizmu politycznego, demokratyzm oparty na kierowaniu władz poprzez okresowo odbywane wolne wybory powszechne, zapewnienie udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji państwowych: ideą państwa socjalnego, opartą na realizacji zasad sprawiedliwości społecznej, niezależny i niezawisły sądowy wymiar sprawiedliwości, kontrolujący zarówno władzę ustawodawczą jak i wykonawczą. Formalnymi gwarancjami przestrzegania prawa przez organy państwowe są wyspecjalizowane instytucje tj. Trybunał Konstytucyjny, rzecznik Praw Obywatelskich, NSA, Sądy Powszechne, NIK. Demokratyczne państwo prawne to takie, w którym prawo odzwierciedla akceptowany społecznie system wartości, oparty na prawie naturalnym i standardach prawa międzynarodowego. 19 Aspekt formalny państwa prawnego Istnieją trzy zasady państwa prawnego: - aspekt formalny - instytucjonalny - materialny Na aspekt formalny państwa składa się kilka elementów i zasad: musi istnieć system prawny uporządkowany hierarchicznie, dobry jakościowo, jednakowo spójny, publicznie opublikowany z objaśnieniami - zasada legalności - organy władzy działają na podstawie prawa i w granicach prawa. Obywatel może więcej i wolno mu wszystko to, co nie jest prawem zakazane, organ natomiast może tyle i tylko tyle co zostało przez prawo przewidziane jako ich zadanie kompetencyjne. 20 Aspekt materialny państwa prawnego Składa się z podstawowych wartości na których opiera się Konstytucja czyli na podstawowych wartościach godności człowieka i wynikającej z niej podstawowych praw: wolności, sprawiedliwości, pokoju społecznego. Zasada ta stanowi określone wymogi zgodnie z którymi zasada państwa prawnego to tylko takie prawo, które nie pozostaje w sprzeczności z tymi podstawowymi prawami człowieka. 21. Aspekt instytucjonalny państwa prawnego. Chodzi tutaj o zasadę podziału władzy gwarancję praw i wolności. Zasada podziału władz była traktowana jako podstawowy akt funkcjonowania państwa. Do instytucjonalnych gwarancji praw należy: Trybunał Konstytucyjny Trybunał Stanu Rzecznik Praw Obywatelskich Prezydent RP Różne organy kontroli np. policja których podstawową zasadą jest zasada legalności czyli zgodności z prawem. ( sądownictwo, policja, prokuratura, PIP itp.) 7 Gwarancjami przestrzegania prawa są wyspecjalizowane instytucje , których zadanie polega na zapewnieniu działalności zgodnie z Konstytucją (szczególnie między organami władz publicznych a obywatelami) 22 Zasada państwa prawnego Zasada państwa prawnego – odpowiednik anglosaskiej zasady rządów prawa : Rule of Law tj. rządy prawa, panowanie prawa a nie ludzi, nikt nie może stać ponad prawem, ponad tym co zostało określone jako norma prawna. Ponad prawem nie może stać ani monarcha ani Kościół. Zasada państwa prawnego - to zespół zasad prawnych, które rządzą instytucjami wyposażonymi przez prawo w odpowiednią władzę oraz procedurami poprzez które zasady te mogą być zastosowane w tych instytucjach, a które łącznie służyć mają ochronie podstawowych interesów indywidualnych gwarantowanych przez społeczeństwo poprzez ograniczenie władzy państwowej. Zasady te wyrażone w prawie są wskutek tego uznane za prawa podstawowe, fundamentalne i w konsekwencji za prawa podmiotowe. Wyodrębnia się 3 aspekty zasady państwa prawnego : 1. aspekt formalny – który oznacza, że musi istnieć system prawny uporządkowany hierarchicznie, dobry jakościowo, spójny, przejrzysty, publicznie opublikowany, z określeniem co jest obowiązującym prawem. 2. materialny – na który składają się podstawowe wartości na których opiera się Konstytucja: godność człowieka, podstawowe prawa i wolności człowieka a także sprawiedliwość i pokój społeczny. 3. Instytucjonalny Należy tu wymienić zasadę zaufania obywatela do państwa, zasadę lojalności państwa wobec obywatela. W ramach tej zasady zaufania .... wymienić należy : - zakaż działania prawa wstecz - zasadę podziału władzy - zasadę ochrony praw nabytych - zasadę niezawisłości sędziowskiej - zasadę sprawiedliwości społecznej - okres dostosowawczy przy wprowadzaniu nowych norm - zasadę respektowania dobra ogółu - zasadę określoności prawa - zasadę proporcjonalności 23 Zasada legalizmu działania organów władzy publicznej Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa Działalność samorządu terytorialnego podlega nadzorowi z punktu widzenia legalności. Działalność tę nadzorują Prezes RM i wojewodowie. Konstytucja wyraża zasadę legalności – organy władzy publicznej działają na podstawie prawa i w granicach prawa. Obywatel może więc, więcej aniżeli organ administracyjny i wolno mu wszystko, to ci nie jest prawem zakazane. Natomiast organ może działać tylko na podstawie prawa nie może natomiast podejmować działań, do których nie jest upoważniony . Organ administracji ma obowiązek : 1. nakaz równego traktowania obywateli 2. nakaz rozważenia i wyważenia interesów publicznych i prywatnych 3. dobór środków do wydawanych rozstrzygnięć 4. wymóg celowości i proporcjonalności , gospodarności ( odnosi się to do strat czy obciążeń). Kontrolę dotyczą decyzji podejmowanych przez organy administracji publicznej przeprowadzonej przez NSA. 24 Elementy zasady państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego Zasada państwa prawnego – to zespół zasad prawnych które rządzą instytucjami, wyposażonymi przez prawo w odpowiednią władzę oraz procedurami poprzez, które zasady te mogą być zastosowane w tych instytucjach, a które łącznie służyć mają ochronie podstawowych interesów indywidualnych gwarantowanych przez społeczeństwo poprzez ograniczenie władzy państwowej. 8 Zasady te wyrażone w prawie, są wskutek tego uznane za prawa podstawowe, fundamentalne i w konsekwencji za prawa podmiotowe. W orzecznictwie TK zwrócono uwagę na : - zasadę zaufania obywatela do państwa - zasadę nie działania prawa wstecz - zasadę pewności prawa - zasadę przestrzegania „ vacatio legis” Ma to chronić jednostkę przed nadużywaniem ze strony władzy. Zasada państwa prawnego zmierza do utrzymania równowagi społecznej. 26 Zasada sprawiedliwości społecznej .Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. To zasada państwa socjalnego , które ma pewne zobowiązania opiekuńcze do obywateli. Jest to kategoria ogólna , która tworzy wiele zasad. Sprawiedliwość społeczna rozróżniona jest wieloznacznie. Konstytucja opiera się poszanowaniu wolności – to jest sprawiedliwym – co jest prawem. Sprawiedliwość pojmowano jako sprawę tożsamą indywidualną, grupową, sądową. Podstawą do rozróżnienia sprawiedliwości jest koncepcja Arystotelesa, który dzieli sprawiedliwość na : rozdzielczą i wykonawczą. Sprawiedliwość rozdzielcza poszukiwała odpowiedzi; jak odróżnić dobra materialne i idealne np.; nauka, wolność, miłość. Dobra dzielono wg. różnych kryteriów ( każdemu, to co mu się należy = stosowanie do tego, czy był obywatelem, niewolnikiem, obcokrajowcem). Sprawiedliwość rozdzielcza może być stosowana przez : - przyjęcie kryterium urodzenia, co tez traktuje się jako sprawiedliwe ( status) lub każdemu wg. jego zasług. - Inna zasada sprawiedliwości mówiła: Każdemu wg. jego potrzeb i możliwości. ( potrzeby są zmienne i rosną ). Sprawiedliwość rozdzielcza zmieniała się historycznie, a dziś opiera się o zasadę subsydiarności i nowoczesnej gospodarki rynkowej – jest rozumiana jako minimum nie zbędne dla godnego istnienia człowieka. Zasada sprawiedliwości wyrównawczej – przebiega w płaszczyźnie pomiędzy jednostkami i polega na zasadzie „ oko za oko – ząb za ząb „ – wyrównanie krzywd. Państwo wkracza, gdy następuje konflikt. 27 Zasada pomocniczości Zasada ta powstała podczas panowania Piusa XIX. Założenia : to, co jednostka z własnej inicjatywy świadczyć może, nie może być jej zabronione i społeczeństwu przykazane. Naruszyłoby to bowiem sprawiedliwość( to co mała wspólnota świadczyć może i prowadzić, przejęłaby nadrzędna społeczność). Takie przyjęcie byłoby niekorzystne i burzące cały porządek społeczny. Każda działalność społeczna jest w swej istocie subsydiarne - pomocnicza . Powinna ona członków wspólnot społecznych popierać, w żadnym razie nie prowadzić do rozbicia wspólnego rzędu przez wspólnoty wyższego rzędu. Oznacza to, że zadania do realizacji mogą być realizowane przez jednostkę lub grupy najbliższe ( rodzina). Zasada ta jest przyjęta w trakcie umów Wspólnoty Europejskiej - jak nowy etap między narodami Europy. Cele Unii będą osiągane w oparciu o traktat: Traktat o Unii Europejskiej , Traktat o Wspólnocie Europy. Zgodnie z zasadą sybstydialności, cele działań nie mogą być realizowane przez państwa członkowskie ze względu na stan i skutki działań. Mogą być lepiej realizowane przez wspólnotę. Żadne działanie UE nie wykroczy poza to, co jest konieczne w granicach niezbędności do osiągnięcia celów określonych w traktacie. Zasada subsydiarności ma na celu wzmocnić wolność i prawa obywateli i wspólnot w których obowiązuje. 9 29 Zasada społeczeństwa obywatelskiego Konstytucja z 1997r. nigdzie nie używa pojęcia- społeczeństwo obywatelskie- ale w swych sformułowaniach daje wyraz podstawowym elementom tej idei. Idea ta zakłada: 1/ każdy obywatel funkcjonuje równocześnie w kilku podstawowych układach społecznych; politycznym, pracowniczym, terytorialnym. W każdym z nich ma określone interesy oraz dążenia 2/ te interesy i dążenia maja z natury charakter zróżnicowany, a często przeciwstawny. Stad proces ich wyrażania musi mieć pluralistyczny charakter. Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo pluralistyczne w którym każdy ma możliwość działania w wybranych przez siebie organizacjach i strukturach, służących realizacji jego podmiotowości jako obywatela, pracownika czy mieszkańca. Znaczenie podstawowe odgrywa tu ( w społeczeństwie obywatelskim): - Swoboda tworzenia i oddziaływania partii politycznych co stanowi jedną z wolności politycznych obywateli - zasada społeczeństwa obywatelskiego wymaga też, by oprócz tworzenia i działania partii politycznych działać mogły też inne organizacje zrzeszając obywateli w celu realizacji najróżniejszych interesów i dążeń. - Ważną rolę odgrywają też związki zawodowe jako organizacje zrzeszające pracowników i reprezentujące ich interesy wobec pracodawców jak i władz publicznych - Tworzone są również samorządy zawodowe - Istnienie samorządu terytorialnego Istnieje wiele dalszych instytucji i urządzeń, bez których nie jest możliwe rzeczywiste funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego. 30 Zasada społecznej gospodarki rynkowej Zasada ta dokonuje najbardziej ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego Rzeczpospolitej. Art. 20 wskazuje fakt, że ; Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, wolności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego RP. A więc społeczna gospodarka rynkowa stanowi podstawę ustroju gospodarczego oraz określa podstawę komponenty tej gospodarki : wolność działalności gospodarczej, własność prywatną oraz solidarność, dialog i współpracę partnerów społecznych. Samo pojecie społeczna gospodarka rynkowa zostało przyjęte z doktryny niemieckiej. Istotą tej koncepcji jest powiązanie dwóch podstawowych idei: gospodarki rynkowej i państwa socjalnego. Koncepcja państwa socjalnego – to aktywny sposób oddziaływania państwa na likwidowanie kryzysów i napięć społecznych. Dokonuje się to poprzez politykę interwencjonizmu państwowego, a z drugiej strony przez rozbudowę sieci świadczeń socjalnych. Sformułowanie art. 20 należy rozumieć jako ogólne zobowiązanie państwa do podejmowania działań łagodzących społeczne skutki funkcjonowania praw rynku, ale jednocześnie dokonywanych przy poszanowaniu tych praw. Ogólna zasada społeczna gospodarki rynkowej odnosi się do wszystkich sektorów i branż gospodarki, a więc także do ustroju rolnictwa ( istotne modyfikacje wnosi art. 23, który określa gospodarki rodzinne podstawą ustroju rolnego państwa). 31. Zasada suwerenności narodu Każda Konstytucja określa pewne zasady podstawowe, które rozstrzygają o charakterze ustrojowym danego państwa i systemie władz. Istnieje szereg zasad stanowiących standard demokratycznego państwa i wymagających uwzględnienia w każdej nowoczesnej Konstytucji, nie zawsze muszą być wprost zapisywane w odrębnych aktach konstytucyjnych. Konkretyzacja ich może dokonywać się dopiero w orzecznictwie sądowym. Najbardziej podstawowe zasady konstytucyjne Konstytucji 2.04.97: 1. Suwerenności narodu 2. Niepodległości i suwerenności państwa 10 3. 4. 5. 6. 7. 8. Demokratycznego państwa prawnego Hierarchicznego systemu źródeł prawa Społeczeństwa obywatelskiego Podziału władz Społecznej gospodarki rynkowej Przyrodzonej godności człowieka. Zasada suwerenności narodu: - wskazuje tego, do którego należy władza w państwie(„Władza zwierzchnia w RP należy do Narodu”) Pojęcie narodu ze wszystkimi obywatelami RP posiadającymi prawa wyborcze, a nie tylko z obywatelami na rodowości polskiej. - Określa formy wykonywania władz przez Naród. 1. Referendum jako forma demokracji bezpośredniej – decyzje podejmowane przez ogół wyborców bez pośrednictwa jakichkolwiek (nawet demokratycznie wyłonionych) organów państwowych. Technicznie niemożliwa do zastosowania na szczeblu państwowym. Rodzaje referendum (4): - ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa - w sprawie ratyfikacji umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie w niektórych sprawach kompetencji organów władzy państwowej jakiejś organizacji międzynarodowej, - zatwierdzenie zmiany konstytucji w rozdz I,II,XII, - lokalne. 2. Demokracja pośrednia – podstawowy sposób rządzenia państwem (decyzje podejmowane w imieniu suwerena przez organ przedstawicielski) parlament (pochodzący z wyborów). Wybory opierają się na: A. Demokratycznej procedurze wyborczej uwzględniającej zasady: - powszechności - bezpośredniości - równości - tajności B. Zasadzie pluralizmu politycznego C. Parlamentowi musi przysługiwać silna pozycja w systemie organów państwowych. Suwerenność – oznacza zdolność państwa do samodzielnego decydowania o wszystkich dotyczących go sprawach i podejmowania decyzji dotyczących (ograniczenie suwerenności może nastąpić tylko na podstawie wyraźnej i szczegółowej regulacji Konstytucji. 32. Zasada reprezentacji – rodzaje mandatu. W okresie Konstytucji z 52 roku obowiązywała zasada, że Sejm jest reprezentantem Narodu, natomiast posłowie reprezentują okręg wyborczy, w którym zostali wybrani i jego mieszkańców. Wynikało z tego, że poseł miał obowiązek utrzymywać więź z wyborcami, mógł być przez nich odwołany. Mała Konstytucja zerwała z tą zasadą , stanowiąc iż posłowie i senatorowie są przedstawicielami Narodu. Zasadę tę przyjęła także Konstytucja z 1997 r. Przyjęcie tej zasady oznacza odejście od tzw mandatu imperatywnego, który wiązał prawnie przedstawiciela z wyborcami okręgu, a przyjęcie w to miejsce mandatu wolnego zwanego też mandatem przedstawicielskim. Oznacza to, że poseł i senator są przedstawicielami całego narodu, stąd w wykonywaniu mandatu winni się kierować interesami ogółu, a nie tylko części społeczeństwa (wyborców okręgu, partii politycznych). Tak więc poseł i senator nie są prawnie związani żadnymi prawnymi zaleceniami, instrukcjami. Nie mogą ich zobowiązywać do niczego żadne zalecenia. W konsekwencji ani poseł, ani senator nie mogą 11 być odwołani w toku kadencji przez nikogo, także przez wyborców okręgu, w którym otrzymali mandat. Zasada reprezentacji jest w Konstytucji wyrażona: ”Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli”. 33 Zasada podziału i równowagi władz Art. 10 ust. 1 – ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Ust. 2 – Władzę ustawodawczą sprawują sejm i senat, władzę wykonawczą prezydent RP i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Art. 10 – podkreśla więc, że ustrój państwa został oparty na podziale i zrównoważeniu władz. W tym zakresie ustawa zasadnicza wymienia władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zgodnie z koncepcją twórców tej doktryny, władze te powinny być rozdzielone , a więc wykonywanie każdej z nich powinno być powierzone odrębnym organom, ale także zrównoważone. O podziale władz można mówić mając na względzie znaczenie przedmiotowe i podmiotowe. W sensie przedmiotowym ( funkcjonalnym) podział władz oznacza wydzielenie pewnych rodzajowo odmiennych kierunków ( sfer ) działania państwa takich jak ; stanowienie prawa, wykonywanie prawa, sądzenie. Zasada podziału władz wymaga zatem odrębnego istnienia organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej – powoływanych do wykonywania swojego odcinka władzy państwowej. Drugim klasycznym elementem zasady podziału władzy jest tzw. system hamulców i równowagi lub też system wzajemnego hamowania się równoważenia władz. Podstawową zasadą rządzącą stosunkami pomiędzy tymi trzema władzami jest zasada równości poszczególnych władz. 