Jedna z legend żydowskich mówi o tym jak rozeszła się w niebie

O figurze wcielenia w twórczości Herberta na przykładzie wierszy: Rozmyślania Pana
Cogito o odkupieniu i Siódmy anioł.
Justyna Gorzkowicz
Jedna z legend żydowskich1 mówi o tym, jak rozeszła się w niebie wieść, że Bóg chce
stworzyć człowieka. Zapanował chaos wśród zastępów. Zatrwożeni
aniołowie zjawiali się
przed tronem Najwyższego, aby odwieść Go od tego zamiaru. Widzieli bowiem zagrożenie
w niedoskonałości nowej istoty. Aż wreszcie przyleciał najmłodszy z serafinów- Rachmim, zwany
Miłosierdzie i tak rzekł: Ojcze nasz w niebiesiech, niech się stanie Twa wola, stwórz człowieka podług
obrazu Twego! Niech będzie odbiciem Twojej dobroci i miłości. Ulepiony z prochu ziemi będzie on tworem
niedoskonałym i skłonnym do złego. Ziemia przyciągnie go do siebie, więc z trudem wzniesie się do wyżyn
ideału. Lecz gdy namiętności zaślepią jego wzrok (…) sprowadzę go na drogę prawdy.(…) Serce jego
zmiękczę.(…) pozna, żeś Ty Najdobrotliwszy i naśladując Ciebie będzie kroczył drogami prawdy, zgody i
miłości. (…)2 Bóg wysłuchawszy Rachmima, postanowił skłonić się do jego prośby i tak powstał
człowiek .
Analogiczny obraz natury ludzkiej da się zauważyć w twórczości Zbigniewa Herberta.
Najczęściej wyłania się wizja człowieka poszukującego. Dla poety motywem naczelnym jest relacja
Boga ze swoim stworzeniem. A nawet sama Jego myśl, słowo, które stało się praprzyczyną, słowo –
klucz - wcielenie. Bo dzięki zespoleniu cząstek prochu ziemskiego i pierwiastka niebieskiego ziścił się
Boski Zamysł. Najistotniejsze wydarzenie w historii ludzkości to jednak wyzwolenie człowieka od
śmierci wiecznej. Dokonało się ono dzięki ofierze Syna Bożego.
Rozmyślania Pana Cogito o odkupieniu zawierają głęboki sens teologiczny. Trudno odczytać
je nie sięgając do paradygmatów chrześcijańskich. Tam odnajdziemy myśl, iż Bóg, uniżywszy
Chrystusa do rangi człowieka, tak naprawdę wywyższył Go. Na tym tle utwór Herberta nabiera
znaczenia kerygmatycznego.3 Można poprzestać na odczytaniu go w sposób dosłowny. Powiedzieć, że
autor zarzuca Bogu, że nie powinien przysyłać Chrystusa na ziemię, bo 4:
zbyt wielu widziało
przybite dłonie syna
jego zwykłą skórę
Ale czy ta
interpretacja nie wyda się niepełna? Wystarczy wychwycić element ironii, a w
Rozmyślaniach wyklaruje się coś więcej, niż obraz występnej natury człowieka.. Dalej pisze Herbert:
zbyt wiele nozdrzy
chłonęło z lubością
zapach jego strachu
1
nie wolno schodzić
nisko
bratać się krwią
W kanonie chrześcijaństwa zbawienie następuje bez względu na nasze uczynki, ale dzięki krwi
Chrystusa.5 Kenoza niesie określone następstwa - odpuszczenie grzechów. Czy więc w wierszu mamy
do czynienia z tak wielkim miłosierdziem, iż przeradza się w apokatastazę ? 6 Teraz wszyscy jesteśmy
odkupieni? Może to jednak wątpienie w sens ofiary? W Biblii czytamy, że obietnica zbawienia jest
realizowana dopiero poprzez dar łaski. Wobec tego pojawia się następna kwestia. Czy człowiek
Herberta posiadł ów dar? Podążając śladami Pana Cogito docieramy do … św. Tomasza.7
W Rozmyślaniach zauważymy prawdy, które wymykają się rozumowi, dopiero objawienie może je
zmaterializować. Problemem nadrzędnym okazuje się być nie sama istota odkupienia, lecz pytanie o
granice ludzkiego poznania.
