pryncypatu , działalność augusta

Ewa Kajdanowicz
HISTORIA STAROŻYTNEGO RZYMU
POWSTANIE NOWEGO USTROJU - PRYNCYPATU,
DZIAŁALNOŚĆ AUGUSTA
DOJŚCIE AUGUSTA DO WŁADZY.
Zabójcy Cezara uważali się za obrońców republiki. Nadzieje na przywrócenie starego ustroju
okazały się tylko mrzonką. Śmierć Cezara (44 r.p.n.e.) otworzyła tylko okres nowych wojen
domowych, które z krótkimi przerwami trwały do 3O r.p.n.e. Były one bardzo krwawe i
wyniszczyły w znacznym stopniu starą arystokrację. Po zamordowaniu Cezara sytuacja w
Rzymie ułożyła się niekorzystnie dla spiskowców. Konsul Marek Aureliusz, najbliższy
współpracownik dyktatora wygłosił w czasie pogrzebu Cezara porywającą mowę, która stała
się początkiem wielkiej manifestacji. Lud, któremu Cezar w testamencie zapisał znaczne
sumy pieniężne i swoje piękne ogrody nad Tybrem, zwrócił swój gniew przeciw spiskowcom
Musieli oni uchodzić z Rzymu na wschód, gdzie zaczęli szykować się do wojny.
Początkowo panem Rzymu był Marek Aureliusz, ale wkrótce z Grecji przybył do stolicy
dziewiętnastoletni Gajusz Oktawiusz, główny spadkobierca imienia i majątku Cezara. Był to
wnuk siostry dyktatora, który mocą testamentu został adoptowany i zwał się odtąd Caius
Iulius Caesar Octavianus.
„. .. Sam August pisze tylko, że pochodzi z rodu rycerskiego, starego i zamożnego, w którym
pierwszym senatorem był dopiero jego ojciec. Marek Antoniusz zarzuca Augustowi, że
pradziadem jego był wyzwoleniec powroźnik ze wsi Turium, a dziadek trudnił się
wekslarstwem. Niczego więcej nie dowiedziałem się o przodkach Augusta po mieczu.
Ojciec Augusta, Gajus Oktawiusz od wczesnych lat cieszył się powszechnym poważaniem i
wielkie posiadał dostatki. Dziwi mnie więc posądzenie pewnych pisarzy, którzy podają
jakoby miał i on także być wekslerzem, nawet wymieniają go wśród agentów wyborczych i
pośredników politycznych. Wychowany wśród wielkiego dostatku, łatwo osiągał zaszczytne
urzędy i sprawował je wybornie...Lecz tenże sam Antoniusz, gardząc parantelą Augusta
nawet po matce, robi zarzut, że pradziad Augusta jest pochodzenia afrykańskiego i że
prowadził w Arycji sklep z pachnidłami, czy też młyn i piekarnię...August urodził się za
konsulatu M.Tuliusza Cycerona i G.Antoniusza, w dziewiątym dniu przed kalendami
października (23 września 63 r.p.n. e.)...Jako niemowlęciu nadano mu przydomek Turyna,
czy to ku upamiętnieniu pochodzenia jego przodków, czy dlatego, że w okolicy Turium ojciec
Oktawiusz zaraz po jego urodzeniu stoczył pomyślną walkę ze zbiegłymi niewolnikami.
..M.Antoniusz w swych listach często w formie obelgi nazywa go Turynem. Na to August
odpisał tylko, że dziwi go, dlaczego Antoniusz rzuca mu w twarz jako obelgę jego
poprzednie imię...Jako czteroletni chłopiec stracił ojca. W dwunastym roku życia, po śmierci
babki Julii wygłosił na jej pogrzebie mowę pochwalną wobec zgromadzenia. W cztery lata
później wdział togę męską i w czasie triumfu Cezara nad Afryką został hojnie obdarowany
zdobyczą wojenną, chociaż ze względu na wiek w wyprawie jeszcze udziału nie wziął. A gdy
jego dziad wujeczny wyruszył wnet do Hiszpanii przeciw synom G. Pompejusza, August,
choć jeszcze słaby po ciężkiej chorobie podążył za nim drogami osaczonymi przez wroga, z
bardzo szczupłym pocztem, nawet okręt jego uległ rozbiciu. Tym ogromnie zobowiązał
Cezara, który ocenił szybko nie tylko szlachetność jego charakteru, lecz również zaradność w
1
czasie drogi. Po zdobyciu prowincji hiszpańskich Cezar zamyślając wyprawę przeciw
Dakom, a z kolei Partom wysłał go naprzód do Apolonii, gdzie cały czas poświęcał August
pracy umysłowej. Gdy otrzymał wiadomość o morderstwie Cezara i o wyznaczeniu siebie
jako spadkobiercy, wahał się dość długo, czy nie wezwać na pomoc najbliższych legionów,
lecz zaniechał tego zamiaru, jako zbyt gwałtownego i przedwczesnego...”1
Młody Oktawian zaczął działać z wielką energią, choć Antoniusz czynił mu rozmaite
trudności. W powietrzu wisiała wojna domowa między cezarianami. Do wojny tej dążył
niewątpliwie senat od stycznia 43 r.p.n.e.;Cycero wygłaszał płomienne mowy przeciw
Antoniuszowi tzw. filipiki (na wzór mów Demostenesa przeciw Filipowi II. ) Do walki nie
dopuściło jednak wojsko. Dawni żołnierze Cezara służyli zarówno pod wodzą Antoniusza, jak
i w świeżo zwerbowanej armii Oktawiana. Ostatecznie doszło w 43 r. p.n.e. do spotkania w
Bononii (dzisiejszej Bolonii ) wodzów związanych z Cezarem. Byli to : Marek Antoniusz,
Oktawian i Marek Emiliusz Lepidus, sprawujący do Idów Marcowych stanowisko magister
equitum przy dyktatorze. Zawarli oni między sobą układ dzieląc się władzą w Imperium i
przyjmując oficjalny tytuł triumwirów. W listopadzie 43 r.p.n.e. specjalna ustawa
Zgromadzenia Ludowego w Rzymie zatwierdziła nadzwyczajne pełnomocnictwa Antoniusza,
Oktawiana i Lepidusa, mieli oni być triumwirami do zaprowadzenia porządku w państwie
(tresviri reipublicae constituendae ). Pierwszym aktem ustalającym „porządek „ było
ogłoszenie przez triumvirów list proskrypcyjnych. Proskrypcje objęły 3OO senatorów i
2OOO ekwitów. Wśród ofiar znalazł się Cycero jako zaciekły wróg Antoniusza i cezaryzmu
Obiecywano wielkie nagrody tym, którzy przyczynią się do ujęcia proskrybowanych.
