Rola instrumentów pochodnych w ograniczaniu zmienności
advertisement
Bogusław Wacławik Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie ROLA INSTRUMENTÓW POCHODNYCH W OGRANICZANIU ZMIENNOŚCI WYNIKÓW FINANSOWYCH PRZEDSIĘBIORSTW 1. Wprowadzenie Rynkowy proces gospodarowania wymusza na przedsiębiorstwach generowanie zysków w celu ich dalszej egzystencji rynkowej oraz jednocześnie w celu umożliwienia im dalszego rozwoju. Również, co istotne, należy wskazać, że kategoria zysku księgowego nie jest tożsama z kategorią zysku ekonomicznego. Jednak uzyskanie dobrych wyników finansowych jest często dość trudne do osiągnięcia, gdyż rynkowe gospodarowanie charakteryzuje znaczna turbulentność (zmienność) warunków rynkowych. Dlatego też osoby odpowiedzialne za zarządzanie finansami przedsiębiorstw, w tym kształtowanie struktury kapitałowej tych podmiotów, muszą bezwzględnie zarządzać ryzykiem finansowym, jak również profilem ryzyka przedsiębiorstwa (muszą ustawicznie korygować, w tym kształtować w pewnym stopniu ten profil). Jednym z głównych narzędzi służących zarządzaniu ryzykiem finansowym w przedsiębiorstwie jest wykorzystanie instrumentów pochodnych (derywatów). Autor uważa, że zasadne jest twierdzenie, iż współcześnie instrumenty finansowe (w tym zaliczane do nich instrumenty pochodne) w sposób jednoznaczny można postrzegać jako nierozłączny element gospodarki rynkowej, a w szczególności szeroko rozumianych rynków finansowych. Stwierdzenie to ma swoje bezpośrednie odzwierciedlenie w obserwowanych w praktyce życia gospodarczego coraz bardziej zintensyfikowanych oraz postępujących procesach transferu środków finansowych, kapitałów czy ryzyka (odbywającego się za pomocą derywatów) w różnego rodzaju formach instrumentów finansowych temu służących (Wacławik, 2014, s. 136). Na podstawie przeprowadzonej analizy sprawozdań finansowych krajowych przedsiębiorstw notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie oraz raportów Głównego Urzędu Statystycznego pt. ,,Instrumenty finansowe przedsiębiorstw niefinansowych” za lata 2008–2013, autor 438 Bogusław Wacławik niniejszego artykułu uważa, że w Polsce od kilku lat rośnie dość znacząco wykorzystywanie derywatów przez krajowe przedsiębiorstwa, a tym samym autor stawia tezę, że w związku z tym również rachunkowość instrumentów pochodnych zaczyna być stopniowo tym samym coraz bardziej immanentnym oraz jednocześnie dość istotnym elementem rachunkowości przedsiębiorstw. Do głównych celów artykułu należą: – po pierwsze, przedstawienie pokrótce ważniejszych kwestii związanych z instrumentami pochodnymi, – po drugie, przedstawienie ważniejszych zmian w odniesieniu do instrumentów pochodnych nowego Międzynarodowego Standardu Sprawozdawczości Finansowej nr 9 Instrumenty finansowe, – po trzecie, zaprezentowanie stopnia wykorzystania derywatów przez krajowe przedsiębiorstwa oraz omówienie roli, jaką spełniają instrumenty pochodne w stabilizowaniu wyników finansowych przedsiębiorstw. 2. Geneza, istota oraz funkcje instrumentów pochodnych W literaturze przedmiotu wskazuje się, że historia powstania instrumentów pochodnych (derywatów1, derivatives) sięga czasów dalekiej starożytności (Pawłowski, 2011 s. 49). Tym samym również korzeni rynków terminowych, tj. rynków, na których przedmiotem obrotu są te instrumenty, należy upatrywać w tym samym okresie, a początkowy rozwój tych rynków wynikał przede wszystkim: ,,z konieczności sprostania potrzebom producentów żywności i kupców” (Hull, 1999, s. 2). W Europie jedną z pierwszych giełd towarowych, na której pojawiły się derywaty, była giełda w Amsterdamie (Holandia), na której w latach 30. XVII wieku zaczęto handlować pierwszymi kontraktami terminowymi (Kraszewska, 2012, s. 18). Jednakże na znacznie większą skalę instrumenty pochodne pojawiły się na rynkach finansowych oraz towarowych współczesnego świata dopiero w drugiej połowie lat 70. XX wieku. Główną przyczyną wzrostu zainteresowania derywatami w tamtym okresie był obserwowany znaczący wzrost zmienności cen kursów walutowych, stóp procentowych, instrumentów finansowych, towarów czy surowców. Należy stwierdzić, że m.in. wzrost zmienności cen instrumentów finansowych oznacza tym samym dla inwestora zwiększenie ryzyka inwestycyjnego. 