rozdział 1 elestyczność rynku pracy a dynamika wzrostu

Adam Giegiel
ROZDZIAŁ 1
ELESTYCZNOŚĆ RYNKU PRACY A DYNAMIKA WZROSTU
GOSPODARCZEGO W WYBRANYCH KRAJACH OECD
Wstęp
Specyficzną cechą europejskiego rynku pracy jest jego niska elastyczność, prowadząca do długookresowego utrzymywania się wysokiego bezrobocia. Sytuacja taka jest następstwem rozmaitych zmian instytucjonalnych, wprowadzanych w wielu krajach Europy Zachodniej począwszy od lat 70-tych ubiegłego stulecia. Zmiany te polegały m.in. na systematycznym zwiększaniu ochrony zatrudnienia, rozszerzaniu prawa do zasiłków dla bezrobotnych i wprowadzaniu coraz wyższych płac minimalnych. W rezultacie nastąpił wzrost kosztów pracy, a w ślad za tym tendencja do ograniczania zatrudnienia i spowolnienie wzrostu
gospodarczego. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż wzrost kosztów płacowych negatywnie wpływa na rentowność przedsiębiorstw, jednocześnie obniżając inwestycje, tempo
wzrostu gospodarczego i tempo tworzenia nowych miejsc pracy. Dodatkowo sztywne instytucje i regulacja rynku pracy ograniczają potencjał dostosowawczy zarówno pracodawców, jak i
pracobiorców, co jest szczególnie istotne w okresie szybkich przemian wynikających z globalizacji gospodarki. Sztywne unormowanie stosunków pracy hamuje potrzebne zmiany i
powoduje osiąganie niższej od potencjalnej stopy wzrostu gospodarczego. Koniecznym warunkiem przyspieszenia wzrostu jest zatem zasadnicza reforma (deregulacja) rynku pracy w
celu zwiększenia jego elastyczności, a tym samym poprawy efektywności jego funkcjonowania.
Celem niniejszego opracowania jest analiza instytucjonalnych uwarunkowań rynków
pracy w wybranych krajach Unii Europejskiej i USA, jak również ich wpływ na dynamikę
wzrostu gospodarczego. Problematyka ta nabiera szczególnego znaczenia, zwłaszcza jeśli
uwzględnić pogłębiające się od kilku dziesięcioleci dysproporcje w zakresie PKB per capita
pomiędzy Stanami Zjednoczonymi z jednej strony a krajami UE z drugiej. W tym kontekście
można sformułować podstawową hipotezę artykułu, iż sposób funkcjonowania rynku pracy w
znacznej mierze determinuje zdolności rozwojowe gospodarki w długim okresie.
Wzrost gospodarczy w krajach OECD
Do najbardziej charakterystycznych zjawisk gospodarczych, jakie miały miejsce w
ciągu dwóch ostatnich dekad w ramach OECD, niewątpliwie należy znaczne zróżnicowanie
trajektorii rozwojowych krajów należących do tej organizacji. Jego wyrazem jest systematyczne rozszerzanie się luki w poziomach rozwoju gospodarczego pomiędzy Unią Europejską
a Stanami Zjednoczonymi. Problem relatywnie niskiego tempa wzrostu w największym stopniu dotyczy kontynentalnych gospodarek Europy Zachodniej. Dynamika rozwojowa tych
krajów wyraźnie kontrastuje z szybką ekspansją gospodarki Stanów Zjednoczonych, szczególnie w ostatniej dekadzie ubiegłego stulecia. W okresie 1990-1995 dochód narodowy USA
rósł średnio o 0,9% szybciej niż PKB Unii Europejskiej, zaś w drugiej połowie lat 90-tych o
1,3%. Ta najdłuższa w historii Stanów Zjednoczonych ekspansja przełożyła się na łączny
wzrost PKB aż o 41% w ciągu dziewięciu lat (1991-2000). Wysokiemu wzrostowi gospodarczemu w USA towarzyszyło jednoczesne obniżanie się inflacji, bezrobocia, wzrost produk-
8
Adam Giegiel
tywności oraz duże inwestycje w sektor technologii ICT. W efekcie na początku XXI wieku
wielkość produktu w przeliczeniu na mieszkańca Unii (pomimo szybszego przyrostu naturalnego w USA niż w UE) osiągnęła najniższy poziom od początku lat 70-tych (Radło, 2002).