34 Zasada państwa unitarnego Państwo unitarne – państwo w którym nie istnieje podział na samodzielne człony-jedynie zwykły podział administracyjny, istnieje jedynie centralna władza wykonawcza Zasady unitaryzmu- w konstytucji została sformułowana następująco (art. 3) RP jest państwem jednolitym) Z tego sformułowania wynika szereg konsekwencji - oznacza to bowiem, że Polska nie jest państwem federalnym (czyli nie jest państwem związkowym ) - oznacza to także, że nie jest państwem regionalnym Państwo unitarne to takie państwo, gdzie struktura władzy publicznej jest jednolita. Oznacza to, że władze lokalna nie są skonstruowane na zasadzie i opozycji, czy rywalizacji wobec władzy centralnej. Państwo unitarne (jednolite) charakteryzuje się: - jednolitym obywatelstwem (jednym) - jednolitym systemem prawnym - jednolitym zasadami aparatu państwowego 35 Zasada państwa regionalnego Państwo regionalne- to państwo w których istnieje podział na regiony uzasadniony często historia (włochy, Francja) Regiony posiadają często odrębny-lokalny system władzy wykonawczej. Obecnie w Europejskiej wspólnocie istnieją regiony, które wykraczają poza granice państwowe, są to tzw. Euroregiony. Państwo regionalne jest jakby formą przejściową między państwem federalnym a unitarnym . Oznacza to przyznanie autonomii jednostkom terytorialnym poprzez samodzielność ustawodawczą. Przykładem państwa regionalnego są dzisiaj np. Włochy , które posiadają najsilniej zaawansowany regionalizm. Status poszczególnych regionów jest tam zróżnicowany, czyli każdy region ma odrębne uprawnienia. Drugim przykładem p. regionalnego jest Hiszpania, z tym, że proces regionalizacji założony został na lata- jest również dość zaawansowany. 12 Poszczególne regiony są mniej lub bardziej samodzielne, mają zróżnicowany zakres autonomii. Rozróżnia się 3 rodzaje regionów: - o charakterze czysto administracyjnym - samorządowe - funkcjonalne Polska na dzień dzisiejszy nie jest p. regionalnym. W Polsce województwa nie mogą mieć kompetencji ustawodawczej- mogą stanowić akty prawa miejscowego, ale nie ustawy. 36 Zasady państwa federalnego Państwa federacyjne-państwa składające się z członów (stanów, landów, kantonów) np. USA. Australia, RFN, Szwajcaria, które posiadają swoją władzę wykonawczą, odrębnie prawa. W sprawach nadrzędnych (np. polityka zagraniczna) podlegają władzy Federalnej. Kraje federacyjne, czyli wieloczłonowe, takie jak np. Szwajcaria, gdzie istnieją 3 obywatelstwa poszczególnych członów składowych, najpierw trzeba mieć tam obywatelstwo gminy, bo to jest podstawa do otrzymania obywatelstwa kantonu, a dopiero wówczas, gdy posiada się obywatelstwo gminy i kantonu można otrzymać obywatelstwo federacji Szwajcarii. Dzisiaj także UE jest już prawie federacją, czyli „ państwem związkowym-wieloczłonowym” Jest przygotowywana konstytucja dla całej UE jedyna dla wszystkich jej członów- z tym że każde państwo będzie miało swoją konstytucje, ale nadrzędna będzie Konstytucja UE W p. federalnym (wieloczłonowym) każdy człon ma taka sama pozycję, jest jednakowo traktowany. 37. Konstytucyjna regulacja samorządu terytorialnego. Kwestię samorządu terytorialnego reguluje Konstytucja z 02.IV.1997 r w rozdziale VII. W myśl Konstytucji podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest Gmina, na czele z Radą Gminy i Zarządem. I jak określa to ustawa samorząd terytorialny stanowi: 1). Powiat – z radą Powiatu; Zarząd z przewodniczącym Starostą; 2). Województwo – Z Sejmikiem Wojewódzkim; Zarząd z Marszałkiem Sejmiku. Samorząd terytorialny stanowi wyodrębniony w strukturze państwa, powstały z mocy prawa, związek lokalnego społeczeństwa, powołany do samodzielnego wykonywania administracji publicznej. Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne (jako zadania własne) służące zaspakajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej. Ustawa może zlecić jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych. Jednostki samorządu terytorialnego maja osobowość prawną, przysługuje im: prawo własności i inne prawa majątkowe. Samodzielność jednostki samorządu terytorialnego podlega ochronie sądowej. Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie. 38 Stosunek prawa naturalnego do prawa stanowionego na gruncie Konstytucji RP z 1997 roku Spór o istnienie i charakter prawa naturalnego toczy się już od czasów Afrodyty. W czasach nowożytnych przybrał on na znaczeniu w okresie Oświecenia, gdy zaczęto przestrzegać prawa i wolności jednostki ludzkiej. Powstała wtedy koncepcja, że życie, wolność i własność przysługują każdemu, z racji tego , że jest człowiekiem. Rolą prawa stanowionego może być jedynie potwierdzenie zasad naturalnego porządku rzeczy. Konstytucja pisana i zasady prawa natury stanowią byty o zupełnie odrębnym charakterze nawet jeśli treści z nich wynikające w pewnym stopniu się pokrywają. Choć nie ulega wątpliwości, że zasady prawa natury mają charakter nadrzędny nad decyzjami ustawodawcy, to nie ma potrzeby zapisywania tej nadrzędności w samej Konstytucji, bo sama Konstytucja stanowi element odrębnego systemu normatywnego. 13 Konstytucja pisana może odwoływać się do owych zasad , wystarczy wskazać rozdział II art. 30 i kolejne wskazujące na przyrodzona i niezbywalną godność człowieka – nienaruszalną oraz inne prawa i wolności . W ten sposób akcjologia prawa natury współokreśla system wartości wynikający z Konstytucji. 39 Konstytucyjne pojecie godności człowieka i jej ochrona Art. 30 Konstytucji mówi: przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie o ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Sformułowania art. 30 mogą się wydawać na pierwszy rzut oka ogólnikowe i niewiele mówiące, tym bardzie, że zasada godności człowieka nie znajdowała dotąd wyrazu w tekstach polskich konstytucjach i tylko w ograniczonym zakresie pojawiła się w orzecznictwie konstytucyjnym. Nie da się sformułować żadnej precyzyjnej definicji godności człowieka, można wskazać kilka elementów tej zasady : - źródłem godności człowieka jest prawo naturalne, a nie prawo stanowione - zasada godności jest nienaruszalna, nie może się jej zrzec sam zainteresowany, czy ustawodawca - godność przysługuje każdemu człowiekowi i to w jednakowym stopniu niezależnie od rasy, narodowości, obywatelstwa, płci, - godności człowieka nie można traktować jako jednego z wielu praw czy wolności jednostki, - istotą godności człowieka jest jego autonomia – swoboda postępowania zgodnie z własna wolą, oczywiście ta autonomia musi uwzględniać godność innych ludzi, - godność człowieka oznacza także zakaz poddawania człowieka takim sytuacjom czy traktowaniu, które mogą te godność przekreślić ( a więc zakaz prześladowań, dyskryminacji, zakaz naruszania integralności cielesnej, zakaz ingerowania w swobodę myśli i przekonań itp. ). 40 Konstytucyjne pojecie wolności człowieka Zasada wolności człowieka została wymieniona we wstępie do Konstytucji ( który nakazuje wszystkim by w procesie stanowienia Konstytucji dbali o zachowanie .........prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi ), a szerzej, ujęta została w art. 31 ust. 1 i 2. 1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. 2. Każdy jest obowiązany szanować wolność i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Zasadę wolności należy rozpatrywać w 2 aspektach : - w znaczeniu pozytywnym – oznacza ona swobodę czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. Człowiek, nie musi wskazywać podstawy prawnej swych działań. - W znaczeniu negatywnym – zasada wolności oznacza, że nałożenie na jednostkę, nakazu podjęcia określonego działania może nastąpić jedynie wtedy kiedy prawo przewiduje. Oba te aspekty składają się na formalne pojmowanie zasady wolności. W aspekcie materialnym – ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko dla ochrony jednej z 6 wartości : 1 - bezpieczeństwa państwa 4 - zdrowia publicznego 2 – porządku publicznego 5 - moralności publicznej 41Zasada równości wobec prawa Art. 32 Konstytucji : Ust. 1 wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy maja prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Ust. 2 Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Obok wolności także równość znalazła wyraz w postanowieniach konstytucyjnych. Najbardziej generalne sformułowanie tej zasady znalazło wyraz w stwierdzeniu, iż wszyscy sa wobec prawa równi. Oznacza to, prawo do równego traktowania przez władze publiczne, której to zasady władze muszą przestrzegać. Jednakże z tej generalnej zasady wynika także zakaz stosowania dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym. Dyskryminacji tego rodzaju nie mogą 14 usprawiedliwiać żadne przepisy i żadne przyczyny. Od zasady równości Konstytucji nie zna żadnych odstępstw i wyjątków. Sama idea równości wywodzi się z antycznych demokracji. Współczesna treść zyskała dopiero w okresie Rewolucji Francuskiej – jej główne hasło to: „ wolność, równość i braterstwo. Od tego czasu zarysowały się 3 podstawowe wymiary równości : 1. w sytuacji prawnej obywateli 2. w możliwościach wpływania obywateli na proces sprawowania władzy politycznej 3. w sytuacji ekonomicznej i szansach jej poprawienia. Zasada równości znajduje ( choć w różnych formach ) ujecie we wszystkich chyba współczesnych konstytucjach. Na szczeblu ponad narodowym wyraża ją min. art. 14 EKPCz. Konstytucja z 19997 r. dodatkowo zaznacza kilka aspektów szczególnych, zasady równości : 1 - oddzielnie formułuje zasadę równości dla kobiet i mężczyzn, 3 - wprowadza zasadę równouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych art. 25, 3 – oddzielnie formułuje zasadę równości prawa wyborczego. 42 Przesłanki Konstytucyjne dopuszczalnych ograniczeń korzystania z Konstytucyjnych wolności i praw. Art. 31 konstytucji ust. 3 Ograniczenia w zakresie korzystania z Konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko wtedy gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. We współczesnym świecie nie mogą istnieć prawa i wolności jednostki o charakterze absolutnym, bo konieczności życia publicznego i wzgląd na prawa i wolności innych osób wymagają od każdego poddania się określonym ograniczeniom. Konstytucja z 1997 r. formułuje w tych kwestiach kilka ogólnych zasad. Art. 31 ust. 3 – dopuszcza co do zasady - ustanawianie ograniczeń w zakresie korzystania z Konstytucyjnych praw i wolności ale : - w aspekcie formalnym ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w ustawie, oznacza to, że tylko w drodze ustawy ( lub jej upoważnienia ) można ustanawiać przepisy prawa powszechnie obowiązującego, w aspekcie materialnym ograniczenia te mogą być ustanowione tylko dla ochrony jednej z 6 wartości wyliczonych w art. 31 ust. 3 : 1. bezpieczeństwa państwa 4. zdrowia publicznego 2. porządku publicznego 5. moralności publicznej 3. środowiska 6. Wolności i praw innych osób generalna zasadę w tej dziedzinie, wyraźnie przez konstytucje podkreślaną jest to, że wymienione ograniczenia nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Każda ustawa wprowadzająca ograniczenia praw wolności jednostki musi służyć ochronie interesu publicznego. 43 . Ewolucja praw człowieka i ich podział Przy formułowaniu konstytucyjnych przepisów o prawach i wolnościach w konstytucji z 2 kwietnia 1997r. nawiązano do zachodniej tradycji w tym zakresie, gdyż ma ona b. głęboko sięgające korzenie. Niektórzy poszukują ich już w świecie antycznym. Poczynając od XVII w. Podstawową rolę odgrywają koncepcje szkoły prawa natury. Podstawa tych koncepcji była myśl, że życie, wolność i własność przysługują każdemu, z racji tego , że jest człowiekiem. Pierwsze dokumenty konstytucyjne odnoszące się do praw jednostki pojawiły się w średniowiecznej Anglii. Całościowe ujęcia pojawić się mogły dopiero w końcu XVIII w. Wiek XIX i początek XX były przede wszystkim okresem kształtowania się społeczeństwa kapitalistycznego, pojawiły się nowe problemy, narzucające konieczność odmiennego spojrzenia na problem praw i wolności jednostki. (Państwo zaczęło się troszczyć i powszechność szkolnictwa, pojawiać się zaczęły regulacje ubezpieczeń społecznych, warunków pracy, interwencjonizm państw.) 15 1/ W nowych warunkach okazało się, że tradycyjna koncepcja praw naturalnych, już nie wystarcza, bo pomija problem sytuacji jednostki w społeczeństwie zwłaszcza w sferze socjalnej. 2/ w nowych warunkach zaczęły się kształtować nowe prawa i wolności np. prawo do ubezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, do nauki czy najbardziej kontrowersyjne- do pracy) Wiek XX przyniósł jednak nie tylko rozwój dotychczasowej koncepcji praw jednostki, przyniósł on tez nawrót do kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego opartej na założeniu podporządkowania jednostki potrzebom i celom społeczeństwa jako całości. 44 Konstytucyjne wolności i prawa osobiste. Prawa i wolności osobiste ujęte są w zasadzie jako prawa człowieka- podmiotem ich jest każdy znajdujący się pod władzą państwa polskiego. Oto katalog tych praw i wolności : 1. - prawo do życia- art. 38 RP zapewnia każdemu człowiekowi prawna ochronę życia ( od chwili poczęcia do naturalnej śmierci). 2. - nietykalność osobistą art. 39 - zakaz poddania eksperymentom naukowym , w tym medycznym , bez dobrowolnie wyrażonej zgody art. 40 – zakaz poddawania i okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu , zakaz stosowania kar cielesnych, art. 41 zakaz pozbawiania wolności z wyjątkiem przypadków określonych ustawo, art. 50 nienaruszalności mieszkania 3. prawo do rzetelnej procedury sadowej – a w szczególności prawo do sądu i prawo do obrony. 4. prawo do prywatności 5. wolność poruszania się 6. wolność sumienia i religii 7. wolność wyrażania poglądów i opinii 8. prawo uzyskania w RP azylu lub statusu uchodźcy. 45 Konstytucyjna ochrona życia nietykalności osobistej Art. 38 – rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawna ochronę życia. To prawo jest ujęte bardzo ogólnie, jego podmiotem jest każdy człowiek ( tym samym ani nie rozstrzygnięto wyraźnie problemu, czy i w jakim zakresie prawo to odnosi się do nasciturusa, ani też nie wprowadzono wyraźnego zakazu ustanawiania kary śmierci, były to kwestie sporne i stad zdecydowano się na kompromisową formułę) a obowiązkiem państwa jest zapewnienie prawnej ochrony życia. Art. 39 – Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyraźnej zgody. ( Nietykalność osobista art. 39 i art. 40 ). Art. 40 – Nikt nie może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowanie kar cielesnych. Art. 41 – każdemu zapienia się nietykalność osobistą i wolność osobistą( z wyjątkiem przypadków określonych ustawowo). Art. 50 – Zapewnia nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie w sposób w niej określony. 46 Konstytucyjne przesłanki dopuszczalności pozbawienia lub ograniczenia wolności oraz przepadku rzeczy. Art. 41 – stanowi, ze każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą, a pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym w ustawie. Ust. 2 Każdy pozbawiony wolności nie na podstawie wyroku sądowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności. Ust. 3 16 Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania. Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu. Zatrzymanego należy zwolnić jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sadu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami. Ust.4 Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny. Ust. 5 każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania. Przepadek rzeczy ( co łączy się z procedura karną ) może nastąpić tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie ( art. 46). 47 Konstytucyjne prawa osoby zatrzymanej lub pozbawionej wolności nie na podstawie wyroku sądowego. Art. 41 ust. 2 konstytucja mówi, że każdy pozbawiony wolności nie podstawie wyroku sadowego ma prawo odwołania się do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności tego pozbawienia. O pozbawieniu wolności powiadamia się niezwłocznie rodzinę lub osobę wskazaną przez pozbawionego wolności. Ust. 3 Każdy zatrzymany powinien być niezwłocznie i w sposób zrozumiały dla niego poinformowany o przyczynach zatrzymania . Powinien on być w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania przekazany do dyspozycji sądu Zatrzymanego należy zwolnić, jeżeli w ciągu 24 godzin od przekazania do dyspozycji sądu nie zostanie mu doręczone postanowienie sądu o tymczasowym aresztowaniu wraz z przedstawionymi zarzutami. Ust. 4 Każdy pozbawiony wolności powinien być traktowany w sposób humanitarny. Ust. 5 Każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania. Nikt nie może być pozbawiony wolności, ani też ograniczony w jej korzystaniu inaczej, niż na warunkach określonych w ustawie. To właśnie ustawa winna określać kto, kiedy i z jakich powodów oraz na jakiej podstawie ma działać z naruszeniem wolności osobistej jednostki. Pozbawienie wolności może być dokonane w różnych sposób ( zatrzymanie, aresztowanie, skazanie) z tym, że daje prawo w przypadku pozbawienia nie na podstawie wyroku sądu, do odwołania się pozbawionego wolności, do niezawisłego sądu w celu ustalenia legalności tego pozbawienia. 48 Konstytucyjne przesłanki pociągnięcia sprawcy czynu do odpowiedzialności karnej art. 42 ust. 1 - mówi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukarania za czyn który w czasie jego pełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Ust. 2 Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Ust. 3 Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu. Jest to powszechnie uznawana w demokratycznych systemach ustrojowych zasada domniemania niewinności zatrzymanego ( art. 42 ust. 3 ). Zasada NULLUM GRIMEN SINE LEGE – nie ma przestępstwa bez prawa, czyli tylko prawo może określić przestępstwo. NULLA POENA SINE LEGE – tylko prawo może określić karę, czyli nie ma kary bez prawa. 