1 Należy stwierdzić że w warunkach polskich termin derywaty nie przyjął się na szerszą skalę – tak w języku potocznym, jak również w literaturze przedmiotu – i na co dzień stosuje się termin instrumenty pochodne. Rola instrumentów pochodnych w ograniczaniu zmienności… 439 Również, co ważne, od lat 70. XX wieku do teraz nastąpił gigantyczny wzrost wykorzystywania przez podmioty rynkowe tych instrumentów. Dodatkowo praktyka rynkowa wykształciła, na przestrzeni blisko tych pięćdziesięciu lat, szereg nowego rodzaju instrumentów pochodnych. Niewątpliwie należy również w tym miejscu przytoczyć bardzo trafne słowa Anny Zielińskiej-Głębockiej (2012, s. 110), która stwierdza, że: ,,rosnąca rola kontraktów terminowych i instrumentów pochodnych na rynku surowców mineralnych i rolnych jest innowacją przynoszącą pozytywne i negatywne efekty. Skutki pozytywne to większy poziom bezpieczeństwa cenowego dla podmiotów dokonujących transakcji, natomiast skutki negatywne to coraz więcej transakcji spekulacyjnych, w których kontrakty surowcowe są traktowane podobnie jak lokaty w aktywa finansowe, co może prowadzić do nieuzasadnionych zwyżek cen, zwłaszcza w okresach zawirowań na rynkach finansowych i kryzysów gospodarczych. Zjawisko tego typu jest obserwowane w sytuacji turbulencji na rynkach po kryzysie lat 2008–2009, kiedy rosły gwałtownie ceny złota, srebra, innych metali, ropy naftowej i surowców rolnych”. Najogólniej rzecz ujmując, instrument pochodny zdefiniować można jako instrument finansowy, a więc kontrakt, który będzie regulował zależność finansową między jego wystawcą a nabywcą i którego wartość zależeć będzie od wartości innego instrumentu finansowego nazywanego instrumentem bazowym czy też inaczej podstawowym (underlying instruments), a na który to instrument bazowy został wystawiony instrument pochodny. Jak wskazuje Krzysztof Jajuga, istota zabezpieczania się przed ryzykiem rynkowym, a dokładniej rzecz ujmując, przed ryzykiem finansowym za pomocą instrumentów pochodnych, wygląda w uproszczeniu następująco (Jajuga, 2009, s. 6): – ryzyko rynkowe objawia się poprzez zmienność wartości instrumentu podstawowego, – zmienność wartości instrumentu podstawowego oznacza zmienność wartości instrumentu pochodnego, – instrument pochodny konstruuje się w taki sposób, aby niekorzystnym zmianom wartości instrumentu podstawowego towarzyszyły korzystne (tj. przeciwne co do kierunku) zmiany wartości instrumentu pochodnego, – w ten sposób straty z tytułu instrumentu podstawowego są rekompensowane dochodami z tytułu instrumentu pochodnego. W literaturze przedmiotu wskazuje się na trzy główne (zasadnicze) cele wykorzystywania instrumentów pochodnych, tj.: – zabezpieczenie przed ryzykiem, – spekulację, – arbitraż. 