Niewolnicy, którzy zadenuncjowali swych panów, uzyskiwali wolność i nagrody pieniężne.
Pod pretekstem ścigania proskrybowanych grasowały w Italii bandy różnych awanturników,
nikt nie był pewien swojego życia i mienia. Triumwirowie z armią udali się do Macedonii.
Do decydującej bitwy z obrońcami republiki doszło w 42 r.p.n.e. pod Filippi. W wyniku
dwudniowych walk zwycięstwo ostatecznie odnieśli cezarianie. Marek Brutus i Kasjusz
Longinus popełnili samobójstwo. Triumwirowie podzielili się całym Imperium oddając
zachodnie prowincje Oktawianowi, wschodnie Antoniuszowi, Afrykę zaś Lepidusowi.
Oktawian miał dopilnować rozdziału ziemi dla weteranów w Italii. Zgoda triumwirów nie
trwała długo. Musieli oni wprawdzie połączyć swe siły do walki z Sekstusem Pompejuszem
(synem „Wielkiego” Pompejusza ), który utworzył potężne państwo na Sycylii. Zwycięstwo
nad Pompejuszem powiększyło obszar objęty władzą Oktawiana, odebrał on również Afrykę
Lepidusowi. Było już tylko dwóch władców Imperium i ostateczna rozgrywka musiała odbyć
się między Antoniuszem a Oktawianem. Oktawian wykorzystał sprytnie nastroje polityczne,
podkreślając swój związek z tradycją rzymsko-italską. Antoniusz natomiast starał się
wzmocnić Wschód rzymski, przez tworzenie państw klientelnych zależnych od Rzymu. Na
ich czele osadzał władców nie związanych z miejscową tradycją, a przez to bardziej uległych
wobec Rzymu. Oparciem dla niego było państwo Ptolemeuszów i jego władczyni Kleopatra.
Jednak jej małżeństwo z Antoniuszem i przesłanie przez niego listu rozwodowego
dotychczasowej żonie Oktawii(siostrze Oktawiana ), doprowadziło do jawnego zerwania
między triumwirami. Oktawian nakłonił westalki do wydania mu testamentu Antoniusza.
Jego ogłoszenie (Antoniusz zapisywał prowincje wschodnie Rzymu dzieciom swoim i
Kleopatry, uznawał Cezariona syna Cezara i Kleopatry) rozbudziło nastroje patriotyczne
wśród społeczeństwa rzymskiego. Wypowiedziano wojnę Kleopatrze, a w istocie
Antoniuszowi. Decydująca bitwa rozegrała się w 31 r.p.n.e. na morzu koło przylądka Akcjum
w zachodniej Grecji. Siłami Oktawiana kierował jego przyjaciel i doświadczony wódz Marek
Wipsaniusz Agryppa. Odniósł on decydujące zwycięstwo nad liczniejszymi siłami dzięki
zastosowaniu nowoczesnych, szybkich i zwinnych liburnijskich okrętów. Kleopatra i
1
Gajus Swetoniusz Trankwillus „Żywoty Cezarów” tłum. J.Niemirska-Pliszczyńska, Ossolineum 1987, roz.2-8.
2
Antoniusz uszli do Aleksandrii. Gdy Oktawian w ślad za nimi wkroczył do Egiptu, Antoniusz
a następnie Kleopatra popełnili samobójstwo. Oktawian kazał stracić Cezariona, który jako
rodzony syn Cezara mógł stać się niebezpieczny. Córką Antoniusza i Kleopatry zaopiekowała
się Oktawia.
„...Kiedy po gwałtownej śmierci Brutusa i Kasjusza zabrakło już armii państwowej, kiedy
Pompejusza zgnieciono koło Sycylii, a po rozbrojeniu Lepidusa i śmierci Antoniusza nawet
stronnictwu juliuszowemu nie pozostał inny przywódca oprócz Cezara Oktawiana, złożył on
tytuł triumwira chcąc tylko za konsula być uważany i za takiego, któremu do obrony praw
ludu władza trybuńska wystarcza. Lecz skoro żołnierzy przynęcił darami, lud rozdawnictwem
zboża, a wszystkich słodyczą pokoju, powoli począł się wzbijać i zgarniać w swe ręce
przywileje senatu, urzędników i praw. Nikt mu w tym nie stawiał oporu, gdyż najbutniejsi
padli w bojach, albo na wskutek proskrypcji, a z pozostałych nobilów im bardziej, kto był
gotowy do służalstwa, tym więcej wyróżniano go bogactwami i zaszczytami ;wyniesieni
więc przez zmianę stosunków, woleli bezpieczną teraźniejszość niż niebezpieczną
przyszłość. Także prowincje temu stanowi rzeczy nie były przeciwne :wszak podejrzliwie
patrzyły one na rządy senatu i ludu z powodu sporów możnowładców i chciwości
urzędników, a bezskuteczna była im pomoc praw, które mąciła przemoc, zabiegi, wreszcie
przekupstwo”.2 Taką oto zwartą i nieco gorzką charakterystykę jedynowładztwa daje Tacyt.