49 Konstytucyjna regulacja przedawnienia przestępstw Art. 44 17 Bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw, nie ściąganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn. Artykuł ten posiada istotne znaczenie w naszych stosunkach wewnętrznych. W okresie PRL, szczególnie w latach stalinowskiego terroru, popełniono wiele przestępstw o charakterze politycznym, a także sfingowanych procesów zakończonych m.in. wyrokiem śmierci. Sprawcy tych czynów nie mogli być ścigani w odpowiednim czasie . Przestępstwa te obciążają przede wszystkim funkcjonariuszy służb specjalnych ( UB ) ale także niektórych pracowników organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. W tej sytuacji stosowanie przepisów o przedawnieniu ściągania wobec sprawców tych przestępstw nie znajduje żadnego uzasadnienia. Konstytucja stanowi też, iż przestępstwo tego rodzaju ulega zawieszeniu aż do momentu ustania tych przyczyn. Postanowienie to odnosi się także do przestępstw popełnionych w przeszłości jak i mogących zaistnieć w przyszłości. 50. Konstytucyjna regulacja prawa do obrony w postępowaniu karnym. Jest to jedno z najbardziej doniosłych praw jednostki i należy je rozumieć w2 aspektach: 1) w znaczeniu formalnym – oznacza prawo do posiadania obrońcy z wyboru, a jeśli to nie jest możliwe to obrońcy z urzędu 2) w znaczeniu materialnym – ozn takie ukształtowanie procedury karnej, która stwarza oskarżonemu możliwość występowania jako pełnoprawnego uczestnika procesu. Oznacza to też obowiązek zagwarantowania niezależności adwokatury i jej wysokiego poziomu fachowego. Prawo do obrony nie dotyczy innych dziedzin postępowania sądowego, ale z innych przepisów konstytucyjnych można wydobywać ogólne prawo każdego do pomocy prawnej w postępowaniu sądowym. 51 Prawo do sądu Do katalogu praw i wolności osobistych zaliczone jest także prawo do rzetelnej procedury sadowej a w szczególności : Art. 54 ust. 1 Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Ust. 2 Wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Wyrok ogłoszony jest publicznie. W analizowanym artykule została wyrażona bardzo ważna zasada, która określa się mianem prawa do sądu. Jest to bardzo ważne prawo jednostki, która może dochodzić swych praw przed : „ właściwym niezależnym, bezstronnym i niezawisłym sądem”. Organ sądowy winien zatem wypełniać wszystkie te wymienione wyżej cechy. Prawo do sądu nakazuje ustawodawcy takie ukształtowanie właściwości sądów, by w każdej sprawie jednostka czy inne podmioty praw konstytucyjnych miały możliwość uzyskania orzeczenia sądowego. Korelatem tego nakazu jest obowiązek zapewnienia jednostce rzeczywistego dostępu, a więc np.; utrzymania wysokości kosztów sądowych na poziomie umożliwiającym ten dostęp. 52 Zasada jawności rozprawy i konstytucyjna dopuszczalność jej wyłączenia Art. 45 ust. 2 Zasada jawności rozprawy odnosi się do wszystkich postępowań sądowych, a raczej do rozpraw prowadzonych w ramach tych postępowań. Zasada jawności oznacza stworzenie publiczności, a więc także prasie dostępu do sali sądowej i spokojnego obserwowania przebiegu rozprawy. Jednak ustawa może wprowadzić ograniczenia ze 18 względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny , ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny ( art. 359 i 360 KPK i art. 153 KPC). Zawsze jednak w rozprawie mogą uczestniczyć strony ich przedstawiciele oraz po dwie osoby przez nich wskazane. Zawsze też ogłoszenie wyroku musi nastąpić publicznie. 53 Konstytucyjne prawo do prywatności. Art. 47 - każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Konstytucyjne prawo do prywatności obejmuje prawo do ochrony życia prywatnego. W szczególności nikt nie może być przez organy władzy publicznej zobowiązany do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. Odrębną dziedzinę stanowi autonomia stosunków rodzinnych, a zwłaszcza prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami i dopuszczenie ograniczenia lub pozbawienia praw rodzicielskich tylko na mocy wyroku sądu. Istotnym elementem prawa do prywatności są konstytucyjne ustanowione ograniczenia dotyczące ujawniania, pozyskiwania i dostępności informacji o osobach prywatnych, czyli prawo do ochrony danych osobowych. Prawo do prywatności to prawo do intymności ( w domu i w zakładach opieki zdrowotnej), prawa które mogą wynikać z postępu inżynierii genetycznej np.; w zakresie prawa do własnego DNA. 54 Prawo do ochrony danych osobowych Art. 51 ust. 1 – nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby. Ust. 2 Władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. Ust. 3 Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenie tego prawa może określać ustawa. Ust. 4 Każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. Ust. 5 Zasady i tryb gromadzenia oraz udostępniania informacji określa ustawa. Konstytucja zapewnia w art. 47 prawo do prywatności. Jego konsekwencje sa widoczne w art. 51, który wprawdzie może zobowiązać jednostek do ujawnienia informacji dotyczących jej osoby, ale obowiązek taki może nałożyć tylko ustawa. Tak więc tylko ustawodawca został uprawniony do nakładania obowiązku ujawniania przez obywatela tego rodzaju informacji. Musi to być jednak uzasadnione interesem publicznym dla celów statystycznych, gospodarczych. Ten sam przepis ogranicza pozyskanie informacji o obywatelach do przypadków niezbędnych i uznawanych w demokratycznym państwie. Tak więc władze nie mogą sobie ustalić dowolnie zasobu informacji, jakie pragną uzyskać od obywatela, jest to ograniczone postanowieniem ustawy. 55 Wolność poruszania się, przenoszenia i osiedlania Każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium RP oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu . Każdy może swobodnie opisać terytorium RP Wolność o których mowa w ust. 1 i 2 mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie. Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju. Osoba , której pochodzenie polskie zostało stwierdzane zgodnie z ustawą , może osiedlić się na terytorium RP na stałe. 19 Wszystkie te wolności mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie . natomiast charakter bezwzględny ma zakaz ( wydalenia z kraju , bądź zakazania powrotu do kraju) oraz zakaz ekstradycji art. 55, odnoszące się tylko do obywateli RP przez osoby, których pochodzenie polskie zostanie stwierdzone zgodnie z ustawą. Katalog wolności przysługujących jednostce obejmuje swobodę poruszania się po terytorium państwa i pełnego wyboru miejsca zamieszkania oraz pobytu. Przepis ten wyklucza zatem tworzenie obszarów zamkniętych, jak też przymusowego przemeldowania jednostek czy grup na inne tereny. Swobodnie opuszczać kraj nie może osoba przeciwko której toczy się dochodzenie czy skierowany został akt. oskarżenia. To samo dotyczy osób odbywających karę pozbawienia wolności, a przebywających na przepustce. 56 Konstytucyjne gwarancje praw rodzicielskich, ich granice i dopuszczalność ograniczeń lub pozbawiania praw rodzicielskich Art. 48 ust. 1 – rodzice maja prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego przeczenia sądu. W Konstytucji rodzice maja zagwarantowane prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Tak więc dom rodzinny, obok szkoły i innych instytucji, zajmujących się wychowaniem, winien w tym procesie odgrywać ważną i bardzo istotną rolę. Jednocześnie artykuł ten gwarantuje rodzicom posiadanie własnych przekonań i kierowanie się nimi w życiu a także w toku realizacji funkcji wychowawczej rodziny. W przypadku zaniedbań rodziców w dziedzinie wychowania dzieci albo niewłaściwego wykonania przez nich obowiązków rodzicielskich, czyli też wywierania złego wpływu na proces wychowania dziecka, sąd i tylko sąd może ograniczyć lub całkowicie pozbawić ich praw rodzicielskich. Jest to podyktowane względem o dobro dziecka. Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami nie pozbawia dzieci, przy uwzględnieniu stopnia ich dojrzałości, ich prawa do korzystania z wolności sumienia i wyznania, a także przekonań w tym także politycznych i światopoglądowych. To prawo dzieci stanowi jednocześnie granice uprawnień wychowawczych rodziców, którzy te przekonania maja obowiązek uwzględnić. 57.Konstytucyjna regulacja praw dziecka. Konstytucja przyznaje szczególny status prawny dzieciom – a więc osobom fizycznym, które nie uzyskały jeszcze pełnoletności. Konstytucja określa - jako zasadę polityki państwa – obowiązek zapewnienia ochrony praw dziecka (art. 72). Polega to w szczególności na ochronie dziecka przed przemocą, okrucieństwem, demoralizacją i wyzyskiem, z czym łączy się m.in. ustanowienie obowiązku szkolnego do ukończenia 18 roku życia oraz zakaz stałego zatrudniania dzieci poniżej 16 lat. Dziecko, tak jak każda osoba fizyczna , jest podmiotem wszystkich praw i wolności konstytucyjnych (z wyjątkiem przepisów konstytucyjnych wymagających osiągnięcia określonego wieku np. w odniesieniu do czynnego i biernego prawa wyborczego). Nie oznacza to, by dziecko mogło wszystkie te prawa i wolności wykonywać samodzielnie, nawet przepisy konstytucyjne stanowią, że dziecko funkcjonować powinno w ramach rodziny, a podstawowe decyzje dotyczące wychowania i wykształcenia dziecka muszą należeć do rodziców. - Konstytucja ustanawia też obowiązek władz publicznych do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględniania zdania dziecka. - Oraz obowiązek rodziców do uwzględniania stopnia dojrzałości dziecka, jego przekonań oraz wolności jego sumienia i wyznania w procesie wychowania dziecka (w szczególności w sprawach wychowania religijnego i moralnego), 20 - Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy ze strony władz publicznych, Zapewnieniu ochrony praw dziecka służyć ma powołanie Rzecznika Praw dziecka – co określać ma ustawa. 58 Wolność sumienia i religii oraz Konstytucyjna dopuszczalność ograniczenia jej uzewnętrzniania Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. Wolność religii obejmuje wolności wyznania lub przyjmowania religii wg. własnego wyboru oraz uzewnętrzniania swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. Ust. 6 – nikt nie może być zmuszony do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych. Ust. 7 nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawnienia swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania. 59. Konstytucyjna regulacja stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi. Rolę kościołów i związków wyznaniowych postrzega się przede wszystkim w aspekcie wolności wyznania. Doświadczenia historyczne Polski, zwłaszcza rola kościoła katolickiego, nakazują włączenie kościołów i związków wyznaniowych do politycznych rozważań o społeczeństwie obywatelskim. Daje temu wyraz Konstytucja wprowadzając do ustroju RP ogólną definicję roli Kościołów i związków wyznaniowych (niezależnie od indywidualnych gwarancji wolności sumienia i wyznania). Konstytucja formułuje w tym zakresie 4 podstawowe zasady: 1) równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych 2) bezstronności (neutralności) państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, 3) poszanowanie autonomii kościołów i związków wyznaniowych, wzajemną niezależność oraz współdziałanie dla dobra człowieka i dobra wspólnego, 4) stosunki między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę ministrów z właściwymi przedstawicielami tych związków. W przypadku kościoła katolickiego – stosunki między nim a państwem reguluje (określa) – umowa – konkordat – zawarta ze Stolicą Apostolską oraz ustawy. 60 Prawo do tajemnicy komunikowania się i nienaruszalność mieszkania Art. 49 stanowi, że zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się. Ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony. Postanowienia tego art. dotyczą ważnego uprawnienia człowieka – prawa komunikowania się. Jest to prawo pojmowane bardzo szeroko, gdyż obejmuje ono różne formy komunikacji miedzy ludźmi. Mieści się w nim tajemnica korespondencji, tajemnica rozmów telefoniczn6ych, a także innych form przekazu. Wynika stad zakaz stosowania podsłuchu telefonicznego, wprowadzenia cenzury korespondencji, czy też wchodzenia w inny sposób w krąg wiadomości dotyczących życia interesów i działań innych osób. 21 Wprawdzie prawo przewiduje i dopuszcza możliwość ograniczeń w zakresie ochrony komunikowania się, ale tylko w pewnych warunkach i tylko w przypadkach w ustawie przewidzianych. Np to może być związane z formami walki ze zorganizowaną przestępczością. Ograniczenie to jest podyktowane nadrzędnymi interesem publicznym. Art.. 50 - zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określony w ustawie i w sposób w niej określony. Chodzi tu o nienaruszalność ze strony organów państwowych czy ich funkcjonariuszy. W ramach np. walki z przestępczością może zaistnieć potrzeba przeszukania mieszkania, innych pomieszczeń czy pojazdu – Konstytucja takie sytuacje przewiduje i dopuszcza jednakże na określonych warunkach, które określa ustawa. Od tej zasady sa zatem dopuszczalne wyjątki, które może określić nie władza wykonawcza, ale ustawodawca, precyzując je w ustawie. 61 Wolność wyrażania poglądów, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Art. 54 - każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji . Ust. 2 - cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjne. Obejmuje ona w szczególności : wolność wyrażania poglądów, wolność pozyskiwania informacji oraz wolność rozpowszechniania informacji. Choć wolności te wiążą się z dziedziną praw osobistych to jednak w praktyce realizowana jest ona przedewszystkim poprzez wolność prasy i druku, a więc wolność środków społecznego przekazu. Szczególnym elementem wolności wyrażania poglądów jest wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników , a także wolność nauczania ( art. 73 ). 62. Pozycja ustrojowa i zadania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji KRRiT jest organem konstytucyjnym postawionym poza schematem trójpodziału władz. Składa się z 9 członków powoływanych przez Sejm (4), Senat (2), Prezydenta (3), spośród osób wyróżniających się wiedzą i doświadczeniem w zakresie środków masowego przekazu. Kadencja trwa 6 lat, z tym, że co 2 lata powoływana jest 1/3 składu Rady, tak by zapewnić ciągłość jej funkcjonowania. Członek Rady nie może być posłem ani senatorem, nie może też należeć do partii politycznej, związku zawodowego, nie może prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością pełnionej funkcji. W trakcie kadencji członek Rady nie może być odwołany, chyba że w przypadku: 1) Zrzeczenia się funkcji 2) Choroby trwale uniemożliwiającej sprawowanie funkcji 3) Skazania prawomocnym wyrokiem za popełnione przestępstwa z winy umyślnej, 4) Naruszenia przepisów ustawy, stwierdzonego orzeczeniem Trybunału Stanu. Co roku Rada przedstawia sprawozdanie ze swej działalności. Jeżeli to sprawozdanie zostanie odrzucone przez Sejm i Senat, to kadencja Rady wygasa, ale pod warunkiem potwierdzenia tego wygaśnięcia przez prezydenta RP. Na czele Rady stoi jej przewodniczący wybierany przez Radę spośród swego grona. Odwołać go może tylko Rada większością 2/3 głosów. Przewodniczący Rady jest zarazem 1 –osobowym organem państwowym i w tym charakterze wydaje m.in. decyzje administracyjne. Podstawowe zadania Rady: 1. Stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. 2. Ochrona samodzielności nadawców oraz otwartego i pluralistycznego charakteru radiofonii i telewizji 3. Projektowanie – w porozumieniu z Prezesem RM – kierunków polityki państwa w dziedzinie radiofonii i telewizji 4. Powoływanie składów rad nadzorczych w spółkach publicznej radiofonii i telewizji 22 5. Udzielanie i cofanie koncesji na rozpowszechnianie programów przez nadawców prywatnych. 6. Sprawowanie kontroli działalności nadawców. 7. Określanie, w granicach upoważnień ustawowych, warunków prowadzenia działalności przez nadawców.. Określanie opłat abonamentowych. 63 Zakaz ekstradycji i jej dopuszczalność oraz prawa azylu Ekstradycja obywatela polskiego jest zakazana. Zakazana jest ekstradycja osoby podejrzanej o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych. W sprawie dopuszczalności ekstradycji orzeka sąd. Ekstradycja jest to wydanie władzom innego państwa osoby przez nie poszukiwanej, której zarzuca się popełnienie przestępstwa. Ekstradycja może być stosowana tylko miedzy państwami , które zawarły stosowne porozumienie w formie umowy międzynarodowej. Jednak jest zasadą powszechnie stosowną, że ekstradycja dotyczy wyłącznie osoby posiadającej obywatelstwo innego państwa, która schroniła się czy przebywa na terytorium tego państwa, stad jest wydalana. Nigdy nie stosuje się natomiast ekstradycji własnego obywatela, któremu zarzuca się popełnienie przestępstwa na terytorium innego państwa. Nie oznacza to bynajmniej bezkarności tej osoby, gdyż podlega ona wówczas jurysdykcji sadów we własnym kraju. O dopuszczalności do ekstradycji orzeka sąd i dopiero na tej podstawie stosowne władze państwa podejmują w tej kwestii decyzje. Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w RP na zasadach określonych w ustawie. Prawo azylu służy wyłącznie cudzoziemcom nie jest on przyznawany obywatelom RP, gdyż ten zawsze korzysta z opieki władz państwa, nawet przebywając za granicą. 