440 Bogusław Wacławik Z punktu widzenia jednostek gospodarczych (przedsiębiorstw) najważniejszą funkcją, jaką mają spełniać instrumenty pochodne, jest zabezpieczenie (hedging). Działania zabezpieczające przy wykorzystaniu instrumentów pochodnych w przedsiębiorstwie polegają na zawarciu przez przedsiębiorstwo takiego instrumentu pochodnego, który spowoduje zminimalizowanie wpływu określonego rodzaju ryzyka finansowego (np. ryzyka walutowego) na wyniki prowadzonej działalności operacyjnej jednostki. Zasadniczym celem zabezpieczenia jest z jednej strony znaczące ograniczenie niepewności związanej z przyszłą działalnością, a z drugiej strony zapewnienie przedsiębiorstwu osiągnięcia progu rentowności (Ożga, 2012, s. 130). Bardzo często instrumenty pochodne są również wykorzystywane przez uczestników rynków finansowych czy towarowych do spekulacji. Przy czym w przypadku przedsiębiorstw zawieranie tego rodzaju transakcji jest niewskazane z ekonomiczno-finansowego punktu widzenia. Dla przykładu w warunkach polskich jeszcze nie tak dawno poważne problemy finansowe przeżywały krajowe przedsiębiorstwa eksportowe, które zaangażowały się w tzw. toksyczne opcje walutowe. Dość znaczący odsetek tych przedsiębiorstw próbował również na drodze prawnej dochodzić swoich roszczeń od wystawców tych instrumentów, gdzie przedsiębiorstwa te przed sądami powoływały się m.in. na klauzulę rebus sic stantibus2. 2 Klauzula rebus sic stantibus (nazywana również w doktrynie prawniczej dużą klauzulą rebus sic stantibus) zawarta jest w art. 3571 Kodeksu cywilnego i stanowi, że ,,jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidziały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym”. W związku z tym na przykładzie polskich eksporterów zaangażowanych w tzw. toksyczne opcje walutowe istnieje teoretyczna możliwość powołania się przez te przedsiębiorstwa na zapis tej klauzuli w celu np. rozwiązania tych umów przez sąd. Jednak w literaturze prawniczej nie wskazuje się jednoznacznie, że powołanie się przez polskich eksporterów na wymienioną klauzulę rozwiąże ich poważne problemu finansowe. Szerzej na temat możliwości powołania się krajowych eksporterów na klauzulę rebus sic stantibus można przeczytać w opracowaniu: E. Szlachetka, P. Stykowski, Klauzule rebus sic stantibus w Kodeksie cywilnym jako podstawa wzruszenia umów opcji walutowych, ,,Monitor Prawniczy”, 2009, nr 18, s. 982–991. Również przegląd zapadłych i często już prawomocnych wyroków sądowych dotyczących umów związanych z opcjami walutowymi skłania do stwierdzenia, że rozwiązanie tych umów – które w wielu przypadkach spowodowały znaczące problemy finansowe przedsiębiorstw eksportowych i być może często również przedsiębiorcy ci nie byli w stanie racjonalnie ocenić ryzyka wiążącego się z tymi umowami podczas ich podpisywania – jest trudne nawet przez sąd orzekający. Jednak w ocenie autora wnioski powodów niewątpliwie były w głównej mierze pisane przez adwokatów (tj. prawników), często być może bez konsultacji ze specjalistami znającymi się na ekonomii, a zwłaszcza finansach, przez co niewykluczone, że umotywowanie tych pozwów było skąpe w treść ekonomiczno-finansową, na której to treści mógłby się oprzeć sąd. Rola instrumentów pochodnych w ograniczaniu zmienności… 441 Kolejną funkcją jest arbitraż. Arbitraż ,,polega na jednoczesnym dokonaniu transakcji kupna i sprzedaży tego samego aktywu (instrumentu) na dwóch rożnych rynkach”. W rezultacie podmiot może osiągnąć natychmiastowy zysk bez ponoszenia nadmiernego ryzyka. Arbitraż jest również bardzo ważnym elementem nowoczesnej teorii finansów, gdyż większość stosowanych w praktyce modeli rynków finansowych zakłada brak możliwości arbitrażu. Zastosowanie arbitrażu przy wykorzystaniu instrumentów pochodnych ,,występuje wtedy, gdy podmiot dokonuje dwóch lub większej liczby transakcji z zastosowaniem instrumentów pochodnych i instrumentów podstawowych w celu uzyskania dochodu bez ponoszenia ryzyka i bez dodatkowych nakładów” (Jajuga, 2009, s. 4). 