Tabela 1. Dynamika realnego PKB w wybranych krajach OECD
19821992
1995
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Austria
Belgia
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Niemcy
Portugalia
Szwecja
W. Brytania
Włochy
2,6
2,3
2,1
1,6
2,3
1,3
3,2
2,8
3,6
3,0
3,4
1,9
2,5
2,5
2,6
2,4
3,1
4,0
1,8
2,1
2,8
3,0
9,6
2,0
4,3
4,1
2,9
2,9
2,8
3,9
3,5
5,3
4,0
4,5
5,0
3,5
9,2
3,5
3,9
4,4
3,8
3,8
0,6
0,7
0,7
2,5
1,8
5,1
3,6
1,4
5,9
1,4
2,0
1,2
2,4
1,7
0,5
1,4
0,5
1,6
1,1
3,8
2,7
0,1
6,0
0,0
0,8
2,0
2,1
0,3
0,8
1,0
0,7
1,9
1,1
4,8
3,0
0,3
4,3
-0,2
-1,1
1,8
2,7
0,1
2,3
2,7
1,9
3,3
2,0
4,7
3,2
2,0
4,3
0,8
1,2
3,3
3,3
0,9
2,6
1,5
3,0
3,0
1,2
3,7
3,5
1,5
5,5
1,1
0,4
2,7
1,9
0,1
Strefa euro
Japonia
USA
2,7
3,8
3,5
2,4
1,9
2,5
3,9
2,9
3,7
1,9
0,4
0,8
0,9
0,1
1,6
0,8
1,8
2,5
1,7
2,3
3,9
1,5
2,7
3,2
Prognoza
2007
2008
3,2
2,9
3,5
5,0
2,1
4,0
3,7
3,0
5,1
2,6
1,3
4,3
2,6
1,8
2,5
2,3
2,6
2,8
2,2
3,8
3,3
3,1
5,1
1,8
1,5
3,6
2,6
1,4
2,4
2,1
1,6
2,7
2,3
3,8
3,1
3,0
4,5
2,1
1,7
2,9
2,8
1,6
2,6
2,8
3,3
2,2
2,0
2,4
2,3
2,0
2,7
Źródło: OECD Economic Outlook No. 80, OECD, Paris 2006, s. 167.
Wyjątkowo powoli w ostatnim czasie rozwijały się największe gospodarki unijne, tj.
Niemcy, Francja i Włochy, które odnotowywały średnioroczne tempo wzrostu z reguły nie
przekraczające 2%. Niskiemu wzrostowi państw Unii towarzyszył, począwszy od połowy lat
90-tych, spadek wydajności pracy, niezależnie od tego czy mierzyć ją liczbą przepracowanych godzin, czy też liczbą zatrudnionych. Efektem opisanych procesów był również relatywny spadek globalnego dochodu Unii w stosunku do USA. Obecnie przeciętny dochód per
capita w krajach Unii Europejskiej stanowi jedynie ok. 70% poziomu amerykańskiego i licząc wg parytetu siły nabywczej wynosił w 2004 roku 28 700 dolarów, podczas gdy w USA
ukształtował się na poziomie 39 700 dol. (OECD in Figures 2005).
Jak wskazują badania empiryczne, niemal 3/4 luki rozwojowej pomiędzy krajami UE15, a Stanami Zjednoczonymi wynika z niższego poziomu wykorzystania zasobów ludzkich
w gospodarkach Wspólnoty. Teza ta znajduje swoje odzwierciedlenie zarówno w znacznie
niższym średnim czasie pracy przypadającym na zatrudnionego w UE, jak i w niższych odsetkach zatrudnionych wśród grupy osób w wieku produkcyjnym. W 2004 r. przeciętny roczny czas pracy w dużych krajach Unii Europejskiej, takich jak Niemcy czy Francja, był krótszy
od amerykańskiego o ponad 300 godzin, podczas gdy jeszcze na początku lat 70-tych mieszkańcy Wspólnoty pracowali średnio tyle samo co obywatele Stanów Zjednoczonych tj. około
1915 godzin rocznie (Radło, 2005). Gospodarka Unii odznacza się ponadto znacznie niższymi
niż gospodarka USA stopami zatrudnienia. O ile w UE stopa zatrudnienia wynosi ok. 64%, o
tyle w USA sięga 71% (2004). Również wskaźniki bezrobocia w krajach Wspólnoty od lat
kształtują się niekorzystnie w stosunku do Stanów Zjednoczonych. Stopa bezrobocia w USA
Elastyczność rynku pracy a dynamika wzrostu gospodarczego w wybranych krajach OECD
9
w 2004 roku wyniosła 5,5%, wobec 8,1% w Unii Europejskiej (OECD Employment Outlook
2005). Co więcej, sytuacja w Unii wygląda obecnie mniej korzystnie niż to było na początku
lat 80-tych. W ciągu ostatnich dwóch dekad w USA nastąpił znaczny przyrost miejsc pracy (a
w związku z tym także szybki spadek bezrobocia), podczas gdy w tym samym czasie stopa
bezrobocia w UE utrzymywała się na mniej więcej stałym poziomie – przeciętnie ok. 9%.
Stosunkowo wysokie stopy bezrobocia w Unii oraz towarzysząca im relatywnie duża
liczba osób długotrwale bezrobotnych sugerują, iż za taki stan rzeczy odpowiedzialne są m.in.
czynniki o charakterze instytucjonalnym (tj. nieefektywne funkcjonowanie wspólnotowych
rynków pracy). W następstwie nadmiernej regulacji tych rynków znaczna część zasobów siły
roboczej nie jest wykorzystywana, co doprowadziło do utrzymywania się przez długi czas
stóp wzrostu w gospodarkach UE poniżej tempa wzrostu gospodarki USA.
Pojęcie elastyczności rynku pracy
Pojęcie elastyczności rynku pracy w literaturze ekonomicznej pojmowane jest dosyć
szeroko. Podstawowy nacisk położony jest na zdolność przystosowawczą rynku pracy do
zmieniających się warunków gospodarczych i technologii. Robert Solow zauważył jednak, że
elastyczność rynku pracy nigdy nie jest definiowana bezpośrednio, wyliczane są jedynie podstawowe objawy wskazujące na jego nieelastyczność, takie jak np. wysoki poziom świadczeń
dla bezrobotnych, silna pozycja związków zawodowych, wysokie koszty pozapłacowe, itp.