64 Konstytucyjne gwarantowane prawa mniejszości narodowych i etnicznych Ust. 1 - Rzeczpospolita polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolności zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Ust. 2 Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej. Zgodnie z zasadą demokratycznego państwa prawnego, Konstytucja zabezpiecza nie tylko prawa większości, w naszym przypadku osób narodowości polskiej. Troska państwa i jego opieka rozciąga także na osoby posiadające obywatelstwo polskie, ale należące do mniejszości narodowych i etnicznych. Rzeczpospolita zapewnia obywatelom należącym do tych mniejszości, wolność zachowania i rozwoju własnego języka, obyczajów i tradycji, a także rozwoju rodzimej kultury. 65 Konstytucyjne wolności i prawa polityczne Prawa i wolności polityczne mają pod względem podmiotowym bardziej zróżnicowany charakter. Część z nich pojmowana jest jako prawa człowieka ale prawa związane z udziałem w życiu publicznym przyznane zostały tylko obywatelom polskim.. Oto katalog tych i wolności : 1. Prawa związane z udziałem w życiu publicznym : - prawo głosowania w wyborach i referendach - prawo kandydowania w wyborach - prawo inicjatywy ustawodawczej - prawo do dostępu do służby publicznej - prawo do uzyskania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne - prawo składania petycji, wniosków skarg w interesie publicznym, jak własnym bądź osób trzecich. 2. Wolność zgromadzeń obejmuje swobodę organizowania zgromadzeń, a także swobodę uczestnictwa w nich : warunkiem jest jednak pokojowy charakter zgromadzania. 23 3. Wolność zrzeszania się – najogólniej dotyczy swobody zakładania zrzeszeń i swobody uczestniczenia w nich. Wolność zrzeszania jest traktowana nie tylko jako prawo jednostek, ale też jako jedna z podstawowych zasad ustroju RP. Zrzeszania się mogą przybierać różne formy prawne – związków zawodowych, organizacji społeczno – zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji. 66 Zasada powszechności w prawie wyborczym Zasada ta określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze i wymaga, by wszystkim w zasadzie dorosłym obywatelom państwa przysługiwało co najmniej czynne prawo wyborcze. Przesłanki posiadania czynnego prawa są w Polsce jednolite w odniesieniu do wszystkich procedur wyborczych referendalnych. Art. 62 ust. 1 –obywatel polski ma prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat. Ust. 2 - Natomiast prawo to nie przysługuje osobom prawomocnie ubezwłasnowolnionym lub pozbawionym praw publicznych albo wyborczych. W obecnym stanie prawnym praw wyborczych nie mają obywatele państw obcych oraz tzw. bezpaństwowcy. Natomiast posiadają je obywatele polscy, którzy ukończyli 18 rok życia. Konstytucja pozbawia praw wyborczych osoby, które prawomocnym orzeczeniem sądu ( z powodu np. choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego). Zasada powszechności prawa wyborczego może nabrać realnego charakteru tylko wtedy , jeżeli ordynacje wyborcze ustanawiają system gwarancji tej zasady ; - nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny od pracy - zasady tworzenia obwodów głosowania ( od 500 – 3000m ) tworzenia obwodów specjalnych ( szpital, zakład pomocy społecznej) - instytucja rejestrów i spisów wyborców - procedura protestu wyborczego. 67 Zasada równości w prawie wyborczym równość wyborów ma dwie strony , można mówić o równości w sensie formalnym i materialnym. Równość w sensie formalnym – oznacza, że każdy wyborca ma jeden głos. Spełnienie tego warunku nie gwarantuje jeszcze pełnej równości wyborów, gdyż do tego niezbędna jest jeszcze równość w sensie materialnym. O równości w tym sensie może być mowa dopiero wówczas gdy waga każdego głosu jest równa , gdy wyborcy maja równy wpływ na skład wybieranego organu. Równość w tym sensie osiągnąć można wówczas , gdy liczba mandatów przypadających na okręg wyborczy jest zależna od jednego tylko warunku – od liczby mieszkańców okręgu. Materialne znaczenie równości wyborców związane jest z jej trzema praktycznymi elementami : - jednolita normą przedstawiciela - metodą wyznaczenia okręgów wyborczych - systemem wyborczym Podstawowe zasady prawa wyborczego ; 1. powszechność 2. równość 3. proporcjonalność 4. tajność głosowania 68 Zasada tajnego głosowania w prawie wyborczym Zasada ta oznacza zagwarantowanie każdemu wyborcy , że treść jego decyzji wyborczej nie będzie mogła być ustalona i ujawniona. Każdy wyborca musi oddać głos w takich warunkach technicznych i politycznych, które stwarzają mu nieskrępowanie możliwości dokonania wyboru. 24 Zasada tajności głosowania pełni istotną rolę gwarancyjną, a w tym samym staje się ona ściśle powiązana z zasadą wolności wyborów. Z tego względu zasadzie tajności głosowania należy przypisać bezwzględny charakter tzn. należy ją traktować jako obowiązek , a nie tylko jako uprawnienie wyborcy. Przewiduje się obowiązek tajnego głosowania . Każdy wyborca musi wypełnić swoja kartę do głosowania w kabinie, w sposób zachowujący zasadę tajności. Zasada ta jest jednolita dla wszystkich procedur wyborczych. 69 Zasada proporcjonalności w prawie wyborczym Zasada ta odnosi się do sposobu ustalania wyniku głosowania . istotą zasady proporcjonalności – jest dokonywanie rozdziału mandatów w okręgu wyborczym ( a potem w skali kraju) proporcjonalnie do odsetka głosów jakie uzyskały poszczególne partie czy ugrupowania. Nieodzowną przesłanką ustanowienia systemu proporcjonalnego jest istnienie wielo mandatowych okręgów wyborczych, a także konkurencja list wyborczych zgłaszanych przez poszczególne partie i ugrupowania. Jeżeli więc mamy 15 – mandatowy okręg wyborczy i jeżeli partia A uzyskała w tym okregu20 % głosów, to powinny jej przypadać 3 mandaty. System proporcjonalności wymaga przeprowadzenia tylko jednej tury wyborów, bo zawsze możliwe jest odpowiednie rozdzielenie mandatów. 72 Konstytucyjne wolności zgromadzeń i zrzeszeń oraz ich ograniczenia Wolność zgromadzeń obejmuje swobodę organizowania zgromadzeń, a także swobodę uczestniczenia w nich ; warunkiem jest jednak pokojowy charakter zgromadzenia. Wolność zrzeszania się najogólniej dotyczy swobody zakładania zrzeszeń i swobody uczestniczenia w nich. Wolność zrzeszania się jest traktowana nie tylko jako prawo jednostek, ale też jako jedna z podstawowych zasad ustroju RP. Zrzeszania mogą przybierać różne formy prawne: związków zawodowych , organizacji społecznych 0 zawodowych rolników stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji. Wolność zrzeszania się podlega szczególnym ograniczeniom. Zakazane są zrzeszania, których cel lub działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. Zakaz działania zrzeszenia może zostać wydany tylko przez sąd, a gdy chodzi o partie polityczną – przez Trybunał Konstytucyjny 73. Wolność koalicji i konstytucyjna dopuszczalność jej ograniczeń. Konstytucja gwarantuje prawa wolności koalicji (art. 59) – organizowania się w związki zawodowe. Z czym łączą się uprawnienia związków do zawierania układów zbiorowych pracy, rozwiązywania sporów zbiorowych oraz organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Ograniczenia w korzystaniu z tej wolności dopuszcza tylko ustawa. Ograniczenia wolności koalicji mogą nastąpić ze względu na dobro publiczne, wówczas ustawa może ograniczyć: 1. prowadzenie strajku 2. lub też zakładać go w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach. 74. Wolność tworzenia i działania partii politycznych i jej konstytucyjne ograniczenia. Zgodnie z postanowieniem Konstytucji art. 11 ust. 1 – RP zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. Swoboda tworzenia i działania partii politycznych stanowi jedną z wolności politycznych obywatela. Partie polityczne to zorganizowane struktury jednoczące obywateli dla formułowania, wyrażania i realizowania ich celów politycznych, dążących do zdobycia władzy politycznej w państwie. Odróżnia to partię polityczną od stowarzyszeń, zrzeszeń, związków: 1. Członkami partii mogą być tylko obywatele polscy 25 2. Zrzeszać się mogą na zasadach dobrowolności i równości 3. Celem działania jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy publicznej. Partia polityczna aby zostać za taką uznana przez prawo, musi zostać wpisana do ewidencji partii politycznych. Prowadzi ją Sąd Wojewódzki w Warszawie. Wolność tworzenia partii politycznych nie ma jednak charakteru nieograniczonego. W myśl art. 13 – zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. 91. Konstytucyjne prawo petycji, wniosków i skarg a skarga konstytucyjna. Jak stanowi Konstytucja – art. 63: Każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym lub innej osoby za jej zgodą - do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji społecznej w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej. Tryb rozpatrywania petycji, wniosków i skarg określa ustawa. W przypadku naruszenia któregokolwiek z praw czy wolności jednostki – każdy podmiot praw i wolności konstytucyjnych ma prawo do petycji, wniosków czy skarg. Środkiem dochodzenia swych praw może być: Droga sądowa – jest to podstawowy środek dochodzenia swoich praw przez jednostkę. W konstytucji zawarty jest - zakaz zamykania drogi sądowej dla dochodzenia naruszonych praw i wolności - zasada dwuinstancyjności postępowania - zasada cywilnej odpowiedzialności państwa za niezgodne z prawem działania jego funkcjonariuszy Konstytucja ustanowiła też dwie dalsze procedury służące ochronie konstytucyjnych wolności i praw: Skarga Konstytucyjna – każdy może wnieść ją bezpośrednio do Trybunału Konstytucyjnego w razie naruszenia jego konstytucyjnych wolności i praw. Skarga konstytucyjna jest to szczególny środek prawny pozwalający jednostce na zwrócenie się do Sądu Konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych, o ile rozstrzygnięcia te naruszają konstytucyjnie zagwarantowane prawa bądź wolności (jednostki) skarżącego. Istotne są tu 4 elementy: - incydentalny charakter skargi, ograniczenie podstawy skargi tylko do naruszenia praw i wolności o konstytucyjnym charakterze, - subsydiarny charakter skargi, pozwalający na jej wniesienie dopiero po bezskutecznym wyczerpaniu innych środków prawnych, - przyznanie prawa rozpoznania skargi organom sądownictwa konstytucyjnego, których rozstrzygnięcia wiążą wszystkie organy państwowe. Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich – każdy może wystąpić o pomoc w ochronie swych wolności i praw naruszonych przez organy władzy publicznej – co również reguluje konstytucja RP. 92. Odszkodowawcza odpowiedzialność organu władzy publicznej za niezgodne z prawem działanie. 26 4 Art. 198 1.Za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent RP Prezes RM oraz członkowie RM Prezes NBP Prezes NIK Członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Osoby którym Prezes RM powierzył kierowanie ministerstwem Oraz Naczelny dowódca Sił Zbrojnych 2. Odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą również posłowie i senatorowie w zakresie określonym w art. 107 3. Rodzaje kar orzekanych przez TS określa ustawa. Jak stanowi Konstytucja każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jak została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Nie można nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności i praw. Każdy czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone ma prawo na określonych zasadach wnieść do TK skargę w sprawie zgodności danego aktu, ustawy z Konstytucją, na podstawie którego Sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach, prawach czy obowiązkach. Prawo przewiduje także możliwość wniesienia wniosku do RPO o pomoc w ochronie swoich wolności i praw. 93. Pozycja ustrojowa i zadania Rzecznika Praw Obywatelskich. Rzecznik Praw Obywatelskich jest samodzielnym organem konstytucyjnym. Jest to organ 1 – osobowy (monokratyczny), a swoje zadania wykonuje przy pomocy Biura RPO. Rzecznik jest powoływany przez sejm, za zgodą Senatu na 5 letnią kadencję. Ponowne powoływanie jest dopuszczalne tylko 1 raz. Rzecznik nie może być posłem, ani senatorem, nie może zajmować żadnego innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej; nie może należeć do partii politycznych, związku zawodowego, ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością tego urzędu. Przedmiotem jego zainteresowań jest sfera funkcjonowania władzy wykonawczej. RPO wypełnia 2 podstawowe zadania: 1) Chroni prawa i wolności zarówno obywateli jak i bezpaństwowców oraz cudzoziemców, które zostały naruszone w wyniku nieprawidłowych decyzji organów administracyjnych, 2) Informuje Parlament o stanie praworządności w państwie, w czym ułatwia kontrolę wadzy ustawodawczej nad aparatem administracyjnym. Realizacja zadań następuje w 2 formach: - poprzez wystąpienie i interwencję w sprawach indywidualnych, - poprzez wystąpienia, inicjatywy i wnioski dotyczące ogólnych problemów ochrony praw i wolność obywateli. Rzecznikowi przysługuje immunitet i nietykalność – ich uchylenie należy do Sejmu. Przed Sejmem odpowiada za swą działalność, na zasadach określonych w ustawie. 93. Zakres i formy działania Rzecznika Praw Obywatelskich. Podstawowym zadaniem RPO jest stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz innych aktach normatywnych. Rzecznik bada działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji praw i wolności. 27 Rzecznik bada działania (zaniechania) w. w. podmiotów pod kątem naruszenia prawa, a także naruszenia zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej (ma możliwość wkraczania w sferę tzw. uznania administracyjnego). Realizacja powyższych zadań następuje poprzez: wystąpienia i interwencje w sprawach indywidualnych, oraz poprzez wystąpienia, inicjatywy i wnioski dotyczące ogólnych problemów ochrony praw i wolności obywateli. Każdy obywatel, organizacja społeczna może wnieść wniosek do RPO w przypadku naruszenia wolności lub praw. Wniosek jest wolny od opłaty i nie wymaga szczególnej formy. Rzecznik zapoznaje się z wnioskiem i może albo podjąć sprawę, albo też: 1) poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania, 2) przekazać sprawę wg. Właściwości, 3) nie podjąć sprawy. Jeżeli Rzecznik postanowi podjąć sprawę, to może: 1) samodzielnie poprowadzić postępowanie wyjaśniające, 2) zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, w szczególności do organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej lub społecznej, 3) zwrócić się do Sejmu o zlecenie NIK-owi przeprowadzenia kontroli do zbadania określonej sprawy lub jej części. Po zbadaniu sprawy Rzecznik może podjąć interwencję dla załatwienia sprawy obywatela. Następuje to w formie wystąpienia, które jest kierowane do organu, organizacji lub instytucji, które w swej działalności naruszyły wolności i prawa. 95 Idea supremacji Konstytucji w Stanach Zjednoczonych Supremacja - zwierzchnictwo, panowanie, hegemonia, przewaga, wyższość. Konstytucja amerykańska była pierwszą konstytucją pisaną w sensie formalnym. Nie tyle sam fakt zewnętrzny spisania konstytucji w formie jednej ustawy był nowością, ile szczególny charakter nadany ustawie Konstytucyjnej. Ustawa ta jako konstytucja różniła się od wszystkich innych ustaw tym, że była normą nadrzędną. Ta nadrzędność wyraża się w następujący sposób : - wszystkie ustawy zarówno ogólne , federalne, jak i konstytucyjne poszczególnych stanów muszą być zgodne z konstytucją federalną. - Konstytucji nie można zmienić tak, jak inne ustawy zwykłe większością głosów lecz przewidziano specjalne postępowanie utrudniające tzw. rewizje czyli nowelizację konstytucji. 101. Formy demokracji bezpośredniej przewidziane Konstytucją RP z 1997 r. Art. 4 ust. 2 Konstytucji stanowi – Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio. Artykuł ten nawiązuje do tradycyjnego rozróżnienia demokracji bezpośredniej i pośredniej (przedstawicielskiej) jako dwu podstawowych form sprawowania władzy. Demokracja bezpośrednia – to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje podejmowane są bezpośrednio przez ogół wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych (nawet demokratycznie powołanych). Podstawowe formy demokracji bezpośredniej to: - ogólne zgromadzenie wyborców ( na najniższym szczeblu lokalnym) - referendum (głosowanie ogółu wyborców). Wymienić też należy: inicjatywę ludową (uprawnienie określonej grupy wyborców do wniesienia projektu ustawy) 28 veto ludowe (uprawnienie określonej grupy wyborców do poddania pod referendum ustawy parlamentu, która budzi ich sprzeciw). Konstytucja przewiduje 4 rodzaje referendów: 1) ogólnokrajowe – w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, 2) w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, 3) w sprawie zatwierdzenia zmiany Konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w rozdziałach I,II i XII, 4) lokalne. 102. Prawa i obowiązki posła i senatora. Uprawnienia i obowiązki posła i senatora można podzielić na 3 zasadnicze grupy: 1). Związane z działalnością Izby i jej organów: -udział posła w posiedzeniach Sejmu oraz komisji, których jest członkiem – jest to uprawnienie jak i obowiązek; nieobecność rodzi sankcje (finansowe), /prawo zabierania głosu, zgłaszania wniosków/, -prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu, -prawo organizowania się w kluby, koła i zespoły poselskie, -prawo zgłaszania interpelacji i zapytań, a także pytań w sprawach bieżących, pod adresem premiera i pozostałych członków rządu (prawo to nie przysługuje senatorom). 