3. Ważniejsze założenia nowego MSSF 9 Instrumenty finansowe w zakresie rachunkowości instrumentów pochodnych Na wstępie należy wskazać, że jeszcze w 1996 roku, tj. przed wprowadzeniem obecnie obowiązujących przepisów prawa bilansowego dotyczących instrumentów finansowych, Komitet Międzynarodowych Standardów Rachunkowości (IASC – International Accounting Standards Committee) stwierdził m.in., że u podstaw (źródeł) potrzeby dokonania zmian rachunkowości instrumentów finansowych leżały fundamentalne zmiany, które zachodziły na międzynarodowych rynkach finansowych oraz że obowiązujące w tamtym okresie zasady rachunkowości odnośnie do instrumentów finansowych nie dotrzymywały kroku potrzebom informacyjnym uczestników rynków finansowych. Niewątpliwie obowiązujące obecnie regulacje instrumentów finansowych, które zawarte są przede wszystkim w Międzynarodowym Standardzie Rachunkowości nr 39, są dość często trudne do zrozumienia, interpretacji, w tym również sprawiają często dużo kłopotów natury praktycznej. Nadto regulacje te są w niektórych konkretnych przypadkach często bardzo złożone. Nowy MSSF 9 wprowadza szereg istotnych zmian w stosunku do obecnie obowiązujących zapisów MSR 39. Pierwszą ważniejszą zmianą jest zastąpienie przez MSSF 9 jednym modelem, który przewiduje wyłącznie dwie kategorie klasyfikacji (tj. zamortyzowany koszt i wartość godziwą), modeli klasyfikacji i wyceny, które obowiązują obecnie w ramach MSR 39. Jedną z ważniejszych kwestii nowego standardu w odniesieniu do instrumentów pochodnych jest zniesienie wymogu wydzielania wbudowanych instrumentów pochodnych od bazowego (podstawowego) instrumentu 442 Bogusław Wacławik finansowego. Jednak standard wymaga, aby kontrakt hybrydowy był w całości klasyfikowany według wartości godziwej lub według zamortyzowanego kosztu. Niewątpliwie większość kontraktów hybrydowych, gdzie kontrakt podstawowy jest aktywem finansowym, będzie więc wyceniania w całości według wartości godziwej (PricewaterhouseCoopers, 2009/2010, s. 1). Nowy MSSF wymaga również wyceny wszystkich instrumentów pochodnych w wartości godziwej. Standardem objęte są również instrumenty pochodne rozliczane w formie przekazania instrumentów nienotowanych na giełdzie, choć w ograniczonych przypadkach koszt może stanowić odpowiednie przybliżenie wartości godziwej (Skoczek-Spychała, 2011, s. 644). Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości wydała również projekt nowych wytycznych dotyczących rachunkowości zabezpieczeń, które to wytyczne staną się jednocześnie integralną częścią MSSF 9. Co do zasady rada zostawiła dotychczasowy podział na trzy główne rodzaje rachunkowości zabezpieczeń, tj. zabezpieczenie przepływów pieniężnych, zabezpieczenie wartości godziwej oraz zabezpieczenie inwestycji w aktywach netto. Istotną zmianą, na którą należy zwrócić uwagę, jest rezygnacja z przeprowadzania testu skuteczności powiązania zabezpieczającego, który zastąpiono zasadą tzw. powiązania ekonomicznego. Przy czym nie wymaga się już retrospektywnej oceny skuteczności zabezpieczenia. Jednak nowe wymagania dotyczące skuteczności, które warunkują możliwość stosowania rachunkowości zabezpieczeń, są następujące (tamże): – instrument zabezpieczający musi być ekonomicznie powiązany z pozycją zabezpieczaną, – wpływ ryzyka kredytowego nie powinien być czynnikiem dominującym w całokształcie zmian wartości wynikających z tego powiązania, – wskaźnik zabezpieczenia powinien odzwierciedlać faktyczny nominał instrumentu zabezpieczającego wykorzystywanego do zabezpieczania faktycznego (pod warunkiem że nie jest to celowa próba uzyskania nieprawidłowego wyniku rachunkowego). 