(Masri 2003-2004). W międzynarodowych analizach porównawczych prowadzonych przez
Bank Światowy stopień regulacji rynku pracy bada się przy pomocy następujących mierników (Wiśniewski 2004):
• wskaźnik uzwiązkowienia i odsetek pracowników objętych zbiorowymi układami pracy;
• wskaźnik prawnej ochrony stosunku pracy (EPL);
• wskaźnik obciążenia podatkowego kosztów pracy, czyli tzw. klin podatkowy;
• skala i efektywność wydatków na przeciwdziałanie bezrobociu oraz ustawodawstwo
dotyczące płacy minimalnej.
W literaturze często wyodrębnia się różne elementy składowe wchodzące w zakres
pojęcia elastyczności rynku pracy. Można tu zaliczyć takie składniki jak: elastyczność zatrudnienia, elastyczność czasu pracy, elastyczność płac i elastyczność podaży pracy (Kwiatkowski
i inni, 2004). Elastyczność zatrudnienia oznacza zdolność przystosowawczą liczby zatrudnionych do zmieniających się warunków ekonomicznych. Istotną rolę w kształtowaniu tego
wskaźnika odgrywają koszty rotacji pracowników oraz koszty ochrony prawnej stosunku pracy. Elastyczność czasu pracy obejmuje szeroki zakres alternatyw w stosunku do tradycyjnego
zatrudnienia na pełnym etacie, tj. zatrudnienie w niepełnym wymiarze, ew. zatrudnienie ze
zmiennym lub indywidualnym czasem pracy. Ma to szczególne znaczenie w okresach zmiany
koniunktury w gospodarce, ponieważ bardziej elastyczny czas pracy oznacza szybsze dostosowanie się kosztów, co może implikować kreowanie większej liczby nowych miejsc pracy. Z
kolei elastyczność płac określana jest jako wrażliwość płac na zmianę czynników je determinujących. Istotne znaczenie w kształtowaniu się tego wskaźnika mają postulaty płacowe pracowników; zbyt wygórowane żądania płacowe wpływają niekorzystnie na możliwości zwiększenia zatrudnienia. Czwarte z wymienionych wcześniej pojęć, elastyczność podaży pracy,
rozumiana jest jako zdolność przystosowawcza podaży pracy do zmieniającej się struktury
popytu na pracę. Ważną rolę w przystosowaniu się podaży pracy odgrywa mobilność siły
roboczej, rozpatrywana w takich przekrojach, jak zawody, kwalifikacje, wykształcenie czy
przestrzeń (Kwiatkowski i inni, 2004). Elastyczność rynku pracy zależy zatem od różnych
czynników, przy czym szczególną rolę odgrywają czynniki instytucjonalne, związane ze stosunkami pracy.
10
Adam Giegiel
Sztywność rynku pracy (tj. brak jego elastyczności) od dawna wskazywana jest jako
jeden z głównych czynników, mających istotny negatywny wpływ na sytuację na rynku pracy
i dynamikę wzrostu gospodarczego w Europie. Teza ta znajduje potwierdzenie w badaniach
empirycznych przeprowadzonych m.in. przez Blancharda i Sieberta, które wykazały, iż im
wyższy jest poziom protekcji na tym rynku, tym niższe są stopy zatrudnienia i wzrostu w danej gospodarce (Radło, 2005). Wielu ekonomistów jest zdania, iż niezbędnym warunkiem
zwiększenia stopy zatrudnienia w UE jest deregulacja rynku pracy w celu ułatwienia dostosowań do warunków równowagi. Obecnie cechuje go znaczna asymetria ochrony interesów
pracodawców i robotników, na korzyść tych ostatnich. W przypadku silnej regulacji rynku
pracy pracodawca musi się liczyć z długookresowymi konsekwencjami podejmowanych decyzji odnośnie zatrudnienia dodatkowego pracownika. Istotnym elementem tej decyzji jest
płaca, bowiem inne koszty związane z zatrudnieniem pozostają w relacji do płacy. Gdy mamy
do czynienia z elastycznym rynkiem pracy, płaca jest praktycznie jedynym kosztem ponoszonym przez pracodawcę. Decyzja o tym czy zwiększać zatrudnienie nie zależy wówczas od
wahania poziomu płac, lecz od zmiany popytu na produkcję (Czyżewski, Łapińska-Sobczak,
2001).
Krytyka regulacji rynku pracy i wynikające z niej zalecenia, sprowadzające się do
rozluźnienia istniejących ograniczeń, bazują na dwóch założeniach. Po pierwsze, większa
elastyczność oznacza wzrost roli mechanizmów rynkowych w gospodarce, co umożliwia
szybsze dostosowania strukturalne podażowej i popytowej strony rynku pracy. Po drugie zaś,
uelastycznienie tego rynku ma wpływ na zmniejszenie niestabilności ekonomicznej pracodawców oraz poprawę ich położenia ekonomicznego (Kwiatkowski i inni, 2004).