W okresie wojny z Antoniuszem i bezpośrednio po jej zakończeniu nadzwyczajna władza
Oktawiana miała jeszcze nieokreślony charakter, stanowiąc jakby przedłużenie funkcji
triumwira (32-28 r.p.n.e.).Po zakończeniu wojny domowej w 29 r. Oktawian objął
pełnomocnictwo cenzora, w roku 29/28 przeprowadził cenzus majątkowy obywateli
rzymskich i ułożył nową listę senatu na której znaleźli się tylko jego stronnicy. (Niektóre rody
senatorskie wyginęły w trakcie wojny domowej, inne z braku potomków, a jeszcze inne na
wskutek proskrypcji. ) Stan senatorski zredukowano do liczby sześciuset. Jako pierwszy na
liście senatu –princeps senatus –figurował Cezar Oktawian. Tytuł ten (princeps) stał się
podstawą do określenia nowego ustroju –pryncypatu. W dniu 13 stycznia 27 r.p.n.e. Oktawian
teatralnie oznajmił na słynnym posiedzeniu senatu, że zrzeka się nadzwyczajnych
pełnomocnictw, które sprawował od 43 r. p.n.e. jako triumwir i pragnie przywrócić ustrój
republikański. Senatorowie nastawieni przez jego przyjaciół, służalczo poprosili go, aby
zechciał zatrzymać władzę dla siebie i obdarowano go stanowiskiem prokonsula (imperium
proconsulare ), które później parokrotnie mu przedłużano. Stanowisko to dawało mu komendę
nad wojskami stojącymi w niezupełnie jeszcze spacyfikowanych, lub też granicznych
prowincjach w Galii, Hiszpanii i Syrii, co w połączeniu z Egiptem, który stanowił jakby jego
prywatną domenę, co praktycznie czyniło go niezależnym od senatu. Ostatecznie Oktawian
zgodził się „podzielić „ władzę z senatem. Za to „dobrodziejstwo „ uzyskał przydomek
Augustus, co oznacza wywyższonego przez bóstwo. Nazywał się odtąd Imperator Caesar
Augustus Divi filius –Imperator Cezar August, syn Boskiego(Juliusza).Był on twórcą ustroju
zwanego pryncypatem (principatus od princeps =pierwszy ), który utrzymywał się w Rzymie
do końca II w.n.e. Władza Augusta była w istocie kontynuacją koncepcji Cezara, ale w nieco
zmodyfikowanej postaci. Pryncypat tak jak cezaryzm opierał się przede wszystkim na armii,
był formą dyktatury militarnej. Jego twórca liczył się jednak w większym stopniu niż Cezar z
siłą tradycji, z interesami społecznymi warstwy, która była podstawą republiki. Oktawian
odrzucił ideologię demokratyczną, na której opierał się ruch popularów poczynając od
Grakchów, a na Cezarze kończąc. System pryncypatu czerpał swą siłę z umiejętnego
zespolenia elementów starych i nowych z wykorzystania potęgi ideologicznej starego ustroju,
która miała teraz wspierać nowy ustrój. August „przyjął” ideologię arystokracji senatorskiej
odcinał się stanowczo od reform społecznych popularów, jego rządy miały być odrodzeniem,
2
Tacitus, Annales I, 3, podano tekst w tłumaczeniu S. Hammera.
3
świetności republiki, a on sam doskonałym kierownikiem nawy państwowej. Pragnąc mieć
władzę nie mniejszą niż Cezar, doceniał w pełni znaczenie i siłę tradycji republiki rzymskiej,
występował jako obrońca tego co rzymskie i republikańskie. August liczył się z faktem, że nie
tylko nobilitas, ale także warstwy średnie i niższe były niechętne jawnej formie władzy
monarchicznej. Nowy system rządów doceniał zatem przywiązanie społeczeństwa do tradycji
rzymskich, zachował szereg elementów dawnego ustroju, jak senat i magistratury
republikańskie Likwidował natomiast te instytucje republikańskie, które miały charakter
demokratyczny i były najsilniej związane ze strukturą miasta-państwa, tzn. zgromadzenia
ludowe. Pryncypat Augusta nazywa się czasem „komedią republiki „, ponieważ Oktawian
zachowując pozory starego ustroju utrzymał pełnię władzy w istocie monarszej. W literaturze
przedmiotu spotkałam się jednak również z opinią niezgodną z powyższą oceną postawy
Augusta. W „Dzieje Rzymu od czasów najdawniejszych do Konstantyna „, tom II Max Cary i
Howard Hayes Scullard piszą : „... miał niezaprzeczalne prawo utożsamiać swe stronnictwo z
państwem rzymskim, a nawet twierdzić, że sprawuje władzę za zgodą ogółu. ..Utorował sobie
drogę do kompromisu, kroczył nią póżniej konsekwentnie , kierując się zasadą, że w jego
gestii znajdują się tylko sprawy wojskowe, polityka zagraniczna, oraz ogólny nadzór nad
administracją cywilną natomiast szczegółowe kwestie w sferze cywilnej stanowią pole
działania dwóch uprzywilejowanych kategorii urzędników państwowych, powołanych ze
stanu senatorskiego i stanu ekwickiego. ..Nie bez racji przeto August mógł twierdzić, że
przywrócił republikę w jej starodawnej postaci. ..”3
Ta dobroduszna ocena Augusta jest chyba odosobniona w literaturze historycznej.