4. Stopień wykorzystania derywatów przez przedsiębiorstwa W literaturze przedmiotu można doszukać się kilku opracowań dotyczących zakresu wykorzystywania instrumentów pochodnych przez przedsiębiorstwa. Dodatkowo należy wskazać, że oprócz ww. opracowań o charakterze naukowym można znaleźć również specjalistyczne raporty rynkowe, które zostały opracowane przez prestiżowe instytucje czy stowarzyszenia. Dla przykładu z danych zawartych w raporcie rynkowym Rola instrumentów pochodnych w ograniczaniu zmienności… 443 z 2009 roku wydanym przez International Swaps and Derivatives Association Inc. (ISDA) wynika, że blisko 94% największych światowych przedsiębiorstw używało instrumentów pochodnych w celu zarządzania ryzykiem finansowym3. Znaczna część tych opracowań skupia się przede wszystkim na wskazaniu przesłanek wykorzystania instrumentów pochodnych, w tym również wpływu zabezpieczeń na rynkową wartość przedsiębiorstwa. Również w niektórych opracowaniach można doszukać się informacji na temat stopnia wykorzystywania derywatów przez przedsiębiorstwa z poszczególnych krajów. Należy również zaznaczyć, że głównym problemem przy porównywaniu tych danych jest fakt, że dane tam zawarte pochodzą z różnych okresów (z różnych lat), często z dość odległych4. Jednak dane te mogą stanowić punkt odniesienia (wyjścia), jeżeli chodzi o wskazanie ogólnej tendencji wykorzystywania instrumentów pochodnych przez przedsiębiorstwa. W przypadku krajów wysoko rozwiniętych ekonomicznie (np. USA, Niemcy, Japonia) stopień wykorzystywania instrumentów pochodnych przez przedsiębiorstwa sięga zazwyczaj ponad 50% globalnej liczby przedsiębiorstw z tych krajów. W 1998 roku około 57% największych amerykańskich przedsiębiorstw wykorzystywało instrumenty pochodne. Obecnie odsetek ten jest zbliżony do tamtego okresu. Dla porównania w Niemczech odsetek ten wynosił w latach 90. XX wieku aż 78% (Ożga, 2012, s. 135). Jednak należy wskazać, że dość trudno odnieść te dane do teraźniejszości, m.in. przez fakt, że brak jest w literaturze aktualnych danych o stopniu wykorzystania derywatów przez przedsiębiorstwa z Niemiec. Dodatkowo należy wskazać, że Niemcy przyjęły 1 stycznia 1999 roku wspólną europejską walutę (euro). Jak się wydaje, przyjęcie wspólnej waluty spowodowało, choć częściowo, wyeliminowanie ryzyka walutowego wynikającego z transakcji z przedsiębiorstwami ze strefy euro, autor uważa, że tym samym zmniejszył się w pewnym stopniu odsetek przedsiębiorstw stosujących instrumenty pochodne w tym kraju. W przypadku Japonii około 56% przedsiębiorstw stosuje instrumenty pochodne. W latach 2005–2009 wśród 204 przedsiębiorstw z sektora niefinansowego, które wchodziły w skład indeksu Nikkei 225 odsetek spółek, które wykorzystywały instrumenty pochodne, wahał się w zakresie od 50% do 63% (Yosano, Lantana, 2010). Tym samym można powiedzieć, że w porównaniu z USA i Niemcami jest to znacznie mniejszy udział. W przypadku Wielkiej Brytanii, na podstawie analizy przeprowadzonej wśród 500 największych spółek brytyjskich notowanych na London Stock Exchange, www.isda.org/press/press042309der.pdf. Brak jest w literaturze przedmiotu kompleksowego opracowania na temat wykorzystywania instrumentów pochodnych przez przedsiębiorstwa z różnych krajów. 3 4 444 Bogusław Wacławik w 2002 roku blisko 67% z tych spółek było zaangażowanych w transakcje związane z wykorzystywaniem derywatów (Ożga, 2012, s. 135; Judge, 2003). W przypadku Polski w 2010 roku wśród przedsiębiorstw notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych około 32% tych jednostek wykorzystywało instrumenty pochodne (Ożga, 2012, s. 137). Jak można zauważyć, stopień wykorzystania derywatów przez spółki notowane na warszawskiej giełdzie jest zbliżony do pozostałych krajów rozwijających się. Również przedsiębiorstwa z krajów rozwijających się stosują instrumenty pochodne w znacznie mniejszym stopniu niż te z krajów rozwiniętych gospodarczo. Można również stwierdzić, że spółki notowane na warszawskiej giełdzie nie odbiegają znacząco od innych krajów rozwijających się pod względem stosowania instrumentów pochodnych. 