2). Związane z wykonywaniem mandatu: -obowiązek informowania wyborców o swej pracy w Izbie oraz o działalności Izby, -prawo uzyskiwania, żądania informacji i wyjaśnień od członków RM oraz od przedstawicieli właściwych instytucji i organów państwowych lub samorządowych, -prawo wglądu w działalność organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego, -prawo podejmowania interwencji w organach administracji rządowej i samorządu terytorialnego, w zakładzie, przedsiębiorstwie państwowym oraz w organizacji społecznej, -prawo zorganizowania w terenie biura poselskiego. 3). Dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła, senatora: -prawo do diety parlamentarnej, -prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju, -prawo do bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych, -prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych, -obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym. Poza tym każdy z posłów i senatorów może też otrzymać urlop bezpłatny w miejscu stałej pracy i wówczas staje się tzw. posłem zawodowym. 103. Immunitet poselski. Immunitet stanowi jedną z najstarszych instytucji parlamentarnych. Rozumiany jako wykluczenie bądź ograniczenie odpowiedzialności deputowanego za naruszenie prawa pełni 2 podstawowe funkcje: 1) ochrony niezależności członków parlamentu i zagwarantowania im swobody wykonywania mandatu, 2) ochrony niezależności i autonomii parlamentu. Instytucja immunitetu nie może być natomiast traktowana jako przywilej zapewniający posłowi bezkarność. Prawo konstytucyjne zapewnia 2 postacie immunitetu: 1) materialny – tzn wyłączenie karalności określonych czynów. Ma charakter bezwzględny (niewzruszalny), bo nie ma żadnej procedury, w której możliwe byłoby jego uchylenie. Za działania objęte immunitetem materialnym poseł odpowiada wyłącznie przed sejmem (tzw odpowiedzialność regulaminowa). Ma również charakter trwały, bo działa także po wygaśnięciu mandatu. 29 2) formalny - tzn ograniczenie dopuszczalności, ściganie za czyny będące – wg materialnego prawa karnego – przestępstwem lub innym czynem karnym (co oznacza wyłączenie ze zwykłego toku procedury karnej). Istotą immunitetu formalnego jest wyłączenie możliwości prowadzenia postępowania karnego przeciwko posłowi. Ma charakter nietrwały – wygasa wraz z wygaśnięciem mandatu. Ma charakter względny, tzn może zostać uchylony. Dwie formy uchylenia immunitetu: wyrażenie zgody przez zainteresowanego posła uchylenie na mocy uchwały Sejmu. 104. Odpowiedzialność konstytucyjna posła i senatora. Odpowiedzialność posłów i senatorów – ulega istotnemu ograniczeniu z uwagi na instytucję immunitetu. W zakresie nie objętym immunitetem ponoszą oni natomiast odpowiedzialność cywilną, pracowniczą, zawodową czy dyscyplinarną, tak jak wszyscy obywatele. Posłowie / Senatorowie nie ponoszą prawnej odpowiedzialności ani przed swoimi wyborcami, ani przed swoim ugrupowaniem politycznym czy też parlamentem jako takim. (Nie można ich więc odwołać przed upływem kadencji, ani pozbawić mandatu uchwałą Izby). Jedynym wyjątkiem jest możliwość pozbawienia mandatu na podstawie orzeczenia Trybunału Stanu, w przypadku naruszenia zakazów. Natomiast za działalność parlamentarną i związaną z wykonywaniem mandatu posłowie i senatorowie podlegają odpowiedzialności przed Sejmem. Regulamin Sejmu precyzuje procedurę tzw. odpowiedzialności regulaminowej posłów. W przypadku, gdy poseł, senator nie wykonuje swych obowiązków lub zachowuje się w sposób nie odpowiadający godności posła, wówczas Prezydium Sejmu lub Komisja Regulaminowa i Komisja Spraw Poselskich mogą zwrócić uwagę, udzielić mu upomnienia lub nagany. Nieusprawiedliwiona nieobecność na posiedzeniach powoduje też obniżenie uposażenia i diety poselskiej. 105. Organizacje posłów w Sejmie i senatorów w Senacie. Formami politycznej organizacji posłów i senatorów są kluby, koła lub zespoły poselskie / senatorskie; dopuszczalne jest też tworzenie klubów, kół lub zespołów wspólnych. Prawo ich tworzenia wynika z ogólnej wolności działania partii politycznych, co gwarantuje Konstytucja. Kluby i koła muszą być zorganizowane na zasadzie politycznej – co ozn., że muszą grupować członków o określonej orientacji politycznej. Może to być przynależność do jednej partii politycznej, nie jest to jednak wymaganiem koniecznym. Dla zorganizowania klubu wymagana jest liczba co najmniej 15 posłów, bądź 7 senatorów. W przypadku, gdy dane ugrupowanie, czy orientacja ma mniej reprezentantów, może zorganizować tylko koło poselskie, bądź senatorskie. Kluby mają przyznane uprzywilejowane stanowisko w izbie: są one z mocy prawa reprezentowane w Konwencie seniorów, a z mocy zwyczaju parlamentarnego – w składzie Prezydium Izby. Rolą klubów i kół jest stworzenie politycznych przesłanek funkcjonowania Izby i podejmowania przez nią aktów i rozstrzygnięć. Wewnętrzna organizacja klubów i kół zależy przede wszystkim od ich liczebności. W klubie mogą też powstawać wewnętrzne koła, zespoły. 106. Zasada dwuizbowości. 30 W przeważającej części większości państw współczesnego świata parlament ma strukturę złożoną – z reguły składa się z 2 izb. Dwuizbowość to nie tylko złożona struktura parlamentu, ale również wzajemne relacje i podział kompetencji. W tradycji polskiej typowe było nadanie parlamentowi struktury dwuizbowej. Konstytucja przewidziała istnienie Sejmu i Senatu; Sejmowi przyznała pozycję izby znacznie silniejszej. Za dwuizbowość należy uznać ciało ustawodawcze, złożone z 2 izb; w drugim znaczeniu zaś sytuację, gdy dwa organy o charakterze przedstawicielskim uznane są w Konstytucji za organy sprawujące w państwie władzę ustawodawczą. Izby parlamentu mogą być równouprawnione; do podjęcia decyzji państwowych potrzebna jest wówczas zgoda obu izb i ich jednorodne działanie. Konstytucja z 02.IV.1997 r nie przyjęła zasady równouprawnienia izb. Pozycja Sejmu jest znacznie silniejsza. Wprawdzie władza ustawodawcza jest powierzona Sejmowi i Senatowi, to sprawowanie kontroli nad działalnością rządu jest wyłączną domeną Sejmu. Kompetencje Senatu w zasadzie ograniczają się do udziału w ustawodawstwie, przy czym Sejm może narzucić Senatowi swoje stanowisko. Ponadto Senat uczestniczy w powoływaniu niektórych organów państwowych: Prezesa NIK, RPO itp. Sam byt Senatu jest uzależniony od losów Sejmu. Wprawdzie izby te są powoływane na 4-letnią kadencję, ale może ona ulec skróceniu. Rozwiązanie Sejmu powoduje wówczas rozwiązanie Senatu. 107. Skrócenie kadencji Sejmu. Konstytucja dopuszcza taką możliwość, choć wiąże się to ze szczególnymi wymaganiami. Skrócenie kadencji może nastąpić z zastosowaniem dwóch procedur: 1) Może ono wynikać z własnej decyzji Sejmu, tzw samorozwiązalnie. Uchwałę taką sejm może(musi) podjąć większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby posłów (307). Uchwała taka może być podjęta w każdym czasie i z każdego powodu, jedynym wyjątkiem jest zakaz skrócenia kadencji w okresie obowiązywania jednego ze stanów nadzwyczajnych i w okresie 90 dni po jego zakończeniu. Pełna decyzja w sprawie samorozwiązania należy do Sejmu, mimo, że oznacza to także zakończenie kadencji Senatu. 2) Skrócenie kadencji może nastąpić mocą decyzji Prezydenta. W obecnym stanie prawnym rozwiązanie Sejmu może nastąpić tylko w dwóch przypadkach: Obligatoryjnie – w procesie tworzenia rządu – w razie niezdolności Sejmu do wyrażenia wotum zaufania rządowi powołanemu przez Prezydenta Fakultatywnie – w procesie uchwalania ustawy budżetowej – w razie niezdolności izb do jej przyjęcia w okresie 4 m-cy (przez Sejm). Konstytucja nie stwarza natomiast Prezydentowi żadnej innej możliwości rozwiązania Sejmu. (Dopóki w Sejmie istnieje większość zdolna do wyłonienia lub poparcia rządu oraz do terminowego uchwalenia ustawy budżetowej. 108. Struktura wewnętrzna Sejmu. Każdy parlament jest ciałem na tyle skomplikowanym, że może funkcjonować tylko w oparciu o sformalizowaną strukturę organów wewnętrznych. Powszechnie odróżnia się organy kierownicze: - Marszałka Sejmu (Senatu) – Prezydium Sejmu (Senatu), - A także szczególny organ polityczno-doradczy Konwent Seniorów. 31 Oraz organy pomocnicze Sejmu, czy Senatu: - komisje sejmowe (senackie) - powołuje się też sekretarzy Sejmu (Senatu). Organy kierownicze Sejmu (Senatu): 1). Marszałek Sejmu (Senatu) – jest wybierany przez Sejm z grona posłów na pierwszym posiedzeniu Sejmu. Marszałkowi przysługuje szereg kompetencji: -reprezentuje Sejm na zewnątrz, -zwołuje posiedzenia Sejmu, -przewodniczy posiedzeniom Sejmu, -kieruje pracami Prezydium Sejmu, -strzeże praw Sejmu, -administruje działalność Sejmu. (Oprócz tego Marszałek Sejmu jest przewodniczącym Zgromadzenia Narodowego; sprawuje zastępstwa Prezydenta RP, gdy ten nie jest w stanie sprawować urzędu; oraz zarządza wybory prezydenckie – to sytuuje go w bezsporny sposób jako drugą osobę w Państwie). 2). Wicemarszałkowie Sejmu – są członkami Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów oraz zastępcami Marszałka w zakresie jego wewnątrz-sejmowych zadań; Natomiast marszałkowi Senatu przypada zastępstwo za Marszałka Sejmu w odniesieniu do jego kompetencji. 3). Prezydium Sejmu (Senatu) – składa się z Marszałka i wicemarszałków; jest organem kolegialnym, reprezentującym najważniejsze ugrupowanie polityczne Sejmu. Zadania Prezydium: -kieruje pracami Sejmu, -ustala plan prac Sejmu, -koordynuje działaniami organów Sejmu, -opiniuje zgodność z prawem projektów ustaw bądź uchwał. 4). Konwent Seniorów – jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac sejmowych. (A więc jest to organ polityczny, w ramach którego zapadają najważniejsze ustalenia dotyczące funkcjonowania Sejmu). Skład Konwentu obejmuje: -Marszałka, -wicemarszałków Sejmu, -przewodniczących i wiceprzewodniczących klubów poselskich, -przedstawicieli porozumień liczących co naj. 15 posłów, -przedstawicieli kół parlamentarnych. Konwent jest tylko organem doradczym wobec Prezydium Sejmu. W ramach Konwentu omawia się wszystkie podstawowe kwestie z posiedzeń Sejmu oraz związane ze składem jego organów. Organy pomocnicze Sejmu czy Senatu: 1). Komisje Sejmowe – są wyspecjalizowanymi organami wew Sejmu (dalej z pyt. 140 i 153). 2). Sekretarze sejmu – są to posłowie (w liczbie 20) wybierani przez Sejm. Prowadzą listę mówców, przyjmują wystąpienia posłów, obliczają głosy. 109. Struktura wewnętrzna Senatu. Jest ona analogiczna do struktury wewnętrznej Sejmu. Także w Senacie istnieją: Marszałek, wicemarszałkowie i komisje, jak również Prezydium i Konwent Seniorów. Struktura, sposób powoływania oraz zakres zadań i kompetencji organów Senatu w zasadzie nie odbiegają od rozwiązań przyjętych w Sejmie. Są jednak 3 istotne różnice: 1) Senat jest organem mniejszym (tylko 100-osobowym) 2) Odmienny jest zakres – funkcji Senatu, 32 3) Przepisy konstytucyjne wymagają, by niektóre akty Senatu były podejmowane w ramach ściśle wyznaczonych terminów (a więc odmienne tempo prac Senatu). Do istotniejszych różnic należy również: 1) określenie liczby wicemarszałków Senatu (jest ich 3) w regulaminie Senatu, 2) odmienna struktura komisji stałych (regulamin przewiduje istnienie 14 komisji, w tym 2 o charakterze funkcjonalnym: Ustawodawcza oraz Regulaminowa i spraw Senatorskich), 3) brak możliwości powołania w Senacie komisji śledczej. 110. Rodzaje i struktura komisji sejmowych. Komisje Sejmowe – są wyspecjalizowanymi organami wewnętrznymi sejmu – są organami pomocniczymi. Komisje sejmowe obradują na posiedzeniach, przygotowując akty i rozstrzygnięcia, które są następnie podejmowane przez Sejm, a same nie dysponują możliwością ich podejmowania. W pracach komisji uczestniczą w sposób stały eksperci. Konstytucja rozróżnia komisje: stałe, nadzwyczajne. Komisje stałe – to komisje, których utworzenie przewiduje regulamin Sejmu. Tym samym Sejm ma obowiązek je utworzyć, a istnieją one przez okres całej kadencji. Regulamin przewiduje obecnie utworzenie 27 komisji stałych: resortowych i funkcjonalnych. Komisje resortowe (jest ich 20) to np.: Komisja Obrony narodowej, Komisja Spraw Zagranicznych, Komisja Administracji, Komisja Spraw Wewnętrznych. Są również inne komisje jak: Integracji Europejskiej, Samorządu Terytorialnego. Komisje funkcjonalne: Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej, Komisja Regulaminowa i Spraw Poselskich, Komisja Etyki Poselskiej. Komisje nadzwyczajne – to komisje, które tworzone są przez Sejm doraźnie, dla zajęcia się określoną sprawą. Sejm określa cel, zasady i tryb działania komisji; po wykonaniu zadania – komisje te zostają rozwiązane. Przykładem takiej komisji jest Komisja Śledcza. Komisje Sejmowe mogą składać się wyłącznie z posłów. Skład osobowy poszczególnych komisji jest wybierany przez Sejm na wniosek Prezydium Sejmu, po zaciągnięciu opinii Konwentu Seniorów. Pracami komisji kieruje jej prezydium, wybierane przez samą komisję. Komisje mogą też powoływać ze swego składu podkomisje o stałym lub nadzwyczajnym charakterze. 111. Komisje śledcze Sejmu Komisja śledcza – to komisja powołana przez Sejm o szczególnych uprawnieniach, jest ona tworzona doraźnie. Komisję śledczą powołuje Sejm, gdy zajdzie taka potrzeba. Tym samym skład Komisji zawsze będzie odzwierciedlać układ sił w Sejmie, czyli opozycja pozostawać w niej będzie w mniejszości. Komisja śledcza jest powoływana do zbadania określonej sprawy (zwykle na tle afery lub skandalu o znacznym ciężarze gatunkowym), a tryb działania Komisji określa ustawa. Art. 110 ust Konstytucyjnej rozróżnia komisje stałe i komisje nadzwyczajne. Komisje stałe – to komisje, których utworzenie przewiduje regulamin Sejmu. Tym samym Sejm ma obowiązek je utworzyć, a istnieją one przez okres całej kadencji. Regulamin przewiduje obecnie utworzenie 27 komisji stałych: resortowych i funkcjonalnych. Komisje sejmowe, w tym także komisje śledcze mogą być tworzone tylko w ramach kompetencji wykonywanych przez Sejm. Komisje sejmowe mogą składać się wyłącznie z posłów. Najczęściej mamy do czynienia z 2 komisjami nadzwyczajnymi: 33 a) ds. rozpatrzenia projektu ustawy, b) ds. rozpatrzenia określonej sprawy. 112 Funkcja ustrojodawcza Sejmu i Senatu Tradycyjna klasyfikacja funkcji parlamentu opiera się na rozróżnianiu funkcji ustawodawczej i f. kontrolnej. O ile podmiotami f .ustawodawczej są zarówno Sejm ja i Senat, to f. kontrolna została powiązana tylko z Sejmem. W ramach f. ustawodawczej wyróżnić możemy tzw. f. ustrojodawczą- a więc stanowienie norm konstytucyjnych oraz f. ustawodawczą polegającą na stanowieniu ustaw zwykłych. W Polsce obie te f. skupione są w rękach parlamentu, choć wykonywane są w różnej procedurze. Tylko wyjątkowo wykonywanie f. ustrojodawczej rozumiane jako wprowadzenie poprawek do obowiązującej Konstytucji, może dodatkowo wymagać formy referendum Ustawa jest aktem parlamentu- stwierdzenie to ozn., że w jej dochodzeniu do skutku musza zawsze brać udział obie Izby Parlamentu. Dochodzenie do skutku ustawy jest procesem o szczególnej procedurze zw. trybem ustawodawczym, - jest to całokształt parlamentarnych i pozaparlamentarnych etapów dochodzenia ustawy do skutku. Wyróżnić tu należy: Inicjatywę ustawodawcza Rozpatrzenie projektu ustawy prze sejm i ewentualnie jej uchwalenie Rozpatrzenie ustawy przez Senat i ewentualnie uchwalenie poprawek, uchwalenie odrzucenia ustawy w całosci lub tez uchwalenie bez poprawek Rozpatrzenie przez Sejm uchwały Senatu Podpisanie ustawy przez Prezydenta Ogłoszenie ustawy w Dz. Ustaw 113. Prawo inicjatywy ustawodawczej i inicjatywy w sprawie zmiany Konstytucji w RP. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje posłom, Senatowi, Prezydentowi RP i Radzie Ministrów. Zanim dojdzie do wykonania inicjatywy ustawodawczej, musi zostać opracowany projekt ustawy, który musi zawierać: -uzasadnienie, -potrzebę i cel wydania ustawy, -stan rzeczy w dziedzinie, która ma być unormowana, -różnice między dotychczasowym, a projektowanym stanem prawnym, -przewidywane skutki społeczne, gospodarcze i prawne, -założenia podstawowych aktów wykonawczych. - Następnie Sejm rozpatruje projekt ustawy i ewentualnie uchwala ustawę. - Ustawę rozpatruje Senat i ewentualnie – uchwala poprawki lub uchyla odrzucenie ustawy w całości, może też podjąć uchwałę o przyjęciu ustawy w całości. - Następnie Sejm rozpatruje uchwałę Senatu, może odrzucić zarówno poszczególne poprawki, jak i wniosek Senatu o odrzucenie ustawy. - Prezydent podpisuje ustawę w terminie 21 dni lub 7 dni – w przypadku ustaw uchwalonych w trybie pilnym, jak również ustawy budżetowej. - Aby ustawa weszła w życie – należy ja już tylko ogłosić w Dz. Ustaw – przez Prezesa RM w terminie 14 dni. Inicjatywa wniesienia projektu ustawy o zmianie Konstytucji przysługuje grupie obejmującej 1/5 ustawowej liczby posłów (tj. 92), Senatowi lub Prezydentowi RP – nie ma jej więc Rada Ministrów i obywatele. Zmiana Konstytucji następuje więc w drodze ustawy, uchwalanej przez Sejm w jednakowym brzmieniu, i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni, przez Senat. 