PRYNCYPAT JAKO FORMA USTROJU POLITYCZNEGO ZA
PANOWANIA AUGUSTA.
August starał się w tworzeniu wewnętrznej terminologii pryncypatu nawiązywać do
popularnych funkcji republiki, unikając wszelkich form drażniących społeczeństwo rzymskie
Tak więc nie tylko nigdy nie przyjął tytułu dyktatora, ale po ustabilizowaniu swojej władzy.
unikał również częstego sprawowania konsulatu. Podstawą cywilną jego władzy była tzw.
tribunicia potestas, która dawała mu wszelkie uprawnienia kolegium trybunów ludowych.
Zapewniała ona princepsowi osobistą nietykalność (był on przecież wcieleniem majestatu
ludu rzymskiego), możliwość zgłaszania wniosków, oraz prawo weta. Ponadto miał princeps
prawo zgłaszania kandydatów na urzędy. W 12 r.p.n.e. August przyjął po śmierci Lepidusa
funkcję najwyższego kapłana (był też członkiem wszystkich głównych kolegiów
kapłańskich), co dawało sankcję religijną jego władzy, łącznie z tytułem Augustus Divi
filius. Oktawian otrzymał poza tym wiele nadzwyczajnych pełnomocnictw , jak układanie
listy senatu, zaopatrzenie miasta w zboże itp. Podział kompetencji administracyjnych między
princepsem, a senatem znalazł swój wyraz w zarządzaniu prowincjami. Senat przyjął pod
swoje kierownictwo prowincje wewnętrzne, bezpieczne i na ogół mocno zespolone z
Rzymem. Najważniejszymi z nich była Azja i Afryka. W prowincjach senatorskich nie
stacjonowało wojsko, z wyjątkiem jednego legionu w Afryce. W ręku cesarza znalazł się
zarząd prowincjami niedawno zdobytymi (jak trzy Galie), ważnymi strategicznie,
wymagającymi stałej załogi wojskowej. Princeps miał również duży wpływ na obsadzanie
stanowisk namiestników prowincji senatorskich. Senat uzyskał formalne umocnienie swojej
władzy. Stał się najwyższym organem ustawodawczym i sądowniczym (wobec stanu
senatorskiego ).Stopniowo w gestię senatu przeszły wybory urzędników , a stało się to
3
Max Cary, Howard Hayes Scullard, Dzieje Rzymu, Tom II, roz. XXX, str.8.
4
kosztem komicjów. Jak w praktyce wyglądała ta „równorzędność „ władzy cesarza i senatu
może świadczyć fakt, iż princeps w swoim imieniu bił monety srebrne i złote, a senat tylko
miedziane. Społeczne podstawy władzy Augusta były zdecydowanie konserwatywne. Jeszcze
bardziej niż Cezar starał się ograniczyć rolę niewolników . Z jego inicjatywy uchwalono
ustawę w 2r.p.n.e. ograniczającą liczbę niewolników których, których można było wyzwolić
na mocy testamentu, w 4 r.p.n.e. ograniczono wiek uprawnionego do wyzwalania i
wyzwalanego. W 10 r.p.n.e. potwierdzono starą ustawę, że w przypadku zabicia pana na
terenie domu mają być skazani na śmierć wszyscy niewolnicy , którzy znajdowali się
wówczas w domu.
Teoretycznie głównym oparciem władzy cesarskiej miał być stan senatorski. Za jego
panowania liczył on 600 senatorów, jego skład uzupełniano poprzez awans niektórych
ekwitów i przedstawicieli arystokracji municypalnej z Italii. Przynależność do stanu była
dziedziczna. Dawne urzędy republikańskie utraciły realne znaczenie jednak arystokracja
senatorska utrzymała wszystkie swoje przywileje. Wprowadzono do niej wielu nowych ludzi.
Senatorów obowiązywały formalne granice cenzusu – majątek wartości miliona
sesterców.Dla zarządców prowincji wprowadzono pensje, cesarz starał się natomiast
uniemożliwić nielegalne dochody namiestników. Mimo zarezerwowania dla senatorów
najlepszych stanowisk w państwie, August wyręczał się w coraz większym stopniu ekwitami.
Podczas jego panowania zmienił się skład ekwitów przez dopuszczenie do nich nowych ludzi,
rekrutujących się z byłych wojskowych, a nawet wyzwoleńców. Głównie jednak z
przedstawicieli zamożnego społeczeństwa miast italskich. Służyli oni Augustowi do
zarządzania mniejszymi prowincjami, ściągania podatków (tzw. prokuratury ), zarządzania
jego majątkiem, byli pracownikami urzędu prefektów, którzy zarządzali przede wszystkim
finansowymi sprawami po przejęciu przez państwo poboru podatków, byli też prefektami.
