Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1

Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
Wysokie ciśnienie krwi oraz nadciśnienie to epidemia, która zagraża życiu
jednemu na trzech Amerykanów. Jak się okazało, leki na problemy z ciśnieniem krwi działają tylko przez
połowę lub nawet 1/3 dnia.[1] Oznacza to, że u większości pacjentów ze zdiagnozowanym nadciśnieniem
niebezpiecznie podniesione ciśnienie krwi utrzymuje się przez dużą część dnia. Podniesione ciśnienie
krwi będące głównym czynnikiem ryzyka chorób serca, nerek, udaru i zastoinowej niewydolności
serca, odpowiada za milion zgonów każdego roku.[2]
Jak się okazuje konwencjonalna medycyna nie radzi sobie w leczeniu wysokiego ciśnienia krwi. Głównym
problemem definicji w medycynie konwencjonalnej jest uznawanie za akceptowalny zbyt wysokiego
poziomu ciśnienia krwi. Normy definiują wysokie ciśnienie krwi (nadciśnienie), gdy osiągnie wartość
ponad 139/89 mm Hg. W 2006 roku naukowcy odkryli jednak, że wysokie ciśnienie krwi sięgające od
120-129 mmHg skurczowe/ 80-84 mm Hg rozkurczowe wiązało się z 81% wyższym ryzykiem chorób
sercowo-naczyniowych w porównaniu z poziomami poniżej 120/80 mm Hg. Ponadto, poziom ciśnienia
krwi równy 130-139 / 85-89 mm Hg związany był z aż 133% większym ryzykiem chorób sercowonaczyniowych w porównaniu z poziomami poniżej 120/80.[3] Wyniki badań sugerują, że lekarze zazwyczaj
nie leczą nadciśnienia, dopóki jego poziom nie przekroczy 160/90 mm Hg, wyniku, który dramatycznie
zwiększa ryzyko chorób a nawet śmierci.[4]
Kontrolowanie ciśnienia krwi znacznie zmniejsza ryzyko powstania chorób. Badania wykazały, że
zmniejszając ciśnienie krwi o 10/5 mm Hg, do poziomu nie niższego niż 115/75, można zmniejszyć
ryzyko śmierci w wyniku udaru o 40%, a w wyniku choroby serca lub innego naczyniowego schorzenia
o 30%.[5] U osób będących w wieku od 40 do 70 lat, każdy wzrost o 20/10 mm Hg powyżej 115/75
podwaja ryzyko ataku serca, wady serca, udaru lub choroby nerek.[6] W oparciu o te oraz o inne dane,
Life Extension uznaje, że dla wielu osób, docelowe ciśnienie krwi równe 115/75 mm Hg jest
najkorzystniejsze.[7]
Postępowanie problemu wysokiego ciśnienia krwi jest złożone i wieloczynnikowe. A zatem, efektywne
leczenie rzadko osiąga się poprzez pojedynczą interwencję. Optymalna terapia często wymaga szerokiego
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
podejścia uwzględniającego modyfikację stylu życia, stosowanie składników odżywczych, leków
farmaceutycznych oraz regularną kontrolę.
Zrozumieć ciśnienie krwi
Ciśnienie krwi jest miarą siły wywieranej na ściany naczyń
krwionośnych przez krew, która przepływa przez tętnice. Wysokie ciśnienie krwi występuje kiedy siła
nacisku na ściany tętnicze wzrasta, potencjalnie powodując ich uszkodzenia.
Jako, że serce ma różne tempo “bicia”, ciśnienie utlenionej krwi w tętnicach nie jest stałe, a zmienia się
między dwoma wartościami – w trakcie skurczu i rozkurczu serca. Gdy serce kurczy się, krew jest
wypompowana z lewej komory z największą siłą, a jej wartość nazywamy skurczowym ciśnieniem krwi.