Zwolennicy deregulacji podkreślają, że sztywne instytucje i nadmierna regulacja rynku pracy przeszkadzają dynamicznemu rozwojowi gospodarki. Wskazuje się, że w gospodarce rynkowej regulacje ochronne dotyczące pracowników wpływają na ograniczenie wolności
decyzyjnej przedsiębiorców, którzy nie mogą w nieskrępowany sposób decydować o najefektywniejszym wykorzystaniu potencjału pracy. Niedostateczna elastyczność utrudnia też
restrukturyzację gospodarki w czasach szybkich przemian, powodując tym samym osiąganie
niższej od potencjalnej stopy wzrostu gospodarczego. Deregulacja rynku pracy może być
również odpowiedzią na wyzwania wynikające z globalizacji gospodarki (Wiśniewski, 2004).
Instytucjonalne uwarunkowania rynków pracy w krajach OECD
Podstawowym wskaźnikiem opisującym stopień regulacji rynku pracy, który stosowany jest w międzynarodowych porównaniach jest indeks EPL (Employment Protection Legislation). Wskaźnik EPL określa zasady dotyczące zwalniania i zatrudniania pracowników, jak
również definiuje prawne ograniczenia narzucane w tej kwestii pracodawcom. Kwantyfikacji
stopnia ochrony pracy dokonuje się za pomocą jakościowych mierników stopnia ochrony pracy, nadających arbitralne rangi poszczególnym elementom systemu ochrony pracy. Rangi
wyznacza się poprzez porównywanie danych dotyczących poszczególnych krajów i różnic w
stopniu oddziaływania na koszt pracy. Porównania takie prowadzone są odrębnie dla każdej
regulacji prawnej, mającej wpływ na elastyczność rynku pracy. Dla przykładu wydłużenie
okresu wypowiedzenia pracy przez pracodawcę skutkuje podniesieniem łącznego kosztu pracy. W takim przypadku nadawanie konkretnych rang polega na ocenie stopnia wpływu tej
zmiany na koszt pracy, przy czym wskaźnik 0 oznacza całkowity brak regulacji dotyczących
wypowiedzenia i odprawy w przypadku nie zawinionych zwolnień, zaś wartość 6 oznacza
najwyższy stopień restrykcyjności – ustalany na podstawie międzynarodowych porównań.
Kolejnym krokiem w konstruowaniu syntetycznego miernika jest agregacja nadawanych poszczególnym regulacjom rang, również wg arbitralnie ustanowionego systemu wag. Uznanie,
iż regulacje prawne dotyczące okresu wypowiedzenia mają większy wpływ na koszt pracy niż
Elastyczność rynku pracy a dynamika wzrostu gospodarczego w wybranych krajach OECD
11
regulacje dotyczące wysokości odpraw, powoduje nadanie im wyższej wagi przy tworzeniu
miary zagregowanej (Czyżewski, Łapińska-Sobczak, 2001).
Rysunek 1. Indeks EPL (prawna ochrona stosunku pracy) dla roku 2006
Skala 0-6
4,5
Ochrona zatrudnionych na stałe
Regulacja tymczasowego zatrudnienia
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
Fi
nl
an
N d ia
or
w
e
Ja gia
po
n
A ia
us
tri
G a
re
c
Fr ja
an
H cja
ol
an
Ni dia
em
S cy
zw
H ec
is ja
zp
P an
or
t u ia
ga
lia
W
ie
lk
a
U
Br SA
yt
Sz an
i
w
aj a
ca
K r ia
an
ad
a
Da
n
Irl ia
an
di
B a
el
gi
a
0,0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Economic Policy Reforms. Going for Growth
2007, OECD, Paris 2007, s. 109.
Według danych z Rysunku 1 najmniej restrykcyjny system ochrony pracowników
przed zwolnieniami występuje w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i Kanadzie. Z kolei najbardziej chronieni przez prawo są pracownicy w krajach śródziemnomorskich, skandynawskich, Niemczech, Austrii i Francji. Zestawiając te dane ze średnimi stopami bezrobocia widać, że państwa o najwyższych wskaźnikach prawnej ochrony stosunku pracy charakteryzuje najwyższa stopa bezrobocia. Kolejny rysunek wskazuje zmiany wskaźnika
EPL w wybranych krajach OECD na przestrzeni lat 1994-2003. Wynika z niego, iż w wielu z
nich przeprowadzono reformy rynku pracy, mające na celu jego uelastycznienie. Złagodzono
przede wszystkim przepisy w zakresie form zatrudnienia tymczasowego, pozostawiając istniejące ograniczenia odnośnie zatrudnienia na stałe praktycznie bez zmian. Najbardziej
znaczna liberalizacja ustawodawstwa została przeprowadzona we Włoszech, Grecji, Belgii,
Danii i Niemczech. Niemniej jednak kraje te nadal charakteryzują się relatywnie restrykcyjnym systemem prawnej ochrony pracy. Odwrotne zjawisko miało miejsce w europejskich
państwach anglosaskich i Francji, gdzie nieznacznie zaostrzono przepisy w zakresie ochrony
zatrudnienia. Zmiany dotyczyły przede wszystkim długości trwania umów tymczasowych,
które ograniczono maksymalnie do 4 lat (OECD Employment Outlook, 2006).