Najważniejsi z nich to dowódcy pretorianów, oraz namiestnik Egiptu. Granicą cenzusu dla
stanu ekwitów był majątek wartości 400 tysięcy sesterców. August obdarzał ich większym
zaufaniem politycznym niż senatorów, ponieważ nie byli oni związani tradycjami z ustrojem
republikańskim. Obawiał się groźby uzurpacji co do Egiptu, co do której pewna izolacja od
kraju mogła stanowić dobre podłoże. Dlatego rządzili tam tylko ekwici, oni także sprawowali
funkcje kierownicze w legionach, no i mogli także awansować do stanu senatorskiego. Dalszy
rozwój pryncypatu przyniósł umocnienie roli ekwitów i znaczne poszerzenie sprawowanych
przez nich funkcji.
Politykę Augusta cechowała pewna nieufność wobec senatorów Nie wolno im było bez
pozwolenia cesarskiego opuszczać Italii, ani odwiedzać Egiptu. Po sporządzeniu nowej listy
senatu August miał zwyczaj przychodzić na posiedzenia w zbroi pod togą. Nowe kadry
senatorskie czerpał tylko z Italii spośród ekwitów, lub arystokracji municypalnej. W
znacznym stopniu zahamował charakterystyczny dla Cezara awans nowych ludzi z prowincji.
Politykę Augusta wobec plebsu miejskiego cechowała pewna nieufność i ostrożność. Uznał,
że uda mu się rozładować aspiracje polityczne proletariatu poprzez urządzanie wspaniałych
igrzysk i znaczne rozszerzanie rozdawnictwa zboża i pieniędzy. Podniesiono liczbę
uprawnionych do otrzymywania darmowego zboża aż do 200 tysięcy mieszkańców Rzymu.
Chronić cesarza i państwo przed niebezpieczeństwem buntów proletariuszy mieli pretorianie i
kohorty miejskie. August ograniczył znacznie wydawanie obywatelstwa rzymskiego
mieszkańcom Imperium i zahamował proces awansu politycznego arystokracji
prowincjonalnej. Ustrój wprowadzony przez Augusta w Rzymie oznaczał ostateczny koniec
republiki, chociaż jeszcze długo przetrwały jej pozory i siła ideologiczna dla której oparciem
był senat. Lata nadal określano według konsulów ;ze względu na liczne funkcje powierzane
byłym konsulom, trzeba było zwiększyć ich liczbę, ale rządzili zawsze parami. Pryncypat
Augusta umocnił pozycję społeczną wielkich właścicieli ziemskich, kosztem uboższych
wolnych rolników i wskutek wyzysku pracy niewolniczej.
5
ARMIA
Główną podporą władzy princepsa była armia, a zwłaszcza kohorty pretoriańskie, które
stanowiły główny przedmiot troski cesarza. Żołd wypłacano regularnie, po wysłużeniu lat
przysługiwała odprawa, którą pobierano ze specjalnej kasy (aerarium militare ). Armia miała
w czasach Augusta charakter armii zawodowej. Sam fakt, że obywatel wstępujący do służby
wojskowej składał przysięgę na wierność Augustowi miał głęboką wymowę. Służba trwała od
dwudziestu pięciu do trzydziestu lat , a niekiedy nawet do czterdziestu. Rekrutacja do
legionów ograniczona była początkowo do obywateli rzymskich. Mieszkańcy prowincji
służyli w wojskach posiłkowych zwanych auxilia. Dopiero klęska Warusa w Lesie
Teutoburskim i trudności w uzupełnianiu legionów jedynie obywatelami rzymskimi zmusiły
Augusta do powoływania do służby w legionach również wyzwoleńców.
„. ..W zakresie wojskowości wiele zmian wprowadził i wiele też zupełnie nowych urządzeń
zastosował, w niektórych działach powrócił do dawnych praktyk. Karności przestrzegał jak
najsurowiej. Nawet legatom bardzo niechętnie i tylko w miesiącach zimowych pozwalał
odwiedzać żony. ..Gdy legion dziesiąty zbyt opornie spełniał rozkazy, cały ten legion
rozwiązał karnie. Jeśli inne legiony zbyt natarczywie domagały się wysługi lat, zwalniał, ale
bez wypłaty zasłużonych nagród. Jeśli kohorty w bitwie nie dotrzymywały placu,
dziesiątkować kazał i żywić jęczmieniem. Centurionów w razie opuszczenia posterunku karał
śmiercią na równi z prostymi żołnierzami. Za inne rodzaje wykroczeń wyznaczał różne
hańbiące kary, jak np. kazał stać przez cały dzień przed namiotem wodza nieraz tylko w
tunikach i bez pasa, niekiedy z tyką dziesięciostopową, lub nawet garścią darni w ręce.
Po wojnach domowych ani w swych przemówieniach do ludu ani w obwieszczeniach
urzędowych nie nazywał żadnych żołnierzy „towarzyszami broni „ (jak zwykł zwracać się do
żołnierzy Cezar ), lecz żołnierzami, nawet swym synom, lub pasierbom sprawującym
komendę wzbronił inaczej odzywać się do wojska. Uważał, że zbyt to pochlebia żołnierstwu,
uwłaczając zarówno karności wojskowej, jak ustalonemu na czas służby porządkowi
społecznemu, oraz dostojeństwu jego osoby i jego domu Wyzwoleńców służących w wojsku
używał przeważnie do gaszenia pożarów w Rzymie, oraz jeśli obawiał się rozruchów w
przypadku drożyzny zboża. Tylko dwukrotnie użył wyzwoleńców w boju : raz dla obrony
osad sąsiadujących z Ilirią , po raz drugi dla osłony brzegu rzeki Renu. Byli to dotychczasowi
niewolnicy na utrzymaniu zamożniejszych mężów i pań rzymskich. Ich bezzwłocznie August
wyzwolił, przydzielił do pierwszej linii bojowej, pod osobnym sztandarem, nie łącząc ich z
wolno urodzonymi, inaczej uzbroił. Jako nagrody za zasługi wojskowe znacznie łatwiej
dawał medaliony i naszyjniki tj. ozdoby ze złota i srebra, niż wieńce wałowe i murowe, które
miały charakter wyłącznie zaszczytny. Te ostatnie nadawał jak najoszczędniej, nie licząc się z
żadnymi względami, nieraz prostym żołnierzom. M.Agryppę po zwycięstwie morskim na
Sycylii obdarzył błękitną chorągwią. Nigdy jednak nie uznał za stosowne obdarzać wodzów
nawet po triumfie, chociaż byli towarzyszami wypraw i współuczestnikami jego zwycięstw.