34 Ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością 2/3 głosów. Marszałek Sejmu przedstawia Prezydentowi RP ustawę do podpisu. Po podpisaniu Prezydent zarządza ogłoszenie jej w Dz. Ustaw. 114. Procedura zmiany Konstytucji RP. Art. 235. 1). Projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub Prezydent RP. 2). Zmiana Konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60dni, przez Senat. 3). Pierwsze czytanie projektu ustawy o zmianie Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż 30 dnia od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy. 4). Ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. 5). Uchwalenie przez Sejm ustawy zmieniającej przepisy rozdziałów I, II lub XII Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż 60 dnia po pierwszym czytaniu projektu tej ustawy. 6). Jeżeli ustawa o zmianie Konstytucji dotyczy przepisów rozdziałów I, II lub XII, podmioty określone w ust 1 mogą zażądać, w terminie 45 dni od dnia uchwalenia ustawy przez Senat - przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Z wnioskiem w tej sprawie podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza niezwłocznie przeprowadzenie referendum w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Zmiana zostaje przyjęta, jeżeli za tą zmianą opowiadała się większość głosujących. 7). Po zakończeniu postępowania określonego w ust 4 i 6 Marszałek Sejmu przedstawia Prezydentowi RP uchwaloną ustawę do podpisu. Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP. 115. Tryb postępowania ustawodawczego. Tryb ustawodawczy – jest to całokształt parlamentarnych i pozaparlamentarnych etapów dochodzenia ustawy do skutku. Wyróżnić tu należy: 1). Inicjatywę ustawodawczą – która przysługuje posłom, Senatowi, Prezydentowi RP i Radzie Ministrów. Zanim dojdzie do wykonania inicjatywy ustawodawczej musi zostać opracowany projekt ustawy – Sejm rozpatruje ten projekt w 4 czytaniach, możliwe jest również prawo wniesienia poprawek do projektu ustawy – przysługuje ono wnioskodawcy projektu, posłom i radzie Ministrów. 2). Rozpatrzenie projektu ustawy przez Sejm – /i ewentualnie uchwalenie ustawy/ - Sejm rozpatruje ten projekt w 4 czytaniach, możliwe jest również prawo wniesienia poprawek do projektu ustawy – przysługuje ono wnioskodawcy projektu, posłom i radzie Ministrów. 3). Rozpatrzenie ustawy przez Senat i ewentualnie – uchwalenie poprawek lub uchwalenie odrzucenia ustawy w całości (ma na to 30 dni). Senat może podjąć uchwałę o przyjęciu ustawy bez poprawek – co pozwala na natychmiastowe przekazanie ustawy Prezydentowi (bez upływu 30 dni). 4). Rozpatrzenie przez Sejm uchwały Senatu – Sejm może odrzucić zarówno poszczególne poprawki Senatu jak i wniosek o odrzucenie ustawy. Taka uchwała Sejmu musi być podjęta bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów – jeżeli takiej zabraknie to propozycję Senatu uznaje się za przyjętą. 5). Podpisanie ustawy przez Prezydenta – Prezydentowi przysługuje zastosowanie weta ustawowego, czyli przekazanie ustawy Sejmowi do ponownego rozpatrzenia, jak również Prezydent może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją. Podpisanie ustawy następuje w terminie 21 dni od dnia jej przedstawienia przez Marszałka Sejmu, lub w terminie 7 dni w przypadku ustawy budżetowej, lub ustaw uchwalonych w trybie pilnym. 35 6). Ogłoszenie ustawy w Dzienniku Ustaw – jest warunkiem wejścia ustawy w życie. Następuje to 14 dnia po dniu ogłoszenia ustawy przez Premiera. 116. Funkcja kontrolna Sejmu wobec RM. Kontrolne działania parlamentu muszą być zawsze rozpatrywane w 2 płaszczyznach: - prawnej, - politycznej. Na płaszczyźnie prawnej – rodzą się po stronie adresatów skutki proceduralne (obowiązek udzielenia informacji, zajęcia stanowiska) Na płaszczyźnie politycznej – mogą one mieć bardziej imperatywne skutki. Konstytucja powierza wykonywanie funkcji kontrolnej wyłącznie Sejmowi, wiążę tę funkcję przede wszystkim z działalnością Rady Ministrów i dopuszcza jej sprawowanie tylko w zakresie określonym przepisami Konstytucji i ustaw. Należy odróżnić podstawowe instrumenty kontroli sejmowej oraz szczegółowe procedury kontrolne. Podstawowym instrumentem kontroli sejmowej jest prawo żądania informacji – regulamin Sejmu odnosi je do ministrów, kierowników naczelnych organów administracji rządowej oraz kierowników innych urzędów i instytucji państwowych, zobowiązując ich do: przedstawienia sprawozdań udzielania informacji uczestniczenia w posiedzeniach komisji. Prawo żądania wysłuchania – przyjmuje na szczeblu komisji sejmowych postać dezyderatów i opinii. Dezyderat – uchwała komisji, zawierająca postulaty w określonej sprawie, kierowana do Rady Ministrów, poszczególnych jej członków, prezesa NIK, prezesa NBP oraz Głównego Inspektora Pracy. Adresat dezyderatu musi zająć stanowisko w terminie 30 dni. W realizacji funkcji kontrolnej sejmu, jak gdyby pomocnikiem jest NIK – jako organ stale współdziałający z sejmem. 117. Konstruktywne wotum nieufności. Konstruktywne wotum nieufności funkcjonuje od 92 r., nawiązuje do rozwiązań niemieckiej ustawy zasadniczej z 1949 r. W podstawie przyjętej przez art. 158 Konstytucji ozn, że jedyną drogą wyrażenia rządowi wotum nieufności jest jednoczesne dokonanie wyboru nowego premiera. W ten sposób Sejm realizując ideę parlamentaryzmu znacjonalizowanego, może obalić RM jedynie pod warunkiem, iż uformuje się w niej nowa większość pozytywna zdolna do wyłonienia nowego gabinetu. 36 Procedura wyrażania wotum nieufności RM jest poddana ścisłym rygorom formalnym. Wniosek w tej sprawie może zostać złożony tylko przez grupę posłów liczącą co najmniej 46 sygnatariuszy, a złożonego podpisu nie można już wycofać. Wniosek musi zawierać nazwisko kandydata na nowego premiera. Konstytucja z 1997 r. dopuszcza procedurę wotum nieufności wobec rządu tylko w jednej konstruktywnej formie. Nie ma możliwości złożenia wniosku o zwykłe wotum nieufności tzn bez wskazania kandydatury nowego premiera. Pomiędzy zgłoszeniem wniosku a poddaniem go pod głosowanie musi upłynąć 7 dni. Możliwe jest zgłoszenie kilku wniosków o wotum nieufności. Dla przyjęcia wniosku musi głosować większość ustawowej liczby posłów - 460; a „za” musi się opowiedzieć 231. Jeżeli wniosek uzyska wymaganą większość, to Prezes RM jest zobowiązany do złożenia dymisji, a Prezydent musi tę dymisję przyjąć… 118. Funkcja Sejmu w kierowaniu polityką wewnętrzną i zagraniczną państwa. I. Sejm ma wpływ na powoływania i dymisje rządu oraz poszczególnych jej członków. Ma możliwość wglądu w działania rządu i administracji. Musi dokonywać samodzielnego ustalenia stanu faktycznego funkcjonowania rządu, ministrów i podległych im podmiotów. II. Sejm ma też prawo żądania obecności ministrów i innych przedstawicieli administracji państwowej na posiedzeniach Sejmu lub komisji. Ustaleniu faktów towarzyszy dokonywanie ocen i formułowanie różnego rodzaju sugestii, do których adresaci powinni się ustosunkować (prawo żądania wysłuchania). Jednak nawet jeżeli owe sugestie mogą wywoływać poważny wpływ na kierunek prac rządowych, to nie mają one prawnie wiążącego charakteru. (Rolą parlamentu nie jest podejmowanie konkretnych decyzji wykonawczych. III. Sejm ma uprawnienia związane z wprowadzeniem bądź utrzymywaniem stanów nadzwyczajnych: Wydaje postanowienia o stanie wojny (może je również wydać Prezydent RP). Decyduje o zawarciu pokoju może uchylić rozporządzenie Prezydenta o stanie wyjątkowym konieczna jest zgoda Sejmu na wydłużenie stanu wyjątkowego i stanu klęski żywiołowej ponad konstytucyjnie wyznaczone maksimum. Kompetencje kreacyjne dotyczą prawie wszystkich organów konstytucyjnych państwa. Odnoszą się do: 37 1. Prezydenta – w połączeniu z Senatem może uznać trwałą niezdolność Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia lub może postawić go przed Trybunałem Stanu. 2. Rady Ministrów – powoływana jest przez akceptację większości sejmowej. Sejm może też wyrazić wotum nieufności całej RM ( w formie konstruktywnej) co rodzi obowiązek dymisji rządu 3. Ministrów – przy wyrażeniu wotum nieufności co do konkretnego ministra – rodzi to obowiązek dymisji. 4. Trybunału Stanu – wszystkich członków wybiera sejm 5. Trybunału Stanu – wszyscy członkowie oprócz przewodniczącego są wybierani przez Sejm. Przewodniczącym jest z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. 6. NIK – wybiera Prezesa za zgodą Senatu. 7. Rzecznika Praw Obywatelskich – wybierany przez Sejm za zgodą Senatu 8. KRRiT – 4 członków z 9 powołuje Sejm 9. NBP – Sejm powołuje Prezesa z 1/3 składu Rady Polityki Pieniężnej 10. Krajowa Rada Sądownictwa – Sejm powołuje jej 4 członków IV. Sejm może udzielić Radzie Ministrów wotum zaufania.. IV. Sejm podejmuje uchwałę o pociągnięcie członka RM do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. V. Sejm ma możliwość wglądu w działaniu rządu i administracji. Kierowanie dziedziną stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi należy do Rady Ministrów. Prezydent również posiada pewne kompetencje w tej dziedzinie, jednak nie podejmuje decyzji i działań bez uzgodnienia tego z Premierem bądź Ministerstwem Spraw Zagranicznych. Ważną rolę w procesie powoływania i odwoływania pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i organizacjach międzynarodowych, odgrywa Sejmowa Komisja Spraw Zagranicznych. 119 Funkcja kreacyjna Sejmu RP Parlamentowi przysługuje też tzw. funkcja kreacyjna choć nie wspomniano o niej w art. 95 Konstytucji Polega ona na bezpośrednim powoływaniu i odwoływaniu innych organów konstytucyjnych państwa oraz osób wchodzących w skład tych organów zwłaszcza na egzekwowaniu ich odpowiedzialności. Jeżeli chodzi o rząd i ministrów, jest to w ścisły sposób powiązane z wykonywaniem funkcji kontrolnej, stanowiąc jej podsumowanie, kompetencje kreacyjne sięgają dalej, odnosząc się do prawie wszystkich organów konstytucyjnych państwa. Funkcja kreacyjna Sejmu: 1/ w przypadku Prezydenta-prawo jego kreowania należy bezpośrednio do Narodu, natomiast izby działając jako Zgromadzenie Narodowe, mogą uznać trwała niezdolność Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia lub też postawić go w stan oskarżenia przez trybunałem Stanu. 2/ RM- jest powoływana w skomplikowanej procedurze przy współdziałaniu Prezydenta i większości sejmowej 38 3/ Ministrów ( i innych członków RM)- Sejm może wyrazić wotum nieufności, co rodzi obowiązek dymisji 4/ Trybunał Konstytucyjny- wszyscy jego członkowie są wybierani przez Sejm 5/ Trybunał Stanu- wszyscy jego członkowie są wybierani przez Sejm z wyjątkiem przewodniczącego, którym jest z urzędu Prezes Sadu Najwyższego. 6/ NIK (prezes) , RPO- wybierani przez Sejm, za zgoda Senatu 7/ KRR i TV- sejm powołuje 4 członków z 9-cuiu (Senat 2, Prezydent 3) 8/Prezes NBP-powołuje przez Sejm 9/ Krajowa Rady Sądownictwa- sejm 4 członków, Senat –2 członków 122 Sposoby powoływania RM Przyjęcie dymisji otwiera proces tworzenia nowej RM. Przebiega on w kilku etapach ukształtowanych w taki sposób, aby jedynie niepowodzenie poprzedniego etapu powodowało przejście do następnego. Istota tej procedury jest doprowadzenie do powołania RM cieszącej się wyraźnie zdefiniowanym poparciem Sejmu. I etap - podstawowy obejmuje trzy zasadnicze stadia: 1/ desygnowanie Premiera 2/ powołanie RM 3/ i uzyskanie przez nią Sejmowego wotum zaufania Desygnowanie nowego Premiera jest dokonywane przez prezydenta i następuje po przyjęciu dymisji dawnej RM. Powołanie nowej RM musi zamknąć się w terminie 14 dni od dnia przyjęcia dymisji. To do desygnowanego Premiera należy skompletowanie składu swojego gabinetu, wymaga to jednak uzgodnień koalicyjnych, a także akceptacji prezydenta. Prezydent ma prawo do nie zaakceptowania proponowanego rządu. Nie może zaś powołać rządu w innym składzie. Kolejnym etapem powołania RM jest przyjęcie od niej przysięgi co oznacza kres istnienia dawnego gabinetu. Tak powołana RM musi jeszcze uzyskać Sejmowe wotum zaufania. Premie jest zobowiązany przedstawić Sejmowi program działania RM wraz z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania (wygłasza ekspose) Na posiedzeniu następuje głosowanie nad tym wnioskiem, jego przyjęcie wymaga większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jeżeli I etap tworzenia rządu nie przyniesie rezultatu, otwiera się II etap- w którym może dojść do utworzenia rządu parlamentarnego. Sejm może samodzielnie dokonać wyboru nowego Premiera, oraz zaproponowanego przezeń składu Rządu. Postępowanie Sejmowe obejmuje wybór Premiera, następnie premier przedstawia sejmowi na posiedzeniu program działania. Marszałek Sejmu uchwałę o wyborze rządu niezwłocznie przekazuje Prezydentowi który powołuje tak wybrana RM i odbiera od niej przysięgę. 123 Konstytucyjna regulacja zmian w składzie Rady Ministrów Skład RM ma charakter zamknięty i nie ma możliwości powołania do jej składu osoby, która nie zajmuje jednego z czterech stanowisk wymienionych w art. 147. Jeżeli chce się wprowadzić do rządu osobę zajmującą inne stanowisko, to jedna drogą jest powołanie go jako ministra, wypełniającego zadania wyznaczone mu przez Premiera. Prezydent RP na wniosek prezesa RM, dokonuje zmian w składzie RM. Uprawnienia związane z dokonywaniem zmian w składzie RM konstytucja powierza Prezydentowi , który ma prawo odwołania członków rządu i powoływania nowych ministrów. Wymaga to wniosku Prezesa RM.Z tego wyraźnego stwierdzenia konstytucyjnego wynika, że prezydent nie może dokonywać zmian z własnej inicjatywy, może bowiem działać na wniosek Prezesa RM. Może dokonywać zmian w składzie RM, ale nie we wszystkich 39 124 Skład i struktura Rady Ministrów Rada Ministrów jest organem kolegialnym , gdyż jej skład ma charakter wieloosobowy, a podstawową formą działania są posiedzenia. Art. 147 stanowi : 1. RM składa się z prezesa RM i ministrów 2. W skład RM mogą być powoływani wiceprezesi RM 3. Prezes i wiceprezes RM mogą pełnić także funkcje ministra 4. W skład RM mogą być też powoływani przewodniczący określonych w ustawach komitetów. Konstytucja nie określa liczbowo składu RM. Z art. 147 nie dowiadujemy się więc ile osób wchodzi w skład tego organu. Prezes RM reprezentuje Radę Ministrów, kieruje pracami RM, wydaje rozporządzenia, zwołuje posiedzenia , ustala ich porządek dzienny im przewodniczy. RM składa się z ministrów tzw. resortowych oraz ministrów bez teki. Struktura RM nie ma jednolitego charakteru. Jako organ kolegialny, działa ona na posiedzeniach. 127 Pozycja ustrojowa ministra Ustrojowa pozycja ministra ma charakter dwoisty. - z jednej strony minister jest członkiem RM, a więc przynależy do kolegialnego organu o własnych kompetencjach - z drugiej strony jest on jednoosobowym zwierzchnikiem swojego resortu, a więc odrębnym organem administracji rządowej Ministrowie , którzy wypełniają zadania wyznaczone przez Premiera ( ministrowie bez teki ) nie dysponują natomiast własnym resortem, a tylko kierują niewielkim zespołem urzędniczym. Każdy minister jest zarazem członkiem RM. Każdy minister ma prawo do udziału w posiedzeniu rządu – prawo przedstawiania własnego stanowiska i prawo głosowania. Na ministrze jako członku rządu spoczywa obowiązek realizowania polityki ustalonej przez rząd. Sytuacja prawa wszystkich ministrów jest taka sama. Minister resortowy może wydawać akty normatywne , rozporządzenia i zarządzenia. Zarządzenia maja charakter wewnętrzny i wydawane muszą być na podstawie ustawy. Rozporządzenia i zarządzenia ministra podlegają kontroli Trybunału Konstytucyjnego. 129 Naczelne organy administracji rządowej a centralne urzędy Do naczelnych administracji rządowej należą : 1. Rada Ministrów 2. Prezes rady Ministrów 3. Ministrowie 4. Przewodniczący niektórych komitetów np.; Komitet Badań Naukowych 5. Prezydent RP Centralne organy administracji : Inspekcje specjalne : - inspekcja pracy - inspekcja sanitarna - inspekcja ochrony środowiska - inspekcja handlowa - Komendant Główny Policji - Komendant Główny Straży Pożarnej Centralne urzędy : - główny urząd miar - Główny urząd statystyczny - Komisja papierów wartościowych - Urząd patentowy - Urząd ochrony państwa - I podległe poszczególnym ministrom ; 40 - Główny Urząd ceł - Komendant Główny policji - Komendant Główny Straży Pożarnej - Krajowy Urząd pracy 130 Konstytucyjna regulacja finansów publicznych. Z uwagi na szczególne znaczenie gospodarki finansowej dla funkcjonowania państwa i wiele pokus mogących skłaniać rząd do niewłaściwego wykorzystywania wpływów na sytuację finansową państwa, Konstytucja przyjęła pewne uregulowania ograniczające samodzielność rządu w zarządzaniu finansami państwowymi. Dotyczą one: 1) precyzyjnego określenia zasady wyłączności ustawy dla normowania spraw związanych z finansami publicznymi, 2) precyzyjnego uchwalania budżetu państwa w formie ustawy i kontroli jego wykonywania, 3) nadania samodzielnej pozycji konstytucyjnej NBP jako centralnemu bankowi państwa. (emisja pieniądza). Zasada wyłączności ustawy – ozn, że pewne kwestie najważniejsze mogą być regulowane tylko w drodze ustawy, lub z jego wyraźnego upoważnienia. Ustawy muszą określać: 1. porządek i ramy publicznej gospodarki finansowej /art. 216/, a więc ustawa musi regulować sposób gromadzenia i wydatkowania środków finansowych na cele publiczne, 2. system podatków i opłat /art. 217/, 3. organizację Skarbu Państwa oraz sposób zarządzania majątkiem Skarbu Państwa /art. 218/, 4. unormowanie prawa budżetowego /art. 219 ust 2/. Konstytucja ustala również 2 konkretne zasady polityki finansowej: - zaciąganie pożyczek lub udzielanie gwarancji i poręczeń finansowych przez państwo nie może prowadzić do przekroczenia przez państwowy dług publiczny 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto /art. 216 ust 5/, - ustawa budżetowa nie może przewidywać pokrycia deficytu budżetowego przez zaciąganie zobowiązań w centralnym banku państwa /art. 220 ust 2/. Projekt budżetu państwa uchwala RM, jak również kieruje wykonaniem tego budżetu, chroni interesy Skarbu Państwa. Szczególna rola przypada Ministrowi Finansów jako organowi właściwemu. Ustawa budżetowa składa się z 2 elementów: * tekstu ujętego w artykuły i wyznaczającego prawne ramy budżetu; * załącznika, zawierającego specyfikację dochodów i wydatków poszczególnych organów państwowych na konkretne cele. 131. Pozycja ustrojowa NIK. Pozycja ustrojowa NIK wynika z określenia jej jako „naczelnego organu kontroli państwowej”. Art. 202 Konstytucji stanowi: 1. NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej, 2. NIK podlega Sejmowi, 3. NIK działa na zasadach kolegialności. NIK kontroluje działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych oraz innych państwowych jednostek organizacyjnych, stosując konstytucyjne kryteria legalności, gospodarności i rzetelności celowości jako wskaźniki oceny ich działania. Specyfika pozycji ustrojowej NIK polega, z jednej strony na oddzieleniu Izby od struktur rządowych (struktur władzy wykonawczej), a z drugiej strony na podległości Sejmowi. Podległość ta wyraża się zarówno w uprawnieniach Sejmu do kształtowania personalnego składu Izby, jak i w poddaniu merytorycznej działalności Izby potrzebom efektywnego sprawowania kontroli sejmowej. 