Po skurczu serca, zastawka aorty zamyka się, co zapobiega cofaniu się krwi z powrotem do serca i
pomaga utrzymać ciśnienie w tętnicach. Pozwala to sercu rozluźnić się i napełnić krwią. W
przeciwieństwie do reszty organów, którym krew dostarczana jest kiedy serce pracuje lub kurczy się, ono
samo zaopatrywane jest tylko między kolejnymi biciami. A zatem, gdy serce kurczy się pompując krew do
reszty ciała, krążenie w jego wnętrzu jest zahamowane. Ciśnienie krwi podczas “odpoczynku” między
skurczami (rozkurcz), musi być wystarczające, by zapewnić odpowiednią ilość utlenionej krwi do tkanki
serca. U starzejących się ludzi, którzy wcześniej cierpieli na chorobą wieńcową i / lub długo utrzymujące
się wysokie ciśnienie krwi, zbyt agresywna redukcja rozkurczowego ciśnienia może zmniejszyć dostawę
utlenionej krwi do serca. Rozkurczowe ciśnienie krwi dla optymalnego zdrowia powinno wynosić około
75 mm Hg.
Zmiana pomiędzy skurczowym a rozkurczowym ciśnieniem krwi występuje z każdym biciem serca czyli
około 60-80 razy na minutę u przeciętnej, dorosłej osoby. Klinicznie pomiary ciśnienia krwi są wyrażone
w milimetrach słupa rtęci (mm Hg), jako stosunek skurczowego do rozkurczowego ciśnienia (np.
120/80 mm Hg).
Life Extension uznaje, że dla większości starzejących się ludzi, optymalne ciśnienie krwi powinno sięgać
115/75 mmHg. Jednak osoby, u których nadciśnienie i/lub wieńcowa choroba arterii utrzymuje się od
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
dłuższego czasu, powinny unikać szybkiej, nadmiernie agresywnej redukcji ciśnienia krwi, w
szczególności tego rozkurczowego.
Jak regulować ciśnienie krwi?
Ciśnienie krwi w układzie krążenia jest kontrolowane na trzy sposoby: 1) siła i tempo, w
którym krew opuszcza serce (wydajność serca); 2) średnica i elastyczność naczyń krwionośnych, przez
które przepływa krew (opór obwodowy); i 3) całkowita objętość krwi w układzie krążenia. Wszystkie trzy
wpływają w długim okresie czasu na utrzymanie stałego poziomu ciśnienia krwi, pozwalając jednocześnie
na tymczasowe skoki, by zaspokoić potrzeby układu sercowo-naczyniowego.
Zwiększenie tempa bicia serca i siły, z jaką krew je opuszcza, powoduje większy przepływ krwi oraz
podwyższone ciśnienie, co może być konieczne podczas wykonywania ćwiczeń lub w sytuacjach
stresowych. Zwiększenie wydajności serca może zostać wywołane przez sygnały z mózgu lub w
odpowiedzi na hormony stresu, takie jak epinefryna (adrenalina).
Opór obwodowy definiuje się jako wzrost ciśnienia krwi, spowodowany przez same naczynia krwionośne.
Im większy opór, tym wyższe ciśnienie jest potrzebne, aby go pokonać. Arterie aktywnie modulują swój
opór przez ściągnięcie, które zmniejsza średnicę naczynia (zwężenie naczyń) i zwiększa ciśnienie krwi lub
rozszerzenie (rozszerzenie naczyń krwionośnych), co obniża opór i ciśnienie krwi. Rozszerzenie oraz
zwężenie naczyń krwionośnych to również mechanizmy szybkozmienne (krótkoterminowe), regulujące
ciśnienie krwi. Są one także pod kontrolą kilku hormonów. Proces starzenia się powoduje, że tętnice
tracą swoją elastyczność, co wyjaśnia dlaczego wyniki ciśnienia krwi większości starzejących się ludzi są
nieprawidłowe. Wiek powoduje, że ciśnienie krwi podnosi się, dlatego aby utrzymać je w bezpiecznym
zakresie często zaleca się jego monitorowanie. Należy stale je kontrolować ponieważ jest to część
normalnego procesu starzenia się dla większości z nas.
Ostatni mechanizm regulacji ciśnienia krwi odnosi się do objętości krwi. Krew jest zawiesiną komórek w
wodnym ośrodku. Jej objętość może być dlatego modyfikowana przez zmianę procentowej zawartości
wody. Zwiększona ilość wody we krwi zwiększa objętość i ciśnienie. Zmniejszanie zawartości wody obniża
ciśnienie krwi. Zmiany w objętości krwi są długotrwałymi (długoterminowymi) mechanizmami kontroli
ciśnienia krwi.