Sądził mianowicie, że w ten sposób uprawniłby ich również do nadawania takich darów,
komu by zechcieli. Uważał, że doskonałemu wodzowi nic bardziej nie uwłacza, jak pośpiech i
brak rozwagi. Często więc powtarzał po grecku „Śpiesz się powoli”.
Wódz dobry bowiem więcej mądry niż odważny jest (Euryp. Fenicjanki, w.612)
A także po łacinie : „Dość szybko robi, kto dobrze robi”
Uważał w ogóle za celowe wydać bitwę lub podjąć wojnę tylko w tym wypadku, o ile na
widoku większa nadzieja korzyści niż obawa straty. Często też wspominał, że osiągnąć małe
6
korzyści, narażając się na duże niebezpieczeństwo, to znaczy to samo, co łowić ryby
szczerozłotą wędką, której straty w razie zerwania nie nagrodzi żaden połów. ”4
OBSZAR PAŃSTWA RZYMSKIEGO.
August nie miał zdolności militarnych i zgodnie z tendencją pokojową społeczeństwa
rzymskiego prowadził raczej powściągliwą politykę zagraniczną, to jednak jego rządy
obfitowały w wojny. Głównym zadaniem Augusta było umocnienie panowania Rzymskiego
w takich prowincjach, jak Galia gdzie świeże jeszcze tradycje niepodległościowe wymagały
czujności ze strony Rzymu, lub jak Hiszpania, gdzie odnowiły się walki z plemionami
Austurów i Kantabrów. Uregulowania wymagały stosunki z państwem Partów, pojawiło się
niebezpieczeństwo nad Renem ze strony Germanów. Aby zapoznać się z warunkami
panującymi w prowincjach , August odbywał liczne podróże, czuwał nad rozwojem operacji
wojskowych. Podbój Hiszpanii zakończył się podziałem kraju na trzy prowincje :Baetica,
Tarraconensis i Luzytania. Również Galia została podzielona na trzy jednostki
administracyjne :Akwitania, Lugdunensis i Belgica. W stosunku do Partów ograniczył się do
defensywy, ale zapewnił sobie spokój z tej strony. Głównym terenem militarnej akcji Rzymu
były granice północne. Tam August działał ofensywnie kierując się chęcią zabezpieczenia
granic przed najazdami plemion z Europy środkowej, jak również oparcia ich o Dunaj. Ze
szczególną brutalnością postąpił August z drobnymi plemionami zamieszkującymi Alpy, ową
ludność po podbiciu jej terenów sprzedał w niewolę, a opanowane ziemie zamieniono w
prowincje zarządzane przez prokuratorów. Dokonał też podboju plemion celtyckich,
zamieszkujących dzisiejsze południowe Niemcy i Austrię i utworzył tam nowe prowincje
:Noricum i Recję. Celem zabezpieczenia prowincji Macedonii przekroczyli Rzymianie wśród
ciężkich walk pasmo Bałkanów i owładnęli krajem między tymi górami, a dolnym Dunajem,
organizując tam prowincję Mezję. Łączność między prowincjami alpejskimi, a bałkańskimi
zapewnił podbój Dalmacji, oraz Panonii (zach. Węgry).Powstanie podbitych ludów, które tam
wybuchło w 12 r.p.n.e. zostało krwawo stłumione. Dzięki tym podbojom osiągnął August
główny cel swojej polityki, tj. oparcie granic państwa rzymskiego o Ren i Dunaj, tworząc
naturalną granicę Rzymu od północy. By jednak osłonić Galię przed najazdami plemion
germańskich, które już w czasach Cezara przenikały na ten teren, zlecił August swym
pasierbom Druzusowi, później zaś Tyberiuszowi, podbój Germanii między Renem a Łabą.
Wojna przerwana na skutek powstania w Panonii, ciągnęła się wiele lat i gdy zdawało się, że
Rzym mógł już myśleć o zorganizowaniu nowej prowincji, wtedy niespodziewanie wybuchło
powstanie. Powstańcom udało się zaskoczyć armię rzymską złożoną z trzech legionów w
Lesie Teutoburskim (9 r. n.e.) i zupełnie ją zniszczyć. Pod ciężarem tej klęski August
zdecydował się porzucić plan podboju Germanii, przenosząc administrację rzymską na lewy
brzeg Renu. Można powiedzieć, iż August wcielał w życie swój plan oparcia granic
Imperium o granice naturalne w Europie i Azji, o wielkie rzeki, jak Ren, Dunaj i Eufrat, a w
Afryce o pustynie.