12
Adam Giegiel
Rysunek 2. Zmiany wskaźnika EPL w krajach OECD w latach 1994 - 2003
Zmiana ustawodawstwa w zakresie zatrudnienia tymczasowego
Zmiana ustawodawstwa w zakresie zatrudnienia na stałe
Całkowita zmiana wskaźnika EPL
0,5
0,0
-0,5
-1,0
-1,5
G
Hi re c
s z ja
Po p an
rtu ia
ga
lia
W
lk
. B US
ry A
ta
n
Ka ia
na
I d
Sz rlan a
w di
aj a
ca
A u r ia
st
ri
Da a
Fi n
nl ia
an
J a d ia
p
Ho on i
la a
n
Fr dia
an
No c
rw ja
eg
B e ia
Ni lgia
e
Sz mcy
w
ec
ja
-2,0
Źródło: OECD Employment Outlook 2006, OECD, Paris 2006, s. 97.
Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na elastyczność rynku pracy są rozmiary obciążenia podatkowego kosztów pracy, czyli tzw. klin podatkowy. Pojęcie klina podatkowego oznacza tę część wartości produktu, która nie służy opłaceniu czynników produkcji.
Elementami klina podatkowego są wszystkie podatki, zarówno bezpośrednie, jak i pośrednie,
a także takie parapodatki, jak składki na ubezpieczenia społeczne i różne cele. Wielkość klina
podatkowego w postaci zagregowanej dla całej gospodarki można wyznaczyć przy pomocy
następującego wzoru (Góra, 2003):
Klin podatkowy =
TB + TP + TS
CL
gdzie: TB – podatki bezpośrednie, TP – podatki pośrednie, TS – parapodatki socjalne, zaś CL –
to koszt pracy rozumiany jako wynagrodzenie netto powiększone o wymienione podatki.
Pojęcie klina podatkowego można również rozumieć jako różnicę między całkowitym
kosztem pracy w przedsiębiorstwie, a płacą konsumpcyjną pracownika po zapłaceniu podatków. Na podstawie obserwacji empirycznych formułuje się pewną generalną zasadę: im
większe są rozmiary klina podatkowego, tym wyższe jest bezrobocie. Innymi słowy, im większa część wartości produktu nie służy opłaceniu czynników produkcji, tym mniejsza jest motywacja, aby je zatrudniać. Warto też podkreślić, iż wysoki poziom obciążenia płacy podatkami skłania pracobiorców do ucieczki w sferę zatrudnienia nierejestrowanego i tym samym
doprowadza do powiększenia szarej strefy.
Szczególne znaczenie ma fakt, iż na klin podatkowy w znacznym stopniu składają się
parapodatki związane z bezpośrednim finansowaniem systemów ubezpieczeń społecznych. W
większości krajów OECD ich udział dochodzi do połowy wielkości podatku dochodowego, a
w niektórych jest nawet wyższy. W przypadku największej gospodarki UE – Niemiec, część
wydatków systemu ubezpieczeń społecznych pokrywa się transferem finansowym z ogólnych
przychodów rządu, co zwiększa wpływ zabezpieczenia społecznego na wielkość klina podatkowego (Góra, 2003).
Elastyczność rynku pracy a dynamika wzrostu gospodarczego w wybranych krajach OECD
13
Rysunek 3. Krańcowe opodatkowanie pracy w wybranych krajach
2002
2006
80
70
60
50
40
30
20
10
ec
A u ja
st
r
Fr i a
an
c
Ni ja
em
cy
Be
lg
ia
Sz
w
Irl
an
d
J a ia
po
ni
a
Sz US
w
aj A
ca
r
W
ie K a ia
lk
a nad
Br
yt a
Po ani
a
r
Lu tug
ks a li
em a
b
No urg
rw
Hi e g
s z ia
pa
n
G ia
re
cja
Da
Fi nia
nl
an
Ho d ia
la
nd
ia
0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Germany, Consolidating Economic and Social
Renewal. OECD Reviews of Regulatory Reform, OECD, Paris 2004, s. 34; Taxing Wages
2005-2006, OECD, Paris 2007, s. 14.
Najwyższymi rozmiarami klina podatkowego cechują się gospodarki belgijska i niemiecka (Rysunek 3). Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia w przypadku Japonii i krajów
anglosaskich – rozmiary obciążenia płacy podatkami są w nich niemal dwukrotnie niższe.
Warto przy tym zaznaczyć, iż Wielka Brytania i Irlandia należą do państw, gdzie konsekwentnie przeprowadzono liberalizację rynku pracy poprzez reformę systemu świadczeń
społecznych i systemu podatkowego. W Irlandii zaowocowało to zmniejszeniem rozmiarów
klina podatkowego o prawie połowę, co w efekcie przełożyło się na znaczną redukcję stopy
bezrobocia. Analogiczne zjawiska miały miejsce także w innych krajach, jak np. we Włoszech czy Finlandii, gdzie również odnotowano spadek bezrobocia w odpowiedzi na zmniejszenie podatkowych obciążeń pracy. Uzyskany dzięki tym reformom przyrost podaży pracy
(czyli zwiększenie dostępności jednego z czynników produkcji) daje szansę silniejszego
wzrostu gospodarczego. Kraje które odniosły sukces, są jednocześnie krajami, w których
opodatkowanie niskich dochodów jest niewielkie, a kraje wysokiego bezrobocia charakteryzują się wysokim opodatkowaniem takich dochodów.