Oprócz wpływu czynników nerwowych na tempo bicia serca, znaczną kontrolę nad ciśnieniem krwi należy
przypisać nerkom. Kontrolując równowagę wody i soli, nerki wpływają na objętość krwi, decydując w
efekcie o jej ciśnieniu. Nerki produkują również hormony, które zdalnie zwiększają ciśnienie krwi poprzez
zwężenie naczyń arterii. Funkcje nerek mogą słabnąć wraz z wiekiem, co stanowi kolejny powód dlaczego
ciśnienie krwi może zwiększać się kiedy się starzejemy. Główną przyczyną osłabienia nerek jest
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
nadciśnienie, więc ludzie, u których zaczynają się problemy z tymi narządami, mają również podniesione
ciśnienie krwi, co napędza dalsze uszkodzenia nerek. Nadmiar glukozy we krwi (ponad 99 mg/dL) jest
kolejną istotną przyczyną uszkodzeń nerek. Poziom glukozy na czczo powinien być utrzymany poniżej
86 mg/dL dla celów ogólnej profilaktyki chorób (optymalny zakres: 70 do 85 mg/dL).
Kluczowy dla kontroli ciśnienia krwi przez nerki jest układ renina-angiotensyna-aldosteron, układ
hormonalny, który kontroluje ciśnienie krwi. Renina jest enzymem produkowanym w nerkach w
odpowiedzi na niską objętość krwi, uszczuplenie chlorku sodu oraz stres. Produkcja reniny prowadzi z
kolei do produkcji angiotensyny II hormonu, który zwiększa ciśnienie krwi. Angiotensyna II zwiększa
ciśnienie krwi na kilka sposobów:
sprawia, że nerki zatrzymują sód i wodę, która zwiększają objętość krwi;
powoduje zwężenie małych naczyń krwionośnych, które zwiększają ciśnienie tętnicze
krwi;
hamuje hormon, który rozluźnia naczynia krwionośne, zwany bradykininą
pobudza produkcję nadciśnienia hormonalnego (podniesione ciśnienie krwi) w
nadnerczy i gruczole przysadkowym;
pośrednio działa na centralny układ nerwowy, by zwiększyć pragnienie i apetyt na sól –
które są niezbędne przy zwiększaniu objętości krwi.
Nadciśnienie i zaburzenia śródbłonka: śmiertelne, podwójne
zagrożenie dla zdrowia naczyniowego
W ostatnich latach naukowcy zrobili olbrzymi krok naprzód w kierunku
zrozumienia związku między wysokim ciśnieniem krwi a różnymi chorobami sercowo-naczyniowymi.
Okazało się, że podniesione ciśnienie krwi uszkadza tętnice na poziomie podstawowym – śródbłonka.
Zaburzenie śródbłonka łączy się z rozwojem schorzeń sercowo-naczyniowych.
Arterie złożone są z trzech warstw. Zewnętrzna warstwa składa się głównie z tkanki łącznej, która
zapewnia wsparcie dla dwóch wewnętrznych warstw. Średnią warstwę stanowią mięśnie gładkie, które
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
kurczą i rozszerzają się, by ułatwić krążenie i utrzymać optymalne ciśnienie krwi. Wewnętrzna warstwa –
śródbłonek, składa się z cienkiej warstwy komórek, które chronią integralność arterii, zapewniają
krzepnięcie krwi w razie zranienia i pomagają zapobiec wnikaniu do ściany tętniczej szkodliwych
cząsteczek, takich jak lipoproteiny o niskiej gęstości (LDL) i trójglicerydy. W przypadku uszkodzenia
warstwy śródbłonka, skutkiem może być pogrubienie ściany tętniczej i nieprawidłowa agregacja krwinek
białych. W wyniku pojawienia się uszkodzenia, śródbłonek pobudza reakcję leczniczą, która ostatecznie
prowadzi do powstania płytek miażdżycowych.[8]
Jak wykazano, wysokie ciśnienie krwi znacznie przyczynia się do zaburzenia śródbłonka. Powoduje
funkcjonalne zmiany w śródbłonku które z kolei są związane ze zmniejszoną mobilnością tętniczą i
zwiększoną sztywnością ściany arterii.[9] Kiedy tętnice stają się “sztywne” lub twardnieją i nie mogą
dłużej wystarczająco kurczyć i rozszerzyć się, pojawia się dodatkowe obciążenie dla serca, zwłaszcza dla
głównej, lewej komory. W wyniku tego, lewa komora może ulec powiększeniu (hipertrofia/przerost lewej
komory).[10] Hipertrofia (przerost) lewej komory jest często pierwszą oznaką, uszkodzeń
wynikających z niekontrolowanego wysokiego ciśnienia krwi.[11] Nieleczona może rozwinąć się do
zastoinowej niewydolności serca.