Osobną sprawą jest próba odtworzenia myśli historiozoficznej samego poety. To już temat na
kolejny szkic, bo przecież zaświaty Herberta nie mają wiele wspólnego z biblijną wizją: Belzebub
kocha sztukę. Chełpi się, że jego chóry, jego poeci i jego malarze przewyższają już prawie
niebieskich.8 A i samemu człowiekowi nie bardzo uśmiecha się życie w raju ( wiersz Żeby tylko nie
anioł). Królestwo niebieskie to raczej przetworzenie archetypu Pól Elizejskich.
Przyjrzyjmy się innemu wierszowi Herberta - Siódmy anioł.9 I tu kluczem do interpretacji
zdaje się być motyw wcielenia. Władysław Panas w malaku, nazwanym Szemkel, rozpoznał postać
Boga.10 Nie sposób temu zaprzeczyć. Znając dwa podstawowe terminy o hebrajskim brzmieniu pierwszy el- na określenie Boga i drugi – szem, oznaczający imię, łatwo zorientujemy się , że
Szemkel – to Imię Boga. Panas dookreśla dalej Twoim imieniem jest Bóg. Ale i bez znajomości języka
świętych ksiąg możemy odczytać istnienie Stwórcy. Choć na pierwszy rzut oka nic na to nie wskazuje.
Szemkel po wielokroć udowadnia swoje jestestwo11, podczas gdy inni aniołowie trwanie w ustalonych
konwencjach. Dzieje się tak, ponieważ zastępy niebieskie rozporządzają jedynie teraźniejszością istotą „czasu rajskiego”, zaś siódmy anioł ma w sobie coś z Absolutu, o którym pisali filozofowie.12
Zawsze święty, niezmienny- „nie jest taki jak inni.” Niezależny od niczego innego, jest niepomiernie
dobry ”choć wielokrotnie karany za przemyt grzeszników.” Istniejący i prawdziwy sam z siebie, więc
może „nic nie cenić swojej godności”. Jakby mówił <<Jestem który Jestem.>>, powtarzając słowa
objawione Mojżeszowi.13
Wydawałoby się, że Szemkel nie ma także nic wspólnego z siódmym „ mężem bożym” ,o
którym czytamy w Biblii. Ale czy rzeczywiście? ”Lecz w dniach, kiedy siódmy anioł się odezwie i
zacznie trąbić, dokona się tajemnica Boża, jak to zwiastował sługom swoim i prorokom”14 – podaje Pismo
Święte. U Herberta także anioł to medium boskiej tajemnicy. Jest początkiem -Wszystkiego Miłosierdziem – czystym duchem żydowskim - Rachmimem – daje kolejną szanse grzesznikom, oraz
końcem wszystkiego – posłańcem, zwiastującym apokalipsę „między otchłanią a niebem jego tupot
2
nieustanny”. Jest zatem Alfą i Omegą .Tyle znaczeń w imieniu Szemkel. I jeszcze odmienność. Rysa
na doskonałości.
Pozostali aniołowie to byty stworzone. Noszą piętno ograniczenia. Jako istoty niebieskie są
wprawdzie nieśmiertelni, podlegają jednak ruchowi, a więc zmienności.15 Ich egzystencja uzależniona
jest od Boga, dlatego tak silnie przywiązują się do nadanych ról: Gabriel to „podpora tronu”, Rafael- „
stroiciel chórów”, Azrael – „kierowca planet” itd. Nie są także wolni od popełniania błędów.
W skłonności tej tkwi niewłaściwy stosunek do inności Szemkela. Żywią niechęć do jego
autonomicznego postępowania, gdyż zmyla ich nerwowość, czyny karalne i czerń. Herbertowskie
zastępy zdają się być pozbawione daru intuicyjnego poznania.
16
Nie mogą dostrzec Boga. Poeta
przewrotnie urzeczywistnił Go, zespalając elementy nadprzyrodzone i ludzkie w jednej postaci anioła.
W ten sposób
położył akcent na nierozerwalną więź, łączącą Stwórcę z człowiekiem. Herbert
przekonuje za Akwinatą, że stojąc wobec bezmiaru Pierwszego Bytu oraz Jego odmienności istnienia,
doświadczamy czegoś, co przekracza wszelką miarę17.