Innym istotnym parametrem wpływającym na elastyczność rynku pracy jest wysokość tzw. stopy kompensacji (ang. replacement ratio), definiowanej jako stosunek zasiłków
dla bezrobotnych do wynagrodzeń za pracę. Jego znaczenie wynika z faktu, że nawet gdy klin
podatkowy nie jest duży i stąd warunki dla wzrostu zatrudnienia są sprzyjające, bodźce do
podejmowania pracy mogą być ograniczone, w sytuacji gdy system zasiłków zniechęca do
szukania pracy. W związku z tym zarówno stopa kompensacji, jak i klin podatkowy, powinny
kształtować się na stosunkowo niskim poziomie, by zwiększyć elastyczność rynku pracy.
Wysokie wartości tych zmiennych mogą bowiem przyczyniać się do wystąpienia następujących niekorzystnych zjawisk (Gawrońska-Nowak, Skorupińska, 2006; EMU and Labour
Market Flexibility, 2003):
• pułapki bezrobocia (unemployment trap), w której znajdują się osoby bez pracy. Zjawisko to charakteryzuje się tym, iż różnica między zasiłkiem dla bezrobotnych a płacą
14
Adam Giegiel
nie jest na tyle duża, by zachęcać ludzi do szukania i podejmowania pracy;
• pułapki ubóstwa (poverty trap), w której znajdują się osoby pracujące. W tym przypadku chęć osiągnięcia wyższego dochodu brutto wiąże się z płaceniem wyższych
składek i podatków, co prowadzi do zmniejszenia dochodu netto i tym samym wpływa
negatywnie na motywację do pracy w nadgodzinach czy poszukiwania lepiej płatnych
zajęć.
Stopy kompensacji w większości krajów UE kształtują się na poziomie 20-35%. Do
wyjątków należą m.in. Wielka Brytania, gdzie wartość omawianego wskaźnika wyniosła w
2001 roku 17%, czy też Francja (44%) i Dania (51%). Wielka Brytania jest jednocześnie krajem, w którym podatkowe obciążenia pracy są jednymi z najniższych w Europie. Takie zestawienie tych dwóch czynników instytucjonalnych powoduje, że system świadczeń społecznych nie zniechęca do poszukiwania pracy, co jest powszechnym zjawiskiem w innych krajach UE. Trzeba zauważyć, iż większa dostępność pozapłacowych źródeł dochodu, w powiązaniu z większymi obciążeniami dochodów z płac oraz niekorzystnymi regulacjami rynków
pracy, zniechęcają Europejczyków do podejmowania pracy lub wydłużania średniego czasu
pracy, a europejskich przedsiębiorców do zwiększania zatrudnienia.
Wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych jest przykładem tzw. pasywnej polityki rynku
pracy. Pełni ona funkcję osłonową i ma na celu zapewnienie świadczeń kompensacyjnych dla
osób tracących pracę. Oprócz polityki pasywnej prowadzone są aktywne programy zatrudnieniowe, które próbują przygotować bezrobotnych do podjęcia pracy w przyszłości. Obejmują
one m.in. różnego rodzaju formy wspierania poszukiwania pracy przez bezrobotnych. Programy tego typu mogą również, poprzez zatrudnienie subwencjonowane, przesunąć pozostających bez pracy do działalności społecznie użytecznej i w ten sposób wpłynąć na redukcję
bezrobocia.
Szczególną rolę na rynku pracy odgrywają związki zawodowe, które zrzeszają pracowników w jednej organizacji reprezentującej ich interesy ekonomiczne i socjalne. Podstawowym celem związków zawodowych jest zawieranie układów zbiorowych pracy, niemniej
jednak posiadają one również liczne kompetencje w zakresie określania ustroju zakładu pracy, reprezentacji personalnej i współzarządzania przedsiębiorstwem (Wiśniewski, 2004). Zasięg związków zawodowych w gospodarce (ang. trade union density) mierzony jest procentowym udziałem członków związków w stosunku do całkowitej liczby pracowników. Zgodnie z rezultatami wielu badań empirycznych wyższemu poziomowi „uzwiązkowienia” towarzyszy z reguły wyższy poziom bezrobocia. Przyczyną tego jest fakt, iż wysoki udział związkowców wśród pracowników prowadzi do mniejszej konkurencji na rynku pracy i jednocześnie wyższych płac realnych, które podnoszą koszty pracy. Związki zawodowe mogą również
w istotny sposób determinować elastyczność płac, bowiem im wyższy poziom uzwiązkowienia, tym zazwyczaj większe wyrównanie płac. Zachodzi to w przypadku, gdy pozycja przetargowa związków jest na tyle mocna, by wymusić politykę redukującą zróżnicowanie płac
lub wpłynąć na elastyczność płac poprzez udział w ustalaniu progów płacowych (GawrońskaNowak, Skorupińska, 2006).