Stopień zaburzenia śródbłonka pozostaje w wysokiej korelacji z uszkodzeniami organów.[12] Lekarze
mierzą zatem wpływ wysokiego ciśnienia krwi obserwując zmiany różnych narządów. Innymi słowy
decyzja o leczeniu oparta jest na tym, jak wiele uszkodzeń organów, takich jak nerki, oczy lub serce
powoduje wysokie ciśnienie krwi.
Ścisły związek między wysokim ciśnieniem krwi i zaburzeniami śródbłonka podkreśla potrzebę
rozpatrywania obu tych zjawisk jako oddzielnych, a nie jak dotychczas, połączonych czynników chorób
sercowo-naczyniowych. W rzeczywistości, sieć powiązanych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego
zawiera mnóstwo dodatkowych elementów, które muszą być wzięte pod uwagę w celu jego obniżenia.
Nadciśnienie i ryzyko chorób
Podczas gdy zwiększone ciśnienie krwi jest normalne w pewnych
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
warunkach, takich jak podekscytowanie, stres lub wysiłek fizyczny, to przedłużony jego wzrost może być
szkodliwy. Utrzymujące się wysokie ciśnienie w układzie sercowo-naczyniowym osłabia integralność
naczyń, prowadząc do uszkodzeń naczyniowych i niewydolności organów.[13] Mówiąc krótko, nawet
niewielki, stale podniesiony poziom ciśnienia krwi podnosi ryzyko kilku chorób, wliczając w to
miażdżycę, udar, chroniczne choroby nerek/niewydolność, chorobę tętnic obwodowych (PAD),
tętniak i utratę wzroku. Nadciśnienie jest ważniejszym czynnikiem ryzyka powstania wieńcowej
choroby serca niż wysoki poziom innego niż HDL cholesterolu, białka C reaktywnego, trójglicerydów w
osoczu czy nawet otyłość.[14] Pomimo tego, nie da się całkowicie zmniejszyć ryzyka sercowonaczyniowego, nie kontrolując wszystkich jego czynników.
Dziś nadciśnienie rozumiemy jako ryzyko poważnych komplikacji.[15] Przez wiele dekad nadciśnienie
było definiowane kiedy przekroczyło wartość 139/89 mm Hg, jednak kilka opublikowanych badań
ujawnia, że aby rzeczywiście ochronić się przed chorobami sercowo-naczyniowymi ciśnienie krwi powinno
być utrzymywane na poziomie 115/75 mm Hg.[16]
Nadciśnienie dzieli się na pierwotne i wtórne, za kryterium biorąc przyczynę jego wystąpienia.
Pierwotne nadciśnienie jest najczęściej występującym i możliwym do uniknięcia rodzajem nadciśnienia,
który wynika z kilku czynników.[17] Niewystarczające spożywanie substancji odżywczych, takich jak
potas, magnez, witamina D i K również może odegrać ważną rolę. Wtórne nadciśnienie odpowiada
tylko za około 5-10 % przypadków nadciśnienia i zwykle wiąże się z nerkowymi,
wewnątrzwydzielniczymi, naczyniowymi chorobami lub z centralnym układem nerwowym. Chociaż w
leczeniu wtórnego nadciśnienia czasami stosuje się leki przeciwnadciśnieniowe, to dopiero przyjrzenie się
podstawowej przyczynie często prowadzi do uzdrowienia.[18]
Stan poprzedzający nadciśnienie niesie ze sobą zwiększone ryzyko rozwoju do pełnej postaci choroby. U
osób, których poziomy ciśnienia krwi sięgają od 130/80 do 139/89 mm Hg (które jest już niebezpiecznie
wysokie) istnieje dwa razy większe prawdopodobieństwo rozwoju klinicznego nadciśnienia (co oznacza
dużo wyższe odczyty ciśnienia krwi).[19] Wbrew dostępnym badaniom, które wskazują, że osoby mające
poziom ciśnienia krwi w tym zakresie są w grupie zwiększonego ryzyka rozwoju klinicznego nadciśnienia,
jak również chorób serca, medycyna konwencjonalna zazwyczaj nie leczy takiego poziomu nadciśnienia
lekami farmakologicznymi.