POLITYKA KULTURALNA AUGUSTA
August dążąc do odrodzenia państwa rzymskiego pod hasłem przywrócenia republiki chciał
umocnić tradycje italsko-rzymskie. Obejmując panowanie w okresie zachwiania się dawnych
4
Gajus Swetoniusz Trankwillus , „ Żywoty Cezarów”, Ossolineum, roz. 24-25.
7
ideałów, rozkładu moralności i więzów rodzinnych, osłabienia starej religii musiał
energicznie przeciwstawić się tym zjawiskom, aby przywrócić autorytet górnych warstw
społeczeństwa, które miały być podporą jego rządów. August zdawał sobie sprawę, że nie
może działać tylko na zasadzie zakazów, że musi stworzyć pewien program, ideologię,
które będą w stanie przyczynić się do odrodzenia społeczeństwa (w praktyce chodziło
głównie o odrodzenie klasy panującej, zwłaszcza senatorów i ekwitów). Te potrzeby
potęgowały zainteresowania kulturalne Augusta, jego konsekwentny wysiłek w dziedzinie
zorganizowanej propagandy, budownictwa i popierania dziedzin twórczości, które były
zgodne z programem „odrodzenia Starego Rzymu”. Starając się przeciwdziałać rozkładowi
małżeństw wśród arystokracji i częstej bezdzietności August wydał szereg zarządzeń,
mających na celu umocnienie rodziny i zwiększenie przyrostu naturalnego wśród grup
uprzywilejowanych w społeczeństwie. Nałożył na senatorów i ekwitów obowiązek zawierania
małżeństw, bezżenni i bezdzietni zostali pozbawieni prawa dziedziczenia majątku,
małżeństwa wielodzietne uzyskały szereg przywilejów. Wydano liczne ustawy przeciw
cudzołóstwu, rozpuście i zbytkowi. Miały one na celu umocnienie pozycji warstw
uprzywilejowanych, przeciwdziałanie ich spadkowi liczebnemu i deklasacji. August popierał
wszelkie wysiłki twórców mogących dopomóc w dziele odrodzenia „obyczajów przodków”.
Z hasłem nawrotu do starej moralności wiązało się dążenie do odrodzenia religii rzymskiej.
Zabiegał o odbudowę zniszczonych świątyń, przywrócenie zamierających kultów i
obrzędów. Odbudował on wiele starych świątyń, zniszczonych lub zaniedbanych. Ponadto
wzniósł szereg nowych sanktuariów popierając zwłaszcza kult bogów uznanych za
opiekunów ogniska domowego.Odnowienie kraju skołatanego walkami stronnictw miało
zjednać Augustowi życzliwość społeczeństwa rzymskiego i pogodzić je z nowym stanem
rzeczy. Do akcji tej wciągnął August swoich przyjaciół, pozyskał też wybitnych poetów i
pisarzy, sławiących pokój, który zapanował w Rzymie dzięki Augustowi. Jego rządy
przedstawiano jako nowy złoty wiek ludzkości. August jako zręczny polityk potrafił
przyzwyczaić społeczeństwo rzymskie do swej górującej pozycji w państwie. Popierał też
kult bogów, sprzyjających rodowi julijskiemu, do którego należał przez adopcję, jak Marsa
czy Wenery. Zaprowadzony został na terenie Rzymu i Italii kult jego Geniusza, boskiej
cząstki jego osoby. Natomiast w prowincjach, szczególnie wschodnich pozwalał August na
oddawanie sobie czci boskiej, ale łączył ją z kultem bogini Romy. W ten sposób godził
August ze swoimi rządami warstwy uprzywilejowane społeczeństwa rzymskiego. Do ich
grona należeli poeci i pisarze, którzy swoim talentem dodawali blasku okresowi Augusta.
Właśnie w okresie Augusta działali najwybitniejsi poeci rzymscy :Wergiliusz i Horacy.
Wergiliusz, był piewcą nowego porządku, choć w swej twórczości poświęcał wiele miejsca
opiewaniu wsi italskiej. Jednak w „Eneidzie” opiewał już mitycznego bohatera będącego
protoplastą rodu julijskiego, do którego należał August. Mityczna opowieść stanowiła tylko
kanwę, istotną treścią epopei było wywyższenie Rzymu, służyła ona idei rzymskiego
panowania nad światem, zapewnienia mu pokoju. Wszystkie te zadania zostały spełnione
przez Augusta, który jest bohaterem epopei.
Horacy będący
mistrzem satyry o zabarwieniu filozoficznym napisał „Pieśni „(Carmina), w których dał
wyraz swym przekonaniom politycznym, wielbiąc Augusta, wychwalając dawne czasy.
Nastanie pokoju, ożywienie wytwórczości rzemieślniczej i handlu, napływ bogactw z
prowincji, stworzyły warunki do rozwinięcia wielkiej działalności budowlanej w Rzymie.
Przyświecała w niej Augustowi, głównemu budowniczemu, myśl podkreślenia górującej
pozycji Rzymu w państwie, wzbudzenia w społeczeństwie zadowolenia z osiągnięć
materialnych, których szczególnie efektywnym przejawem było budownictwo monumentalne.