5. Rola instrumentów pochodnych w stabilizowaniu wyników finansowych Główną przesłanką wykorzystywania instrumentów pochodnych przez przedsiębiorstwa jest zabezpieczenie się przed zmianami cen, a więc celem stosowania instrumentów pochodnych jest zapewnienie sobie przez te jednostki przewidywanych wartości przyszłych przychodów finansowych (przepływów pieniężnych). Tym samym doprowadza to do zapewnienia przedsiębiorstwu znacznego ograniczenia fluktuacji (zmienności) osiąganych wyników finansowych. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że stosowanie instrumentów pochodnych przyczynia się do ograniczenia zmienności wyników finansowych (Beneda, 2013; Fiechter, 2011). Należy jednak pamiętać, że wynik finansowy przedsiębiorstwa jest ustalany w zgodzie z nadrzędnymi zasadami rachunkowości, m.in. w zgodzie z zasadą memoriału, która stanowi, że: ,,w księgach rachunkowych jednostki należy ująć wszystkie osiągnięte, przypadające na jej rzecz przychody i obciążające ją koszty związane z tymi przychodami dotyczące danego roku obrotowego, niezależnie od terminu ich zapłaty”5. Zgodnie z tą zasadą skutki transakcji i innych zdarzeń ujmuje się w księgach rachunkowych z chwilą ich wstąpienia, a nie w momencie wpływu lub wypływu środków pieniężnych. Sprawozdanie finansowe sporządzone zgodnie z tą zasadą dostarcza użytkownikom nie tylko informacji o przeszłych, tj. minionych transakcjach pociągających za wypływ lub wpływ środków pieniężnych, ale również zawiera informacje o przyszłych zobowiązaniach jednostki do zaArt. 6 ust. 1 Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U. z 1994 r., nr 121, poz. 591 ze zm.). 5 Rola instrumentów pochodnych w ograniczaniu zmienności… 445 płaty środków pieniężnych oraz jednocześnie o zasobach odpowiadających środkom pieniężnym, które jednostka ma otrzymać w przyszłości. Dodatkowo należy dodać, że wynik finansowy jednostki, ustalony zgodnie z tą zasadą, nie może być tylko wyłącznie jedynym miernikiem oceny działalności przedsiębiorstwa. Ograniczenie w przedsiębiorstwie wahań wykazywanych przepływów pieniężnych oraz osiągnięcie przez menedżerów ograniczenia zmienności wyników finansowych poprzez zastosowanie instrumentów pochodnych, bez wątpienia będzie skutkowało m.in. zwiększoną zdolnością kredytową przedsiębiorstwa, a tym samym rynkowy standing przedsiębiorstwa zostanie podwyższony, co przełożyć się może np. na zwiększenie możliwości pożyczkowych. Stosowne przez przedsiębiorstwa instrumenty pochodne w długim okresie przyczyniają się do wygładzenia amplitudy wahań wyników finansowych. W tym miejscu należy dodać również, że ważną kwestią jest wycena instrumentów pochodnych i odnoszenie jej skutków (tj. zmian wartości godziwej) na wynik finansowy. Skutki wyceny derywatów będą wpływały na wynik finansowy przedsiębiorstwa w poszczególnych okresach sprawozdawczych. Dlatego też należy stwierdzić, że stosowanie przez przedsiębiorstwo zasad rachunkowości zabezpieczeń będzie skutkowało jeszcze większym ograniczeniem zniekształcenia oraz fluktuacji wyniku finansowego przedsiębiorstwa szczególnie w okresach sprawozdawczych, w których przedmiot zabezpieczenia nie jest wykonywany (realizowany). Stosowanie rachunkowości zabezpieczeń będzie tym samym również odzwierciedlało biznesowy sens zabezpieczenia, co niewątpliwie przyczyni się również do przewidywalności i przejrzystości wyniku finansowego. W przypadku stosowania przez przedsiębiorstwo wyłącznie ,,ogólnych” zasad rachunkowości instrumentów pochodnych, w okresach sprawozdawczych, w których przedmiot zabezpieczenia nie jest wykonywany, będzie tym samym mogło dochodzić do znacznych zniekształceń wyniku finansowego, w przypadku posiadania przez przedsiębiorstwo znaczącej ekspozycji. Sytuacja taka nie