Elastyczność rynku pracy a dynamika wzrostu gospodarczego w wybranych krajach OECD
15
Rysunek 4. Zasięg związków zawodowych (w %)
Średnia UE
100
87,5
79,0 79,0
80
69,2
60
32,5 35,4
27,0 29,0 29,7 30,0
40
20
9,1
39,6
44,5
50,0
15,0
Au
st
ri
Irl a
Lu an
ks d i
em a
bu
rg
Be
l
Sz gia
w
e
Fi cja
nl
an
di
a
Da
ni
a
Fr
a
Hi ncja
sz
pa
Ho nia
W
lk lan
. B di
ry a
ta
ni
Ni a
e
Po mc
rtu y
ga
lia
G
re
cja
0
Źródło: Opracowanie własne na podstawie B. Gawrońska-Nowak, K. Skorupińska, Elastyczność rynku pracy a charakter instytucji w krajach europejskich, Gospodarka Narodowa, 2006,
nr 3, s. 33.
Tradycyjnie z najwyższymi wskaźnikami uzwiązkowienia mamy do czynienia w
przypadku krajów skandynawskich, gdzie 80-90% siły roboczej jest członkami związków
zawodowych. Również do 90% pracowników obejmują swoim zasięgiem umowy zbiorowe,
które negocjowane są głównie na poziomie ogólnokrajowym i branżowym. Najniższy zasięg
związków zawodowych spośród analizowanych gospodarek występuje we Francji (9.1% –
por. Rysunek 4). Złożyło się na to kilka czynników. Poza zmianami w strukturze zatrudnienia, podstawową przyczyną takiego stanu rzeczy jest ideologiczne rozbicie i rywalizacja między związkami. Jednocześnie ponad 90% wszystkich pracowników w tym kraju objętych jest
umowami zbiorowymi. Umowy te zawierane są przede wszystkim na poziomie przedsiębiorstwa, ale panuje powszechne przekonanie, że do ustaleń poczynionych w trakcie negocjacji
zarówno pracodawcy, jak i pracobiorcy przywiązują mniejszą wagę niż np. w Niemczech lub
Szwecji.
Przy ocenie elastyczności rynku pracy ważną rolę przypisuje się wskaźnikom odnoszącym się do procesu ich alokacji, w tym szczególnie wskaźnikom mobilności geograficznej
i mobilności zawodowej. Mobilność zawodowa (tzw. pionowa) związana jest ze zmianami
jakościowymi popytu na pracę, dokonującymi się głównie pod wpływem takich czynników
jak zmiany strukturalne w gospodarce lub postęp techniczny i technologiczny (Kryńska,
2005). Wymaga to zmiany profili kwalifikacyjnych pracowników, ale jednocześnie prowadzi
do spadku zapotrzebowania na kadry nisko i niewykwalifikowane. Mobilność siły roboczej w
sensie przestrzennym (tzw. pozioma) charakteryzuje częstotliwość zmian miejsca zamieszkania, w tym szczególnie zmiany wywołane czynnikami związanymi z podjęciem pracy, takimi
jak perspektywa uzyskania korzystniejszych warunków zatrudnienia. Miarami mobilności
zawodowej i geograficznej są wskaźniki długości pozostawania na tym samym stanowisku
lub w tym samym miejscu pracy. Duża mobilność społeczeństwa uważana jest na ogół za
czynnik pozytywnie wpływający na gospodarkę kraju.
Cechą charakterystyczną gospodarki unijnej jest relatywnie niska mobilność czynników produkcji, w tym siły roboczej. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać przede
16
Adam Giegiel
wszystkim w zróżnicowaniu kulturowym i językowym na terenie Wspólnoty, co zniechęca do
poszukiwania pracy poza terytorium rodzimego kraju. Do innych problemów należy zaliczyć
brak ujednoliconego europejskiego ustawodawstwa w zakresie zatrudnienia, zróżnicowanie w
systemach podatkowych, emerytalnych i zabezpieczenia społecznego, jak również braki w
systemach uznania kwalifikacji. Wszystkie te przyczyny sprawiają, iż mieszkańcy Wspólnoty
zmieniają pracę o wiele rzadziej niż pracownicy w Stanach Zjednoczonych. Wprawdzie mobilność w ramach poszczególnych narodowych rynków pracy w UE jest znacznie większa,
jednak w porównaniu z mobilnością międzystanową w USA jest wciąż niska.
Niska mobilność siły roboczej w dużym stopniu przyczynia się do utrzymywania się
wysokich stóp bezrobocia w jednych regionach Unii i niedostatku odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej w innych. Sytuację tę potwierdza raport Europejskiego Banku Centralnego na temat niedostosowań na rynku pracy Wspólnoty (Labour Market Mismatches …,
2002). Wynika z niego, iż w strefie euro występuje znaczne niedopasowanie popytu i podaży
pracy zarówno w wymiarze geograficznym, jak i w zakresie wykształcenia. W rezultacie w
niektórych państwach Unii jest zbyt dużo specjalistów z jednych dziedzin i jednocześnie zbyt
mało z innych. Niska mobilność ludności i nieefektywność funkcjonowania rynku pracy
sprawiają dodatkowo, iż niedostosowania te mają charakter długotrwały.
Zakończenie
Regulacje ograniczające elastyczność rynku pracy wprowadzane są z uwagi na potrzebę realizacji określonych celów społecznych, związanych z ochroną praw pracowniczych.