Autorowi Siódmego anioła nieco groteskowa wydaje się nieadekwatność naszych wyobrażeń
względem rzeczywistości, wyobrażeń, podkreślmy, silnie utrwalonych w kulturze. W wierszu czytamy
:
(…)
malarze bizantyńscy
kiedy malują siedmiu
odtwarzają Szemkela
podobnego do tamtych
sądzą bowiem
że popadliby w herezję
gdyby namalowali go
takim jak jest
czarny nerwowy
w starej wyleniałej aureoli18
Podobną prawidłowość zauważymy również w Rozmyślaniach Pana Cogito o odkupieniu. Poeta pisze:
(…)
lepiej było królować
w barokowym pałacu z marmurowych chmur
na tronie przerażenia
z berłem śmierci19
Oba wiersze łączy coś jeszcze. Jest to sposób obrazowania. Zbigniew Herbert podejmuje
specyficzną grę z czytelnikiem, wykorzystując do tego celu ironię. Nie powinien przysyłać syna –
powiada Pan Cogito w Rozmyślaniach. A jeśli to drwina z nierozumnego człowieka? Nie inaczej
sprawa wygląda w Siódmym aniele: „Szemkel Szemkel //-sarkają aniołowie// dlaczego nie jesteś
doskonały.” Brzmi to jak napominanie niesfornego dziecka. Tymczasem zastępy anielskie zachowują
3
się, jakby same nie dorosły do miłosierdzia siódmego anioła. Do jego uwielbienia rzeczy małych, do
zrozumienia. Bo czy w ich mocy jest ogarnąć boskie plany?
Ciekawa jest sama etymologia słowa sarkazm.20 Wywodzi się z greckiego sarkasmos , co
można tłumaczyć jako „przygryzam wargi z wściekłości”. Z definicją sarkazmu wiąże się wiele
kontrowersji terminologicznych. Niejednokrotnie sarkazm jest ściśle kojarzony – czasem utożsamiany
– z ironią. Ale o ile ironia w pewnych sytuacjach może być wyrazem życzliwości, o tyle wypowiedzi
sarkastyczne obciążone są negatywnym ładunkiem emocjonalnym. Łączą się ze zjadliwością , a
nawet uszczypliwością. Zatem można by rzec, że w zachowaniu czystych duchów Herberta
pobrzmiewa nuta goryczy. Czytając Biblię zauważymy, że aniołowie noszą w sobie obraz Boga,
niemniej jego pełnia właściwa jest jedynie człowiekowi21. Czyżby „niebiańscy apologeci” zazdrościli
Szemkelowi jego bliskości z człowiekiem? Stąd brałby się szyderczy zarzut o brak doskonałości.
Powróćmy jednak do figury wcielenia. W wierszach twórcy Pana Cogito Bóg może się
„wczłowieczyć”, natomiast człowiek się nie „wbóstwia”, nie przyjmuje ciała boskiego (np..
Przesłuchanie anioła i Byle nie anioł). Poeta w Siódmym aniele stawia nawet tezę, że to co ludzkie staje
się lepsze. Zauważmy jednak, że tak na prawdę wysławiane jest dobro i miłosierdzie, czyli w istocie
wartości boskie. U Herberta realizuje się także wcielenie, które na pozór ma inną proweniencję. Bo
oto na naszych oczach bogowie greccy zstępują z Olimpu i przybierając ciało współczesnego
człowieka, borykają się z codziennością.
Ten osobliwy dialog
starożytności z judeo -
chrześcijaństwem jest poszukiwaniem tożsamości, podróżą w głąb kultury i tradycji.