będzie miała miejsca w przypadku, gdy przedsiębiorstwa będą stosowały wspomniane już zasady rachunkowości zabezpieczeń. Należy również wskazać, że stosowanie instrumentów pochodnych przez przedsiębiorstwa przyczynia się również do ich wyższej wyceny rynkowej (Bartman, Brown, Fehle, 2009; Allayannis, Weston, 2001). W literaturze można doszukać się również takich badań pod kątem wpływu stosowania instrumentów pochodnych na rynkową wartość (wycenę) przedsiębiorstw. Badania te za estymator wartości przedsiębiorstwa przyjmowały wskaźnik Q Tobina. W badaniach tych stwierdzona została dodatnia statystyczna zależność między stosowaniem instrumentów pochodnych a wyższą wyceną 446 Bogusław Wacławik przedsiębiorstw stosujących te instrumenty na tle innych przedsiębiorstw, które nie stosowały instrumentów pochodnych. W badaniach tych ukazano, że przedsiębiorstwa stosujące derywaty miały średnio wyższą wycenę rynkową od 2,4% do 4,7% od pozostałych, które nie stosowały hedgingu. 6. Podsumowanie Autor uważa, że zasadne jest twierdzenie, iż wykorzystanie instrumentów pochodnych przez przedsiębiorstwa na przestrzeni zwłaszcza ostatnich lat znacząco wzrosło. Wykorzystanie instrumentów pochodnych przez krajowe przedsiębiorstwa nie odbiega zasadniczo od innych krajów rozwijających się, ale, jak zostało powiedziane, wykorzystywanie derywatów przez krajowe przedsiębiorstwa jest blisko dwukrotnie mniejsze niż w krajach wysoko rozwiniętych. Niewątpliwie stosowanie instrumentów pochodnych przyczynia się w długim okresie do ograniczenia amplitudy wahań wyników finansowych w przedsiębiorstwach, które wykorzystują te instrumenty oraz dodatkowo przedsiębiorstwa te charakteryzują się relatywnie wyższą wyceną rynkową. Jednak, co warte również podkreślenia, znaczące ograniczenie zmienności wykazywanych wyników finansowych przez przedsiębiorstwa stosujące hedging przy wykorzystaniu instrumentów pochodnych będzie możliwe przy zastosowaniu na większą skalę zasad rachunkowości zabezpieczeń. Literatura Allayannis G., Weston J.P. (2001), The Use of Foreign Currency Derivatives and Firm Market Value, „The Review of Financial Studies”, vol. 14, No. 1. Bartman S.M., Brown G.W., Fehle F.R. (2009), International Evidence on Financial Derivative Usage, „Financial Management”, vol. 38, No. 1. Beneda M. (2013), The Impact of Hedging with Derivative Instruments on Reported Earnings Volatility, ,,Applied Financial Economics” No. 23. Berk A. (2006), The use of derivatives in Slovenian non-financial firms: is financial risk already well managed?, „Journal of Economics and Business”, vol. 24, No. 2. Bonham M., Curtis M. i in. (2008), Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej w interpretacjach i przykładach. Tom 8 Instrumenty finansowe, Wydawnictwo Lexis Nexis (część II), Warszawa. Rola instrumentów pochodnych w ograniczaniu zmienności… 447 Fiechter P. (2011), The Effects of the Fair Value Option Under IAS 39 on the Volatility of Bank Earnings, ,,Journal of International Accounting Research”, vol. 10, No. 1. Główny Urząd Statystyczny, Instrumenty finansowe przedsiębiorstw niefinansowych, dane za lata 2008–2013, http://www.stat.gov.pl/gus/rachunki_narodowe_PLK_HTML.htm. Jajuga K. (2009), Instrumenty pochodne, Wydawnictwo Komisji Nadzoru Finansowego oraz CEDUR, Warszawa. Judge A. (2003), Hedging and the Use of Derivatives: Evidence from Uk Non-financial Firms, Helsinki Meetings, EFMA. Kraszewska M. (2012), Neuronowe modele decyzyjne w inwestowaniu w instrumenty pochodne na indeks WIG20 Giełdy Papierów Wartościowych, praca doktorska, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Kraków, winntbg.bg.agh. edu.pl/rozprawy2/10468/full10468.pdf. Martin M.A., Rojas W., Erausquin J.L., Yupanqui D., Vera E. (2009), Derivatives Usage by Nonfinancial Firms in Emerging Markets: the Peruvian Case, „Journal of Economics, Finance and Administrative Science”, vol. 14, No. 27. Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej nr 9 Instrumenty finansowe (2014), [w:] Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce & IFRS, Warszawa. Nison S. (1996), Świece i inne japońskie techniki analizowania wykresów, Wydawnictwo WIG-PRESS, Warszawa. Ożga P. (2012), Instrumenty pochodne w spółkach notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, ,,Gospodarka Narodowa”, nr 4(248). Pawłowski J. (2011), Instrumenty pochodne – dobrodziejstwo czy zagrożenie współczesnej gospodarki, ,,Oeconomia Copernica”, nr 2. PricewaterhouseCoopers (2009/2010), MSSF 9 „Instrumenty finansowe” wprowadza nowe wymogi dotyczące aktywów finansowych, ,,Aktualności MSSF” grudzień 2009/styczeń 2010, www.pwc.pl/pl/aktualnosci-mssf/ifrs_news_80-pol.pdf. Rashad Abdel-Khalik A. (2014), Accounting for Risk, Hedging & Complex Contracts, Routledge, New York. Selvi Y., Turel A. (2010), Derivatives Usage in Risk Management by Turkish NonFinancial Firms and Banks: a Comparative Study, ,,Annales Universitatis Apulensis Series Oeconomica”, No. 2(12). Skoczek-Spychała M. (2011), Zakres problemowy ujmowania instrumentów finansowych według międzynarodowych standardów rachunkowości, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego – Finanse. Rynki Finansowe. Ubezpieczenia”, nr 639. 448 Bogusław Wacławik Sławiński A. (2006), Rynki finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Spyridon K. (2006), Derivatives Usage in Risk Management by Non-financial Firms: Evidence from Greece, MPRA Paper, No. 10945. Szlachetka E., Stykowski P. (2009), Klauzule rebus sic stantibus w Kodeksie cywilnym jako podstawa wzruszenia umów opcji walutowych, ,,Monitor Prawniczy”, nr 18. Szopa A. (2012), Podstawy inżynierii finansowej, Oficyna Ekonomiczna Grupa Wolters Kluwer, Warszawa. Tarczyński W., Zwolanowski M. (1999), Inżynieria finansowa, Wydawnictwo Placet, Warszawa. Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz. U. z 1994 r., nr 121, poz. 591 ze zm. Wacławik B. (2014), Aspekty ekonomiczno-finansowe czynności prawnych, Wydawnictwo ERIDA/Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych, Warszawa. www.isda.org/press/press042309der.pdf Yosano T., Lantara W.N. (2010), Bank-firm Relationship and the Use of Derivatives in Japan, ,,Discussion Paper Series”, Graduate School of Business Administration, Kobe University, Kobe. Zielińska-Głębocka A. (2012), Współczesna gospodarka światowa, Wydawnictwo LEX a Wolters Kluwer business, Warszawa. Streszczenie Współcześnie instrumenty pochodne odrywają coraz większą rolę w zarządzaniu ryzykiem finansowym przedsiębiorstw. W artykule przedstawiono istotę derywatów, główne motywy ich wykorzystania, ważniejsze zmiany w MSSF 9 dotyczące tych instrumentów, ich wykorzystanie przez przedsiębiorstwa oraz wskazanie roli, jaką pełnią w ograniczaniu zmienności wyników finansowych jednostek je stosujących. Słowa kluczowe: instrumenty pochodne, MSR 39, MSSF 9, ograniczanie zmienności, wyniki finansowe. Rola instrumentów pochodnych w ograniczaniu zmienności… 449 The role of derivatives in reducing the volatility of financial results of enterprises Abstract Recently, derivatives divert an increasing role in financial risk management companies. The article presents the essence of derivatives, the main themes of their use, major changes in IFRS 9 relating to these instruments and their use for business and to identify the role they play in reducing the volatility of the financial results of entities that use them. Keywords: derivative instruments, financial results, IAS 39, IFRS 9, reducing the volatility.