Niemniej jednak, niektóre z nich mogą negatywnie wpływać na dynamikę gospodarki. Dla
przykładu, ograniczenia dotyczące zatrudniania i zwalniania pracowników często osłabiają
motywację do podejmowania działań zwiększających wydajność, ponieważ utrudniają płynne
regulowanie rozmiarów siły roboczej. Przedstawione w niniejszym opracowaniu dane empiryczne pozwalają na sformułowanie wniosku o istnieniu związku korelacyjnego pomiędzy
sposobem funkcjonowania rynku pracy a osiąganymi w długim okresie stopami wzrostu gospodarczego. Względnie liberalne rozwiązania w zakresie organizacji rynków czynników
wytwórczych, w tym głównie pracy, z reguły ułatwiają dynamiczny rozwój, na co dowodów
dostarczają przykłady Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Kraje te osiągały w ostatnich latach ponadprzeciętne stopy wzrostu, co, jak się wydaje, było rezultatem daleko idących
reform (deregulacja), przeprowadzonych już w latach 70-tych. Deregulacja rynku pracy w
USA przyczyniła się do ograniczenia zniekształcającej mechanizm rynkowy ingerencji państwa i zwiększenia swobody przedsiębiorców w kwestii kształtowania zatrudnienia i płac.
Działania tego typu umożliwiły również przystosowanie się pracodawców i pracowników do
zmieniającej się sytuacji w gospodarce oraz stworzyły warunki do obniżania kosztów pracy.
Dla kontrastu, kraje w których nie dokonano niezbędnych reform (np. Francja i Niemcy), charakteryzowały się względnie wysokim bezrobociem i niskimi stopami wzrostu gospodarczego. Wobec tego wydaje się, iż uprawnione jest twierdzenie, iż bardziej efektywna alokacja
zasobów siły roboczej sprzyja racjonalizacji produkcji, zwiększeniu inwestycji, a tym samym
przyczynia się do szybszego wzrostu gospodarki.
BIBLIOGRAFIA:
1.
2.
3.
Economic Policy Reforms. Going for Growth, (2007), OECD, Paris.
EMU and Labour Market Flexibility (2003), HM Treasury, London.
Czyżewski A. B., Łapińska-Sobczak N., (2001), Zatrudnienie i bezrobocie a płace i
koszty pracy w wybranych krajach Unii Europejskiej, Ekonomista, 2001, nr 4.
Elastyczność rynku pracy a dynamika wzrostu gospodarczego w wybranych krajach OECD
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
17
Gawrońska-Nowak B., Skorupińska K., (2006), Elastyczność rynku pracy a charakter
instytucji w krajach europejskich, Gospodarka Narodowa, nr 3.
Germany, Consolidating Economic and Social Renewal. OECD Reviews of Regulatory
Reform (2004), OECD, Paris.
Góra M, (2005), Trwale wysokie bezrobocie w Polsce. Wyjaśnienia i propozycje, Ekonomista, nr 1.
Góra M., (2003), Wpływ systemu zabezpieczenia społecznego na rynek pracy, Ekonomista, nr 1.
Kryńska E., (2005), Mobilność zasobów pracy, Optimum – Studia Ekonomiczne, nr 1.
Kwiatkowski E., Roszkowska S., Tokarski T., (2004), Granice wzrostu bezzatrudnieniowego w Europie i krajach WNP, Ekonomista, nr 1.
Labour Market Mismatches in Euro Area Countries (2002), European Central Bank,
Frankfurt am Main.
Masri S., (2003-2004), Ocena elastyczności rynku pracy w Polsce, [w:] Woźniak M. G.
(red.), Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy – aspekty społeczne, Wydawnictwo
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
OECD Economic Outlook No. 80 (2006), OECD, Paris.
OECD Employment Outlook, (2004), OECD, Paris.
OECD Employment Outlook, (2006), OECD, Paris.
OECD in Figures (2005), OECD, Paris.
Radło M. J., (2005), Strategia Lizbońska 2005-2010: Kluczowe wyzwania. Najważniejsze priorytety, [w:] Radło M. J., (red.), Polska wobec redefinicji Strategii Lizbońskiej,
Zielona Księga PFSL nr 1, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa-Gdańsk.
Radło M. J., (2002), Strategia Lizbońska. Konkluzje dla Polski, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Taxing Wages 2005-2006, (2007), OECD, Paris.
Wiśniewski Z, (2004), Programy zatrudnieniowe w Unii Europejskiej – oczekiwania i
rzeczywistość, [w:] Haffer M., Kraszewski W., (red.), Czynniki wzrostu gospodarczego,
Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń.
Wiśniewski Z., (2004), Rynki pracy w krajach Unii Europejskiej a działalność przedsiębiorcza, [w:] Juchnowicz M. (red.), Kapitał ludzki a kształtowanie przedsiębiorczości,
Poltext, Warszawa.
Wojtyna A., (2005), Alternatywne modele kapitalizmu, Gospodarka Narodowa, nr 9.
Young D., (2003), Employment Protection Legislation: Its Economic Impact and the
Case for Reform, European Commission Economic Papers No. 186, European Commission, Luxembourg.