41 NIK jest odrębnym organem konstytucyjnym „zawieszonym” pomiędzy Sejmem a rządem i powołanym do kontroli działalności zarówno RM i ministrów, jak i poszczególnych jednostek organizacyjnych administracji rządowej. Prezes NIK jest powołany przez Sejm za zgodą Senatu na okres 6 lat, i może być ponownie wybrany tylko raz. NIK ma obowiązek podejmowania i przeprowadzania kontroli na zlecenie Sejmu lub jego organów. NIK przedstawia też Sejmowi wynik innych ważniejszych kontroli. 133 Uprawnienia kontrolne i pokontrolne NIK Zakres kontrolnych kompetencji NIK obejmuje całokształt działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej. W ramach sprawowanych kontroli pracownicy NIK maja prawo swobodnego wstępu do obiektów i pomieszczeń jednostek kontrolowanych, wglądu do wszelkich dokumentów, przeprowadzania oględzin, wzywania i przesłuchiwania świadków, żądania wyjaśnień, a kierownicy jednostek podlegających kontroli maja obowiązek zapewnić im należyta pomoc. Wyniki kontroli są ujmowane w protokole kontroli. Ani kontrolerzy, ani organy NIK nie mogą podejmować decyzji dotyczących działalności jednostki kontrolowanej. Jednostce kontrolowanej zostaje przekazane tzw. wystąpienie pokontrolne, zawierające oceny kontrolowanej działalności , a w razie stwierdzenia nieprawidłowości także uwagi i wnioski w sprawie ich usunięcia. 134 Uprawnienia kreacyjne prezydenta RP Uprawnienie Prezydenta RP tego rodzaju nie niesie treści politycznych , ale jest przejawem uznaniowej władzy państwa wobec jednostki. Na gruncie obecnej Konstytucji można wskazać 3 takie kompetencje: 1/Prawo łaski- pozwalające na darowanie lub złagodzenie kary 2/ nadanie obywatelstwa polskiego- i wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego 3/ nadanie orderów i odznaczeń Należy także pamiętać o pozaprawnych działaniach Prezydenta jako głowy państwa i jego reprezentanta (udział w uroczystościach państwowych, wygłaszanie przemówień). Prezydent powinien być symbolem państwa, uosabiać wartości niezmienne i nadrzędne pozostające ponad bieżącą polityka rządu i parlamentu. Kompetencje w sprawach zagranicznych: - reprezentowanie państwa w stosunkach zewnętrznych - podejmowanie decyzji personalnych-mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach - ratyfikuje umowy międzynarodowe i wypowiada jej - postanowienia o stanie wojennym- gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie Prezydent powołuje: pierwszego prezesa SN, Prezesa i wiceprezesa TK, prezesa i wiceprezesa NSA, 3 członków KRRiTV, powołuje sędziów. 139 Prerogatywy Prezydenta RP Zakres prerogatyw prezydenckich, a więc przywilejów w związku z zajmowanym stanowiskiem, ukształtowano w sposób pozwalający Prezydentowi samodzielnie wykonywać te zadania i kompetencje, które wykraczają poza sferę działalności rządowej (sferę wykonawczą) a wiążą się z wykonywaniem przez Prezydenta funkcji arbitra oraz z oddziaływaniem na skład i funkcjonowanie władzy ustawodawczej bądź sądowniczej. Art.144 ust 2 wprowadza zasadę, zgodnie z którą uzyskanie kontrasygnaty jest warunkiem ważności aktów urzędowych Prezydenta, a więc wszelkie zastępstwa muszą być w sposób wyraźny określony w przepisach konstytucyjnych. Takim przepisem jest art. 144 ust.3 wskazujący w 30- pkt akty urzędowe Prezydenta, które mogą być wydawane bez kontrasygnaty. 42 Dotyczą one w szczególności: - zarządzania wyborów do Sejmu i senatu - stosunków prezydenta z Parlamentem pkt1-8 - spraw związanych z powoływaniem i odpowiedzialnością rządu oraz ministrów 11-15 - powoływania innych organów państwowych 20-27 1/ pierwszego Prezesa SN 2/Prezesa i Wiceprezesa TK 3/Prezesa NSA 4/Prezesa SN i wiceprezesów NSA 5/Powoływanie sędziów - tradycyjnych uprawnień głowy państwa 16-19 - jak również zrzeczenia się urzędu Prezydenta RP 1/ nadawanie orderów i odznaczeń 2/nadawanie obywatelstwa polskiego 3/ prawa łaski 4/ zwracania się z orędziem do Sejmu i Senatu i ZN 140 Instytucja kontrasygnaty Jednym z podstawowych rozwiązań charakteryzujących system parlamentarny jest instytucja kontrasygnaty, polegająca na uzależnieniu ważności katów podejmowanych prze głowę państwa do ich zaakceptowania przez Premiera. Instytucja kontrasygnaty pełni dwie f. ustrojowe: 1/ skoro udzielana jest przez Premiera, a jej udzielenie jest warunkiem ważności aktu głowy państwa, to uzależnia ona możliwość działania głowy państwa od uzgodnienia tych działań z rządem 2/ rolą kontrasygnaty jest przejęcie prze Premiera który złożył podpis na akcie głowy państwa politycznej odpowiedzialności za ten akt przed Parlamentem ( ponieważ Prezydent nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej) Z tego punktu widzenia kontrasygnata jest formą pośredniego uzależnienia działań głowy państwa od Parlamentu. Konstytucja objęła obowiązkiem uzyskania kontrasygnaty akty urzędowe prezydenta, a w szczególności” -Akty normatywne, a więc akty zawierające normy prawne, wydawane przez Prezydenta np. rozporządzenia -Inne akty prawne tz. Akty które rodzą wiążące skutki prawne po stronie swych adresatów: mogą to być skutki materialno-prawne lub proceduralne -pozostałe akty urzędowe tz. Akty, które nie wywołują wiążących skutków prawnych po stronie adresata Art. 144 ust. 1 akty urzędowe prezydenta RP wymagają dla swojej ważności podpisu Prezesa RM który przez podpisanie aktu ponosi odpowiedzialność przed Sejmem. 141 Odpowiedzialność Prezydenta RP Zadania prezydenta wiążą się z ochroną najbardziej podstawowych wartości państwa, jakimi są : suwerenność, integralność terytorialna, bezpieczeństwo zewnętrzne i wew. a także czuwanie nad przestrzeganiem Konstytucji, zagwarantowanie ciągłości władzy państwowej. Za swoją działalność urzędową Prezydent nie ponosi odpowiedzialności parlamentarnej, natomiast w razie naruszenia konstytucji lub ustawy może zostać pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej. Odpowiedzialność konstytucyjna to odpowiedzialność za naruszenie prawa,. Realizowana z inicjatywy Parlamentu, przez organ władzy sądowniczej SN,TS,TK. Art.145, ust.1 prezydent RP za naruszenie Konstytucji ustawy lub za popełnienie przestępstwa może być pociągnięty do odpowiedzialności przez TS Odpowiedzialność konstytucyjna ma charakter prawno-konstytucyjny. Ma ona miejsce wówczas, gdy Prezydent naruszy przepisy konstytucji, lub ustawy (tego rodzaju naruszenie określa się jako delikt konstytucyjny., ale także wówczas gdy popełni przestępstwo. 43 Odpowiedzialność za delikt to odpowiedzialność za czyny nie stanowiące przestępstwa, ale za naruszenie w zakresie swego urzędowania lub w związku ze zajmowanym stanowiskiem w sposób zawiniony. Odpowiedzialność konstytucyjna egzekwuje się przez postanowienie Prezydenta w stan oskarżenia, do czego uprawnione jest wyłącznie Zgromadzenie Narodowe. Uchwała ZN w tej sprawie musi być podjęta większością tzn. 2/3 głosów i na wniosek co najmniej 140 członków ZN. 143. Gwarancje niezawisłości sędziowskiej. Gwarancje niezawisłości sędziowskiej należy rozpatrywać w aspekcie personalnym i w aspekcie merytorycznym. Aspekt personalny – odnosi się do praw i obowiązków sędziego, w tym zakresie w szczególności należy wymienić: 1) stabilizację urzędu sędziowskiego: sędziowie powoływani na czas nieoznaczony, tzn. na stałe, do osiągnięcia wieku emerytalnego. Ustawa obecnie określa ten wiek na 65 lat (poza sądami wojskowymi), 2) nieusuwalność sędziego: sędzia może zostać złożony z urzędu jedynie w sytuacjach wyjątkowych, tylko na mocy orzeczenia sądu (także dyscyplinarnego) i tylko w przypadkach określonych w ustawie, 3) nieprzenaszalność sędziego: sędzia nie może, wbrew swojej woli, zostać przeniesiony do innego sądu lub na inne stanowisko; jedynie w sytuacjach wyjątkowych (np. na mocy orzeczenia sądu dyscyplinarnego), określonych przez ustawę, 4) immunitet sędziowski: sędzia nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej lub pozbawiony wolności, bez uprzedniej zgody sądu. Nie może też być zatrzymany ani aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, 5) odpowiedzialność dyscyplinarna: za naruszenie obowiązków sędziowskich ponoszona jest odpowiedzialność przed sądami dyscyplinarnymi, 6) niepołączalność: sędzia nie może zajmować innych urzędów i funkcji państwowych, 7) apolityczność: sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego, ani prowadzić działalności publicznej, nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów, 8) status materialny i zasady wynagradzania: Konstytucja nakazuje zapewnienie sędziemu warunków pracy i wynagrodzenia odpowiadającego godności urzędu oraz zakresowi obowiązków. Wynagrodzenie zasadnicze sędziów równorzędnych sądów – jest takie samo. Aspekt merytoryczny – niezawisłości ozn., że sędzia – poza podległością prawu – może być w rozstrzyganiu sprawy poddany tylko wskazówkom sformułowanym w orzeczeniu sądu wyższego, zgodnie z przepisami obowiązujących procedur. 144. Struktura sądów powszechnych. Konstytucja nie określa struktury sądów powszechnych, ale przez wprowadzenie wymogu dwuinstancyjności /art. 176 ust 1/ zakłada, że struktura ta musi obejmować przynajmniej 2 szczeble. Prawo o ustroju sądów powszechnych nadaje jednak sądownictwu powszechnemu trójszczeblowy charakter oparty na podziale terytorialnym państwa: 1). Sądy rejonowe – tworzy się dla 1 lub większej liczby gmin w granicach tego samego województwa. Sąd rejonowy jest przede wszystkim sądem I instancji, a jego właściwość obejmuje sprawy karne i cywilne. W ramach SR może być utworzona odrębna jednostka organizacyjna zajmująca się sprawami rodzinnymi i sprawami nieletnich (tzw. sąd rodzinny), jednostka zajmująca się sprawami z zakresu prawa pracy (sąd pracy), oraz jednostka zajmująca się sprawami gospodarczymi (sąd gospodarczy). Sąd rejonowy jest też właściwy do rozpoznawania odwołań od orzeczeń kolegiów do spraw wykroczeń (działa więc w charakterze II instancji). 2). Sądy wojewódzkie – są tworzone dla 1 lub kilku województw (dawnych wojew.). Właściwość sądu wojewódzkiego ma charakter mieszany: z jednej strony jest sądem odwoławczym w sprawach rozstrzyganych w I instancji przez sądy rejonowe, z drugiej strony – rozpoznaje w I instancji sprawy poważniejsze lub o charakterze bardziej skomplikowanym, określone przez ustawę. 44 SW jest podzielony na wydziały karne i cywilne, w ramach tych sądów (nie wszystkich) tworzy się odrębną jednostkę (tzw. sądy pracy i ubezpieczeń społecznych), (sąd gospodarczy), a w Warszawie – tzw. sąd antymonopolowy. 3). Sądy apelacyjne – tworzone są dla okręgów obejmujących kilka – dawnych – województw. Pełnią one zadania sądu II instancji, bo rozpatrują apelacje od orzeczeń sądów wojewódzkich działających jako I instancja, a także sądu kasacyjnego. W S.A. tworzy się odrębne jednostki organizacyjne (sąd pracy i ubezp. Społ.) Sądy powszechne tworzą złożoną strukturę przyporządkowaną zasadzie instancyjności. Na szczycie tej struktury jest Sąd Najwyższy, chodź sam nie jest sądem powszechnym, sprawuje nadzór nad sądami powszechnymi w zakresie orzekania. 145. Organy sądów powszechnych. Organy sądów powszechnych są: prezes oraz na szczeblu sądów wojewódzkich i sądów apelacyjnych organy samorządu sędziowskiego tj. zgromadzenia ogólne i kolegia. Istnienia organów samorządu traktowane jest jako ważna gwarancja niezawisłości sędziowskiej. Prezes kieruje sądem i reprezentuje go na zewnątrz, pełni funkcje administracji sądowej i sprawuje nadzór administracyjny nad sądami niższymi. Prezesów powołuje i odwołuje Minister Sprawiedliwości, po zaciągnięciu opinii zgromadzenia ogólnego danego sądu, a jeśli chodzi o prezesów sądów rejonowych – po zaciągnięciu opinii kolegium sądu wojewódzkiego. Opinia nie ma charakteru wiążącego, ale zgromadzenie ogólne (kolegium) może też uchwalić „sprzeciw”, i wtedy decyzja Ministra nie dochodzi do skutku. Zgromadzenie ogólne – składa się ze wszystkich sędziów danego sądu, a w sądach wojew. obejmuje ono też przedstawicieli sądów rejonowych. Do jego zadań należy m.in. przedstawienie Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na sędziów danego sądu, opiniowanie kandydatury prezesa sądu, wybór kolegium, wysłuchiwanie informacji prezesa i kolegium. Kolegium składa się z 4 – 10 sędziów wybieranych przez zgromadzenie ogólne. Zwierzchni nadzór nad administracyjną działalnością sądów powszechnych sprawuje Minister Sprawiedliwości. 146. Struktura Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy dzieli się na 4 izby: Cywilną, Karną, Wojskową oraz Administracyjną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Na czele każdej izby stoi Prezes powoływany przez Prezydenta RP. W izbie działa Zgromadzenie Sędziów Izby jako organ samorządu sędziowskiego. Na czele SN stoi Pierwszy Prezes, a organami samorządu sędziowskiego są: Zgromadzenie Ogólne oraz wybierane przez Zgromadzenie - Kolegium SN. Pierwszy Prezes SN jest powoływany przez Prezydenta RP na 6-cio letnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne SN. Pierwszy Prezes sprawuje całokształt administracyjnego kierownictwa pracą sądu. Pierwszy Prezes SN jest z urzędu przewodniczącym Trybunału Stanu, oraz członkiem Krajowej Rady Sądownictwa. 147. Zadania Sądu Najwyższego. Podstawowym zadaniem SN jest sprawowanie nadzoru orzeczniczego nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych, co m.in. ma na celu zapewnienie prawidłowości oraz jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej w dziedzinach poddanych jego właściwości. 45 SN wykonuje swoje funkcje w 2 podstawowych formach: 1). Podejmowanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych – jeżeli chodzi o sądy powszechne jest to tylko rozpatrywanie kasacji, natomiast w charakterze sądu II instancji SN orzeka w sprawach wojskowych. 2). Podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie wątpliwości prawnych. SN nie może samodzielnie orzekać o konstytucyjności ustaw, jeżeli więc nabierze wątpliwości co do zgodności ustawy z Konstytucją, musi przedstawić odpowiednie pytanie prawne Trybunałowi Konstytucyjnemu. SN wykonuje także inne czynności określone w Konstytucji i ustawach, np. orzekanie o ważności wyborów lub referendów. 148. Rola Sądu Najwyższego w zakresie zapewnienia prawidłowości i jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej. Jedną z form działalności SN jest podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie wątpliwości prawnych. Może to następować na podstawie przedłożenia sądu orzekającego w konkretnej sprawie, ale także w procedurze abstrakcyjnej – na wniosek m.in. Pierwszego Prezesa lub 1 z Prezesów SN, Ministra Sprawiedliwości, Prokuratora Generalnego i Rzecznika Praw Obywatelskich. Te uchwały abstrakcyjne są podejmowane przez skład 7-miu sędziów, ale mogą też zostać podjęte przez całą izbę, połączone izby lub nawet przez pełny skład SN. Uchwały są wiążące dla składów orzekających SN. Dla sądów pozostałych mają one znaczenie precedensu wspieranego autorytetem SN. SN nie może natomiast samodzielnie orzekać o konstytucyjności ustaw, jeżeli więc nabierze wątpliwość co do zgodności ustawy z Konstytucją, musi przedstawić odpowiednie pytanie prawne Trybunałowi Konstytucyjnemu. Podstawowym zadanie SN jest sprawowanie nadzoru orzeczniczego nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych, co m.in. ma na celu zapewnienie prawidłowości oraz jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej w dziedzinach poddanych jego właściwości. 