Stadium 1 i 2 nadciśnienia, zdefiniowane jako odpowiednio 140-159/90-99 i ponad 160/100 mm Hg,
niesie największe ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Te dwa etapy różnią się od siebie w zakresie
pomocy medycznej. Pacjenci ze stadium 2 nadciśnienia zwykle wymagają bardziej agresywnej terapii,
stosującej połączenie przeciwnadciśnieniowych leków.
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
Wtórne nadciśnienie – niektóre przyczyny [20]
Nerkowe:
Chroniczne choroby nerek
Choroby naczyń nerkowych
Nowotwory produkujące reninę
Wewnątrzwydzielnicze:
Pierwotny aldosteronizm (wydzielanie nadmiaru aldosteronu, hormonu, który zwiększa
zatrzymanie soli)
Niedoczynność lub nadczynność tarczycy
Korowonadnerczowa nadczynność (nadprodukcja hormonów nadnerczy)
Akromegalia (wydzielanie nadmiernego hormonu wzrostu)
Neurogenne:
Poważne nadciśnienie związane ze stresem
Uszkodzenia rdzenia kręgowego / tetraplegia
Naczyniowe:
Sztywność lub zwężanie się aorty
Nadciśnienia wywołane przez leki:
Doustne środki antykoncepcyjne
Terapia lekami steroidowymi
Sympatykomimetyk (udrażniające górne drogi oddechowe, supresant apetytu)
NSAID i inhibitory COX-2
Immunosupresanty
Erytropoetyna
Amfetamina
Inne:
Obturacyjny bezdech senny
Niedobór substancji odżywczych
Nadciśnienie wywołane ciążą
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
Czynniki ryzyka wysokiego ciśnienia krwi
Postępujący wiek, płeć, uwarunkowania rodzinne i genetyczne przyczyniają się do rozwoju wysokiego
ciśnienia krwi. Są to jednak niemodyfikowalne czynniki, co oznacza, że w ich przypadku nie da się
podjąć żadnych działań zmierzających do zmniejszenia ich wpływu na ryzyko. Inaczej sprawa ma się w
przypadku modyfikowalnych zmiennych, do których zaliczamy:
Duże spożywanie sodu. Zgodnie z pojawiającymi się hipotezami, nadmiar sodu
wydaje się zmieniać równowagę związaną z inhibitorami receptorów
adrenergicznych w sposób, który sprzyja zwężeniu naczyń, prowadząc do
zwiększonego ciśnienia krwi.[21] Badania z 2011 roku wykazały, że osoby z
nadciśnieniem spożywają znacznie więcej sodu każdego dnia niż pozostali.[22]
Przesadzanie z solą zwiększa również ryzyko udaru, chorób nerek i schorzeń sercowonaczyniowych.[23] Aby uniknąć wpływu sodu na nadciśnienie, powinno spożywać się
go do 2,4 grama lub 6 gram chlorku sodu na dzień (sól stołowa).[24]
Spożywanie niewielkich ilości potasu. Spożywanie odpowiednich ilości potasu
pomaga regulować wpływ sodu na nadciśnienie. Ludzie stosujący diety zawierające
nadmiar sodu powinny spożywać pokarmy bogate w potas, by pomóc złagodzić
nadciśnieniowe konsekwencje braku umiaru sodu. Dla osób dorosłych sugerowana
dawka potasu to 4,7 grama na dzień, jednak większość Amerykanów spożywa go
znacznie mniej.