Dzięki Augustowi Rzym przekształcił się w stolicę błyszczącą marmurem, coraz śmielej
stosowanym w budownictwie. August wykończył rynek Cezara (forum Caesaris) i zbudował
rynek Augusta (forum Augusti), na wzgórzu palatyńskim wzniósł pałac (stąd pochodzenie
8
nazwy ).Za przykładem Augusta wielu jego przyjaciół, np. Agrypa, twórca świątyni
poświęconej wszystkim bogom, Panteonu, czy Mecenas, rozwinęło ożywioną działalność
budowlaną. Powstały dalsze teatry, przebudowany został Cirkus Maximus, powstał pierwszy
kamienny amfiteatr do walk gladiatorów, następnie pierwsze murowane łaźnie (termy),
wreszcie łuki triumfalne, nowy typ budownictwa, wznoszone w miastach Italii i Rzymie dla
upamiętnienia wielkich osiągnięć panującego. Ulice Rzymu zostały uporządkowane i
poszerzone, system kanałów i wodociągów rozbudowany, by zaś zapobiec pladze pożarów,
stworzono za sprawą Augusta straż ogniową. Za przykładem Rzymu rozbudowały się również
inne miasta Italii, Ruch ten zaczął się rozszerzać na teren prowincji, które łączyła z Rzymem
stale rozwijająca się sieć dróg. Potrzeby handlu morskiego zaspokajały rozbudowujące się
porty, które w Italii miały do spełnienia ważną funkcję- tzn. przyjmowanie zboża i innych
produktów napływających z obszaru całego imperium do metropolii.
Rozbudowa Rzymu pobudziła twórczość artystyczną, zwłaszcza rzeźbiarską która w tym
okresie osiągnęła poziom dorównujący sztuce greckiej. Zarówno rynki jak i pałace, czy też
monumentalne budowle ozdabiano posągami. W malarstwie, które miało charakter
dekoracyjny, pojawił się ornament roślinny np. wieńce kwiatów występujące w malowidłach
ściennych. Mistrzostwo techniczne i wysoki poziom artystyczny zdradzają również w tym
czasie gemmy, szlachetne i półszlachetne kamienie z wyrzeźbionymi na nich scenami, jak np.
słynna gemma Augustea, przedstawiająca Augusta z rodziną. W owym okresie nie brak też
artystycznych naczyń ze srebra, a nawet glinianych dorównujących wazom greckim.
ZAKOŃCZENIE
Panowanie Augusta stanowiło punkt kulminacyjny dziejów rzymskich. Jednak sam August
nie należał do najbardziej heroicznych postaci, jakie zapisały się na kartach historii w ciągu
wieków. August nie odznaczał się niespożytą energią Cezara, nie miał ani jego żywej
wyobraźni, ani zdolności podejmowania błyskawicznych decyzji. Z drugiej strony, gdy
uznał, że może sprostać jakiemuś zadaniu, szedł do celu z żelaznym uporem. Można też
powiedzieć, że w pewnym stopniu zawdzięczał swój sukces zwyczajnemu szczęściu. Mimo
pewnych zastrzeżeń do osoby Augusta należy jednak zauważyć jego niewątpliwe zasługi jak
np. to, iż jego pryncypat miał wielkie znaczenie dla samego miasta Rzymu. O Auguście
można powiedzieć, że zastał Rzym z cegły a zostawił marmurowy. Zadbał o uporządkowanie
całego miasta i jego rozbudowę. Dzięki wodociągom sprawnie zaopatrywał mieszkańców w
wodę. Upiększył miasto i nadał mu charakter godny stolicy ówczesnego świata. Umocnił
granice Imperium oparłszy je na naturalnych granicach. Ponadto był postrzegany jako
miłośnik pokoju i rodziny. Uporządkował systemy prawne. Wprowadzone przez cesarza
zasady ustroju stanowiły przez trzy wieki podstawę działalności najwyższych władz
rzymskich, a niemal wszyscy jego następcy trzymali się wytyczonych przez niego kierunków
polityki zagranicznej.
August nie miał synów, tylko córkę Julię. By utrzymać ciągłość władzy, a nie drażnić
społeczeństwa jawnym manifestowaniem swej woli przez nominację następcy, August i w tej
kwestii postępował ostrożnie, ale konsekwentnie, dążąc do zapewnienia swej rodzinie
panowania w Rzymie. Brak synów zmusił go do zwrócenia uwagi na siostrzeńca i zięcia
Marcellusa, po jego śmierci przyjaciela i zięcia Agrypę, a kiedy i ten zmarł na następców
przeznaczył synów z tego małżeństwa : Gajusza i Lucjusza. Po ich śmierci wyznaczył z kolei
następcami swych pasierbów, synów Liwii : Druzusa i Tyberiusza. Gdy zmarł Druzus
wyznaczył swym następcą nielubianego przez siebie Tyberiusza, którego adoptował, nadając
mu równocześnie ( 4 r. n.e.) jako współrządcy władzę trybuńską. Mimo pozorów monarchia
była w Rzymie faktem i po śmierci Augusta ( 14 r. n.e.) bez poważniejszych trudności władzę
w państwie objął Tyberiusz. Senat zwrócił się do niego z prośbą o objęcie stanowiska
9
princepsa. Jedynie wśród wojsk stacjonujących w Panonii i nad Renem doszło do zaburzeń,
które szybko zostały stłumione.
BIBLIOGRAFIA
Cary Max, Hayes Scullard Howard, Dzieje Rzymu od czasów najdawniejszych do
Konstantyna, Tom II, Warszawa 2001.
Gajus Swetoniusz Trankwillus, Żywoty Cezarów, Ossolineum 1987.
Jaczynowska Maria, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1984.
Jaczynowska Maria, Musiał Danuta, Stępień Marek, Historia starożytna, Warszawa 1999.
Kumaniecki Kazimierz, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1964.
Wolski Józef, Historia powszechna Tom I, Starożytność, Warszawa 1992.