149. Struktura i zadania Naczelnego Sądu Administracyjnego. Na czele NSA stoi Prezes NSA powołany na 6-cio letnią kadencję przez Prezydenta RP spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów NSA /art. 185/. Prezesów ośrodków zamiejscowych powołuje Prezes NSA za zgodą Kolegium tego sądu. Organami samorządu sędziowskiego są: Zgromadzenie Ogólne i Kolegium NSA. NSA jest niezależny od nadzoru administracyjnego Ministra Sprawiedliwości. Wszystkie zadania administracji są wykonywane przez Prezesa tego sądu. Na płaszczyźnie orzeczeniowej NSA podlega jeszcze nadzorowi Sądu Najwyższego, bo od niektórych orzeczeń NSA możliwe jest wniesienie rewizji nadzwyczajnej do Sądu Najwyższego. Jest to jednak sytuacja przejściowa. NSA sprawuje sądową kontrolę legalności decyzji adm., czyli zgodności z prawem, a nie kwestii celowości, czy słuszności. W obecnym stanie prawnym NSA orzeka w 2 zasadniczych typach spraw: 1) w sprawach skarg na decyzje adm. oraz niektóre inne postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym. NSA bada tu legalność rozstrzygnięć wydawanych przez organy administracji w sprawach indywidualnych (można też przed nim zaskarżyć bezczynność organu adm. w niektórych sprawach) i może uchylić lub stwierdzić nieważność decyzji wydanej z naruszeniem prawa. Legalność jest jedynym kryterium kontroli. Kontrola sądowa jest ostatecznym stadium procedury. 46 2) NSA orzeka w sprawach skarg na uchwały organów samorządu terytorialnego i akty terenowych organów adm. rządowej stanowiące przepisy prawa miejscowego, oraz na inne uchwały organów samorządu terytorialnego w sprawach z zakresu adm. publicznej. Także w tym zakresie jedynym kryterium kontroli jest legalność – czyli zgodność z prawem. 151. Skład i organy Trybunału Konstytucyjnego. Art. 194. 1). TK składa się z 15 sędziów, wybieranych przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się wiedzą prawniczą. Sędzią może zostać osoba, która posiada kwalifikacji do zajmowania stanowiska sędziego Sądu Najwyższego, lub sędziego NSA. Oznacza to wymaganie przynajmniej 10-cio letniego stażu w jednym z zawodów prawniczych, z którego zwolnione są jedynie osoby zatrudnione na stanowisku profesora, oraz mające stopień naukowy: dr hab. nauk prawnych. Kandydatów na stanowisko sędziego przedstawić może Prezydium Sejmu lub grupa co najmniej 50 posłów. Wybór następuje bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Organami TK są: Zgromadzenie Ogólne oraz Prezes Trybunału. W skład zgromadzenia wchodzą wszyscy sędziowie Trybunału. Zgromadzenie omawia, co najmniej raz w roku, działalność Trybunału oraz problemy wynikające z jego orzecznictwa. Podejmuje rozstrzygnięcia (najważniejsze) dotyczące organizacji pracy Trybunału: uchwalenie regulaminu Trybunału, wybór kandydatów na Prezesa i Wiceprezesa Trybunału, uchwalanie projektu dochodów i wydatków Trybunału oraz spraw dotyczących sędziów np. wygaśnięcie mandatu, zgoda na uchylenie immunitetu. 2). Prezesa i Wiceprezesa TK powołuje Prezydent RP, spośród Kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK. Prezes TK reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje czynności z bieżącym organizowaniem pracy Trybunału i kierowaniem aparatem wykonawczym: Biurem Trybunału. Wiceprezesi zastępują Prezesa w razie jego nieobecności i wykonują inne obowiązki wynikające z podziału czynności. 152. Funkcje Trybunału Konstytucyjnego. Polski Trybunał Konstytucyjny realizuje szereg funkcji: 1). Kontrolę norm, tzn. orzekanie o zgodności aktów normatywnych (zawartych w nich norm) z aktami (normami) wyższego rzędu, a w szczególności z Konstytucją. 2). Orzekanie o skargach konstytucyjnych. 3). Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. 4). Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych. 5). Rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta RP. Funkcja kontrolna sprawowana przez TK prowadzona jest pod względem materialnym (badanie czy dany akt prawny nie narusza Konstytucji, ustawy czy ratyfikowanej umowy), jak również formalnym (czy dany akt prawny wydał organ kompetentny, czy zastosowano właściwy tryb postępowania przy wydawaniu). Skargę do TK może złożyć każdy, jak stanowi Konstytucja /art. 79 ust 1/: Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do TK w sprawie zgodności z Konstytucją lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach, albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. 154. Kontrola konstytucyjności norm w Polsce. Kontrola konstytucyjności norm należy do TK. 47 Istotą kontroli jest orzekanie o hierarchicznej zgodności aktów normatywnych niższego rzędu z aktami normatywnymi wyższego rzędu, jak również eliminowanie aktów niższego rzędu z systemu obowiązującego prawa w razie stwierdzenia niezgodności. Jest to podstawowe zadanie każdego sądu konstytucyjnego. Kontrola norm ma w zasadzie charakter następczy, tzn. może dotyczyć tylko aktów normatywnych, które już zostały ustanowione i, albo już nabrały mocy obowiązującej. Tylko wyjątkowo kontrola norm może przybrać charakter prewencyjny (uprzedni), jedynym podmiotem uprawnionym do jej inicjowania jest Prezydent RP: 1). Dotyczyć to może ustaw już uchwalonych przez Izby i przedstawionych Prezydentowi do podpisania. Prezydentowi przysługuje weto ustawodawcze – czyli może odmówić podpisania ustawy i skierować ją do ponownego rozpatrzenia przez Sejm, albo też może wystąpić do TK z wnioskiem o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją – w tej sytuacji TK w pełnym składzie orzeka o konstytucyjności ustawy, a jego orzeczenie ma charakter wiążący. Prezydent musi podpisać ustawę uznaną za zgodną z Konstytucją, lub musi odmówić podpisania ustawy uznanej w całości za niezgodną z Konstytucją. 2). Dotyczyć to może umów międzynarodowych przedstawionych Prezydentowi do ratyfikacji. Jeżeli TK orzeknie, że umowa jest niezgodna z Konstytucją, to obowiązkiem Prezydenta będzie odmowa jej ratyfikacji. 157. Inicjatywa kontroli konstytucyjności norm przed Trybunałem Konstytucyjnym. Inicjatywa kontroli może przybierać 2 formy proceduralne: - inicjatywy konkretnej (pytań prawnych), - inicjatywy abstrakcyjnej (wniosków). Inicjatywa konkretna musi być zawsze związana z konkretną sprawą toczącą się przed sądem. Podczas rozpoznania sprawy przez sąd może pojawić się wątpliwość co do zgodności z Konstytucją przepisu prawnego, który ma być podstawą rozstrzygnięcia sądowego. Wtedy sąd może przedstawić TK odpowiednie pytania prawne, co powoduje zawieszenie postępowania aż do wydania orzeczenia przez TK. Takie uprawnienie należy wyłącznie do sądu, a strony mogą jedynie wnosić do sądu o postawienie takiego pytania, ale decyzja zawsze pozostaje w gestii sądu orzekającego. Musi też być spełniona przesłanka relewantności – pytaniem prawnym można objąć tylko przepis, który ma być podstawą rozstrzygnięcia sprawy. Po wydaniu orzeczenia przez TK, postępowanie zostaje podjęte, a sprawę rozstrzyga się zgodnie z tym orzeczeniem. Natomiast inicjatywa abstrakcyjna jest podejmowana w oderwaniu od konkretnych przypadków stosowania kwestionowanego aktu czy normy; jej wykonanie wynika z ogólnej troski o stan praworządności w państwie lub z ogólnego interesu wnioskodawcy. Tym samym jednak musi być ograniczony krąg podmiotów uprawnionych do występowania z wnioskiem o zbadanie zgodności aktu czy normy z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą. 158. Postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Postępowanie przed TK nawiązuje do wzorów postępowania sądowego, a w sprawach nieuregulowanych odrębnie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu Postępowania Cywilnego. Trybunał rozpatruje sprawy w składach 5-osobowych gdy chodzi o kontrolę ustawy lub umowy międzynarodowej – lub w 3-osobowych, gdy chodzi o kontrolę aktu podustawowego. Składy orzekające są wyznaczane przez Prezesa TK odpowiednio do kolejności wpływu spraw. 48 Każda sprawa może być rozpatrzona w pełnym składzie tzn. 9 sędziów, jeżeli wynika to ze szczególnej zawiłości sprawy, a zwłaszcza gdy orzeczenie może spowodować konieczność dokonania nakładów finansowych. Uczestnikami postępowania są: wnioskodawca – tj. podmiot, który złożył pytanie prawne; organ, który wydał zakwestionowany akt normatywny oraz Prokurator Generalny. Sprawy z wniosków lub pytań prawnych zawsze muszą być rozpoznane na rozprawie. Po zamknięciu rozprawy skład orzekający udaje się na naradę i wydaje orzeczenie, które musi zapaść większością głosów. Orzeczenie składa się: z sentencji wskazującej rozważne przepisy i określającej, czy są one wzajemnie zgodne lub niezgodne i w jakim zakresie; oraz z uzasadnienia rozstrzygnięcia sprawy. Wnioski o wszczęcie postępowania przed TK zgłaszać mogą różnorodne podmioty. W zakresie kontroli konstytucyjności prawa, obowiązuje klasyfikacja na podmioty uprawnione generalnie: Prezydent RP, Marszałek Sejmu i Senatu, Prezes RM, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes NSA, Prokurator Generalny, Prezes NIK i RPO. Druga grupa to podmioty uprawnione szczegółowo: organy jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, również Kościoły i związki wyznaniowe. 160. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych przez Trybunał Konstytucyjny. Istotą sporu kompetencyjnego jest rozbieżność stanowisk co do zakresu kompetencji stron tego sporu. Zawsze jest to postępowanie polegające na rozsądzaniu sprzecznych stanowisk zajmowanych przez strony. Spór kompetencyjny może dotyczyć tylko rozbieżności stanowisk co do kompetencji centralnych konstytucyjnych organów państwa (art. 189 K); nie można więc w tej procedurze rozsądzać sporów między organami centralnymi a lokalnymi (tzw. spory pionowe), ani sporów między organami centralnymi, które nie mają charakteru organów konstytucyjnych. Spór kompetencyjny może mieć charakter pozytywny, gdy dwa (lub więcej) centralne organy konstytucyjne państwa uznają się za właściwe do rozstrzygnięcia tej samej sprawy, bądź wydadzą w niej rozstrzygnięcie; lub negatywny, gdy dwa (lub więcej) centralne organy konstytucyjne państwa uznają się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy.. Inicjatywa postępowania w sprawie sporu kompetencyjnego należy do Prezydenta RP, Marszałków Sejmu i Senatu, Premiera, I Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesa NSA i Prezesa NIK. Postępowanie toczy się zawsze przed pełnym składem Trybunału, rozstrzygnięcie zapada w formie postanowienia i ogłaszane jest w Monitorze Polskim. 161. Skład i zadania Trybunału Stanu. Art. 199 K. 1). Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, 2 z - ców przewodniczącego i 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu. Zastępcy przewodniczącego Trybunału oraz co najmniej połowa członków TS powinni mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego. 2). Przewodniczącym TS jest I Prezes Sądu Najwyższego. 3). Członkowie TS w sprawowaniu funkcji sędziego TS są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Przewodniczącym TS jest z urzędu I Prezes Sądu Najwyższego. 49 Cały skład TS jest wybierany przez Sejm spoza grana posłów i senatorów na okres jego kadencji, z tym że zachowują swoje kompetencje do czasu wyboru nowego składu Trybunału. W przypadku skrócenia kadencji Sejmu, jednoczesnemu skróceniu ulega kadencja TS. Funkcja członka TS ma charakter honorowy, a więc jest sprawowana nieodpłatnie. Osoby wchodzące w skład TS są w sprawowaniu funkcji sędziowskich niezawisłe i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Członkom TS przysługuje też immunitet i nietykalność. Członkowie TS wykonują równocześnie pracę zawodową w innym miejscu i w tym charakterze nie przysługują im bezpośrednie gwarancje niezawisłości. Zadaniem TS jest orzekanie, czy konkretne czyny wskazanych osób stanowiły naruszenie prawa, ale również w niektórych sytuacjach TS działa jako sąd karny. Za naruszenie Konstytucji lub ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem – odpowiedzialność konstytucyjną przed TS ponoszą m.in.: Prezydent RP, członkowie RM, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT. 162. Zakres odpowiedzialności konstytucyjnej (TS). Istota odpowiedzialności konstytucyjnej – polega na pociągnięciu do odpowiedzialności prawno – karnej osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie, za naruszenie przez te osoby Konstytucji bądź ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania (zakres przedmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej). Art. 198 K.: 1). Odpowiedzialność konstytucyjną przed TS ponoszą Prezydent RP, Prezes RM oraz członkowie RM, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT, a także osoby, którym Prezes RM powierzy kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. 2). Odpowiedzialność konstytucyjną przed TS ponoszą również posłowie i senatorowie w zakresie określonym w art. 107. 3). Rodzaje kar orzekanych przez TS określa ustawa. Zakres podmiotowy odpowiedzialności konstytucyjnej jest rozbudowany: - Prezydent – odpowiada za delikt konstytucyjny, jak i za pospolite przestępstwo; - Prezes RM oraz członkowie RM – odpowiadają za delikt konstytucyjny i za pospolite przestępstwo popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem; - Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie KRRiT, Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, posłowie i senatorowie – ponoszą odpowiedzialność za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo za nabywanie tego majątku. Zakres przedmiotowy tej odpowiedzialności to naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania. Chodzi tu o czyny wykazujące: - naruszenie Konstytucji lub ustawy, - mające zawiniony charakter, - popełnione przez osoby w zakresie swego urzędowania, - nie stanowiące przestępstwo. 163. Postępowanie w sprawie odpowiedzialności konstytucyjnej. Procedura, w której realizowana jest odpowiedzialność konstytucyjna, obejmuje 5 zasadniczych stadiów: 1) zgłoszenie wstępnego wniosku, 2) postępowanie w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej, 50 3) postawienie w stan oskarżenia, 4) rozpoznanie sprawy przez TS w I instancji 5) rozpoznanie sprawy przez TS w II instancji. Procedura ta jest inna w stosunku do Prezydenta, a inna w stosunku do pozostałych osób, o których mowa w art. 198. (Decyzja o postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia należy do Zgromadzenia Narodowego, a pozostałych osób do Sejmu.) Trzy pierwsze stadia postępowania rozgrywają się w Parlamencie. Wstępny wniosek – jest to inicjatywa zobowiązująca Sejm (Zgromadzenie Narodowe) do rozpatrzenia – w sformalizowanej procedurze – zasadności postawienia osoby w stan oskarżenia w oparciu o sformułowane we wniosku zarzuty. Kompletność wniosku bada Marszałek Sejmu, który może go zwrócić wnioskodawcy w celu uzupełnienia. Wniosek wstępny musi więc zawierać uzasadnienie, wskazywać osobę mającą podlegać odpowiedzialności, określać zajmowane przez nią stanowisko oraz zarzut wraz ze wskazaniem przepisów Konstyt. lub ustawy, które zostały naruszone. Wniosek prawidłowo zgłoszony jest kierowany przez Marszałka Sejmu do Sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Postępowanie w Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej – w postępowaniu przed komisją stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu Postępowania Karnego. Przewodniczący daje możliwość osobie postawionej w stan oskarż4enia, złożenie pisemnych wyjaśnień i środków dowodowych. Na podstawie zgromadzonego materiału Komisja ustala sprawozdanie wraz wnioskiem o postawienie danej osoby w stan oskarżenia, bądź o umorzenie postępowania w sprawie. Postawienie w stan oskarżenia – następuje w drodze podjęcia odpowiedniej uchwały przez Zgromadzenie Narodowe, jeżeli chodzi o Prezydenta konieczne jest uzyskanie większości głosów(przynajmniej 374 głosów), członków ZN, a w przypadku członka RM uzyskanie przynajmniej 276 głosów, czyli 3/5 ustawowej liczby posłów. Postawienie danej osoby w stan oskarżenia powoduje zawieszenie w sprawowaniu w dniu urzędu. Podejmując uchwałę o postawienie w stan oskarżenia ZN lub Sejm wybiera spośród swoich członków 2 oskarżycieli. Postępowanie przed TS – ma charakter dwuinstancyjny. W I instancji TS orzeka w składzie 5-cio osobowym, a w II instancji w składzie 7-mio osobowym, wyłączeni są oczywiście sędziowie orzekający w I instancji. Przyjęto zasadę ustalania składów przez losowanie. Rozprawa ma charakter jawny, chyba że wzgląd na bezpieczeństwo Państwa lub ochronę tajemnicy państwowej wymaga uchylenia jawności. Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony i wszystkie wynikające z tego prawa gwarancje proceduralne. 164. System kar stosowanych przez TS. TS – jest organek orzekającym i jak sąd nie wykonuje swej funkcji z urzędu, lecz na wniosek uprawnionego organu. Za czyny będące deliktami konstytucyjnymi TS może orzec następujące kary: 1) utratę biernego i czynnego prawa wyborczego w wyborach do Sejmu, Senatu, samorządowych i na urząd Prezydenta; 2) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk w organach państwowych lub organizacjach społecznych (na okres od 2 lat – lub na stałe); 3) utratę wszystkich lub niektórych orderów lub odznaczeń oraz (na okres 2 do 10 lat) zdolności do ich uzyskania. 51 Jeżeli natomiast czyn wypełnia znamiona przestępstwa TS wymierza kary przewidziane w ustawach karnych.