Otyłość i insulinoodporność. Przyrost wagi ciała odpowiada za aż 75% ryzyka
wysokiego ciśnienia krwi.[25] Blisko 70% Amerykanów ma nadwagę. Wraz ze
wzrostem masy tłuszczowej, zwiększa się również objętość krwi, co przyczynia się do
podwyższenia ciśnienia krwi. Odporność na insulinę, która często występuje razem z
otyłością, przyczynia się do oporu naczyniowego i zwiększenia ciśnienia krwi.[26]
Stres. Stresujące sytuacje powodują uwalnianie „nadciśnieniowych” (zwiększających
ciśnienie krwi) hormonów, takich jak adrenalina. Jako, że chroniczny stres powoduje
ich bezustanne uwalnianie, stale zwiększony poziom ciśnienia krwi staje się
niebezpieczny. Badania przeprowadzone na pracownikach państwowych, którzy
uczestniczyli w pomocy humanitarnej w Niigata Prefecture of Japan w 2004 roku po
trzęsieniu ziemi wykazało, że u osób z największym obciążeniem stresu istniało
największe prawdopodobieństwo rozwoju wysokiego ciśnienia krwi. Co więcej, byli
również narażeni na przyrost wagi i zwiększenie poziomu cholesterolu.[27]
Siedzący styl życia, palenie i nadmiar alkoholu – może zwiększyć ryzyko
wysokiego ciśnienia krwi. Konsumpcja niewielkich ilości alkoholu w rzeczywistości
niesie korzyści dla sercowo-naczyniowego zdrowia, jednak spożywanie dużych dawek
zwiększa ryzyko nadciśnienia. Dlatego mężczyźni nie powinni wypijać więcej niż dwa
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
napoje alkoholowe dziennie, a kobiety jeden.[28]
Pomimo, że lekarze zazwyczaj biorą pod uwagę wyżej wspomniane czynniki ryzyka, medycyna
konwencjonalna pomija dwa ważne czynniki, które mogą odegrać istotną rolę w regulacji ciśnienia krwi –
witaminę K i witaminę D.
Spożywanie niedostatecznych ilości witaminy D. Niedobór tej hormonopodobnej
witaminy wiąże się z patologią wysokiego ciśnienia krwi oraz licznymi chorobami.
Badania sugerują, że witamina D może wpływać na wiele czynników, które
przyczyniają się do nadciśnienia, m.in. poprzez hamowanie reniny, enzymu
chroniącego funkcje nerek.[29] Analiza 10 ustalonych losowo, kontrolowanych prób
wykazała, że spożywanie witaminy D w sposób umiarkowany zmniejsza ciśnienie krwi.
Ponadto, osoby, które miały wyższy poziom witaminy D we krwi były mniej narażone na
powstanie chorób sercowo-naczyniowych.[30] Life Extension uważa, że poziom 25hydroksywitaminy D we krwi powinien zawierać się w zakresie 50 – 80 ng/ml.
Spożywanie małych ilości witaminy K. Witamina K jest niezbędna dla utrzymania
elastycznych ścian tętniczych. Jej niedobór może doprowadzić do akumulacji wapnia w
ścianie tętnicy, prowadząc do stwardnienia arterii i zwiększonego oporu
obwodowego.[31] Odpowiednia ilość witaminy K zapewnia właściwy przydział wapnia
dla kości (wspomagając integralność szkieletu), kierując go z dala od ściany tętniczej,
pomagając zapobiec “sztywności” arterii, która sprawia, że wielu starzejących się ludzi
ma problemy z krążeniem.
Materiał wykorzystany za zgodą Life Extension. Wszelkie prawa zastrzeżone.
Otwórz listę źródeł naukowych
[1] Jones Lloyda 2009; Jones Lloyda 2005
[2] Rogera 2011
[3] Kshirsagar 2006
[4] Hyman 2002
[5] Lewington 2002
[6] Lewington 2002; Chobanian 2003
[7] Chobanian 2003
[8] Versari 2009; Rocha 2010
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
[9] Hausberg 2005
[10] Palmieri 2005
[11] Kannel 2005
[12] Xu 2009
[13] Schmieder 2010
[14] Kones 2010; Kaptoge 2010; Schnohr 2002
[15] Chobanian 2003
[16] Basile 2008; Bakris 2007; Russell 2006
[17] Chiong 2008; Carretero 2000
[18] Chiong 2008
[19] Viera 2011; Vasan 2001
[20] Chiong 2008; Chobanian 2003
[21] Gavras 2012
[22] Shi 2011
[23] He 2010; Demarin 2010
[24] Chobanian 2003
[25] Marion 2004
[26] Reisin 2009
[27] Azuma 2010
[28] Chobanian 2003
[29] Pillz 2010
Nadciśnienie i „zarządzanie” ciśnieniem krwi. Część 1
[30] Pillz 2010
[31] Schurgers 2007
Powiązane produkty:
Naturalna Regulacja Ciśnienia
184.00 zł CZYTAJ DALEJ