Szem-Tob, Złota legenda żydowska, red.i oprac. edyt. A. Żmuda, Warszawa- Rzeszów 2004, s.7
j.w., s.8
3
M. Maciejewski, Literatura w świetle kerygmatu, Lublin 1991, s.5-21. Autor przywołuje między innymi słowa
Ryszarda Przybylskiego , który w artykule Współczesny humanista wobec antropologii chrześcijańskiej
zauważył, że literatura jest kerygmatem. „„Kerygma znaczy tyle, co ogłoszenie, głoszenie, wezwanie,
proklamacja, a nawet przestrzeganie zapowiedzi”. Badanie literatury czy jej udostępnianie przez krytykę
literacką byłoby – jego zdaniem – swoistym „uzupełnieniem i rozszerzeniem” kerygmatu literatury, z tym, że ów
proces pośrednictwa musi być powodowany miłością „Kerygmat literatury” Przybylskiego jest pojęciem
analogicznym i zakłada oczywiście kerygmat apostolski, owo Słowo zbawienia, które Ojcowie Kościoła
utożsamiali z nasieniem Ducha Świętego, było ono bowiem tym samym Słowem Boga, które w Maryi poczęło
Jezusa, stając się ciałem. A zatem nas bardziej będzie interesował proces wchodzenia człowieka w Słowo Boga,
w tym wypadku tego człowieka, który jest kreowany przez słowo literackie.” Kerygmat literatury” o tyle jest
więc kerygmatem, o ile „ciało” literatury powraca w Słowo odwieczne.”
4
Z. Herbert, Rozmyślania Pana Cogito o odkupieniu, [w tegoż:] Wybór wierszy, Warszawa 1983, s.183
5
Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, nowy przekł. z j. hebr. i grec. oprac. przez Komisje
przekładu Pisma Świętego., Warszawa 1996, I Piotra 1,18.19
6
Idea powszechnego zbawienia bliska jest także chasydom. Przywrócenie całego stworzenia do jedności
z Bogiem to myśl charakterystyczna dla wczesnego chrześcijaństwa ( potępiona potem przez Kościół: pisma
Orygenesa, Teodora z Mopsuestii , św. Grzegorza z Nysy). Również obecnie Kościół nie wyklucza takiej
możliwości. Por. W. Hryniewicz: Apokatastaza. II.W teologii., [w:] Encyklopedia katolicka.,t.1., Lublin 1973
7 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, Warszawa 1983, t. I, s.214- 223
8
Z. Herbert, Co myśli Pan Cogito o piekle, [w tegoż:] 89 wierszy, Warszawa 2001, s.137
9
j.w., Siódmy anioł, [w tegoż:] 89 wierszy, Warszawa 2001, s. 59
10
W. Panas, Tajemnica siódmego anioła. Cztery interpretacje., Lublin 2005,s.7-26
1
2
4
Poprzez działanie, czy choćby ze wzgląd na użycie przez Herberta czasownika –być. [Patrz :W. Panas, j.w],
W. Tatarkiewicz , j.w., s.173
13
Biblia, dz.cyt. Wj 3, 14
14
j.w., Obj.10.7
15
O malakach pisał św. Augustyn w 15 roz. XII k. O państwie Bożym, Warszawa 1977: "Skoro czas przebiega
dzięki temu, iż coś podlega zmianom, dlatego nie może być współwieczny niezmienialnej wieczności. I dzięki
temu nawet jeśli nieśmiertelność aniołów nie przemija w czasie, i przeszłość nie jest dla nich tak jakby już jej nie
było, ani przyszłość jakby jeszcze jej nie było, to jednak zachodzące w nich ruchy, dzięki którym momenty
czasowe następują po sobie, przechodzą z tego, co przeszłe, ku temu, co przyszłe. I dlatego aniołowie nie mogą
być współwieczni Stwórcy, o którego <<ruchu>> nie należy mówić, że albo było w nim to, co już nie jest, albo
że będzie to, co jeszcze nie jest"
16
Patrz :W. Tatarkiewicz, s. s.214- 223. Św. Tomasz uważał, iż aniołowie to istoty pośrednie między Bogiem a
człowiekiem. Mają też własności pośrednie. Nie poznają przez zmysły , jak człowiek, ani, na podobieństwo
Boga, z własnej natury, lecz poznają przez iluminację.
17
j.w
18
Z. Herbert, Siódmy anioł, [w tegoż:] 89 wierszy, Warszawa 2001, s. 59
19
j.w., Rozmyślania …, dz. cyt.
20
zob. hasło: ironia [w:], Słownik terminów literackich, pod. red. Michała Głowińskiego, Gdański 2002
21
Biblia, Mdr 13,5
11
12
5